Verlies van een kind - Mca
Verlies van een kind - Mca
Verlies van een kind - Mca
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
InhoudsopgaveInleiding 3Enkele begrippen 4Rouw en gevoelens die u kunt hebben 4Het slechte nieuws 6De bevalling 7Herinneringen 11Onderzoek naar de doodsoorzaak 12Wat gebeurt er verder met uw <strong>kind</strong>? 13Wettelijke bepalingen 16Het kraambed 17Thuis zonder <strong>kind</strong> 18Tot slot 27Adressen 27Om verder te lezen 29De beleving <strong>van</strong> anderen 32Belangrijke telefoonnummers 36Notities 37Aanvullende informatie MCADeze brochure geldt als aanvulling op het persoonlijk gesprek met uw arts of anderehulpverleners <strong>van</strong> MCA. De informatie is <strong>van</strong> toepassing op alle ziekenhuizen inNederland. Daar waar de gang <strong>van</strong> zaken verschillend kan zijn per ziekenhuis, wordt ditaangegeven in de tekst.Uw arts of andere hulpverleners geven graag toelichting op de gang <strong>van</strong> zaken inMedisch Centrum Alkmaar. Mocht u na het lezen <strong>van</strong> deze brochure nog vragen hebben,stelt u ze dan gerust.2
Niets is aangrijpender dan de geboorte en de dood, het begin en het einde <strong>van</strong> hetleven. Als <strong>een</strong> <strong>kind</strong> vóór de geboorte, tijdens de bevalling of kort daarna overlijdt, vallendeze gebeurtenissen samen. Dat gebeurt ook als <strong>een</strong> gewenste zwangerschap wordtafgebroken omdat het ongeboren <strong>kind</strong> <strong>een</strong> ernstige afwijking heeft.Het verlies <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong> is <strong>een</strong> <strong>van</strong> de meest ingrijpende soorten verlies waarmee <strong>een</strong>mens te maken kan krijgen, ook als het tijdens de zwangerschap of rond de bevallinggebeurt. Het verdriet om het dode <strong>kind</strong> is eindeloos groot. Alle toekomstverwachtingenzijn plotseling verloren.Het ouderschap begint voor veelouders steeds vroeger. Vaak al vóór dezwangerschap praten en fantaseren tweemensen erover hoe hun leven straks zalveranderen. Echoscopisch onderzoekmaakt het <strong>kind</strong> soms al zeer vroeg in dezwangerschap zichtbaar. Zo ontstaat alsnel <strong>een</strong> band tussen de toekomstigeouders en de baby.Veel zwangeren houden in de eerstedrie maanden nog rekening met <strong>een</strong>miskraam, maar ze weten dat de kans dathet daarna misgaat erg klein is. Vanaf devierde maand wordt de zwangerschapdan ook steeds meer realiteit en durvende aanstaande ouders intenser tegenieten. Toch overlijdt nog ongeveeréén op de honderd <strong>kind</strong>eren tijdens hetverdere verloop <strong>van</strong> de zwangerschap ofrond de bevalling.Deze brochure is bedoeld voor ouders diehun <strong>kind</strong> tijdens de zwangerschap of rondde bevalling verliezen. Ook het ‘vrijwillig’afbreken <strong>van</strong> <strong>een</strong> gewenste zwangerschapomdat het <strong>kind</strong> <strong>een</strong> ernstige aangeborenafwijking heeft of om andere medischeredenen, wordt besproken. Zowelpraktische als emotionele zaken komenaan bod.Deze brochure kan uw gesprekken metmensen uit uw omgeving niet ver<strong>van</strong>gen,maar misschien ondersteunen. Uw eigenomgeving kan u het meeste steunen. Uwfamilie, vrienden en kennissen kunnendeze brochure ook lezen om u zo goedmogelijk bij te staan. Eerst wordt <strong>een</strong>aantal begrippen besproken. Daarna gaanwij in op de periode rond het slechtenieuws en de bevalling. Tot slot besprekenwe de verwerking <strong>van</strong> dit ingrijpendeverlies op langere termijn. Aan het eindvindt u namen en adressen <strong>van</strong> enkele3
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>organisaties die u misschien behulpzaamkunnen zijn. Ook vindt u titels <strong>van</strong> boekenover dit onderwerp. In de literatuur ishet verlies <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong> <strong>een</strong> regelmatigterugkerend onderwerp. Aan het eind<strong>van</strong> de brochure vindt u enkele gedichtenen <strong>een</strong> stuk tekst. In de tekst worden ookuitspraken <strong>van</strong> ouders geciteerd (cursiefgedrukt).Enkele begrippenDoodgeboorteDoodgeboorte is de geboorte <strong>van</strong><strong>een</strong> <strong>kind</strong> dat is overleden tijdens dezwangerschap (intra-uteriene vruchtdood)of rond de bevalling. Als blijkt dat het <strong>kind</strong>in de baarmoeder niet meer leeft, kunt u<strong>een</strong> spontane bevalling afwachten of kande bevalling worden ingeleid, zodat het<strong>kind</strong> wordt geboren. Het afscheid nemen,wordt nu werkelijkheid.Zwangerschapsafbreking na prenatalediagnostiekPrenatale diagnostiek is onderzoektijdens de zwangerschap naar mogelijkeaangeboren afwijkingen bij hetongeboren <strong>kind</strong>. De redenen voor ditonderzoek, de verschillende soortenonderzoek en de keuzes die daarbijhoren, worden beschreven in de brochurePrenatale scr<strong>een</strong>ing. Deze kunt u vindenop www.prenatalescr<strong>een</strong>ing.nlOuders die de moeilijke beslissinghebben genomen om de zwangerschapaf te breken in verband met <strong>een</strong>ernstige aandoening of afwijking <strong>van</strong>hun ongeboren <strong>kind</strong>, verliezen daarmeemeestal <strong>een</strong> zeer gewenst <strong>kind</strong>. Hetverdriet en de verwerking <strong>van</strong> het verlieszijn vergelijkbaar met dat <strong>van</strong> ouders <strong>van</strong>wie het <strong>kind</strong> ‘spontaan’ levenloos geborenwordt of kort na de bevalling overlijdt.Daarom wordt in deze brochure g<strong>een</strong>verschil gemaakt tussen deze situaties.Rouw en gevoelens die u kunt hebbenIeder<strong>een</strong> maakt in zijn levenverliesmomenten mee. Alhoewel dezwaarte en de omstandigheden er<strong>van</strong>verschillen, gaan ze altijd gepaard metgevoelens <strong>van</strong> rouw en verdriet. Deverschillende gevoelens die u kunthebben, zijn niet all<strong>een</strong> kort na het slechtenieuws aanwezig, maar komen ook laternog vaak voor.Ongeloof, ontkenning, verdovingDe meest gehoorde reactie <strong>van</strong> ouderswanneer zij te horen krijgen dat hun <strong>kind</strong>4
overleden is of <strong>een</strong> ernstige afwijkingheeft, is: ‘Dat kan niet waar zijn!’, ‘Datoverkomt óns toch niet?’ Ouders willenen kunnen zich niet realiseren dat dit<strong>kind</strong> niet meer leeft, niet levensvatbaar isof <strong>een</strong> zeer ernstige afwijking heeft. Ditgevoel <strong>van</strong> ongeloof en ontkenning, datnogal <strong>een</strong>s gepaard gaat met <strong>een</strong> gevoel<strong>van</strong> grote leegte, duurt meestal kort maarkan ook dagen of weken blijven bestaan.Zoeken naar <strong>een</strong> schuldige; woede enprotestOuders zoeken vaak <strong>een</strong> schuldige voorde dood <strong>van</strong> hun <strong>kind</strong>. Dat kan om heteven wie zijn: de arts, de verloskundige,hun partner, de werkgever, maar ook het<strong>kind</strong> of zijzelf. Ook kan hun boosheid zichrichten op <strong>een</strong> hogere macht (God, hetNoodlot). De vraag naar het ‘waarom’staat dan op de voorgrond. Ouderszoeken oorzaken voor de slechte afloop.Niet zelden hebben vooral vrouwen <strong>een</strong>gevoel <strong>van</strong> schuld of tekortschieten. Hetis heel belangrijk deze gevoelens te uitenbij vrienden, familie en hulpverleners: datlucht vaak op.Hevig verdrietBijna alle ouders hebben hevig verdrietmet gevoelens <strong>van</strong> wanhoop en leegte.Ze zijn heel erg bezig met het beeld <strong>van</strong>het dode <strong>kind</strong> en met het verlies <strong>van</strong> alletoekomstverwachtingen. Toch zijn deemoties <strong>van</strong> hevig verdriet <strong>een</strong> gezond,natuurlijk en noodzakelijk onderdeel<strong>van</strong> het rouwen. Niet zelden tredenook lichamelijke of psychische klachtenop; ze worden ook in deze brochurebeschreven. Verdriet steekt vaak ook laterweer de kop op, zoals bij de uitgerekendegeboortedatum, bij de ‘verjaardagen’ <strong>van</strong>het overlijden, of bij de geboorte <strong>van</strong> <strong>een</strong><strong>kind</strong> in de nabije omgeving.Het verloop <strong>van</strong> het rouwprocesHet verlies <strong>van</strong> <strong>een</strong> dierbare en zeker <strong>van</strong><strong>een</strong> eigen <strong>kind</strong> vraagt meestal <strong>een</strong> lang<strong>een</strong> intensieve rouwperiode. Verdriet uitzich bij ieder mens verschillend; er bestaatg<strong>een</strong> algemene manier <strong>van</strong> rouwen. Hetis belangrijk dat u dit verdriet bij uzelftoelaat, het durft te ervaren en het metelkaar en met anderen uit uw nabijeomgeving deelt.Dit alles heeft tijd nodig. Eerst moet ude realiteit <strong>van</strong> het verlies aanvaarden.De pijn zal eerst heel hevig zijn, maargaandeweg aan scherpte verliezen.Langzamerhand krijgt uw <strong>kind</strong> <strong>een</strong> eigenplaats en u kunt het geleidelijk loslaten. Erkomt weer ruimte voor andere mensen,andere bezigheden en plannen voor detoekomst.5
