STEDENBOUWKUNDIG PLAN JERUZALEM - Stadsdeel Oost

STEDENBOUWKUNDIG PLANJERUZALEMMEI 2009

COLOFONcolofonuitgave:Stadsdeel Oost-Watergraafsmeermei 2009stedenbouwkundig ontwerp:Karres en Brands landschapsarchitecten bv.ism HVDN architectensupervisie:Maurits de Hoogvormgeving:Karres en Brands landschapsarchitecten bv.

INHOUD1 INLEIDING 52 KADERS 93 PLAN 15STEDENBOUWKUNDIGE VISIEBEBOUWINGGROENSTRUCTUURVERKEER EN PARKEREN4 BEELDKWALITEIT 49OPENBARE RUIMTEBEBOUWING EN BUITENRUIMTE5 PROGRAMMA 91WONENVOORZIENINGEN6 ONDERZOEKEN 97WATERPARAGRAAFOVERIGE ONDERZOEKEN7 PARTICIPATIE 1038 REALISATIE 109FASERINGPLANNINGHAALBAARHEIDBIJLAGEN 117

INLEIDING1

1. INLEIDINGluchtfoto Frankendaal6

geschiedenisHet project Jeruzalem heeft een bijzonder geschiedenis. Al in dejaren negentig begonnen de woningbouwcorporaties die bezit haddenin Jeruzalem serieus na te denken over de aanpakmogelijkhedenvan Jeruzalem. Het niet meer voldoen aan hedendaagsewooneisen en de geringe oppervlakte van de woningen in Jeruzalemwaren daarvoor de belangrijkste aanleidingen.In de jaren daarna is een reeks plannen ontwikkeld door meerderepartijen en ontwerpers en naar de bewoners en betrokken partijengepresenteerd. Deze plannen zijn echter nooit uitgevoerd. Al snelwerd bij alle betrokken partijen en belanghebbenden duidelijk datJeruzalem in meerdere opzichten een zeer complexe en bijzonderewijk is. Het monumentale karakter van Jeruzalem schuilt in de experimenteleverkaveling evenals in de toegepaste bouwsystemenen architectuur daterend uit de wederopbouwperiode. De goed bedachtevormgeving van de hoven binnen de wederopbouwperiodein combinatie met een bijzonder ontwerp van de openbare ruimteen het groene karakter van de buitenruimte, resulteerde in eennaadloze overgang tussen verkaveling en groen, die daarna vakeren in vele combinaties en variaties in andere wijken in Amsterdamwerd toegepast. De woonkwaliteit van de woningen laat echtervaak veel te wensen over. In Jeruzalem waren de woningen niet bijzonderduurzaam gebouwd. Hierdoor ontstond het spanningsveldtussen de bijzondere hoge kwaliteit van groen, openbare ruimte enverkaveling en het niet meer voldoen aan hedendaagse wooneisendie leidde tot laag wooncomfort.partijen en samenwerkingHet Stedenbouwkundig Plan dat nu wordt voorgelegd is het productvan een nauwe en bijzondere samenwerking tussen betrokkenpartijen: het Stadsdeel Oost-Watergraafsmeer, WoningstichtingRochdale, Woningstichting De Key, Bureau Monumentenzorg enArcheologie Amsterdam (verder in de tekst BMA), De Rijksdienstvoor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (verder in detekst RACM), Het Willem Dreeshuis en andere betrokkenen. Doormiddel van een intensief participatietraject in de afgelopen maandenhebben de bewoners van Jeruzalem en belangenorganisatieszoals de buurtbeheergroep Jeruzalem en de Ouderen Advies Raadook hun bijdrage aan het plan geleverd. Bij het project is Mauritsde Hoog als onafhankelijke supervisor betrokken. Verantwoordelijkvoor de ontwerpen van het Stedenbouwkundig Plan en de bebouwingsvoorstellenzijn Karres en Brands landschapsarchitecten enHVDN architecten.besluitvormingNadat het Masterplan in 2005 werd stopgezet heeft woningstichtingRochdale woningen in Jeruzalem gekocht van de andere aanwezigecorporaties, met uitzondering van De Key. Voor haar bezitmaakte Rochdale een nieuw plan. Het Dagelijks Bestuur van hetStadsdeel Oost-Watergraafsmeer besloot hierover in juli 2007. Korthierop lanceerde minister Plasterk zijn top 100 lijst van belangrijkemonumenten, waarin Jeruzalem een hoge notering kreeg.In het voorjaar van 2008 is met o.a. BMA en RACM gewerkt naareen