12.07.2015 Views

Inteelt en genetische diversiteit in het ... - Wageningen UR

Inteelt en genetische diversiteit in het ... - Wageningen UR

Inteelt en genetische diversiteit in het ... - Wageningen UR

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Inteelt</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> <strong>in</strong> <strong>het</strong> SchoonebeekerschaapCase study g<strong>en</strong>etisch managem<strong>en</strong>t <strong>in</strong> e<strong>en</strong> kle<strong>in</strong>e populatie met sterke selectiedrukJack J. W<strong>in</strong>dig, Herw<strong>in</strong> Ed<strong>in</strong>g, Lucia Kaal & Sipke Joost HiemstraCGN Report 2006/04C<strong>en</strong>tre for G<strong>en</strong>etic Resources, the Netherlands (CGN)


<strong>Inteelt</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> <strong>in</strong> <strong>het</strong>Schoonebeeker schaapCase study g<strong>en</strong>etisch managem<strong>en</strong>t <strong>in</strong> e<strong>en</strong> kle<strong>in</strong>e populatie met sterkeselectiedrukJack J. W<strong>in</strong>dig 1,2 , Herw<strong>in</strong> Ed<strong>in</strong>g 2,3 , Lucia Kaal 2 & Sipke Joost Hiemstra 1123C<strong>en</strong>trum voor G<strong>en</strong>etische Bronn<strong>en</strong> Nederland (CGN) van Wag<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>UR</strong>Animal Sci<strong>en</strong>ces Group van Wag<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>UR</strong>Sticht<strong>in</strong>g Zeldzame Huisdierrass<strong>en</strong>CGN/Sticht<strong>in</strong>g DLO, Wag<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong>april 2006 Rapport 2006/04


© 2006 Wag<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong>, CGN/Sticht<strong>in</strong>g DLOAlle recht<strong>en</strong> voorbehoud<strong>en</strong>. Niets uit deze uitgave mag word<strong>en</strong> verveelvoudigd, opgeslag<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> geautomatiseerdgegev<strong>en</strong>sbestand, of op<strong>en</strong>baar gemaakt, <strong>in</strong> <strong>en</strong>ige vorm of op <strong>en</strong>ige wijze, <strong>het</strong>zij elektronisch, mechanisch, doorfotokopieën, opnam<strong>en</strong> of <strong>en</strong>ige andere manier zonder voorafgaande schriftelijke toestemm<strong>in</strong>g van CGN/Sticht<strong>in</strong>gDLO.Exemplar<strong>en</strong> van dit rapport kunn<strong>en</strong> bij de (eerste) auteur word<strong>en</strong> besteld.C<strong>en</strong>trum voor G<strong>en</strong>etische Bronn<strong>en</strong> NederlandAdres : Edelhertweg 15, 8219 PH Lelystad: Postbus 65, 8200 AB LelystadTel. : +31 317 47 70 45Fax : +31 317 41 31 10E-mail : jack.w<strong>in</strong>dig@wur.nlInternet : www.cgn.wur.nl


Inhoudsopgavepag<strong>in</strong>aVoorwoord 11. Inleid<strong>in</strong>g 32. Materiaal <strong>en</strong> Method<strong>en</strong> 5DNA-onderzoek 5De Schoonebeeker populatie 5G<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>etisch beheer 63. Resultat<strong>en</strong> 7Verwantschap b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> kuddes 7Opties voor g<strong>en</strong>etisch beheer <strong>en</strong> verm<strong>in</strong>der<strong>in</strong>g van <strong>in</strong>teelt 8Uitwissel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> kuddes 8Gericht <strong>in</strong>kruis<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ander ras 11Resultat<strong>en</strong> keur<strong>in</strong>g 124. Conclusies <strong>en</strong> aanbevel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> 15Aanbevel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> 15Bijlage I. Onderzoeksvoorstel <strong>en</strong> werkprotocoll<strong>en</strong>5 pp


1VoorwoordDit rapport is <strong>het</strong> resultaat van e<strong>en</strong> onderzoek naar <strong>in</strong>teelt <strong>en</strong> g<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> <strong>in</strong> <strong>het</strong> Schoonebeeker schaap.Het onderzoek is gestart na gesprekk<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> aantal betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> bij de fokkerij van Schoonebeekers. CGN hooptmet deze studie e<strong>en</strong> bijdrage te lever<strong>en</strong> aan de lange termijn <strong>in</strong>standhoud<strong>in</strong>g <strong>en</strong> fokkerij van de Schoonebeeker.Graag wil ik b<strong>en</strong>adrukk<strong>en</strong> dat dit onderzoek niet mogelijk was geweest zonder <strong>in</strong>t<strong>en</strong>sieve sam<strong>en</strong>werk<strong>in</strong>g met <strong>het</strong>stamboek, met <strong>in</strong>dividuele fokkers van Schoonebeekers <strong>en</strong> met de keurmeesters van <strong>het</strong> stamboek. Op deze plaatswil ik deze direct betrokk<strong>en</strong> van harte bedank<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> heeft - naast de auteurs van dit rapport - e<strong>en</strong> aantalandere person<strong>en</strong> bij CGN e<strong>en</strong> substantiële bijdrage geleverd aan <strong>het</strong> onderzoek. E<strong>en</strong> dankwoord is op zijn plaatsvoor Hanneke Meuleman (stagiaire bij CGN) <strong>en</strong> H<strong>en</strong>k Sulkers (CGN) voor <strong>het</strong> verzamel<strong>en</strong> van de bloedmonsters <strong>en</strong>gegev<strong>en</strong>s van de verschill<strong>en</strong>de kuddes.Sipke Joost HiemstraProjectleider


31. Inleid<strong>in</strong>gDe Schoonebeeker is e<strong>en</strong> van de Nederlandse heideschaap rass<strong>en</strong>. K<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>d voor deze rass<strong>en</strong> is dat ze over <strong>het</strong>algeme<strong>en</strong> <strong>in</strong> grote kuddes word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat stamboomgegev<strong>en</strong>s veelal ontbrek<strong>en</strong>. Er zijn 5 relatief grotekuddes Schoonebeekers (>150 dier<strong>en</strong>), <strong>en</strong> e<strong>en</strong> drietal kle<strong>in</strong>ere kuddes (


6Verder is er b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de Schoonebeeker populatie ge<strong>en</strong> strak georganiseerde uitwissel<strong>in</strong>g, maar wel word<strong>en</strong> regelmatigdier<strong>en</strong> van andere kuddes aangekocht. Aan de hand van de UBN nummers was te zi<strong>en</strong> dat van de 311geanalyseerde dier<strong>en</strong> er 78 (25%) gebor<strong>en</strong> war<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> andere dan de huidige kudde. Het mer<strong>en</strong>deel, 41, van deze78 dier<strong>en</strong> bev<strong>in</strong>dt zich <strong>in</strong> de kudde van herder Gr<strong>in</strong>wis, die e<strong>en</strong> nieuwe kudde heeft opgebouwd na geruimd te zijngeweest tijd<strong>en</strong>s de MKZ crisis. De kudde van herder Brummel is ook opnieuw opgebouwd na de MKZ crisis <strong>en</strong> had 3van de 10 bemonsterde dier<strong>en</strong> gebor<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> de huidige kudde.G<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> <strong>en</strong> g<strong>en</strong>etisch beheerIn dit onderzoek is eerst gekek<strong>en</strong> naar de actuele stand voor wat betreft de g<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong>. Hiervoor is eerstde verwantschap tuss<strong>en</strong> alle dier<strong>en</strong> geschat met behulp van DNA. Daarna is de gemiddelde verwantschap b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong>tuss<strong>en</strong> kuddes berek<strong>en</strong>d. Deze gemiddelde verwantschap is e<strong>en</strong> maat voor de g<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> <strong>en</strong> de te verwacht<strong>en</strong><strong>in</strong>teelt. Vervolg<strong>en</strong>s is gekek<strong>en</strong> naar de <strong>in</strong>vloed van <strong>het</strong> beheer met betrekk<strong>in</strong>g tot <strong>in</strong>teelt. Hiervoor is de teverwacht<strong>en</strong> <strong>in</strong>teelt bij verschill<strong>en</strong>de sc<strong>en</strong>ario’s geanalyseerd <strong>en</strong> naar de relatie tuss<strong>en</strong> g<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> <strong>en</strong>keur<strong>in</strong>gsgegev<strong>en</strong>s gekek<strong>en</strong>.