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>Het slechte nieuwsDe mededelingVaak komt het slechte nieuws als <strong>een</strong>donderslag bij heldere hemel. Bij dezwangerschapscontrole blijkt de arts ofverloskundige de hartslag <strong>van</strong> het <strong>kind</strong>niet te kunnen vinden. Soms is er <strong>een</strong>periode <strong>van</strong> minder leven geweest, of hadu het gevoel dat er iets niet in orde was.Echoscopisch onderzoek laat dan zien dathet hartje inderdaad niet meer klopt. Ookslecht nieuws als uitslag <strong>van</strong> prenataalonderzoek komt vaak onverwacht. Alwerd het onderzoek gedaan in verbandmet <strong>een</strong> verhoogd risico op <strong>een</strong> <strong>kind</strong> met<strong>een</strong> erfelijke aandoening of aangeborenafwijking, de meeste aanstaande oudersgaan er (meestal terecht) <strong>van</strong> uit dat deuitslag wel gunstig zal zijn.Voor ieder<strong>een</strong> is de mededeling <strong>een</strong>heel grote schok. In <strong>een</strong> gesprek met<strong>een</strong> arts krijgt u voor zover mogelijkmet<strong>een</strong> informatie over de oorzaak <strong>van</strong>het overlijden en de gang <strong>van</strong> zaken bijde bevalling. Soms is de oorzaak nietmet<strong>een</strong> vast te stellen en wordt verderonderzoek verricht om aanwijzingen tevinden voor de doodsoorzaak. Ook wordtsoms vruchtwateronderzoek naar <strong>een</strong>chromosoomafwijking gedaan.Bij <strong>een</strong> ongunstige uitslag <strong>van</strong> prenatalediagnostiek gaat de arts in op degevonden afwijkingen en de gevolgendaar<strong>van</strong>.Het horen <strong>van</strong> het slechte nieuws roeptuit<strong>een</strong>lopende gevoelens op. De eerstereactie is er vaak <strong>een</strong> <strong>van</strong> ongeloof, zoalsal eerder beschreven. Sommige oudersvoelen zich in <strong>een</strong> soort shocktoestand,alsof ze verdoofd of verlamd zijn: zijkunnen of willen zich niet realiserendat het <strong>kind</strong> inderdaad dood is of <strong>een</strong>ernstige afwijking heeft. Dit is <strong>een</strong>onbewuste bescherming tegen al tegrote ellende. Anderen voelen misschienmet<strong>een</strong> boosheid en opstandigheid ofvoelen zich schuldig tegenover het <strong>kind</strong> ofhun partner.Hoe verder?Als er g<strong>een</strong> medische reden bestaat voor<strong>een</strong> directe ziekenhuisopname, kunt uwachten tot de bevalling spontaan opgang komt. Hoe lang dit duurt, is meestalmoeilijk te voorspellen: soms gebeurthet na <strong>een</strong> paar dagen, maar het kanook <strong>een</strong> paar weken duren. Een anderemogelijkheid is het op gang brengen(inleiden) <strong>van</strong> de bevalling. Voordat ditgebeurt, krijgt u vaak het advies nogenige tijd naar huis te gaan. Zo krijgt u dekans de eerste schok zo goed mogelijk teverwerken in uw eigen omgeving. U kunt6
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>In het ziekenhuisAls de bevalling uit zichzelf begint, alsu besluit tot <strong>een</strong> inleiding of als er <strong>een</strong>medische noodzaak bestaat, wordt u inhet ziekenhuis opgenomen. U bevalt in<strong>een</strong> zogeheten verloskamer, <strong>een</strong> kamerop de afdeling verloskunde of op <strong>een</strong>andere afdeling, meestal gynaecologie.Dit verschilt per ziekenhuis. Bijna altijdkrijgt u <strong>een</strong> aparte kamer, waar uwpartner ook bij u kan zijn. Het horen ofzien <strong>van</strong> pasgeboren <strong>kind</strong>eren op <strong>een</strong>Verloskundeafdeling is vaak pijnlijk,maar u krijgt er ook na ontslag uit hetziekenhuis mee te maken.Als de weeën worden opgewekt gebeurtdit met medicijnen: prostaglandinen.Deze worden toegediend middelsvaginale tabletten (Misoprostol).Voorafgaand op deze procedure /medicatie krijgt u bij uw bezoek op depolikliniek alvast medicijnen. U wordtgevraagd om deze medicijnen op depolikliniek in te nemen. Ongeveer36-48 uur na deze inname wordt u danverwacht op afdeling 338 waar d.m.v.vaginaal tabletten met prostaglandinen(Misoprostol) de weeën wordenopgewekt. Deze tabletten worden doorde gynaecoloog ingebracht.Meestal vindt de bevalling binnen 24uur plaats, maar twee dagen wachten isniet ongebruikelijk. Vooral bij <strong>een</strong> kortezwangerschapsduur kan het <strong>een</strong> enkelekeer nog langer duren. Dit betekentniet dat u de hele tijd pijnlijke weeënheeft. Vaak duurt het <strong>een</strong> tijd voor ze opgang komen. Over het algem<strong>een</strong> krijgtu pijnstillende middelen als u daaromvraagt. Het is belangrijk dat u zelf optijd aangeeft wanneer de pijn te hevigwordt. Er zijn verschillende middelenom de pijn te verlichten: tabletten of<strong>een</strong> injectie (prik) met pethidine. Vaakwordt u <strong>van</strong> zo’n prik wat slaperig.In veel ziekenhuizen bestaat ook demogelijkheid <strong>van</strong> <strong>een</strong> ruggenprik(epidurale of peridurale anesthesie).Het onderste deel <strong>van</strong> uw lichaam wordtverdoofd, maar u maakt de bevallingbewust mee. Bij <strong>een</strong> ingeleide bevallingmet prostaglandinen of Misoprostolverloopt de ontsluiting (het opengaan<strong>van</strong> de baarmoedermond) vaak andersdan bij <strong>een</strong> gewone bevalling. Langetijd lijkt er nauwelijks iets te gebeuren,en dan vrij plotseling is er sprake <strong>van</strong>volkomen ontsluiting en persdrang. Alshet <strong>kind</strong> erg klein is, kan dit betekenen datde arts net te laat is om bij de bevallingaanwezig te zijn. Een verpleegkundigestaat u dan zolang bij. Niet zelden blijftna afloop de placenta (moederkoek) inde baarmoeder vastzitten, zeker als de8
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>overdoen is niet meer mogelijk. Daaromis het goed om hierover <strong>van</strong> tevorente praten om alles te doen zoals jij datwilt. Dan kun je daar later ook g<strong>een</strong> spijt<strong>van</strong> krijgen.’ De meeste ouders vindenachteraf dat hun <strong>kind</strong> er in werkelijkheidmooier uitzag dan zij hadden verwacht.Dat het <strong>kind</strong> bijvoorbeeld haartjes ennageltjes heeft, maakt diepe indruk enontroert zeer. Veel ouders genieten er<strong>van</strong>in het <strong>kind</strong> gelijkenissen te zoeken metzichzelf of hun andere <strong>kind</strong>eren. Vaakleidt dit ondanks het grote verdriet tot<strong>een</strong> gevoel <strong>van</strong> trots. ‘Hij lag zo rustig dathet leek alsof hij sliep. Op <strong>een</strong> gegevenmoment dacht ik zelfs dat hij met zijnoogjes knipperde. Je wilt er gewoon hetleven inkijken.’Ook als uw <strong>kind</strong> zichtbare afwijkingenheeft, kunt u het vasthouden of aanraken.U zult achteraf toch proberen u <strong>een</strong>voorstelling te maken en meestal is dewerkelijkheid minder erg dan verwacht.Veel ouders die het aan<strong>van</strong>kelijk engvonden, vertellen achteraf dat hungevoel positiever werd, naarmate zijhet <strong>kind</strong>je langer bekeken. Soms zijner gemengde gevoelens, al heeft hetzien <strong>van</strong> het <strong>kind</strong> voorkomen dat zichergere fantasiebeelden opdrongen. ‘Jegaat toch naar de mooie dingen <strong>van</strong> zo’n<strong>kind</strong>je kijken, en die hou je in gedachten.’Als <strong>een</strong> <strong>kind</strong> enkele dagen overledenis, laat de huid los (maceratie). Ook deschedel is vaak erg slap. ‘Ons <strong>kind</strong> waserg gemacereerd en daarom echt nietmooi om te zien. Het was goed om hemte bekijken en vast te houden, maar wijwilden hem niet te lang op de kamer bijons houden.’Soms is het bij het afbreken <strong>van</strong> <strong>een</strong>gewenste zwangerschap belangrijk datu ziet dat de voorspelde afwijkingen erook echt zijn en dat u dus <strong>een</strong> ‘goede’beslissing heeft genomen.Het gebeurt tegenwoordig nauwelijksmeer dat ouders hun <strong>kind</strong>je niet zien.Vroeger raadde men het zien vaak afomdat men dacht dat het beter was. Velenhebben daar jaren later nog spijt <strong>van</strong>: ‘Ikheb niet <strong>een</strong>s gezien of het wel echt <strong>een</strong>meisje was...’Om nog meer contact met uw <strong>kind</strong>te hebben, kunt u het zelf wassen oferbij zijn als de verpleegkundige datdoet. Ook kunt u zelf voor kleertjes of<strong>een</strong> omslagdoek zorgen, <strong>een</strong> mooiegeborduurde doek, <strong>een</strong> lievelingssjaalof iets dat u bij de bevalling droeg. Inde meeste, maar niet alle ziekenhuizenkunt u ook uw <strong>kind</strong> opnieuw zien alshet al in de rouwkamer ligt. Vraag naarde mogelijkheden. Het is belangrijk uwgevoel te volgen. Het is goed dat uw10