nieuw voorstel. In een reeks overleggen met bestuurders vanstadsdeel en centrale stad, Ontwikkelings- en Grondbedrijf Amsterdam(OGA), Dienst Ruimtelijke Ordening (dRO), het StadsdeelOost-Watergraafsmeer, Rochdale en De Key is het gelukt om af tespreken waaraan de basisinhoud van het nieuw voorstel voor dewijk moest voldoen. Een van de belangrijkste voorwaarden om ditvoorstel uit te werken tot een stedenbouwkundig plan was een integralesamenwerking tussen alle betrokken partijen. Op 17 juni2008 ging het Dagelijks Bestuur van het Stadsdeel Oost-Watergraafsmeerakkoord met het voorstel om een nieuw plan verderuit te werken. Op 8 september 2008 is dit voorstel voorgelegd aande raadscommissie Wonen en Grote Projecten van het StadsdeelOost-Watergraafsmeer, samen met het Communicatie- en ParticipatieplanJeruzalem. Tussen de zomer 2008 en maart 2009 werd,op basis van het voorstel, samen met alle partijen hard gewerkt aaneen nieuw Stedenbouwkundig Plan Jeruzalem. Op 3 maart 2009 isdoor het Dagelijks Bestuur ingestemd met de ter inzage leggingvan het concept Stedenbouwkundig Plan.status van het stedenbouwkundige planHet concept Stedenbouwkundig Plan is na verwerking van de inspraakreactiesen de uitslagen van de nadere onderzoeken verderuitgewerkt tot het onderliggende Stedenbouwkundig Plan. HetStedenbouwkundig Plan is een ontwerp gebaseerd op het voorstelvastgesteld in 17 juni 2008, de programmatische opgave van hetStadsdeel Oost-Watergraafsmeer, bijdragen en adviezen door debewoners en ondernemers tijdens de participatietraject en de inspraakperiodeen natuurlijk de inbreng van de ontwerpbureaus enandere betrokken partijen.Het Stedenbouwkundig Plan is samen met de gemeentelijke grondexploitatiede basis voor het Investeringsbesluit, dat als onderdeelvan het Plaberum, de vereiste gemeentelijke planning – en besluitvormingcyclus,nu door het stadsdeel en daarna door de centralestad genomen moet worden.leeswijzerHoofdstuk 1 betreft een algemene inleiding, korte geschiedenis vanhet gebied en het project, en korte samenvatting van de besluitvorming,uitleg over de betrokken partijen en deze leeswijzer.In hoofdstuk 2 wordt een algemene beschrijving van het gebied ende kaders die bepalend zijn voor het concept StedenbouwkundigPlan gegeven.Hoofdstuk 3 omvat de stedenbouwkundige visie. Hier wordt de essentievan het Stedenbouwkundig Plan uitgelegd. De uitgangspuntenbetreffen de gegevens over verkaveling, de hoogte van de gebouwenen verdeling van functies en het programma. De inrichtingvan de openbare ruimte, groen en parkeeroplossingen op maaiveldzijn aspecten van het plan die nog op een globaal niveau zijn ontworpen.INLEIDINGHoofdstuk 4 beschrijft de gewenste beeldkwaliteit van het projectvan zowel de openbare ruimte als de bebouwing en de in erfpachtuitgegeven buitenruimtes en bevat tevens voorbeelduitwerkingenvan de gebouwen.Hoofdstuk 5 betreft de programmatische opgave. De programmatischeopgave omvat de beleidsuitgangspunten voor dit plan die,samen met de input vanuit de bewoners en andere partijen diendenals onderlegger voor het ontwerp.Hoofdstuk 6 geeft een overzicht van de resultaten van de verschillendeonderzoeken die zijn uitgevoerd met daarin samengevat deresultaten en conclusies.In hoofdstuk 7 wordt verslag gedaan van het intensieve participatietrajectdat gevoerd is met de buurtbewoners. De opzet van dittraject, alsmede de adviezen vanuit de buurt worden in dit hoofdstukweergegeven, alsmede de resultaten van de inspraakperiode.Tot slot wordt in het achtste en laatste hoofdstuk ingegaan op planning,fasering en haalbaarheid van het plan, en wordt kort ingegaanop het verdere proces.7