73. Resultat<strong>en</strong>Verwantschap b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> kuddesDe gemiddelde verwantschap is uitgerek<strong>en</strong>d b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de kuddes. De gemiddelde verwantschap van e<strong>en</strong>groep voorspelt wat de <strong>in</strong>teelt gemiddeld zal zijn als b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> die groep dier<strong>en</strong> willekeurig met elkaar gekruist word<strong>en</strong>.In Figuur 1 zijn de verwantschapp<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de kuddes weergegev<strong>en</strong>. Te zi<strong>en</strong> valt dat b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de kuddes deverwantschapp<strong>en</strong> <strong>het</strong> hoogst zijn. De hoogste gemiddelde verwantschapp<strong>en</strong> word<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de kle<strong>in</strong>e kuddes(herders Dekker, Vaartjes <strong>en</strong> Brummel) gevond<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>in</strong> de kudde van herder Homan. De kuddes van herder Gr<strong>in</strong>wis<strong>en</strong> vooral herder Holla hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> lage verwantschap. De gemiddelde huidige <strong>in</strong>teelt van de kuddes ontloopt elkaarnauwelijks, behalve voor de kudde van herder Holla, die duidelijk lager ligt (Tabel 1).J. HollaC. Gr<strong>in</strong>wisP. DekkerA.van Nieukerk<strong>en</strong>F.J. Heuker HeuverC. HomanR. BrummelP. VaartjesR. BrummelC. HomanF.J. HeuverA. van Nieukerk<strong>en</strong>P. DekkerC. Gr<strong>in</strong>wisJ. Holla P. VaartjesFiguur 2.Verwantschapp<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> <strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de kuddes. Elk snijpunt repres<strong>en</strong>teert de relatie tuss<strong>en</strong> 2 kuddes(getall<strong>en</strong> <strong>in</strong> Tabel 1). De kleur geeft de mate van verwantschap aan van donkergro<strong>en</strong> (laagst) via geel(middel) tot wit (hoogst).Tuss<strong>en</strong> de kuddes is e<strong>en</strong> duidelijk blok te onderscheid<strong>en</strong> van vier kuddes (herders Dekker, van Nieukerk<strong>en</strong>, Heuker<strong>en</strong> Homan) die relatief nauw aan elkaar verwant zijn. De kudde Holla is <strong>het</strong> m<strong>in</strong>st verwant aan alle andere kuddes, <strong>en</strong>kudde Gr<strong>in</strong>wis is ook relatief we<strong>in</strong>ig verwant aan andere kuddes. De consequ<strong>en</strong>ties zijn dat als ge<strong>en</strong> uitwissel<strong>in</strong>gtuss<strong>en</strong> kuddes optreedt de <strong>in</strong>teelt extra hard zal to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>, dat uitwissel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> kuddes vooral e<strong>en</strong> positief effectheeft op <strong>in</strong>teelt als de kuddes Holla <strong>en</strong> Gr<strong>in</strong>wis erbij betrokk<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.


8Tabel 1.Geschatte gemiddelde <strong>in</strong>teelt (F, l<strong>in</strong>kerkolom), verwantschap b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> kuddes (op de diagonaal) <strong>en</strong>tuss<strong>en</strong> kuddes (lichtgeel).FP. Vaartjes R. Brummel C. HomanF.J. HeukerA. v. Nieu- kerk<strong>en</strong> P. Dekker C. Gr<strong>in</strong>wis J. HollaP. Vaartjes 0,20 0,532 0,411 0,448 0,421 0,412 0,434 0,401 0,369R. Brummel 0,23 0,411 0,498 0,441 0,414 0,428 0,436 0,389 0,333C. Homan 0,26 0,448 0,441 0,504 0,476 0,467 0,484 0,418 0,366F.J. Heuker 0,24 0,421 0,414 0,476 0,488 0,465 0,472 0,410 0,360A.v. Nieukerk<strong>en</strong> 0,25 0,412 0,428 0,467 0,465 0,474 0,472 0,406 0,341P. Dekker 0,23 0,434 0,436 0,484 0,472 0,472 0,524 0,412 0,363C. Gr<strong>in</strong>wis 0,22 0,403 0,391 0,419 0,412 0,409 0,415 0,405 0,350J. Holla 0,14 0,369 0,333 0,366 0,360 0,341 0,363 0,350 0,379Opties voor g<strong>en</strong>etisch beheer <strong>en</strong> verm<strong>in</strong>der<strong>in</strong>g van <strong>in</strong>teeltEr zijn verschill<strong>en</strong>de ideeën om de <strong>in</strong>teelt te verm<strong>in</strong>der<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> van de mogelijkhed<strong>en</strong> is <strong>het</strong> opzett<strong>en</strong> van e<strong>en</strong>zog<strong>en</strong>aamde ramm<strong>en</strong>cirkel zoals tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal kuddes Schoonebeekers al plaatsv<strong>in</strong>dt <strong>en</strong> ook <strong>in</strong> gebruik is bij<strong>het</strong> Veluws Heideschaap. E<strong>en</strong> andere mogelijkheid is om dier<strong>en</strong> van andere rass<strong>en</strong> te gebruik<strong>en</strong> voor bloedververs<strong>in</strong>g.T<strong>en</strong>slotte is er de mogelijkheid om met bloedlijn<strong>en</strong> te gaan werk<strong>en</strong>, door bij te houd<strong>en</strong> wie de vader van elkdier is <strong>en</strong> par<strong>in</strong>g<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> bloedlijn<strong>en</strong> zoveel mogelijk te vermijd<strong>en</strong>, of nog iets preciezer de verwantschapp<strong>en</strong> bij tehoud<strong>en</strong>, waarmee zowel afstamm<strong>in</strong>g via moeders als vaderskant word<strong>en</strong> meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. De <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame is afhankelijkvan hoe sterk er geselecteerd gaat word<strong>en</strong> op scrapie resist<strong>en</strong>tie, op andere k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe de uitwissel<strong>in</strong>gtuss<strong>en</strong> kuddes wordt georganiseerd.Uitwissel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> kuddesVoor de uitwissel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> kuddes zijn vier situaties/sc<strong>en</strong>ario’s bekek<strong>en</strong> (fig 3): Sc<strong>en</strong>ario A: De eerste situatie is waarbij er volledige uitwissel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> de kuddes mogelijk is, zodat(ARR/ARR) ramm<strong>en</strong> bijv. bij alle kuddes <strong>in</strong>gezet kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. In feite houdt dit <strong>in</strong> dat de populatieSchoonebeekers uit één hele grote kudde bestaat. Sc<strong>en</strong>ario B: Het andere uiterste is de tweede situatie, waarbij iedere kudde voor zichzelf gaat <strong>en</strong> er ge<strong>en</strong>uitwissel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> de kuddes plaats v<strong>in</strong>dt, behalve als e<strong>en</strong> kudde e<strong>en</strong> overschot aan ARR ramm<strong>en</strong> heeft <strong>en</strong>e<strong>en</strong> andere kudde e<strong>en</strong> gebrek daaraan. Sc<strong>en</strong>ario C: De derde situatie is ongeveer de huidige situatie, waarbij e<strong>en</strong> gedeelte van de kuddes e<strong>en</strong>ramm<strong>en</strong>cirkel vormt, <strong>en</strong> e<strong>en</strong> gedeelte daarbuit<strong>en</strong> blijft. Sc<strong>en</strong>ario D: Bij de vierde situatie t<strong>en</strong>slotte wordt deze kle<strong>in</strong>e ramm<strong>en</strong>cirkel uitgebreid naar alle 8 kuddes.Selectie voor scrapieresist<strong>en</strong>tie kan op verschill<strong>en</strong>de manier<strong>en</strong> plaatsv<strong>in</strong>d<strong>en</strong>. Drie regimes zijn hierbij geanalyseerd: Bij str<strong>en</strong>ge selectie word<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> ARR/ARR ramm<strong>en</strong> <strong>in</strong>gezet. Aangezi<strong>en</strong> er maar twee ARR/ARR ramm<strong>en</strong>b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de populatie Schoonebeekers zijn kan dit regime alle<strong>en</strong> plaatsv<strong>in</strong>d<strong>en</strong> als de ARR/ARR ramm<strong>en</strong> bij allekuddes kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>in</strong>gezet <strong>en</strong> dus is str<strong>en</strong>ge selectie alle<strong>en</strong> realistisch bij de eerste situatie (Figuur 3). Bij matige selectie word<strong>en</strong> ARR/ARR ramm<strong>en</strong> <strong>in</strong>gezet aangevuld met <strong>en</strong>kel/<strong>het</strong>erozygote ARR ramm<strong>en</strong>. Bij milde selectie t<strong>en</strong>slotte word<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel/<strong>het</strong>erozygote <strong>en</strong> dubbel/homozygote ARR ramm<strong>en</strong> <strong>in</strong>gezet, aangevuldmet alle andere ramm<strong>en</strong> behalve ramm<strong>en</strong> met VRQ.(opmerk<strong>in</strong>g: bij milde selectie is <strong>het</strong> aantal ooi<strong>en</strong> per ram gesteld op 40. Voor matige <strong>en</strong> str<strong>en</strong>ge selectie is ditaantal op 100 gesteld omdat er e<strong>en</strong> beperkt aantal ARR ramm<strong>en</strong> beschikbaar is)