andere <strong>kind</strong>eren en enkele dierbarenuw <strong>kind</strong> ook zien. U kunt er later dangemakkelijker over praten.Uit onderzoek blijkt dat <strong>een</strong> kleinegroep ouders meer gebaat zou kunnenzijn bij <strong>een</strong> meer ‘afstandelijke’ manier<strong>van</strong> afscheid nemen. Zij zijn bang voorde directe confrontatie met hun <strong>kind</strong>en willen het afscheid op <strong>een</strong> anderemanier vorm geven. Door bijvoorbeeldall<strong>een</strong> echofoto’s te bewaren en viaschriftelijke mededelingen (geboorte-/overlijdenskaartje, advertentie) aan hunomgeving te vertellen wat er gebeurdis. Ook hier geldt weer (zoals bij debeslissing over de wijze <strong>van</strong> bevallen)het belang <strong>van</strong> goed overleg vooraf metmedische en psychosociale hulpverleners.Essentieel is dat u als ouders indeze moeilijke omstandigheden diebeslissingen neemt die op dat moment‘goed’ aanvoelen en waar<strong>van</strong> er de minstekans bestaat dat u er later spijt <strong>van</strong> kunthebben.HerinneringenFoto’sMisschien vindt u het maken <strong>van</strong> foto’s<strong>van</strong> uw dode <strong>kind</strong>je aan<strong>van</strong>kelijk <strong>een</strong>raar of eng idee. Toch leert de ervaringdat het goed is foto’s te maken. Uwdoodgeboren <strong>kind</strong> is voor u altijd <strong>een</strong><strong>kind</strong> dat echt bestaan heeft. Foto’s zijn demeest tastbare en kostbare herinneringen.Ouders die vele jaren geleden <strong>een</strong> <strong>kind</strong>verloren, vertellen vaak hoe zij dezeherinnering missen. Ook wanneer zij hun<strong>kind</strong> wel gezien hebben, vervaagt hetbeeld na verloop <strong>van</strong> tijd.Bijna altijd helpen de verpleegkundigenu met het maken <strong>van</strong> foto’s. De foto’sworden tegenwoordig over het algem<strong>een</strong>digitaal gemaakt. In veel ziekenhuizen ishiervoor <strong>een</strong> fototoestel aanwezig. Tochis het verstandig er zelf ook <strong>een</strong> mee tenemen. Als met de afdelingscamera foto’swerden genomen, krijgen de ouders hetsd-kaartje meestal met<strong>een</strong> mee.Andere tastbare herinneringenSteeds meer ziekenhuizen geven u ookandere herinneringen aan uw <strong>kind</strong> m<strong>een</strong>aar huis: <strong>een</strong> naamkaartje en zo mogelijk<strong>een</strong> haarlokje. Ook kunnen hand- en/ofvoetafdrukjes worden gemaakt. Het kleinehandje of voetje wordt gekleurd metvingerverf of <strong>een</strong> stempelkussen en danop <strong>een</strong> kaartje gedrukt. Vaak zijn oudershier nog gelukkiger mee dan met foto’s,omdat zo’n kaartje echt met hun <strong>kind</strong> incontact is geweest.Veel ouders maken <strong>een</strong> herinneringsboek11
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>over hun <strong>kind</strong>. Daarin komen alle tastbareherinneringen, brieven of kaarten,eventueel <strong>een</strong> dagboek, tekeningen <strong>van</strong>andere <strong>kind</strong>eren of nog meer. U kuntin het ziekenhuis <strong>een</strong> kopie vragen <strong>van</strong>stukken uit de medische status. Zo geefthet rapport <strong>van</strong> de verpleegkundigenvaak <strong>een</strong> goed beeld <strong>van</strong> degebeurtenissen tijdens uw verblijf in hetziekenhuis.Een naamHet is aan te bevelen om uw <strong>kind</strong> <strong>een</strong>naam te geven. Zo voorkomt u dat uachteraf over ‘het’ of over ‘de baby’ moetpraten. Met <strong>een</strong> naam wordt het <strong>kind</strong> ookvoor mensen uit uw omgeving echt uwzoontje of dochtertje. Sommige oudersgeven de naam die zij gekozen hadden,anderenbewaren deze naam voor <strong>een</strong> volgend<strong>kind</strong>. Zij geven het overleden <strong>kind</strong> soms<strong>een</strong> symbolische naam of de naam die zijvoor het ongeboren <strong>kind</strong> gebruikten.Onderzoek naar de doodsoorzaakBij <strong>een</strong> obductie (sectie) onderzoekt <strong>een</strong>arts (patholoog) de doodsoorzaak of deafwijkingen <strong>van</strong> uw <strong>kind</strong>. De gynaecoloogof <strong>kind</strong>erarts bespreekt dit onderzoekvooraf. Misschien schrikt u <strong>van</strong> degedachte dat in uw <strong>kind</strong> wordt gesneden.Maar net als na <strong>een</strong> operatie wordt desnede netjes gehecht. U kunt met degynaecoloog overleggen of u uw <strong>kind</strong>nog kunt zien na de obductie.Een onderdeel <strong>van</strong> de obductiewaarvoor vaak apart toestemmingwordt gevraagd, is de schedelsectie.Hierbij kijkt men of er afwijkingen in dehersenen aanwezig zijn. Dit onderzoek isin sommige situaties <strong>van</strong> belang en wordtafzonderlijk met u besproken. Een anderonderzoek dat ter sprake kan komen, ischromosoomonderzoek. Chromosomenzijn dragers <strong>van</strong> erfelijke informatie; zebevinden zich in de celkernen. Bij <strong>een</strong>levend <strong>kind</strong> kunnen chromosomen uithet vruchtwater bepaald worden. Na <strong>een</strong>vruchtdood is chromosoomonderzoekuit vruchtwater nogal <strong>een</strong>s moeilijkof onmogelijk omdat de cellen enchromosomen zich in het laboratoriumonvoldoende vermenigvuldigen. Dankunnen chromosomen uit <strong>een</strong> stukjeweefsel worden onderzocht, bijvoorbeelduit <strong>een</strong> stukje <strong>van</strong> <strong>een</strong> oorschelp, <strong>van</strong><strong>een</strong> t<strong>een</strong>tje of <strong>een</strong> stukje weefsel <strong>van</strong>het bovenb<strong>een</strong>. Dit onderzoek gebeurtall<strong>een</strong> als u daar in toestemt en alsde gynaecoloog dit zinvol vindt. Umoet er rekening mee houden dat bij12
weefselonderzoek na <strong>een</strong> vruchtdood hetniet altijd lukt om chromosomen te latengroeien.De bevindingen <strong>van</strong> hetobductieonderzoek en het eventuelechromosoomonderzoek kunnen u helpenbij het verwerkingsproces. Soms zijnuitkomsten belangrijk voor de kans opherhaling in <strong>een</strong> volgende zwangerschap.Het onderzoek kan ook bijdragen aande wetenschap. Het is uw beslissing of utoestemming geeft voor obductie- en/ofchromosoomonderzoek. Als u er bezwaartegen heeft, respecteert ieder<strong>een</strong> dat.Bij doodgeboorte wordt vaak g<strong>een</strong>duidelijke oorzaak voor de sterftegevonden. Bloedonderzoek, obducti<strong>een</strong> eventueel chromosoomonderzoekgeven dan g<strong>een</strong> afwijkende bevindingen.Dit geeft gemengde gevoelens: aande ene kant is er opluchting omdat het<strong>kind</strong> gezond was; meestal is er dan g<strong>een</strong>verhoogd risico op herhaling. Aan deandere kant blijft de pijnlijke werkelijkheid<strong>van</strong> <strong>een</strong> ‘zinloze’ dood <strong>van</strong> <strong>een</strong> gezond<strong>kind</strong> bestaan.Wat gebeurt er verder met uw <strong>kind</strong>?Begrafenis of crematie (zie ook: Wettelijkebepalingen, pag. 16)Er zijn verschillende mogelijkheden:1. Een begrafenis of crematie in eigenomgeving. De meeste ouders kiezenhiervoor. Deze gebeurtenis helpt vaakbij de verwerking <strong>van</strong> uw verdriet: u kuntzo afscheid <strong>van</strong> uw <strong>kind</strong> nemen op <strong>een</strong>manier die bij u past.2. Een <strong>kind</strong> geboren beneden de 24weken kunt u in het ziekenhuis laten.Het ziekenhuis zorgt dan meestalvoor de crematie. Doorgaans wordenmeerdere <strong>kind</strong>eren tegelijkertijdgecremeerd. De tijdsduur tussen debevalling en de crematie is doorgaansenkele weken tot maanden. De ouderskunnen daar vaak niet bij aanwezigzijn en weten ook niet wanneer decrematie plaatsvindt. In <strong>een</strong> enkelziekenhuis kan dat wel of wordt achterafmeegedeeld wanneer de crematieheeft plaatsgevonden. Een beslissingtot crematie door het ziekenhuis wordtmeestal genomen bij <strong>een</strong> korterezwangerschapsduur, bijvoorbeeld bijminder dan 20 weken.Het MCA heeft afspraken met hetcrematorium in Schagen. Er zijn13