KADERS2

Hugo de VrieslaanLorentzlaanLorentzlaanKapteynstraatPieter ZeemanlaanRobert KochplantsoenMiddenwegVan’t HofflaanIngenhouszhofMaxwellstraatPasteurstraatGlauberwegEinthovenstraatBerzeliusstraatSaltetstraatEisingastraatPekelharingstraatFlammarionstraat2. KADERS PLANGEBIEDKruislaangrens plangebied10

PLANGEBIEDKADERSfysieke omschrijvingDe wijk Jeruzalem gelegen in de polder Watergraafsmeer, wordtglobaal begrensd door de Middenweg, de Kruislaan, de Maxwellstraaten de Hugo de Vrieslaan. Oorspronkelijk was deze buurt bekendonder de naam Tuindorp Frankendaal, waarvan het deel metde witgeschilderde naoorlogse duplexwoningen in de volksmondde naam Jeruzalem kreeg. De buurt Jeruzalem beslaat circa 36hectaren en is grotendeels in erfpacht uitgegeven aan diverse corporaties.Het projectgebied beslaat een groot deel van deze wijk.Het thans vigerende bestemmingsplan is het Tweede HerzieneBestemmingsplan Watergraafsmeer uit 1998 en is conserverendopgesteld. Dit betekent dat de huidige situatie in het bestemmingsplanis vastgelegd. Als het definitief Stedenbouwkundig Plan isvastgesteld zal dit plan dienen als onderlegger voor het op te stellennieuwe bestemmingsplan. Om tot een nieuw bestemmingsplante komen worden de gebruikelijke inspraakprocedures gevolgd.Tuindorp Frankendaal, beter bekend als Jeruzalem, bestaat ruimtelijkgezien uit vier delen. Het oudste deel aan de oostzijde bestaatuit gesloten bouwblokken langs de Middenweg. Het deel aan dezuid-oost kant bestaat uit strokenbouw en in het centrum van dewijk er is de losse bebouwing met bijzondere functies zoals eenschool, winkels en kerk. De rest bestaat uit haakvormige bebouwingrond hoven. Deze bebouwing is een uniek naoorlogs verkavelingsexperimenten behoudenswaardig. Deze haken zijn opgebouwd uitzeer kleine betonnen duplexwoningen die in slechte bouwtechnischestaat verkeren. Dit concept Stedenbouwkundig Plan richt zichop dit deel.Tuindorp Frankendaal is een betrekkelijk gaaf ensemble. Basis voorde kwaliteit van het ensemble is de reeks hoven. Deze kennen eenuitgesproken en optimistische architectuur, een ontspannen verkavelingen een uitgekiend beplantingsschema. Kleine variaties in deopzet van de hoven leiden tot betekenisvolle verschillen tussen dehoven onderling en tussen de straten. Daarnaast kent het tuindorpfraaie interne open ruimten en bijzonder vormgegeven voorzieningen(Koningskerk, dubbele H-school), die het publiek domein binnenhet tuindorp articuleren en relaties leggen met de omgeving.De waarden concentreren zich wat betreft woningarchitectuur, verkavelingen beplanting in het noordelijk deel van het tuindorp. Watbetreft de open ruimten en de architectuur van voorzieningen concentrerende waarden zich in en rond het centraal gelegen assenkruisvan open ruimten.In het zuidelijk deel ligt een verkaveling met open bouwblokken,een minder waardevol ensemble met een combinatie van hoven enstroken en een in de loop der tijd uit zijn krachten gegroeid ouderencomplex(Tabitha). Het complex is architectonisch arm en matigop zijn omgeving georiënteerd.statistische omschrijvingEr zijn statistische gegevens over Jeruzalem beschikbaar, echterbeslaan deze een gebied waarvan de grenzen aanzienlijk ruimerzijn dan het plangebied.Jeruzalem telde in 2006 ongeveer 1.400 woningen. Veel woningenhebben een klein woonoppervlak. De buurt komt op de eerste plaatsin het stadsdeel qua aandeel kleine woningen van minder dan 40 