9Figuur 3.Uitwissel<strong>in</strong>gs-sc<strong>en</strong>ario’s. Ellips<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> kuddes voor <strong>en</strong> pijl<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> aan uit welke kudde ramm<strong>en</strong>word<strong>en</strong> gebruikt. A: 1 grote kudde met volledige uitwissel<strong>in</strong>g mogelijk tuss<strong>en</strong> alle dier<strong>en</strong>.B: Elke kudde gebruikt alle<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong> zonder <strong>en</strong>ige uitwissel<strong>in</strong>g met andere kuddes.C: kle<strong>in</strong>e ramm<strong>en</strong>cirkel met overige kuddes apart. D: grote ramm<strong>en</strong>cirkel waaraan alle kuddesdeelnem<strong>en</strong>. Verschil <strong>in</strong> grootte is opgevang<strong>en</strong> door kle<strong>in</strong>e kuddes te koppel<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> grote.De verschill<strong>en</strong>de sc<strong>en</strong>ario’s zijn geanalyseerd met behulp van computersimulaties. Hierbij is de populatieSchoonebeekers gesimuleerd <strong>in</strong> de computer waarbij van elk dier de verwantschap <strong>en</strong> <strong>in</strong>teeltcoëfficiënt kon word<strong>en</strong>bijgehoud<strong>en</strong>. De computer populatie had zoveel mogelijk de k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van de werkelijke populatie Schoonebeekersvoor wat betreft leeftijdsopbouw, frequ<strong>en</strong>tie scrapie-allel<strong>en</strong>, kuddestructuur etc. Het effect van dertig jaar selectie op<strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame is doorgerek<strong>en</strong>d. <strong>Inteelt</strong>to<strong>en</strong>ame vond vooral plaats <strong>in</strong> de eerste jar<strong>en</strong>, waar<strong>in</strong> slechts e<strong>en</strong> kle<strong>in</strong> aantalverwante ARR dier<strong>en</strong> aanwezig is. De gegev<strong>en</strong> getall<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame over de eerste drie g<strong>en</strong>eraties,t<strong>en</strong>zij anders vermeld. Verder zijn de B<strong>en</strong>theimers <strong>en</strong> kruisl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> buit<strong>en</strong> beschouw<strong>in</strong>g gelat<strong>en</strong>, <strong>en</strong> betreff<strong>en</strong> degetall<strong>en</strong> alle<strong>en</strong> de geanalyseerde Schoonebeekers.Sc<strong>en</strong>ario A:Volledige uitwissel<strong>in</strong>g als 1 grote kudde.Bij volledige uitwissel<strong>in</strong>g loopt de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame tuss<strong>en</strong> alle dier<strong>en</strong> bij str<strong>en</strong>ge selectie (alle<strong>en</strong> gebruik van ARR/ARRramm<strong>en</strong>) op tot bov<strong>en</strong> de 2%, terwijl m<strong>in</strong>der dan 0.5% gew<strong>en</strong>st is. Bij matige selectie (ook gebruik van <strong>en</strong>kel ARRramm<strong>en</strong>) komt de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame met 0.65% ook bov<strong>en</strong> de 0.5% uit. Deze getall<strong>en</strong> zijn bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> e<strong>en</strong> onderschatt<strong>in</strong>gomdat de ARR/ARR dier<strong>en</strong> met zekerheid meer aan elkaar verwant zijn dan de niet-ARR/ARR dier<strong>en</strong>.Rek<strong>en</strong><strong>in</strong>g houd<strong>en</strong>d met de sterkere verwantschap tuss<strong>en</strong> dier<strong>en</strong>, neemt bij str<strong>en</strong>ge selectie de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame toe tot3.9% per jaar <strong>en</strong> bij matige selectie tot 2.1% per jaar. Deze getall<strong>en</strong> zijn gebaseerd op alle<strong>en</strong> de Schoonebeekers.Wanneer bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> B<strong>en</strong>theimers <strong>en</strong> kruisl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>in</strong> de berek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> word<strong>en</strong> meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> resulteert de analyse <strong>in</strong>


10e<strong>en</strong> iets lagere <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame van resp. 3.5% bij str<strong>en</strong>ge <strong>en</strong> 1.7% bij matige selectie. Die ger<strong>in</strong>ge afname komtvoornamelijk omdat er slechts twee <strong>en</strong>kel ARR ooi<strong>en</strong> war<strong>en</strong> <strong>en</strong> ge<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong> onder de geanalyseerde B<strong>en</strong>theimers<strong>en</strong> kruisl<strong>in</strong>g<strong>en</strong>.Sc<strong>en</strong>ario B: Ge<strong>en</strong> uitwissel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> kuddesAls er ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele uitwissel<strong>in</strong>g optreedt tuss<strong>en</strong> de kuddes dan is str<strong>en</strong>ge selectie niet mogelijk, omdat er nietg<strong>en</strong>oeg ARR/ARR ramm<strong>en</strong> aanwezig zijn. Dit is wel mogelijk als ook <strong>en</strong>kel ARR ramm<strong>en</strong> word<strong>en</strong> <strong>in</strong>gezet. De <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>amevarieert dan van 13.5% voor de kle<strong>in</strong>ste kuddes tot 4.7% (zie Tabel 1). In werkelijkheid lop<strong>en</strong> de <strong>in</strong>teeltcijfersniet zo hoog op omdat er altijd <strong>en</strong>ige uitwissel<strong>in</strong>g is tuss<strong>en</strong> kuddes, maar de conclusie is niettem<strong>in</strong> dat de<strong>in</strong>teelt bij gebruik van ARR ramm<strong>en</strong> <strong>en</strong> zonder systematische uitwissel<strong>in</strong>g tusss<strong>en</strong> kuddes gevaarlijk hoog oploopt.Ook bij milde selectie is dit <strong>het</strong> geval, zij <strong>het</strong> iets m<strong>in</strong>der dramatisch, de <strong>in</strong>teelt varieert dan van 2.9% tot 10.1%.Tabel 2.Verwachte <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame per jaar per kudde <strong>in</strong> de eerste g<strong>en</strong>eraties bij matige selectie (alle<strong>en</strong> <strong>in</strong>zetvan ARR/ARR of ARR/X ramm<strong>en</strong>) <strong>en</strong> bij milde selectie (ARR/ARR ramm<strong>en</strong> <strong>en</strong> ARR/X ramm<strong>en</strong> aangevuldmet X/X ramm<strong>en</strong>), voor verschill<strong>en</strong>de sc<strong>en</strong>ario’s van uitwissel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> kuddes (Sc<strong>en</strong>ario B, C<strong>en</strong> D).Matige selectieMilde SelectieZonderUitwissel<strong>in</strong>gKle<strong>in</strong>eramm<strong>en</strong>cirkelgroteramm<strong>en</strong>cirkelZonderUitwissel<strong>in</strong>gkle<strong>in</strong>eramm<strong>en</strong>cirkelgroteramm<strong>en</strong>cirkelP. Vaartjes 11,5% 11,5% 2,3% 10,1% 10,1% 0,61%R. Brummel 10,9% 10,9% 2,4% 9,7% 9,7% 0,75%C. Homan 7,9% 2,9% 2,2% 5,8% 0,97% 0,58%F.J. Heuker 7,7% 2,8% 2,0% 5,2% 0,75% 0,44%A.van Nieukerk<strong>en</strong> 8,1% 2,9% 2,2% 4,9% 0,85% 0,45%P. Dekker 13,5% 13,5% 2,4% 10,0% 10,0% 0,66%C. Gr<strong>in</strong>wis 5,4% 5,4% 2,0% 3,3% 3,3% 0,42%J. Holla 4,7% 4,7% 1,9% 2,9% 2,9% 0,42%Sc<strong>en</strong>ario C: Kle<strong>in</strong>e ramm<strong>en</strong>cirkelAls de uitwissel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> kuddes systematisch wordt opgezet kan de <strong>in</strong>teelt verder word<strong>en</strong> terug gedrong<strong>en</strong>.Berek<strong>en</strong>d is dit voor <strong>het</strong> geval gebruik wordt gemaakt van e<strong>en</strong> kle<strong>in</strong>e ramm<strong>en</strong>cirkel <strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote ramm<strong>en</strong>cirkel. Ine<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong>crkel gebruikt elke kudde ramm<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> vaste andere kudde <strong>en</strong> zet ge<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong> <strong>in</strong>. De kle<strong>in</strong>eramm<strong>en</strong>cirkel komt overe<strong>en</strong> met de huidige praktijk waarbij drie kuddes ramm<strong>en</strong> uitwissel<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s e<strong>en</strong>ramm<strong>en</strong>cirkel, met e<strong>en</strong> extra gecreeerde kudde <strong>in</strong> de buit<strong>en</strong>gebied<strong>en</strong>.De <strong>in</strong>teelt neemt aanzi<strong>en</strong>lijk af voor de drie kuddes <strong>in</strong> de ramm<strong>en</strong>cirkel. Bij matige selectie is de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame netonder de 3% per jaar <strong>en</strong> bij milde selectie 0.75% tot 0.97%. De ramm<strong>en</strong>cirkel heeft dus zeker e<strong>en</strong> positief effect,maar niet zo positief dat de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame onder de gew<strong>en</strong>ste 0.5% uitkomt. Nadeel van de kle<strong>in</strong>e ramm<strong>en</strong>cirkel isook dat e<strong>en</strong> gedeelte van de kuddes niet meedoet, waardoor de <strong>in</strong>teelt bij deze kuddes veel te hoog blijft. Bijvoortzett<strong>in</strong>g van de huidige praktijk zal dus iets anders moet<strong>en</strong> word<strong>en</strong> geregeld voor deze kuddes omdat dezeanders <strong>in</strong> grote problem<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> kom<strong>en</strong>.