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>meerdere mogelijkheden betreffendecrematie, as verstrooien en het ophalen<strong>van</strong> de as. De verpleegkundige kan uhier meer over vertellen.3. U kunt uw <strong>kind</strong> ook in het ziekenhuislaten en het ‘aan de wetenschap’afstaan. Enkele ouders makenwelbewust deze keuze om hetgevoel te hebben dat het te kortebestaan <strong>van</strong> hun <strong>kind</strong> zo nog zinvolis voor onderzoek en daarmee voortoekomstige zwangeren. Maar veelouders vinden dat bij het afscheidnemen <strong>van</strong> hun <strong>kind</strong> ook <strong>een</strong> begrafenisof crematie hoort. Dat is hierbij nietmogelijk. Bovendien kan niet in elkziekenhuis het <strong>kind</strong> aan de wetenschapworden afgestaan.Uit onderzoek blijkt dat g<strong>een</strong> enkelouderpaar achteraf spijt heeft over <strong>een</strong>eigen begrafenis of crematie. Heel somshebben ouders achteraf wel <strong>een</strong>s spijt <strong>van</strong><strong>een</strong> crematie door het ziekenhuis.Uw <strong>kind</strong> mee naar huis?U kunt uw <strong>kind</strong> mee naar huis nemen totde dag <strong>van</strong> de begrafenis of crematie.De wet verbiedt dit niet. Het vervoermag met uw eigen auto gebeuren. Ukrijgt dan <strong>een</strong> verklaring <strong>van</strong> levenlozegeboorte of overlijden uit het ziekenhuismee. Het <strong>kind</strong> kunt u in uw armen houdenof in <strong>een</strong> reiswiegje vervoeren. Vaakgeeft het <strong>een</strong> goed gevoel om het <strong>kind</strong><strong>een</strong> tijdje in de babykamer te hebben,in het wiegje dat met zoveel liefde wasklaargemaakt. Zo kunnen ook mensen uituw omgeving ervaren dat dit <strong>kind</strong>je, ookal is het levenloos, écht deel uitmaakt <strong>van</strong>uw gezin. Als u uw <strong>kind</strong> niet mee naarhuis neemt, wordt het opgebaard in derouwkamer <strong>van</strong> het ziekenhuis of <strong>van</strong> deuitvaartverzorger.Het afscheidAls u besluit tot <strong>een</strong> begrafenis ofcrematie kan <strong>een</strong> uitvaartverzorger ditvoor u regelen, maar u kunt ook zelfcontact opnemen met de beheerder<strong>van</strong> <strong>een</strong> begraafplaats of crematorium.De kosten zijn dan lager, maar er is welheel wat te regelen. Vaders vertellensoms achteraf dat dit zelf organiserenhen goed deed. Zo hadden zij het ideeook daadwerkelijk iets voor hun <strong>kind</strong> tekunnen doen.Hoe zal het afscheid plaatsvinden? Wiltu samen als ouderpaar all<strong>een</strong> zijn ofook anderen uitnodigen? Wilt u <strong>een</strong>plechtigheid met muziek, toespraken,gedichten lezen en andere rituelenof wilt u het zo <strong>een</strong>voudig mogelijkhouden? Bent u gelovig en wilt u<strong>een</strong> kerkelijk afscheid? Voor steun en14
adviezen kunt u <strong>een</strong> dominee, pastoor,imam, humanistisch raadsman of anderegeestelijke verzorger inschakelen.Misschien vraagt u zich af of u uw andere<strong>kind</strong>eren moet m<strong>een</strong>emen. Meestal isdit aan te raden, zeker wanneer ze ouderdan 2 jaar zijn. Het helpt hen het verlies<strong>van</strong> hun broertje of zusje als werkelijkheidte beleven en het verlies te verwerken.Meer informatie vindt u onder het kopje‘De andere <strong>kind</strong>eren in uw gezin’. Het<strong>kind</strong> hoeft niet in <strong>een</strong> kistje te wordenbegraven; het mag ook in <strong>een</strong> rietenmandje, <strong>een</strong> mooie doos of iets wat u zelfheeft gemaakt.KostenAls men <strong>een</strong> begrafenisondernemerinschakelt, variëren de kosten voorcrematie of begrafenis zeer sterk. Als uzelf alles regelt, kan het bedrag lager zijn.In sommige begrafenisverzekeringen zijnook begrafenis- of crematiekosten voor<strong>een</strong> levenloos geboren <strong>kind</strong> (gedeeltelijk)meeverzekerd. Ook wanneer slechts één<strong>van</strong> de ouders verzekerd is. Meestal wordthiervoor <strong>een</strong> zwangerschapsduur <strong>van</strong>minimaal 24 weken aangehouden. Uwverzekeringsmaatschappij of agent kan uverder informeren.Geboorte-/overlijdenskaartje en/ofadvertentieZeker bij <strong>een</strong> vergevorderdezwangerschap rekenen mensen op<strong>een</strong> geboortekaartje. Als dat niet komt,roept dat nogal <strong>een</strong>s pijnlijke vragenof opmerkingen op. Daarom is hetverstandig te laten weten dat uw <strong>kind</strong>levenloos geboren is via <strong>een</strong> kaartje of<strong>een</strong> overlijdensadvertentie. Zo kunt uvervelende vragen voorkomen. Door <strong>een</strong>advertentie krijgt u ook vaak reacties <strong>van</strong>mensen die <strong>een</strong> zelfde verlies hebbengeleden. Ze schrijven om u te steunen ofcontact aan te bieden.U kunt kaartjes laten maken met <strong>een</strong>afdruk <strong>van</strong> het handje of voetje erop, met<strong>een</strong> tekening <strong>van</strong> andere <strong>kind</strong>eren of met<strong>een</strong> tekst die u al in gedachten had. Insommige ziekenhuizen zijn er kaartjes <strong>van</strong>andere ouders als voorbeeld.Het overlijden <strong>van</strong> één <strong>kind</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong>tweeling (of meerling)Bent u in verwachting <strong>van</strong> <strong>een</strong> tweeling (ofmeerling) en verliest u <strong>een</strong> <strong>van</strong> de <strong>kind</strong>eren,dan is dit erg verwarrend en pijnlijk.Rouwgevoelens zijn niet minder dan bijhet verlies <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>een</strong>ling. Vreugde enverdriet lopen door elkaar. De oudersvoelen zich vaak schuldig tegenover hetoverleden <strong>kind</strong> als zij gelukkig zijn met het15
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>levende <strong>kind</strong> of andersom, <strong>een</strong> gevoel<strong>van</strong> schuld tegenover het levende <strong>kind</strong>als zij verdriet hebben over de verlorenbaby. Deze emoties gaan niet in enkeledagen over. Steun <strong>van</strong> familie en vriendenkan snel wegvallen omdat ieder<strong>een</strong> alleaandacht op het gezonde levende <strong>kind</strong>richt. Als u in deze situatie besluit tot <strong>een</strong>crematie is het verstandig <strong>een</strong> plekje voorhet verstrooien <strong>van</strong> de as uit te zoeken,waar u kunt terugkomen. U zult immerslater toch aan uw andere <strong>kind</strong>(eren) willenvertellen wat er gebeurd is. Het is goedom dan ergens naar toe te kunnen. Bij<strong>een</strong> begrafenis heeft u <strong>van</strong>zelf zo’n plekje.Probeer als het mogelijk is ook foto’s <strong>van</strong>de <strong>kind</strong>eren samen te maken.Wettelijke bepalingenUw <strong>kind</strong> is geboren na <strong>een</strong>zwangerschapsduur <strong>van</strong> 24 wekenElk <strong>kind</strong> dat levenloos wordt geboren na<strong>een</strong> zwangerschapsduur <strong>van</strong> 24 wekenmoet worden aangegeven bij de BurgerlijkeStand <strong>van</strong> de gem<strong>een</strong>te waarde bevalling plaatsvond. De Wet op deLijkbezorging <strong>van</strong> 1991 bepaalt dat er dan<strong>een</strong> ‘Akte <strong>van</strong> <strong>een</strong> levenloos geboren <strong>kind</strong>’wordt opgemaakt. Het ziekenhuis geeft<strong>een</strong> verklaring af waaruit blijkt dat het <strong>kind</strong>levenloos geboren is.Als de baby na de bevalling nog geleefdheeft en daarna is overleden, wordt bijde aangifte zowel <strong>een</strong> geboorte- als <strong>een</strong>overlijdensakte opgemaakt. Het blijkt datdit bij de Burgerlijke Stand soms problemenoplevert, omdat ambtenaren nietgoed op de hoogte zijn <strong>van</strong> deze regel.Als de vader zich daar emotioneel toein staat voelt, kan hij zelf aangifte doen.Soms geeft dit hem steun. Ook iemandanders die aanwezig was bij de bevallingkan aangifte doen; tevens kan hetziekenhuis of de uitvaartverzorger dit vooru doen.Voor <strong>kind</strong>eren die na 24 weken doodgeborenzijn, geldt <strong>een</strong> wettelijke begraafplicht.De Burgerlijke Stand geeft schriftelijk<strong>een</strong> ‘Verlof tot begraven of cremeren’.Uw <strong>kind</strong> is geboren voor <strong>een</strong> zwangerschapsduur<strong>van</strong> 24 wekenDe Wet op de Lijkbezorging is hier niet<strong>van</strong> toepassing. Er zijn g<strong>een</strong> regels; nietsis verplicht of verboden. Meestal kuntu als u dat wilt het <strong>kind</strong> toch officieelaangeven. U mag als ouders zelf, onafhankelijk<strong>van</strong> de duur <strong>van</strong> de zwangerschap,uw <strong>kind</strong> bijschrijven in uw trouwboekje.U hoeft hiervoor niet naar de BurgerlijkeStand.Steeds vaker wordt <strong>een</strong> <strong>kind</strong> begraven of16