m²(25,5%) en heeft een meer dan gemiddeld aandeel kleine middelgrotewoningen tussen de 40 en 59 m² (41,3%). Vooral de duplexwoningenzijn klein en mede daardoor woontechnisch niet meer altijdup-to-date. 15,3% van de woningen is groter dan 80 m².Jeruzalem is een stabiele buurt wat de eigendomssituatie betreft.Het eigen bezit is nauwelijks toegenomen en ligt nog altijd benedenhet gemiddelde. Bijna 1.000 woningen zijn corporatiebezit (70,9%).Het aandeel goedkope huurwoningen is ruim 70%. Negentig procentvan de woningen heeft een huur tot de huurtoeslaggrens (621euro). Voor ouderen en mensen met een functiebeperking is al eenklein aantal wibo’s gerealiseerd.Het aantal inwoners van Jeruzalem ligt rond de 2.400. De leeftijdsopbouwvan de bevolking is gelijkmatig verdeeld. De leeftijdsgroepentussen de 20 en 40 jaar steken niet ver uit boven de andereleeftijdsgroepen. Dit betekent dat er veel ouderen in de buurt wonenen Jeruzalem dus vergrijsd is; een kleine 60% is ouder dan 40jaar. Er trad de laatste tijd wel enige verjonging op door de groeivan het aandeel jongeren en dertigers en een afname van de leeftijdsgroepentussen 60 en 80 jaar. Het is een van de weinige buurtenwaarvoor men in de bevolkingsprognose uitgaat van een groei vande jongeren tot 25 jaar.Samenhangend met de leeftijdsopbouw en de samenstelling vande woningvoorraad (kleine woningen, zorgcentra en ouderenwoningen)is het aandeel eenpersoonshuishoudens groter dan elders inhet stadsdeel.In 1999 had Jeruzalem samen met Middenmeer de minste bewonersvan allochtone herkomst binnen het stadsdeel, maar nu staatde buurt op de vijfde plaats. De groei van het aandeel allochtonenen vooral van de niet-westerse allochtonen is naar verhoudinggroot. Bewoners uit westerse landen hebben nog steeds een grootaandeel, maar zijn nu aangevuld door mensen uit niet-westerselanden.Jeruzalem heeft een gemiddeld laag netto inkomen per huishouden,dat meer dan 20 procent lager ligt dan gemiddeld in het stadsdeel.De inkomensontwikkeling is sinds 2001 niet gunstig.De bewoners zijn minder tevreden geworden over hun woning daneen jaar of zeven geleden. Het rapportcijfer dat ze ervoor geven in2005 is nog wel ruim voldoende (7,0), maar iets lager dan gemiddeldin het stadsdeel.Rochdale heeft in februari 2008 een enquête gehouden onder haarhuurders. Met dit onderzoek wordt het gros van het feitelijke plangebiedin kaart gebracht. Binnen het plangebied staan tevens 279woningen van De Key. Onder de bewoners van deze complexen isnog geen enquête gehouden.In de 494 woningen van Rochdale wonen veel senioren. 31% van dehoofdhuurders is 65 jaar of ouder. Toch nog 21% is jonger dan 35jaar.Bijna driekwart van de respondenten is alleenstaand (72%) en 14%woont samen zonder inwonende kinderen. Het percentage huishoudensmet kinderen is laag: 7% vormt een eenoudergezin en 6%woont samen en heeft inwonende kinderen. Het percentage lageinkomens is hoog. Meer dan de helft van de respondenten heefteen bruto huishoudinkomen lager dan € 1400,- per maand (61%).Slechts 8% heeft een bruto huishoudinkomen boven € 2300,- permaand. Daarmee heeft 92% een inkomen onder de huurtoeslaggrensen behoort tot de doelgroep. Bijna een kwart van de bewoners(24%) woont al 20 jaar of langer in de buurt. 28% woont korterdan vijf jaar in de buurt.Alle woningen van Rochdale hebben een huur onder de huurtoeslaggrens.De woningen zijn klein en zijn vrijwel allemaal nog duplexwoningen.11