11Sc<strong>en</strong>ario D: Grote ramm<strong>en</strong>cirkelOm alle kuddes, zowel de grote als de kle<strong>in</strong>e, te lat<strong>en</strong> deelnem<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong>cirkel is e<strong>en</strong> apart schemaopgesteld (zie fig 3). E<strong>en</strong> kle<strong>in</strong>e kudde kan niet g<strong>en</strong>oeg ramm<strong>en</strong> lever<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> grote kudde, daarom is elke kle<strong>in</strong>ekudde gekoppeld aan e<strong>en</strong> grote. Beide kuddes ontvang<strong>en</strong> hun ramm<strong>en</strong> van dezelfde andere grote kudde, <strong>en</strong> beidelever<strong>en</strong> tesam<strong>en</strong> de ramm<strong>en</strong> voor weer e<strong>en</strong> andere grote kudde.Bij matige selectie ligt de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame voor elk kudde net bov<strong>en</strong> de 2% per jaar. Alle kuddes profiter<strong>en</strong> dus van deramm<strong>en</strong>cirkel, maar de kle<strong>in</strong>e kuddes <strong>het</strong> meest. Naarmate de selectie op ARR vordert neemt de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ameverder af tot b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong> de 0.2% per jaar na 8 jaar. Bij milde selectie neemt de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame <strong>in</strong> de eerste g<strong>en</strong>eratiesverder af tot tuss<strong>en</strong> de 0.4 <strong>en</strong> 0.7% per jaar. Deze variatie <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame <strong>in</strong> <strong>het</strong> beg<strong>in</strong> hangt gedeeltelijk af vanwelke kuddes aan elkaar word<strong>en</strong> gekoppeld. Als twee nauwer verwante kuddes aan elkaar word<strong>en</strong> gekoppeld is de<strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame zo’n 0.2 tot 0.3% hoger dan als de m<strong>in</strong>st verwante kuddes aan elkaar word<strong>en</strong> gekoppeld. Op delange termijn verdwijnt dit verschil tuss<strong>en</strong> de kuddes <strong>en</strong> na 8 jaar selectie komt de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame uit op rond de0.2%.Concluder<strong>en</strong>d kan word<strong>en</strong> gezegd dat e<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong>cirkel e<strong>en</strong> forse stap is <strong>in</strong> de richt<strong>in</strong>g van <strong>in</strong>teeltverm<strong>in</strong>der<strong>in</strong>g.Voldo<strong>en</strong>de is dit echter niet bij matige selectie aangezi<strong>en</strong> de <strong>in</strong>teelt met 2% nog ruim bov<strong>en</strong> de 0.5% zit. Ook bijmilde selectie blijft de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame nog vrij hoog, rond de 0.5%. Verder vereist e<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong>cirkel vertrouw<strong>en</strong>tuss<strong>en</strong> de herders onderl<strong>in</strong>g <strong>en</strong> acceptatie dat de herder m<strong>in</strong>der <strong>in</strong>vloed heeft op de <strong>in</strong> te zett<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong>.Gericht <strong>in</strong>kruis<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> ander rasAls m<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel risico wil lop<strong>en</strong> op negatieve effect<strong>en</strong> van <strong>in</strong>teelt dan di<strong>en</strong>t deze duidelijk onder de 0.5% tekom<strong>en</strong>. De meest simpele manier om dit te bereik<strong>en</strong> is door <strong>het</strong> <strong>in</strong>kruis<strong>en</strong> van onverwante dier<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> ander ras,maar <strong>het</strong> is verstandig er duidelijke voorwaard<strong>en</strong> aan te verb<strong>in</strong>d<strong>en</strong>. T<strong>en</strong> eerste moet er e<strong>en</strong> duidelijk doel voor og<strong>en</strong>zijn, zoals bijv. <strong>het</strong> verbred<strong>en</strong> van de g<strong>en</strong>etische basis. T<strong>en</strong> tweede mag <strong>in</strong>kruis<strong>en</strong> niet t<strong>en</strong> koste gaan van <strong>het</strong>huidige ras. De dier<strong>en</strong> van buit<strong>en</strong> <strong>het</strong> ras di<strong>en</strong><strong>en</strong> zorgvuldig geselecteerd te word<strong>en</strong>. Ze di<strong>en</strong><strong>en</strong> zo nauw mogelijk aante sluit<strong>en</strong> bij <strong>het</strong> ras zelf, wat betreft fokdoel, exterieur <strong>en</strong> afstamm<strong>in</strong>g, <strong>en</strong> ze di<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> aanw<strong>in</strong>st voor <strong>het</strong> ras zelfte zijn. Word<strong>en</strong> dier<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> totaal onverwant ras gebruikt, die niet b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de fokdoel<strong>en</strong> van <strong>het</strong> huidige ras vall<strong>en</strong>,dan zal <strong>het</strong> huidige ras verdwijn<strong>en</strong>.Voor wat betreft de Schoonebeeker is <strong>het</strong> B<strong>en</strong>theimer Landschaf als kandidaat geopperd voor <strong>in</strong>kruis<strong>en</strong>. Het bestuurvan <strong>het</strong> stamboek ziet dit niet als e<strong>en</strong> w<strong>en</strong>selijk alternatief. Andere kandidaat rass<strong>en</strong> zijn <strong>het</strong> Dr<strong>en</strong>tsch Heideschaap<strong>en</strong> <strong>het</strong> Veluws Heideschaap. In deze case study is gekek<strong>en</strong> naar <strong>het</strong> B<strong>en</strong>theimer Landschaf omdat hier door debemonster<strong>in</strong>g van de kudde’s DNA gegev<strong>en</strong>s beschikbaar war<strong>en</strong>, <strong>en</strong> als voorbeeld voor andere rass<strong>en</strong> hoe e<strong>en</strong>dergelijk vraagstuk aangepakt zou kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>..Verwantschap tuss<strong>en</strong> rass<strong>en</strong>Allereerst is gekek<strong>en</strong> naar de verwantschap tuss<strong>en</strong> de Schoonebeeker, de B<strong>en</strong>theimer <strong>en</strong> <strong>het</strong> Kempisch Heideschaap.Deze laatste is er bij g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, omdat <strong>het</strong> ook e<strong>en</strong> heideschaap ras is maar vermoedelijk iets verder van deSchoonebeeker af staat, <strong>en</strong> omdat er DNA gegev<strong>en</strong>s beschikbar war<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> andere studie.In deze studie is gekek<strong>en</strong> of de rass<strong>en</strong> op grond van <strong>het</strong> DNA duidelijk te scheid<strong>en</strong> zijn. De DNA gegev<strong>en</strong>s van allebemonsterde dier<strong>en</strong> zijn geclusterd met behulp van e<strong>en</strong> software pakket (Pritchard), waarbij wordt nagegaan hoegoed groep<strong>en</strong> dier<strong>en</strong> zijn te scheid<strong>en</strong>. De software vormt e<strong>en</strong> van te vor<strong>en</strong> op te gev<strong>en</strong> aantal groep<strong>en</strong> waarbij <strong>het</strong>DNA b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> elke groep meer op elkaar lijkt dan <strong>het</strong> DNA van de andere groep. Elk dier ontvangt e<strong>en</strong> score met dewaarschijnlijkheid dat hij behoort tot de <strong>en</strong>e groep of de andere. Als alle dier<strong>en</strong> e<strong>en</strong> score van 50/50 krijg<strong>en</strong> dan iser g<strong>en</strong>etisch gezi<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> verschil tuss<strong>en</strong> de dier<strong>en</strong>. Als alle dier<strong>en</strong> e<strong>en</strong> score van 0/100 of 100/0 krijg<strong>en</strong> zijn ertwee groep<strong>en</strong> die voor 100% gescheid<strong>en</strong> zijn. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> kan dan word<strong>en</strong> nagegaan of die scheid<strong>in</strong>g sam<strong>en</strong>valt metde <strong>in</strong>del<strong>in</strong>g <strong>in</strong> rass<strong>en</strong>.