gecremeerd ook na <strong>een</strong> korte zwangerschapsduur.Hulpverleners ondersteunendeze keuze. De burgemeester kan toestemmingtot begraving of crematie afgeven,maar nodig is dit niet. De beheerder<strong>van</strong> de begraafplaats of het crematoriumheeft wel <strong>een</strong> verklaring <strong>van</strong> <strong>een</strong> artsnodig waaruit blijkt dat uw overleden <strong>kind</strong>geboren is vóór 24 weken zwangerschapsduur.Naam <strong>van</strong> de vaderAls u niet getrouwd bent, kan uw <strong>kind</strong>all<strong>een</strong> de naam <strong>van</strong> de vader krijgen alsdeze het <strong>kind</strong> al tijdens de zwangerschapen voor het overlijden wettelijk erkende.De wetgeving is op deze situatie jammergenoeg niet goed ingesteld.Het kraambedOp de afdelingMeestal gaat u snel na de bevallingweer naar huis, maar soms moet u nogblijven in verband met veel bloedverlies,<strong>een</strong> ernstige hoge bloeddruk of <strong>een</strong>keizersnede.De meeste verpleegkundigen hebbenervaring met het begeleiden <strong>van</strong>ouders in uw situatie. Ook is het vaakmogelijk over uw emoties te pratenmet <strong>een</strong> psychosociaal hulpverlener(psycholoog, maatschappelijk werker,geestelijk raadsman/-vrouw). Soms makendeze hulpverleners deel uit <strong>van</strong> hetbehandelteam en komen uit zichzelf naaru toe. De verloskundige die u tijdens dezwangerschap controleerde, komt meestalop bezoek.De verzorging in het kraambedIn principe heeft u ook als u vroeg in dezwangerschap bevalt, recht op kraamzorg,ook al is er g<strong>een</strong> <strong>kind</strong> om voor te zorgen.De officiële regel is dat het gaat om <strong>een</strong>bevalling waarbij ‘<strong>kind</strong> en moederkoekapart worden geboren’. Vanaf <strong>een</strong>zwangerschapsduur <strong>van</strong> 15-16 wekenis dat het geval. De kraamcentra in deomgeving <strong>van</strong> Alkmaar geven kraamzorg<strong>van</strong>af 20 weken. Informeer bij uw eigenkraamcentrum wat mogelijk is, en bijuw zorgverzekeraar of deze kraamzorgvergoed wordt. Als u al kraamzorg hadgeregeld, zijn er over het algem<strong>een</strong> g<strong>een</strong>problemen te verwachten. Zo niet, danneemt het ziekenhuis meestal contact methet kraamcentrum op. Vooral als u nogandere <strong>kind</strong>eren thuis heeft, is kraamzorgaan te bevelen. De kraamverzorgster kanveel praktisch werk voor u doen. Ook alsu all<strong>een</strong> met uw partner bent, kan zij steunen hulp bieden. Zo mogelijk kiest het17
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>kraamcentrum iemand uit met ervaringmet het verlies <strong>van</strong> <strong>een</strong> ongeboren ofpasgeboren <strong>kind</strong>. Sommige ouderparenwillen de eerste dagen liever samen zijnen g<strong>een</strong> vreemden om zich h<strong>een</strong> hebben.Als <strong>een</strong> verloskundige uw zwangerschapcontroleerde, bezoekt zij u ook aan hetkraambed. In andere gevallen kan hetziekenhuis <strong>een</strong> verloskundige vragen omde medische controles in het kraambed tedoen. Vaak komt ook de huisarts langs.Klachten in het kraambedBorststuwing na de bevalling zonder <strong>kind</strong>om te voeden is <strong>een</strong> pijnlijke ervaring.Maar uw lichaam vertoont de normalereacties na <strong>een</strong> bevalling: naweeën,vloeien en misschien ook pijn <strong>van</strong>hechtingen. Hierdoor voelt u het gemisdes te meer. Praat over deze ongemakkenmet uw verloskundige, huisarts ofgynaecoloog. Zij zullen proberen ute helpen. Ook verpleegkundigen,verloskundigen of de kraamhulp kunnengoede adviezen geven, zoals hetdragen <strong>van</strong> <strong>een</strong> nauwsluitende beha.De melkproductie wordt dan na enkeledagen minder en houdt daarna op. Er zijnook medicijnen om de melkproductie tevoorkomen of te stoppen.Thuis zonder <strong>kind</strong>De leegteWaarschijnlijk wilt u zo snel mogelijk na debevalling naar huis, om zich daar aan uwverdriet te kunnen overgeven. Sommigevrouwen echter beleven het ontslag uithet ziekenhuis ook als <strong>een</strong> vertrek uit<strong>een</strong> veilige omgeving met mensen dieweten wat er gebeurd is en die meelevenmet het verlies en verdriet. ‘Ik was zo blijdat ik na de begrafenis weer naar hetziekenhuis moest,’ zegt <strong>een</strong> moeder diehaar <strong>kind</strong> tijdens de keizersnede verloor,‘ieder<strong>een</strong> daar wist wat er gebeurd was,ik hoefde niets uit te leggen en doktersen verpleegsters kwamen vragen hoe debegrafenis geweest was. Die twee dagenhad ik echt nog nodig voor ik weer naarhuis ging.’Soms is het lege huis <strong>een</strong> beangstigendvooruitzicht. Als mensen uit uw omgevingweinig of g<strong>een</strong> contact hebben gehadmet het <strong>kind</strong> begrijpen zij uw hevigeverdriet soms niet. Daarom is het zobelangrijk hen ook te betrekken bij hetafscheid nemen en uw verblijf in hetziekenhuis.Thuiskomen betekent vaak ook dat ute maken krijgt met de <strong>kind</strong>erkameren alle babyspullen, het huis dat al opde komst <strong>van</strong> uw <strong>kind</strong> was voorbereid.18
Het is niet goed als anderen al dezevoorbereidingen voor uw thuiskomstweghalen. Hoe pijnlijk ook, het is <strong>een</strong> <strong>van</strong>de noodzakelijke stappen bij het afscheidnemen. De babyspulletjes opruimen kanaltijd nog; op gegeven moment merktu dat u er aan toe bent. ‘We hebben debabykamer onaangeroerd gelaten. Het isvoor ons <strong>een</strong> soort ver<strong>van</strong>ging voor hetgraf dat zij niet heeft en waar we spijt <strong>van</strong>hebben.’ In de tijd na thuiskomst groeithet besef dat u verder moet leven zonderdit <strong>kind</strong>. Dat is uitermate pijnlijk. Zeker deeerste dagen en nachten thuis wordenoverheerst door gedachten aan uw <strong>kind</strong>.‘Gek hè, hiervoor zijn we toch ook altijdmet z’n tweeën geweest. En nu kom jezonder <strong>kind</strong> thuis en dan lijkt het huisin<strong>een</strong>s zo leeg...’Vaak komt de moeilijkste periode na debegrafenis of crematie als ieder<strong>een</strong> omu h<strong>een</strong> weer doorgaat met zijn gewonebezigheden. Af en toe heeft u het gevoeldat ieder<strong>een</strong> u, uw verdriet en uw <strong>kind</strong>vergeten is. Als u weer boodschappendoet of oudere <strong>kind</strong>eren naar schoolbrengt, denken anderen nogal <strong>een</strong>sdat het voor u over is. ‘Het moeilijkste inde eerste weken is dat de mensen nietkunnen zien dat je moeder gewordenbent.’Als u weer thuis bent, verwacht u terechtsteun en troost. Toch vinden familieleden,vrienden en kennissen het soms moeilijk<strong>een</strong> gesprek te beginnen over het verlies,en soms mijden zij u zelfs. Praat er daaromzelf gewoon over, breng het zelf tersprake. Vaak blijkt dan ook dat anderendaar behoefte aan hebben, maar er zelfniet over durven te beginnen. ‘Ik vraag mesteeds af: had het geholpen als ik harderhad geschreeuwd?’De weken en maanden, misschien weljaren daarna denken veel vrouwenen hun partners aan hun <strong>kind</strong> en alleswat er is gebeurd. Sommige vragenen onzekerheden kunnen steeds weerterugkomen. Aarzel daarom niet om, ookna maanden, weer contact op te nemenmet hulpverleners binnen of buiten hetziekenhuis die bij het slechte nieuws en debevalling betrokken zijn geweest.Probeer zo goed mogelijk op uw gevoelaf te gaan: laat het verdriet toe als datin alle hevigheid op u afkomt, maargeniet ook <strong>van</strong> de rustiger momenten.Het is goed om langzamerhand weerde gewone draad <strong>van</strong> het leven op tepakken, maar laat het g<strong>een</strong> vlucht zijn,weg <strong>van</strong> het verdriet. Elke manier om metverdriet om te gaan, is ‘normaal’. Niemandkan u vertellen hoe u zich moet voelen ofgedragen. Wel is het altijd goed om aanvertrouwde mensen te tonen hoe u zich19