KADERSMONUMENToude plankaart en historische foto´s12

MONUMENTKADERSmonumentale statusDe monumentale waarde van Tuindorp Frankendaal is groot enschuilt in het samengaan van een bijzondere stedenbouwkundigeontwikkeling, een zorgvuldige groenaanleg en interessantevolkshuisvestelijke en architectonische aspecten. Deze waardewordt mede bepaald door de lange en boeiende geschiedenis vande planontwikkeling. Keer op keer werd het bebouwingsplan aangepastaan de nieuwste inzichten. Het uiteindelijke resultaat washet ontwerp van een hovenverkaveling voor eengezinswoningen,gedeeltelijk in duplexvorm. Deze woningtypologie, waarbij tweekleine, boven elkaar liggende woningen in een later stadium toteen eengezinswoning konden worden omgevormd, werd in de naoorlogseperiode toegepast om aan de destijds hoge woningvraagte kunnen voldoen. In betere tijden zouden de woningen dan weer‘ontduplext’ worden. Het uiteindelijke ontwerp van Merkelbach insamenwerking met de Stedelijke Woningdienst van een verkavelingbestaande uit hoven gevormd door twee tegenover elkaar liggendeL-haken, bleek het uiteindelijk overtuigende alternatief voor de alsstar en mechanisch ervaren strokenverkavelingen. Deze nieuweverkavelingsvorm werd voor het eerst in Tuindorp Frankendaal toegepasten kreeg op grote schaal snel navolging onder meer in deWestelijke Tuinsteden van Amsterdam. Frankendaal is daarmee debakermat van een belangwekkende stedenbouwkundige ontwikkeling.Deze bijzondere status heeft minister Plasterk doen besluiten omJeruzalem de status van beschermd Rijksmonument uit de wederopbouwperiodete geven (lijst van 100 topmonumenten uit dewederopbouwperiode 1940-1958). In 2004 is een aanvraag gedaanvoor de bescherming van delen van Tuindorp Frankendaal als rijksmonument.De aanvraag had betrekking op alle hoven (A t/m K),de dubbele H-school en het Ingenhouszhof. Voor al deze onderdelenrust momenteel nog een voorbescherming in het kader vanartikel 3 Monumentenwet 1988. Op korte termijn zal de aanwijzingvoor de zes hoven (A t/m F) inclusief de dubbele H-school wordenvoorgedragen als beschermd complex uit de wederopbouwperiode.(zie ook bijlagen) Hoewel Jeruzalem/Tuindorp Frankendaal uiterstwaardevol monumentaal erfgoed is, moet en zal er vernieuwd wordenomdat de technische staat van de woningen niet meer voldoetaan de eisen van deze tijd. De plannen voor vernieuwing wordenopnieuw keer op keer aangepast aan nieuwe inzichten. BureauMonumenten en Archeologie (BMA) heeft deze plannen op de voetgevolgd.Sinds 2008 is er door diverse partijen hard gewerkt aan weer eennieuw plan. Via breed overleg met BMA, RACM, DRO, Rochdale, DeKey en stadsdeel inclusief een aantal bestuurders ontstond eensoort doorbraak en werd opnieuw naar een compromis gezocht.De oude plannen verdwenen van tafel, inclusief Glauberweg, enalles werd opnieuw onder de loep genomen. Het huidige voorstelis de voorlopige uitkomst van dit traject waarin intensief is samengewerkttussen de verschillende partijen (gemeente, corporaties,monumentenzorg). De aanpak van de zes noordwestelijk gelegenhoven komt expliciet terug in het Stedenbouwkundig Plan. De