12Driehonderd Schoonebeekers <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kle<strong>in</strong> aantal B<strong>en</strong>theimers (7) <strong>en</strong> kruisl<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> B<strong>en</strong>theimer vader met e<strong>en</strong>Schoonebeeker ooi (8) zijn op DNA geanalyseerd, ev<strong>en</strong>als 109 Kempisch Heideschap<strong>en</strong>. De situatie voor deSchoonebeekers <strong>en</strong> B<strong>en</strong>theimers bleek tuss<strong>en</strong> de twee uiterst<strong>en</strong> van volledig gescheid<strong>en</strong> of compleet gemixt <strong>in</strong> teligg<strong>en</strong> (Figuur 4). Alle B<strong>en</strong>theimers blek<strong>en</strong> voor t<strong>en</strong>m<strong>en</strong>ste 90% tot groep 2 te hor<strong>en</strong>, bijna alle Schoonebeekers vande kuddes Homan, Heuker Nieukerk<strong>en</strong> <strong>en</strong> Dekker voor meer dan 90% tot groep 1. Maar <strong>in</strong> de kuddes Brummel,Vaartjes, Gr<strong>in</strong>wis <strong>en</strong> Holla lop<strong>en</strong> zowel dier<strong>en</strong> rond van meer dan 95% groep 1 tot meer dan 90% groep 2. Deconclusie is dat B<strong>en</strong>theimers <strong>en</strong> Schoonebeekers wel g<strong>en</strong>etisch gezi<strong>en</strong> gescheid<strong>en</strong> zijn, maar dat de gr<strong>en</strong>s nietscherp is. Het Kempisch Heideschaap blijkt veel sterker gescheid<strong>en</strong> van de andere twee rass<strong>en</strong> te zijn. Onder dedier<strong>en</strong> waarvan niet zeker was of ze tot de Schoonebeekers behoord<strong>en</strong>, omdat ze niet <strong>in</strong> <strong>het</strong> stamboek geregistreerdwar<strong>en</strong>, kwam<strong>en</strong> zowel bijna 100% groep 1 als bijna 100% groep 2 voor.100%Homan Heuker Nieukerk<strong>en</strong>DB V Gr<strong>in</strong>wis HollaHoman Heuker Nieukerk<strong>en</strong> B V Gr<strong>in</strong>wis Holla0%? Schoonebeekers BxSBHGroep 1 Groep 2 Groep 3Kempisch HeideschaapFiguur 4.Cluster<strong>in</strong>g op grond van DNA, met data Kempisch Heideschaap toegevoegd. Cluster<strong>in</strong>g is uitgevoerdzonder <strong>in</strong>formatie over herkomst (ras, kudde) van dier<strong>en</strong>. Herkomst is achteraf toegevoegd: bov<strong>en</strong>sterij, kudde waaruit Schoonebeekers afkomstig zijn (D = Dekker, B = Brummel, V = Vaartjes), ondersterij rass<strong>en</strong> (? = onzeker, BxS = kruisl<strong>in</strong>g B<strong>en</strong>theimer x Schoonebeeker; BH = B<strong>en</strong>theimer).Enige voorzichtigheid is gebod<strong>en</strong> bij <strong>het</strong> <strong>in</strong>terpreter<strong>en</strong> van de resultat<strong>en</strong>. Het is niet zo dat als e<strong>en</strong> dier die voor bijv.80% <strong>in</strong> groep 2 terechtkomt <strong>en</strong> 20% <strong>in</strong> groep 1 dan ook e<strong>en</strong> kruisl<strong>in</strong>g is tuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> Schoonebeeker <strong>en</strong> e<strong>en</strong>B<strong>en</strong>theimer. Met deze analyse kan ge<strong>en</strong> onderscheid word<strong>en</strong> gemaakt tuss<strong>en</strong> rec<strong>en</strong>te <strong>in</strong>kruis<strong>in</strong>g <strong>en</strong> één of meergeme<strong>en</strong>schappelijke voorouders van beide rass<strong>en</strong> honderd of meer jaar geled<strong>en</strong>, to<strong>en</strong> de rass<strong>en</strong> nog niet zo scherpwar<strong>en</strong> gedef<strong>in</strong>ieerd.Resultat<strong>en</strong> keur<strong>in</strong>gAlle onderzochte dier<strong>en</strong> zijn gekeurd volg<strong>en</strong>s de rasstandaard voor de Schoonebeeker. De keur<strong>in</strong>gsresultat<strong>en</strong> zijnvergelek<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de verschill<strong>en</strong>de scrapieg<strong>en</strong>otyp<strong>en</strong>. De laagste resultat<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> behaald door de niet geg<strong>en</strong>otypeerdedier<strong>en</strong>, <strong>en</strong> de hoogste door de niet ARR dier<strong>en</strong> (Tabel 3). Herders lijk<strong>en</strong> vooral te gaan g<strong>en</strong>otyper<strong>en</strong> alsdier<strong>en</strong> of e<strong>en</strong> hoge kwaliteit hebb<strong>en</strong> of grote kans op e<strong>en</strong> of twee ARR allel<strong>en</strong>. Deze dier<strong>en</strong> zijn <strong>het</strong> <strong>in</strong>teressantst voorveredere fokkerij. De conclusie kan niet veel verder gaan dan dat de keur<strong>in</strong>gsresultat<strong>en</strong> van de ARR dier<strong>en</strong> niet zolaag zijn dat verder fokk<strong>en</strong> met deze dier<strong>en</strong> onverantwoord is. De keur<strong>in</strong>gsresultat<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> <strong>het</strong>zelfde beeld te zi<strong>en</strong>over alle onderdel<strong>en</strong>, <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> de twee belangrijkste zijn <strong>in</strong> de tabel weergegev<strong>en</strong>.


13Tabel 3.Waarder<strong>in</strong>gKeur<strong>in</strong>gsresultat<strong>en</strong> voor Be<strong>en</strong>werk <strong>en</strong> totaal waarder<strong>in</strong>g.Be<strong>en</strong>werkTotaalRamm<strong>en</strong> Ooi<strong>en</strong> Ramm<strong>en</strong> Ooi<strong>en</strong>Scrapie g<strong>en</strong>otype? - 13,9 - 68,8X/X 13,1 15,2 69,3 82,6ARR/X 13,8 15,4 72,7 75,7ARR/ARR 12** 16* 70,5** 72*RasSchoonebeeker 13,7 14,2 72,6 70,4B<strong>en</strong>theimer x Schoonebeeker 12* 15 77* 68,5B<strong>en</strong>theimer - 15,5 - 72,9* gebaseerd op één dier, ** gebaseerd op twee dier<strong>en</strong>De waarder<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> B<strong>en</strong>theimers <strong>en</strong> Schoonebeekers loopt niet veel uite<strong>en</strong>. Gemiddeld g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> kom<strong>en</strong> deSchoonebeekers iets lager uit. Alle<strong>en</strong> de vacht van de B<strong>en</strong>theimers wordt duidelijk lager gewaardeerd dan die van deSchoonebeekers <strong>en</strong> de waarder<strong>in</strong>g voor ontwikkel<strong>in</strong>g is vrijwel gelijk voor beide rass<strong>en</strong>. Voor de overige k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong>word<strong>en</strong> de B<strong>en</strong>theimers 1 tot 2 punt<strong>en</strong> hoger gewaardeerd dan de Schoonebeekers. Dit houdt niet <strong>in</strong> dat deB<strong>en</strong>theimers beter voldo<strong>en</strong> aan de rasstandaard dan de Schoonebeekers zelf. De Schoonebeekers zijn namelijk zobemonsterd dat de hele range van goed tot slecht is verteg<strong>en</strong>woordigd, <strong>in</strong>clusief dier<strong>en</strong> waar niet verder mee gefoktgaat word<strong>en</strong>. De B<strong>en</strong>theimers verteg<strong>en</strong>woordigd <strong>in</strong> dit onderzoek vorm<strong>en</strong> maar e<strong>en</strong> kle<strong>in</strong> monster van de hele populatie,<strong>en</strong> bevat ge<strong>en</strong> dier<strong>en</strong> waar zeker niet verder mee gefokt gaat word<strong>en</strong>. Wat wel geconcludeerd kan word<strong>en</strong> isdat er B<strong>en</strong>theimers zijn die b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de rasstandaard van de Schoonebeekers vall<strong>en</strong>, hoewel de vacht misschi<strong>en</strong> e<strong>en</strong>probleem kan vorm<strong>en</strong>.