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>voelt. Verdriet delen, maakt het meestalgemakkelijker om ermee om te gaan.Huilen en praten zijn de meest directe envoor de hand liggende manieren om uwgevoel te uiten, maar ook schrijven kanhelpen om orde te brengen in soms zeerverwarrende gedachten en gevoelens.Steeds wisselende en heftige emotiesbrengen u soms zo in de war dat u denktdat u gek wordt, maar het is heel normaaldat verdriet, opluchting, schuldgevoel,boosheid en ook gelukkige momentenelkaar afwisselen. Bedenk dat u iets heelernstigs is overkomen: het verlies <strong>van</strong> uw<strong>kind</strong>, <strong>van</strong> <strong>een</strong> deel <strong>van</strong> uzelf. Vaak zeggenouders na verloop <strong>van</strong> tijd: ik zou zo graagwillen dat alles weer was zoals vroeger.Dat kan niet: u bent zelf veranderd. Uwleven zonder uw <strong>kind</strong> zal nooit meer zijnzoals het daarvoor was. Dat hoeft nietnegatief te zijn. Veel ouders hebben deervaring dat zij uiteindelijk door hunverdriet als mens rijker zijn gewordenen als paar meer naar elkaar zijn toegegroeid.Een vraag die vaak bij u zal opkomen inde eerste periode na het overlijden <strong>van</strong>uw <strong>kind</strong> is: WAAROM? Waarom dit <strong>kind</strong>,waarom wij? Hoe normaal deze vraagook is, u krijgt er nooit <strong>een</strong> antwoord op.Er bestaat g<strong>een</strong> antwoord op de vraagwaarom juist uw <strong>kind</strong> stierf. Sommigenvinden troost in het geloof, anderen in<strong>een</strong> filosofische levensbeschouwing.Er zijn ook ouders die het verlies <strong>van</strong>hun <strong>kind</strong> als <strong>een</strong> straf (<strong>van</strong> God of hetNoodlot) ervaren. Praat hierover met <strong>een</strong>geestelijke. Langzamerhand leert u levenmet het feit dat uw <strong>kind</strong> er niet meer is.Het verdriet verdwijnt niet, maar de pijnwordt minder scherp.Schuld- en faalgevoelensVrouwen geven zichzelf vaak de schuld,vooral als er g<strong>een</strong> duidelijke oorzaak voorhet overlijden of de aangeboren afwijkingwordt gevonden. Zij denken dat zetijdens de zwangerschap iets fout gedaanhebben. Veel vrouwen hebben het gevoelte falen als vrouw, partner of moeder: ‘Ikkrijg het niet voor elkaar om <strong>een</strong> gezond<strong>kind</strong> het leven te schenken...’ Het isbelangrijk deze emoties met anderen tedelen. Sommige mensen wuiven dezegevoelens en gedachten weg om u tebeschermen, maar dat helpt u niet. Neemzo nodig contact op met uw huisarts,verloskundige ofgynaecoloog. Ook lang na ontslaguit het ziekenhuis kunt u altijd bij <strong>een</strong>maatschappelijk werker <strong>van</strong> het ziekenhuisterecht.Maar het is ook mogelijk dat u anderende schuld geeft. U heeft dan het gevoel20
dat er niet zorgvuldig naar u geluisterdis. Bespreek dit met de hulpverlener. Datvoorkomt dat u onnodig uw verdere levenblijft zitten met vragen, onzekerheden enboosheid. Als u <strong>een</strong> gesprek niet met<strong>een</strong>aandurft of aankunt, kunt u ook <strong>een</strong> briefschrijven om uw gevoelens en vragenalvast duidelijk te maken. Het is dangemakkelijker om er later in <strong>een</strong> gesprekop door te gaan. Als deze gesprekkeng<strong>een</strong> rust en duidelijkheid opleveren,kunt u ook de mening <strong>van</strong> <strong>een</strong> anderedeskundige vragen. U kunt dit met uwhuisarts bespreken.Als laatste stap, als u het gevoel heeft dater echt fouten zijn gemaakt, kunt u <strong>een</strong>klacht indienen. Elk ziekenhuis heeft <strong>een</strong>onafhankelijke klachtencommissie die uwklacht serieus beoordeelt. Klachten over<strong>een</strong> verloskundige kunt u melden bij deonafhankelijke klachtencommissie <strong>van</strong>de organisatie <strong>van</strong> verloskundigen (deKNOV).Samen rouwen als oudersNa de geboorte <strong>van</strong> <strong>een</strong> overleden <strong>kind</strong>gaat vaak de meeste aandacht naar demoeder. De vader doet meestal de eersteperiode het praktische en huishoudelijkewerk. Daardoor lijkt hij soms niet zoveellast <strong>van</strong> verdriet te hebben. Dat is schijn.Vaders lijden meestal net zo onder hetverlies als hun vrouw, maar op <strong>een</strong> anderemanier. ‘Hij doet alsof hij het gemakkelijkerverwerkt, maar ondertussen...’ Hetzelfdegeldt voor lesbische partners.Vaders drukken hun emoties nogal <strong>een</strong>snaar de achtergrond omdat zij vindendat het steunen <strong>van</strong> hun partner hetbelangrijkste is. Dit betekent soms datzij pas later aan het verwerken <strong>van</strong> hunverdriet toekomen, op <strong>een</strong> tijdstip dathun partner er al veel beter mee kanomgaan. Mannen en vrouwen verwerkenhet verlies vaak in verschillend tempoen op verschillende manieren. Elkmens reageert op zijn eigen manier.Wees hierover open tegenover elkaar:onbegrip en zich afsluiten voor elkaarof juist elkaar willen beschermen, kantot onnodige verwijdering leiden. Eenvoorbeeld hier<strong>van</strong> komt uit het boek <strong>van</strong>L. Kaplan G<strong>een</strong> stem heeft ooit voor nietsgeklonken. <strong>Verlies</strong>, dood in de relatietussen ouders en <strong>kind</strong>eren, waarbij devader aan het woord is: “Misschien warenmijn eigen gevoelens duidelijker geweestals Sally er niet zo zwaar onder geledenhad. We hadden bij elkaar moetenkomen en elkaar moeten helpen. Maardat gebeurde pas veel later. Sally slootme buiten haar verdriet. Ze koesterdehet, zoals ze eerder Amy had gekoesterd.Tranen waren haar enige metgezel. Ze was21
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong><strong>een</strong> stenen standbeeld. Na de begrafeniskeerde Sally zich <strong>van</strong> me af. Ik wou haarbeschermen en ik had me misschiensterker gevoeld als ik voor haar hadmogen zorgen. Misschien is dat de enigereden waarom vaders de dood <strong>van</strong> <strong>een</strong><strong>kind</strong> overleven – zij moeten sterk zijn omvoor de moeders te zorgen.”Mannen vertellen vaak dat zij het moeilijkervinden dan hun vrouw om te pratenover hun verdriet. Ze geven de indruk tevluchten in werk, huishouden of nietsdoenom zo hun gevoelens de baas te worden.Soms willen mannen hun vrouw beschermendoor maar niet over het <strong>kind</strong> en hetverdriet te praten. Probeer niet all<strong>een</strong> tevertellen wat u voelt, maar ook met elkaarte bespreken hoe u elkaars gedrag beleeft.Dat helpt u het verlies, het verdrieten de leegte samen te dragen. Als u hetgevoel heeft er samen niet uit te komen,neem dan contact op met bijvoorbeelduw huisarts, <strong>een</strong> maatschappelijk werkerof <strong>een</strong> psycholoog.Weer aan het werkGa zorgvuldig om met de beslissing weeraan het werk te gaan als u <strong>een</strong> baan heeft.Het is niet ongewoon om het normalezwangerschaps- en bevallingsverlof <strong>van</strong>16 weken op te nemen. Meestal is ditgoed te bespreken met uw bedrijfsarts,met het GAK of rechtstreeks met uwwerkgever. Schakel bij problemen uwhuisarts of <strong>een</strong> hulpverlener <strong>van</strong> hetziekenhuis in. U kunt overwegen de eersteperiode weer ‘op therapeutische basis’te beginnen: u bepaalt dan zelf wanneeren hoeveel uur u werkt, afhankelijk <strong>van</strong>hoe u zich lichamelijk en geestelijk voelt.Voor mannen geldt dat het ook voorhen belangrijk is tijd te nemen voor hunverdriet, maar werkgevers houden daarvaak weinig rekening mee. Voor henkan werkhervatting dan ook problemengeven als men verwacht dat zij snel weerbeginnen. Ook zij kunnen het bestecontact opnemen met de bedrijfsarts.Verdriet verwerken kost nu <strong>een</strong>maal meertijd dan de buitenwereld denkt.De seksuele relatie met uw partnerHet seksuele contact met uw partneris niet automatisch hetzelfde als voorde zwangerschap. De meeste vrouwenhebben tijd nodig om zichzelf terugte vinden, voordat ze weer echt zinhebben om te vrijen. Voor die tijdhebben ze vooral behoefte aan veelbegrip en warme belangstelling <strong>van</strong>hun partner. Als u weer aan vrijen toebent, kan <strong>een</strong> soms geadviseerd gebruik<strong>van</strong> voorbehoedmiddelen als zeertegenstrijdig worden beleefd: je voorkomt22