bestaandesituering, hoogte en bouwmassa van de hoven zijn hierbijde vaste gegevens. Zorgvuldige aanpak vraagt echter om een uitvoeringstechnischeoplossing in de vorm van restauratie, renovatieof herbouw.Na onderzoek is gekozen voor restauratie met vernieuwing van hetgevelmateriaal van deze zes hoven. Van het oorspronkelijke Jeruzalemkunnen op deze manier 6 van de 12 hoven behouden blijven,ruwweg de helft van de monumentale bouwsubstantie. RACM enBMA hopen dan ook van harte dat alle partijen zich in de nu voorliggendeaanpak kunnen vinden, zodat het lang bevochten resultaatinderdaad dat zal zijn wat in de cultuurhistorische effectrapportageuit 2002 als hoop werd uitgesproken: dat Jeruzalem opnieuw eenproeftuin zal worden voor een weloverwogen vernieuwing van eennaoorlogse woonwijk, met behoud van het oorspronkelijke karakter.Er is gestart met de aanwijzingsprocedure om te komen tot eenmonumentale status van het gebied (Jeruzalem) en de woningen.kadersBij de totstandkoming van het Stedenbouwkundig Plan Jeruzalemzijn de vastgestelde kaders vanuit het stadsdeel uitgangspunt geweest.In de bijlage is een overzicht opgenomen van deze kaders.Op een aantal punten is van de vastgestelde kaders vanwege locatiespecifiekeredenen afgeweken. Dit betreft de navolgende punten:1. Het DB besluit over de stedenbouwkundige opzet Jeruzalemvan17 juni 2008. In deze opzet was nabij de Kruislaan een woonblokopgenomen van zes bouwlagen. In het Stedenbouwkundig Plan isdeze komen te vervallen. Tevens is er in het StedenbouwkundigPlan een bouwblok (Blok N) opgenomen dat hoger is dan de 4 lagendie als maximum gesteld wordt in de opzet van 17 juni 2008.2 .Omdat er vanuit de woonservicewijk en de levendige wijk voldoendeaanleiding is om een beperkte winkelvoorziening na te streven,is dit opgenomen in het Stedenbouwkundig Plan. Deze keuze isafwijkend aan hetgeen gesteld in de RES (Ruimtelijk EconomischeStructuurvisie). Vanuit de Ruimtelijke Economische Structuurvisieis een winkelvoorziening in Jeruzalem niet nodig en ongewenst,3. In verband met de monumentale status en bijzondere culturelewaarde van Jeruzalem is op bepaalde locaties binnen het plangebiedafgeweken van de voorschriften voor de inrichting van deopenbare ruimte zoals opgenomen in het HIOR (Handboek InrichtingOpenbare Ruimte.Naast de in de bijlage genoemde kaders, zijn er tevens ruimtelijkekaders geformuleerd die de vernieuwing met behoud van de monumentalewaarden van Tuindorp Frankendaal mogelijk maken.Drie punten zijn hierbij cruciaal:-Herstel het noordelijk deel van het tuindorp in zijn oude luister.-Zie af van realisering van het Glauberwegproject op de huidige locatieen richt de centrale open ruimte van het tuindorp opnieuw in.-Benut de mogelijkheden in het zuidelijk plandeel om een aantrekkelijkenieuwe woonbuurt te realiseren.Kortom de opgave is om te zorgen dat de monumentale, kleinschaligeen groene sfeer van de wijk behouden blijft zonder dat de moderniseringsopgavebelemmerd wordt. Het groen in de buurt zalverder versterkt worden en ook de verbinding met het omliggendegroen van Park Frankendaal en de Nieuwe Ooster Begraafplaatswordt verbeterd.13