154. Conclusies <strong>en</strong> aanbevel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>De situatie voor wat betreft de te verwacht<strong>en</strong> <strong>in</strong>teelt bij selectie voor scrapie bij de Schoonebeeker is zorgelijk.Selectie voor scrapieresist<strong>en</strong>tie leidt tot e<strong>en</strong> to<strong>en</strong>ame van <strong>in</strong>teelt. Deze <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame is ger<strong>in</strong>ger bij milde selectie<strong>en</strong> gebruik van e<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong>cirkels. Voor <strong>in</strong>standhoud<strong>in</strong>g van <strong>het</strong> Schoonebeeker ras met e<strong>en</strong> aantal gew<strong>en</strong>steeig<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> <strong>en</strong> met e<strong>en</strong> beperkte <strong>in</strong>teelt is <strong>het</strong> van belang om de aanwezige g<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> zo goedmogelijk te b<strong>en</strong>utt<strong>en</strong>.Het huidige beleid aanhoud<strong>en</strong> is ge<strong>en</strong> oploss<strong>in</strong>g. B<strong>in</strong>n<strong>en</strong> <strong>het</strong> Schoonebeeker ras is <strong>het</strong> niet e<strong>en</strong>voudig om op afzi<strong>en</strong>baretijd aan de ramm<strong>en</strong>verord<strong>en</strong><strong>in</strong>g scrapie te voldo<strong>en</strong>. B<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de kle<strong>in</strong>e populatie van dier<strong>en</strong> zijn er maar we<strong>in</strong>igdier<strong>en</strong> met ARR allel<strong>en</strong> aanwezig. Verder is de uitwissel<strong>in</strong>g tuss<strong>en</strong> kuddes op dit mom<strong>en</strong>t niet optimaal geregeld,waardoor de verwantschapp<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> bepaalde kudde’s hoog is. Zelfs voor de drie kuddes <strong>in</strong> de kle<strong>in</strong>eramm<strong>en</strong>cirkel met milde selectie is de <strong>in</strong>teelt nog aan de hoge kant. De kuddes buit<strong>en</strong> de ramm<strong>en</strong>cirkel hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong>nog veel hogere <strong>in</strong>teelt. Deze <strong>in</strong>teelt kan alle<strong>en</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de perk<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> als er regelmatig uitgewisseld wordt metandere kuddes. Gered<strong>en</strong>eerd vanuit <strong>in</strong>teeltrisico’s is <strong>het</strong> onverantwoord om slechts e<strong>en</strong> deel van de Schoonbeekerkuddes te betrekk<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong>cirkel. Uitbreid<strong>in</strong>g van de ramm<strong>en</strong>cirkel naar alle grote kuddes is w<strong>en</strong>selijk, zelfszonder selectie voor scrapieresist<strong>en</strong>tie.E<strong>en</strong> grote ramm<strong>en</strong>cirkel geeft de laagste <strong>in</strong>teelt. Zeer belangrijk is dat <strong>het</strong> vertrouw<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> de herders onderl<strong>in</strong>ggroot g<strong>en</strong>oeg moet zijn om e<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong>cirkel op te zett<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ramm<strong>en</strong>cirkel betek<strong>en</strong>t dat m<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> gedeelteafhankelijk is van de ramm<strong>en</strong> die door e<strong>en</strong> andere kudde kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangeleverd, <strong>en</strong> dus gedeeltelijk decontrole uit hand<strong>en</strong> moet gev<strong>en</strong>. Echter met milde selectie <strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote ramm<strong>en</strong>cirkel ligt de te verwacht<strong>en</strong> <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ameook nog rond de 0.5%, wat aan de hoge kant is. Beperk<strong>in</strong>g van <strong>het</strong> maximaal aantal nakomel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> per ramis dan ook aan te bevel<strong>en</strong>, <strong>en</strong> zal de <strong>in</strong>teeltto<strong>en</strong>ame verder verm<strong>in</strong>der<strong>en</strong>. Bij de berek<strong>en</strong><strong>in</strong>g<strong>en</strong> is er vanuit gegaan datramm<strong>en</strong> tot 40 ooi<strong>en</strong> bevrucht<strong>en</strong>, t<strong>en</strong>zij er niet g<strong>en</strong>oeg ramm<strong>en</strong> beschikbaar zijn om alle ooi<strong>en</strong> te bevrucht<strong>en</strong>, zoalsbijv. bij str<strong>en</strong>ge selectie op treedt. In dat geval kan <strong>het</strong> aantal ooi<strong>en</strong> per ram oplop<strong>en</strong> tot maximaal 100. Het aantalvan 40 ooi<strong>en</strong> kan verder beperkt word<strong>en</strong> waardoor de <strong>in</strong>teelt zal afnem<strong>en</strong>.Wat betreft <strong>het</strong> <strong>in</strong>kruis<strong>en</strong> van B<strong>en</strong>theimers doet dit onderzoek ge<strong>en</strong> aanbevel<strong>in</strong>g voor of teg<strong>en</strong>. Inkruis<strong>en</strong> is e<strong>en</strong>mogelijkheid om <strong>in</strong>teelt te verm<strong>in</strong>der<strong>en</strong>, <strong>het</strong> is aan <strong>het</strong> stamboek om te besliss<strong>en</strong> of dit voordeel opweegt teg<strong>en</strong> d<strong>en</strong>adel<strong>en</strong>. In dit onderzoek zijn ge<strong>en</strong> grond<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong> om <strong>in</strong>kruis<strong>en</strong> van B<strong>en</strong>theimers op voorhand af te wijz<strong>en</strong> <strong>en</strong>historisch gezi<strong>en</strong> lijkt e<strong>en</strong> te rigide conc<strong>en</strong>tratie op raszuiverheid ook niet te verantwoord<strong>en</strong>. De overgang tuss<strong>en</strong>B<strong>en</strong>theimers <strong>en</strong> Schoonebeekers is g<strong>en</strong>etisch gezi<strong>en</strong> e<strong>en</strong> glijd<strong>en</strong>de schaal.Dit onderzoek kan ook ge<strong>en</strong> uitspraak do<strong>en</strong> welk ras ev<strong>en</strong>tueel geschikt is om <strong>in</strong> te kruis<strong>en</strong>. Mocht beslot<strong>en</strong> word<strong>en</strong>tot <strong>het</strong> <strong>in</strong>kruis<strong>en</strong> van B<strong>en</strong>theimers of e<strong>en</strong> ander ras dan is e<strong>en</strong> voorwaarde van t<strong>en</strong>m<strong>in</strong>ste één ARR allel aan tebevel<strong>en</strong>. Verder di<strong>en</strong><strong>en</strong> de dier<strong>en</strong> ruimschoots goedgekeurd te word<strong>en</strong>, <strong>en</strong> voorzichtig <strong>in</strong>gezet te word<strong>en</strong>. Het bestekan dit gebeur<strong>en</strong> via e<strong>en</strong> hulpstamboek, waar<strong>in</strong> niet raszuivere dier<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Hun nakomel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>kunn<strong>en</strong> dan, mits van voldo<strong>en</strong>de kwaliteit word<strong>en</strong> opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>het</strong> eig<strong>en</strong>lijke stamboek. Ook moet e<strong>en</strong>, breedgedrag<strong>en</strong>, lange termijn visie ontwikkeld word<strong>en</strong>, met afsprak<strong>en</strong> over hoe lang welke dier<strong>en</strong> <strong>in</strong>gezet gaan word<strong>en</strong> <strong>in</strong>welke kuddes.Aanbevel<strong>in</strong>g<strong>en</strong>De volg<strong>en</strong>de aanbevel<strong>in</strong>g<strong>en</strong> word<strong>en</strong> meegegev<strong>en</strong> aan <strong>het</strong> stamboek voor <strong>het</strong> volg<strong>en</strong>de dekseizo<strong>en</strong> e<strong>en</strong> grote ramm<strong>en</strong>cirkel organiser<strong>en</strong> <strong>en</strong> alle kuddes/herders overtuig<strong>en</strong> van d<strong>en</strong>oodzaak van e<strong>en</strong> gezamelijke aanpak wanneer <strong>het</strong> niet mogelijk blijkt om tot e<strong>en</strong> effectieve ramm<strong>en</strong>cirkel te kom<strong>en</strong> <strong>en</strong> om met andere praktischemaatregel<strong>en</strong> de <strong>in</strong>teelt te beperk<strong>en</strong>, kan m<strong>en</strong> overweg<strong>en</strong> verwante rass<strong>en</strong> gericht <strong>en</strong> gecontroleerd <strong>in</strong> tezett<strong>en</strong>.