het krijgen <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>, terwijl je zoveelverdriet hebt omdat je er <strong>een</strong> verloor. Ookhier is het belangrijk uw eigen gevoelserieus te nemen en het met uw partnereerlijk en open te bespreken, hoe moeilijkdat soms ook is. All<strong>een</strong> dan kan de anderook rekening houden met uw gevoelens.De andere <strong>kind</strong>eren in uw gezinVolwassenen en zeker ouders willen<strong>kind</strong>eren sparen voor pijn en verdriet.Toch merken <strong>kind</strong>eren, hoe jongze ook zijn, dat hun ouders verdriethebben. Hen buiten het verlies houden,kan onzekerheid en schuldgevoelveroorzaken: ‘Heb ik misschien iets foutgedaan waardoor mama zo vaak huilt?’Meestal hebben broertjes en zusjesmeegeleefd met de zwangerschap enuitgekeken naar het nieuwe <strong>kind</strong>je.Ze gaven bijvoorbeeld kusjes op dezwangere buik, speelden met <strong>een</strong> pop‘vadertje-en-moedertje’ of hebben erop school trots over verteld. Het is danook goed om hen over de dood <strong>van</strong> hunbroertje of zusje te vertellen en hen bijhet afscheid te betrekken. Voorlezen uit<strong>kind</strong>erboeken over de dood en werkenin <strong>een</strong> herinneringsboek kan hen hierbijhelpen. Kinderen brengen het onderwerpvaak onverwacht en spontaan ter sprake.Dit kan ook de ouders steunen. ‘Degeboorte en de dagen thuis met de babywaren voor het hele gezin (drie andere<strong>kind</strong>eren) <strong>een</strong> mooie belevenis.’Ook aan zeer kleine <strong>kind</strong>eren <strong>van</strong>afongeveer twee jaar kan in simpelewoorden worden verteld wat er isgebeurd. Uit onverwachte opmerkingenen tijdens hun spel merkt u dat zij met hetdode broertje of zusje bezig zijn en zo hetverlies verwerken. Ga zeker hun vragenniet uit de weg. ‘Mijn zoontje wil g<strong>een</strong>broertje meer, want die gaan dood, zegthij. Hij wil all<strong>een</strong> nog maar <strong>een</strong> zusje.’Denk erover en bespreek met uw(grotere) <strong>kind</strong>eren of zij misschien iets aanhun broertje of zusje mee willen geven:<strong>een</strong> knuffeltje, <strong>een</strong> brief of <strong>een</strong> tekeningin het kistje bijvoorbeeld. Ook bij debegrafenis of crematie is het belangrijkdat er <strong>kind</strong>eren of volwassenen speciaalvoor de oudere <strong>kind</strong>eren komen. Erbestaan speciale uitnodigingskaartenvoor de uitvaart die <strong>kind</strong>eren zelf kunnenuitdelen.Familie, vrienden en kennissenOuders <strong>van</strong> doodgeboren <strong>kind</strong>erenhebben behoefte aan veel steun <strong>van</strong>mensen uit hun omgeving. Reacties zijnerg verschillend: lieve en troostendewoorden <strong>van</strong> mensen <strong>van</strong> wie u die hetminst verwacht, en omgekeerd. Zoek23
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>vooral contact met mensen die u zeernabij zijn en die u vertrouwt. Bij hen kunt uook steeds opnieuw uw verhaal kwijt.Mensen die uw <strong>kind</strong> niet gekend hebben,vinden het vaak moeilijk uw hevigeverdriet te begrijpen. Dat kan <strong>een</strong> gevoel<strong>van</strong> <strong>een</strong>zaamheid veroorzaken. Somsvinden mensen uw intense verdrietabnormaal. Zij denken ten onrechte datu nog niet zo’n band met het <strong>kind</strong> had.Daarom is het, zoals eerder beschreven,zo belangrijk om familie en vriendenbij het afscheid nemen te betrekken.Aanvaard ook de praktische hulp diewordt aangeboden: soms blijkt u dezehard nodig te hebben.LotgenotenNiet zelden hoort u als ouders <strong>van</strong> <strong>een</strong>doodgeboren <strong>kind</strong> over andere gezinnendie iets dergelijks hebben meegemaakt.Deze lotgenoten kunnen <strong>een</strong> grote steunzijn: zij begrijpen en voelen vaak beterdan wie ook aan wat u doormaakt.Misschien wilt u zich nu of op <strong>een</strong> latertijdstip opgeven voor <strong>een</strong> gespreksgroep<strong>van</strong> ouders die <strong>een</strong> <strong>kind</strong> verloren. Meerinformatie vindt u in de adreslijst achter indeze brochure. Meestal kan uw huisarts,verloskundige of <strong>een</strong> hulpverlener uithet ziekenhuis u ook met zulke ouders incontact brengen.Lichamelijke en psychische klachtenLichamelijke en psychische klachten zijnnormale uitingen <strong>van</strong> hevig verdriet.Die klachten verschillen <strong>van</strong> persoon totpersoon. Vaak voorkomende klachten zijnslaapproblemen, eetproblemen (g<strong>een</strong>eetlust of juist overmatig eten), hoofdpijnof buikpijn, onrust (het niet stil kunnenzitten en steeds met iets nieuws bezigwillen zijn), voortdurende vermoeidheiden verder ook steeds terugkerendesomberheid en huilbuien. Daarnaast zijner de normale lichamelijke ongemakkenna <strong>een</strong> bevalling. Naweeën, pijn <strong>van</strong>hechtingen en gestuwde borsten ervarenveel vrouwen als zinloos en extra pijnlijkomdat ze niet verzacht worden door devreugde <strong>van</strong> <strong>een</strong> gezond <strong>kind</strong>.Bijna alle ouders slapen slecht. Als dit telang duurt, vraag dan <strong>een</strong> slaapmiddel.U hoeft niet met<strong>een</strong> bang te zijn voorgewenning of verslaving. Deze medicijnenzijn niet bedoeld om u te verdoven of uwverdriet te onderdrukken, maar ze kunnenhelpen om <strong>een</strong> einde te maken aanslapeloze nachten. Als u uitgerust bent,kunt u meestal de psychische druk beteraan. Toch hoort het bij de verwerking omhuilbuien te hebben en ‘s nachts vaak enakelig te dromen over de zwangerschap,de bevalling of het <strong>kind</strong>.24
De nacontrole in het ziekenhuisDe nacontrole bij de gynaecoloog isvoor veel ouders <strong>van</strong> <strong>een</strong> doodgeboren<strong>kind</strong> <strong>een</strong> belangrijk moment. Het kanontspannend zijn om weer over alle feitenen emoties te spreken. Sommigen vindenhet fijn om weer naar de vertrouwde plekterug te keren, voor anderen is het juistemotioneel.Op welk tijdstip de nacontrole plaatsvindt,verschilt <strong>van</strong> ziekenhuis tot ziekenhuis.Vaak worden twee afspraken gemaakt:de eerste enkele weken na de bevallingen de volgende <strong>een</strong> aantal weken later.De bezoeken zijn bedoeld om te bezienhoe het met u gaat in lichamelijk enemotioneel opzicht. De gebeurtenissenworden nog <strong>een</strong>s doorgenomen en degynaecoloog bespreekt de uitslag <strong>van</strong>de onderzoeken, zoals obductie. U moetzich realiseren dat vaak g<strong>een</strong> oorzaakvoor de doodgeboorte gevondenwordt; het is dan ook beter dat u g<strong>een</strong>hooggespannen verwachtingen heeftover de uitkomsten <strong>van</strong> de verschillendeonderzoeken.Als de baby enige tijd na de bevallingoverleden is, krijgt u ook <strong>een</strong> afspraakvoor <strong>een</strong> nagesprek bij de <strong>kind</strong>erarts. Tijdensdit gesprek worden de gebeurtenissenrond het overlijden nogmaals besproken,evenals de uitslag <strong>van</strong> <strong>een</strong> eventueleobductie. Wanneer u thuis onder leiding<strong>van</strong> de verloskundige bent bevallen, zalzij <strong>een</strong> afspraak voor nacontrole met umaken. Heeft u vragen over de zwangerschapof de bevalling, over uw klachten ofover de toekomst, schrijf ze allemaal op.Merkt u langere tijd na de nacontrole datu toch nog met vragen bent blijven zitten,aarzel dan niet om opnieuw <strong>een</strong> afspraakte maken met de behandelend arts of deverloskundige.De arts of verloskundige bespreekt ook,als u daaraan toe bent, de verwachtingenvoor <strong>een</strong> eventuele volgende zwangerschap.Is er <strong>een</strong> risico op herhaling <strong>van</strong>het gebeurde? Is nog aanvullend onderzoeknodig? Kan de verloskundige devolgende zwangerschap begeleiden of iscontrole door de gynaecoloog gewenst?Bij <strong>een</strong> aangeboren afwijking <strong>van</strong> uw <strong>kind</strong>wordt u, als dat zinvol is, verwezen naar<strong>een</strong> arts die gespecialiseerd is in erfelijkeaandoeningen en andere afwijkingen(klinisch geneticus).Een volgende zwangerschapU vraagt zich waarschijnlijk na verloop<strong>van</strong> tijd af wat nu het goede moment isom weer zwanger te worden. Dat is nietof nauwelijks aan te geven en het ligtvoor ieder<strong>een</strong> anders. Verdriet dat u nietgoed verwerkt, is uitgesteld verdriet.25