I - 1Bijlage I.Onderzoeksvoorstel <strong>en</strong> werkprotocoll<strong>en</strong>Voorstel Case-study Beheer Kle<strong>in</strong>e Populaties: SchoonebeekerH. Ed<strong>in</strong>g, Sticht<strong>in</strong>g Zeldzame Huisdierrass<strong>en</strong>Om e<strong>en</strong> <strong>in</strong>zicht te krijg<strong>en</strong> <strong>in</strong> de problem<strong>en</strong> die zich voordo<strong>en</strong> <strong>in</strong> de praktijk van <strong>het</strong> beher<strong>en</strong> van kle<strong>in</strong>e <strong>en</strong>/ofbedreigde populatie, is <strong>het</strong> w<strong>en</strong>selijk dat er e<strong>en</strong> case study uitgevoerd wordt. Deze case-study moet meer<strong>in</strong>zicht gev<strong>en</strong> <strong>in</strong> <strong>het</strong> probleem van de toepass<strong>in</strong>g van fokkerij maatregel<strong>en</strong> ter bestrijd<strong>in</strong>g van erfelijkeafwijk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> <strong>en</strong>/of <strong>in</strong>teelt problem<strong>en</strong> <strong>in</strong> e<strong>en</strong> situatie van extreem gediffer<strong>en</strong>tieerde houderij vorm<strong>en</strong> (hobbyversusberoepshouderij).De studie bestaat uit twee del<strong>en</strong>: 1) Inv<strong>en</strong>tarisatie van de g<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de populatie <strong>en</strong> 2)evaluer<strong>en</strong> van verschill<strong>en</strong>de fokmethodes <strong>en</strong> -schemas om de g<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> b<strong>in</strong>n<strong>en</strong> de populatie tebehoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> problem<strong>en</strong> met <strong>in</strong>teelt <strong>en</strong>/of g<strong>en</strong>etische afwijk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> te bestrijd<strong>en</strong>.In de case study word<strong>en</strong> om <strong>en</strong> nabij 200 dier<strong>en</strong> bemonsterd <strong>en</strong> geg<strong>en</strong>otypeerd voor autosomale 25 a 30microsatelliet<strong>en</strong>, 4 a 5 Y-chromosomale merkers <strong>en</strong> mitochondriaal DNA. Daarnaast wordt <strong>in</strong>formatie verzameld(voor zover aanwezig) over exterieurk<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> <strong>en</strong> <strong>het</strong> voorkom<strong>en</strong> van g<strong>en</strong>etische afwijk<strong>in</strong>g<strong>en</strong>. Destudie moet oplever<strong>en</strong> e<strong>en</strong> rapport met adviez<strong>en</strong> betreff<strong>en</strong>de de meest optimale registratie van diergegev<strong>en</strong>s<strong>en</strong> advies omtr<strong>en</strong>t de bij voorkeur te volg<strong>en</strong> fokkerij strategie om de populatie te behoud<strong>en</strong>.Het voorstel is om de case study uit te voer<strong>en</strong> met <strong>het</strong> Schoonebeeker schap<strong>en</strong>ras. Deze populatie isuitermate geschikt voor de case study. Deze populatie is <strong>in</strong> <strong>het</strong> verled<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> aantal zware bottl<strong>en</strong>ecksgegaan. De g<strong>en</strong>etische <strong>diversiteit</strong> (<strong>en</strong> <strong>het</strong> voortbestaan) van de populatie staat op dit mom<strong>en</strong>t onder drukvanwege de scrapiesbestrijd<strong>in</strong>g. Daarnaast kom<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> aantal duidelijk zichtbare gebrek<strong>en</strong> <strong>in</strong> de populatievoor (e<strong>en</strong>debekjes). Als laatste is <strong>het</strong> voorkom<strong>en</strong> van gediffer<strong>en</strong>tieerde houderij <strong>in</strong> de populatie uitvergroott.o.v. andere populaties.Februari 2005Werkprotocol Schoonebeeker ‘case study’Algeme<strong>en</strong>In <strong>het</strong> kader van de Case Study Beheer van Kle<strong>in</strong>e Populaties word<strong>en</strong> <strong>in</strong> totaal 300 dier<strong>en</strong> uit 6 kuddes <strong>en</strong> tweegrote particuliere houders gemonsterd <strong>en</strong> geg<strong>en</strong>otypeerd voor 20 microsatelliet<strong>en</strong>.Daarnaast word<strong>en</strong> van de dier<strong>en</strong> e<strong>en</strong> keur<strong>in</strong>gsrapport opgemaakt volg<strong>en</strong>s de standaard zoals gehanteerd door<strong>het</strong> Schoonebeeker stamboek <strong>in</strong> <strong>het</strong> beheer van Nederlandse Fokkersver<strong>en</strong>ig<strong>in</strong>g <strong>het</strong> Dr<strong>en</strong>tse Heideschaap(NFDH).Wat de bemonsterde dier<strong>en</strong> betreft: In ieder geval moet<strong>en</strong> alle ramm<strong>en</strong> gebruikt voor de fok <strong>in</strong> <strong>het</strong> jaar van debemonster<strong>in</strong>g geselecteerd. Daarnaast wordt e<strong>en</strong> aantal ooi<strong>en</strong> bemonsterd. Deze ooi<strong>en</strong> moet<strong>en</strong> bij voorkeur


I - 2zo gelijk mogelijk verdeeld over ev<strong>en</strong>tuele foklijn<strong>en</strong>/families/fokgroep<strong>en</strong> (hierna te fokgroep<strong>en</strong> te noem<strong>en</strong>).Daarnaast moet<strong>en</strong> de ooi<strong>en</strong> gelijkelijk verdeeld over drie leeftijds-klass<strong>en</strong>: 1-2 jarige, 3-4 jarige <strong>en</strong> 5-6 jarigeooi<strong>en</strong> (hierna de cohort<strong>en</strong> 1, 3 <strong>en</strong> 5 g<strong>en</strong>oemd).De bemonsterde dier<strong>en</strong>, behalve de ramm<strong>en</strong>, hoev<strong>en</strong> niet van te vor<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d of geselecteerd word<strong>en</strong>. Op dedag van de bemonster<strong>in</strong>g zal de verteg<strong>en</strong>woordiger van de ASG <strong>in</strong> sam<strong>en</strong>spraak met de herder of houderdier<strong>en</strong> uit de kudde selecter<strong>en</strong> <strong>en</strong> bemonster<strong>en</strong>. De relevante gegev<strong>en</strong>s van <strong>het</strong> dier word<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> formulierbijgehoud<strong>en</strong> (zie onder).De bloedmonsters word<strong>en</strong> getrokk<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> bevoegde veearts die bek<strong>en</strong>d is met de kudde waar debemonster<strong>in</strong>g plaats v<strong>in</strong>dt.Daarnaast is e<strong>en</strong> door de NFDH erk<strong>en</strong>de keurmeermeester aanwezig die de geselecteerde dier<strong>en</strong> keurtvolg<strong>en</strong>s de door de NFDH gehanteerde methode.De verteg<strong>en</strong>woordiger van ASG verzamelt na afloop de monsters <strong>en</strong> bijgehoud<strong>en</strong> lijst<strong>en</strong> <strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt die overnaar <strong>het</strong> ASG, waar alle monsters <strong>en</strong> lijst<strong>en</strong> c<strong>en</strong>traal <strong>in</strong>gezameld <strong>en</strong> verwerkt word<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> medewerker van deASG zorgt voor <strong>het</strong> overzett<strong>en</strong> van de lijst<strong>en</strong> <strong>in</strong> electronisch format.Protocol <strong>in</strong> detailVoorafDe ASG maakt e<strong>en</strong> afspraak met de herder over de datum <strong>en</strong> tijdstip waarop de bemonster<strong>in</strong>g plaats zal v<strong>in</strong>d<strong>en</strong> <strong>en</strong>waar m<strong>en</strong> zich verzameld.De ASG zorgt ervoor dat e<strong>en</strong> door de NFDH erk<strong>en</strong>de keurmeester op de hoogte is <strong>en</strong> ter plaatse zal zijn tijd<strong>en</strong>s debemonster<strong>in</strong>g.De Herder maakt e<strong>en</strong> afspraak met e<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d veearts naar keuze om de bloedmonsters van de geselecteerdedier<strong>en</strong> af te nem<strong>en</strong>.Aanwezig<strong>en</strong>Op de dag van de bemonster<strong>in</strong>g zijn aanwezig bij de bemonster<strong>in</strong>gDe HerderE<strong>en</strong> verteg<strong>en</strong>woordiger van de ASGE<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>de KeurmeesterE<strong>en</strong> VeeartsEv<strong>en</strong>tuele waarnemer(s)MateriaalHet materiaal dat tijd<strong>en</strong>s de monstername wordt gebruikt is de volg<strong>en</strong>deVoor de bloedafnameEDTA buiz<strong>en</strong> (met paarse dop) geleverd door de ASGBijpass<strong>en</strong>de naald<strong>en</strong> meeg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> door de VeeartsVell<strong>en</strong> met blanco stickers om de EDTA buiz<strong>en</strong> te etiketter<strong>en</strong>, geleverd door de ASGVoor <strong>het</strong> keur<strong>in</strong>gsrapportVoldo<strong>en</strong>de kopieën van <strong>het</strong> bijgevoegde formulier, mee te nem<strong>en</strong> door de verteg<strong>en</strong>woordiger van de ASGVoldo<strong>en</strong>de schrijfmateriaal


I - 3Tak<strong>en</strong>De Herder selecteert <strong>in</strong> sam<strong>en</strong>spraak met de verteg<strong>en</strong>woordiger van de ASG de bemonsterde dier<strong>en</strong>, met di<strong>en</strong>verstande dat: Alle ramm<strong>en</strong> voor de fok <strong>in</strong> <strong>het</strong> jaar van de bemonster<strong>in</strong>g bemonsterd word<strong>en</strong>. De ooi<strong>en</strong> naar <strong>het</strong> <strong>in</strong>zicht van de herder gelijkelijk verdeeld zijn over leeftijdsklass<strong>en</strong> (cohort<strong>en</strong> 1, 3 <strong>en</strong> 5) <strong>en</strong>ev<strong>en</strong>tuele fokgroep<strong>en</strong>. Het aantal bemonsterde dier<strong>en</strong> de aantall<strong>en</strong> <strong>in</strong> de monsterlijst (zie onder) niet overschrijdt.De verteg<strong>en</strong>woordiger van de ASG houdt op e<strong>en</strong> kopie van bijgevoegde formulier de volg<strong>en</strong>de zak<strong>en</strong> bij:Id<strong>en</strong>tificatie van <strong>het</strong> bemonsterde dier (UBN <strong>en</strong> bliknummer)Het geslachtDe leeftijdsklasse (aangeduidt met 1, 3 of 5)Het keur<strong>in</strong>gsrapport.Ev<strong>en</strong>tuele fokgroep aanduid<strong>in</strong>gEv<strong>en</strong>tuele opmerk<strong>in</strong>g<strong>en</strong> van andere aardDaarnaast zorgt de verteg<strong>en</strong>woordiger van de ASG voor <strong>het</strong> kopieër<strong>en</strong> van <strong>het</strong> UBN <strong>en</strong> bliknummer op e<strong>en</strong> blancosticker <strong>en</strong> etiketteert daarmee de EDTA buis met <strong>het</strong> bloed van <strong>het</strong> bemonsterde schaap.De Keurmeester keurt alle bemonsterde dier<strong>en</strong> volg<strong>en</strong>s de standaard van <strong>het</strong> stamboek beheerd door de NFDH, metdi<strong>en</strong> verstande dat voor <strong>het</strong> onderzoek <strong>en</strong> de uite<strong>in</strong>delijke resultat<strong>en</strong> <strong>het</strong> van groot belang is dat de keur<strong>in</strong>g accuraat<strong>en</strong> onbevooroordeeld plaats v<strong>in</strong>dt.De keurmeester zijn rapport duidelijk aan de verteg<strong>en</strong>woordiger van de ASG communiceert, zodat deze <strong>het</strong> rapportover kan nem<strong>en</strong> op <strong>het</strong> daarvoor bestemde formulier.De Veearts zorgt voor de bloedafname bij de geselecteerde schap<strong>en</strong>. Hij gebruikt daartoeEDTA buiz<strong>en</strong> (paarse dop) geleverd door de verteg<strong>en</strong>woordiger van de ASGBijpass<strong>en</strong>de naald<strong>en</strong> door de Veearts mee te nem<strong>en</strong>.Na afloop verzameld de verteg<strong>en</strong>woordiger van de ASG alle monsterbuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong> formulier<strong>en</strong> om die voor c<strong>en</strong>traleverzamel<strong>in</strong>g naar de ASG te vervoer<strong>en</strong>.De monsterlijstIn de volg<strong>en</strong>de tabel staat aangegev<strong>en</strong> welk aantal dier<strong>en</strong> er per kudde gemonsterd <strong>en</strong> gekeurd di<strong>en</strong>t te word<strong>en</strong>.KuddeBrummel 10St. Het Dr<strong>en</strong>tse Landschap – Catr<strong>in</strong>us Homan 60St. Het Dr<strong>en</strong>tse Landschap – FreerkJan Heuker 55Mts. Gr<strong>in</strong>wis-Achterhof 55Ver<strong>en</strong>. Nat.mon.Z-Limburg/J. Holla 45St. Schaapskudde Westerbork 45P. Vaartjes 20Westlandse Schaapskudde, Pieter Dekker 10Totaal 300


I - 4Contact<strong>en</strong>Naam contactpersoon Adres postcode/plaats telefoon gsm emailadresR.J. Brummel Westerkamp<strong>en</strong> 30a 7722 TK DALFSEN 0529-471510 06-53968382 westerkamp<strong>en</strong>@<strong>het</strong>net.nlMts. Gr<strong>in</strong>swis/Achterhof Chris Gr<strong>in</strong>wis Br<strong>in</strong>kgreverweg 17 8161 NW EPE 0578-613045 ch.gr<strong>in</strong>wis@<strong>het</strong>net.nlSt. Het Dr<strong>en</strong>tse Landschap Catr<strong>in</strong>us Homan Hu<strong>en</strong>derweg 1 8386 XB DOLDERSUM 0521-387181 06-50987999 c.homan@<strong>het</strong>net.nlSt. Het Dr<strong>en</strong>tse Landschap Freerk Heuker 06-27222858St. Schaapskudde Westerbork Annelies v.Nieukerk<strong>en</strong> Sluutwal 21 9431 GD WESTERBORK 0593-332904 06-53839982St. Westlandse Schaapskudde Pieter Dekker Verspycklaan 69 2671 CS NAALDWIJK 0174-622355 06-22494258 dekker@woonheer.nlP. Vaartjes Broekweg 15a 7234 SW WICHMOND 0575-441651 06-27572568 niejboer@wanadoo.nlVer.Nat.Mon. Zuid Limburg Jan Holla Schaapskooiweg 99 6414 EL HEERLEN 045-5285893 06-55825176 jan.holla@planet.nlkeurmeesters:Wim Nijhof Johan Frisostraat 18 6668 CB RANDWIJK 0488-491001 06-30260686 jwnijhof@hotmail.comB<strong>en</strong>nie Feije Moordakkerstraat 29 6674 AP HERVELD 0488-452641 06-51761706 b<strong>en</strong>niefeije@hotmail.comRob Brummel Westerkamp<strong>en</strong> 30a 7722 TK DALFSEN 0529-471510 06-53968382 westerkamp<strong>en</strong>@<strong>het</strong>net.nl


I - 5Formulier keur<strong>in</strong>g <strong>en</strong> bemonster<strong>in</strong>g Case Study Beheer Kle<strong>in</strong>e PopulatiesKudde: ..................................................................................................... Datum: ............................................Verteg<strong>en</strong>woordiger ASG: ........................................................................Keurmeester: ...........................................................................................Veearts: ................................................................................................... UBN: ...............................................Blikno. Sx lft. kop vcht strt rmp bnwrk Ontwtype Ttl fkgrp Opm.


I - 6

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!