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>Dat kan in verhevigde mate terugkomenna de geboorte <strong>van</strong> <strong>een</strong> volgend <strong>kind</strong>.Een volgend <strong>kind</strong> kan en mag nooit <strong>een</strong>‘ver<strong>van</strong>g<strong>kind</strong>’ zijn. De belangrijkste vraagdie u uzelf moet stellen, is of het dode<strong>kind</strong> <strong>een</strong> eigen plek in uw leven en gezinheeft gekregen. Heeft u het gevoel datu met het verlies heeft leren leven ofoverheerst het gevoel <strong>van</strong> verdriet nogalles? De tijd die u voor de verwerkingnodig heeft, is voor elk ouderpaarverschillend. U kunt dit het beste samenbeoordelen.Puur lichamelijk is er meestal weinigbezwaar tegen <strong>een</strong> volgendezwangerschap, ook niet op korte termijn.Misschien is het verstandig erover na tedenken of uw volgende uitgerekendedatum niet mogelijk samen zal vallenmet de sterfdag <strong>van</strong> uw <strong>kind</strong>. Sommigenvinden dat moeilijk, anderen hebben erg<strong>een</strong> problemen mee.Een zwangerschap die volgt op degeboorte <strong>van</strong> <strong>een</strong> levenloos <strong>kind</strong> is voorelk ouderpaar <strong>een</strong> spannende periode. Eris g<strong>een</strong> sprake meer <strong>van</strong> ‘<strong>een</strong> roze wolk’.‘Bij mijn eerste zwangerschap praatteik altijd over “in verwachting zijn”. Bijde tweede, na ons doodgeboren <strong>kind</strong>,betrapte ik mij erop dat ik steeds zei dat ik“zwanger was”. Het woord “verwachting”ontweek ik.’De spannendste periode is dezwangerschapsduur waarbij het devorige keer fout ging. Meestal kunt u metdegene die uw zwangerschap controleert,bespreken dat u in deze periode watvaker voor controle komt als u dat wilt.‘Jeverdeelt de zwangerschap in stukjes: eerstde miskraamperiode achter de rug, dande vruchtwaterpunctie en de uitslag er<strong>van</strong>,dan die 38 weken halen...’De echte rust komt pas als <strong>een</strong> volgend<strong>kind</strong> gezond, huilend en wel in uw armenligt. Maar met goede begeleiding ensteun binnen uw relatie en <strong>van</strong> mensenom u h<strong>een</strong>, zult u toch ook <strong>van</strong> dezezwangerschap kunnen genieten.Niet all<strong>een</strong> <strong>een</strong> volgende zwangerschapmaar ook de geboorte <strong>van</strong> uw volgende<strong>kind</strong> kan bij u alle herinneringen enverdriet om uw overleden <strong>kind</strong> weeroproepen. Veel ouders ervaren tijdens<strong>een</strong> volgende zwangerschap, of all<strong>een</strong> albij de gedachte eraan, schuldgevoelensten opzichte <strong>van</strong> het overleden <strong>kind</strong>. Dit isbegrijpelijk: u wilt immers niet de indrukwekken dat u het <strong>kind</strong> vergeten bent.Praat over deze gevoelens of zet ze oppapier: het is vaak <strong>een</strong> opluchting om <strong>een</strong>brief te schrijven aan uw overleden <strong>kind</strong>.26
Tot slotAdressenHet verlies <strong>van</strong> <strong>een</strong> ongeboren <strong>kind</strong> enook de beslissing <strong>een</strong> gewenste zwangerschapaf te breken, zijn zeer ingrijpendegebeurtenissen. De meeste ouders blijkendit verlies na enige tijd goed te verwerken.De laatste jaren is er steeds meer kennis enbegrip gekomen voor verdriet rond doodgeboorte.Ouders worden steeds meeraangezet hun gevoelens te uiten. Ook inde begeleiding <strong>van</strong> ouders is veel veranderd.Daarnaast besteden kranten, radioen televisie steeds meer en vaker aandachtaan dit onderwerp. Zo krijgen ook mensendie <strong>een</strong> dergelijk verlies niet meemaaktener meer oog voor. Het verlies <strong>van</strong> uw <strong>kind</strong>tekent uw leven voor altijd. U zult het <strong>kind</strong>nooit vergeten. Het is belangrijk erop tevertrouwen dat u dit intense verdriet teboven kunt en zult komen. Uiteindelijkkrijgt het zijn eigen plek binnen uw relatie,uw gezin en uw leven. Het belangrijkste isdat u steeds uw eigen gevoel volgt en uweigen beslissingen neemt. Zo nodig kunnenhulpverleners u hierbij steunen.Landelijke Zelfhulporganisatie Ouders<strong>van</strong> <strong>een</strong> overleden <strong>kind</strong>Vereniging <strong>van</strong> ouders die <strong>een</strong> <strong>kind</strong>verloren. Naast informatie wordt hulpgegeven door lotgenoten, zowelindividueel als in groepsverband.Postbus 418, 1400 AK Bussumtel. 0900-2022723 (op werkdagen <strong>van</strong>09.00-12.00, 14.00-17.00 en 19.00-22.00uur)e-mail: cka@zeelandnet.nlinternet: www.vook.nlStichting ‘Achter de regenboog’Biedt hulp bij verliesverwerking met<strong>kind</strong>eren en jongeren.Kaap Hoorndreef 38, 3563 AV Utrechttel. 0900-2334141e-mail: info@achterderegenboog.nlinternet: www.ahterderegenboog.nlStichting ‘Lieve engeltjes’Lotgenotencontactgroep via Internet voor<strong>een</strong>ieder die het verlies <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>(je),zelf of in haar/zijn omgeving heeftmeegemaakt.Postbus 140, 6930 AC Westervoorte-mail: bestuur@lieve-engeltjes.nlinternet: www.lieve-engeltjes.nl27
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>Stichting ContactgroepZwangerschapsbeëindigingLotgenotengroep voor ouders die<strong>een</strong> gewenste zwangerschap hebbenbeëindigd nadat bij hun ongeboren<strong>kind</strong> <strong>een</strong> ernstige aandoening werdgeconstateerd.e-mail: zie websiteinternet: www.sczb.nlWebsite TTSVoor ouders en mensen uit hun omgevingdie <strong>een</strong> <strong>kind</strong>je (of <strong>kind</strong>jes) verloren aande gevolgen <strong>van</strong> TTS (Tweeling TransfusieSyndroom).e-mail: svnoort@jvnoort.nlinternet: www.ttservaring.nlStichting ‘In de wolken’Brochures over en voor rouwende<strong>kind</strong>eren, jeugdliteratuurlijst enherinneringsboeken.Spoorlaan 9c, 5591 HT Heezetel. 040-2260450 (ma- t/m do-ochtend)e-mail: info@in-de-wolken.nlinternet: www.in-de-wolken.nlFiom, Stichting Ambulante FiomEen landelijke instelling voorhulpverlening bij vragen op het terrein<strong>van</strong> zwangerschap en ouderschap, metregionale vestigingen door het heleland. De stichting biedt informatie enindividuele hulp.tel. 073-6128821 / fax 073-6122390e-mail: landelijk.bureau@fiom.nlinternet: www.fiom.nlLandelijke Stichting Rouwbegeleiding(LSR)Een centraal punt waar ieder<strong>een</strong> terechtkan voor informatie, publicaties envoorlichting over rouw.Kaap Hoorndreef 38, 3563 AV Utrechttel. 030-2761500 (woe 9.00-12.00 uur)e-mail: info@verliesverwerken.nlinternet: www.verliesverwerken.nlStichting dr. Elisabeth Kübler-RossNederlandHulp bij problemen rond leven en sterven.EKR-Huis, Halterstraat 3c, 7201 MVZutphentel. 0575-545703 (di t/m do 10.00-17.00uur)e-mail: info@kubler-ross.nlinternet: www.kubler-ross.nlStichting Make a memoryMaakt belangeloos professionele foto’svoor familie <strong>van</strong> ernstig zieke, stervendeof overleden baby’s of <strong>kind</strong>eren, zowel inziekenhuizen als op andere locaties.internet: www.makeamemory.nl28
VSOP Alliantie voorErfelijkheidsvraagstukkenBinnen de VSOP (VerenigingSamenwerkende Ouder- enPatiëntenverenigingen) werken 58organisaties samen op het beleidsterrein<strong>van</strong> zeldzame aandoeningen, genetica enmedische biotechnologie.Koninginnelaan 23, 3762 DA Soesttel. 035-6034040e-mail: vsop@vsop.nlinternet: www.vsop.nlKoninklijke Nederlandse Organisatie <strong>van</strong>Verloskundigen (KNOV)Postbus 2001, 3500 GA Utrechttel. 030-2823100e-mail: info@knov.nlinternet: www.knov.nlOm verder te lezenLezen over wat u heeft meegemaakt,ervaringen <strong>van</strong> zowel hulpverleners alslotgenoten, kan u helpen uw verlieste verwerken. Wij noemen <strong>een</strong> aantalboeken en artikelen, en geven zo mogelijkaan hoe u ze kunt bestellen. Veel boekenkunt u ook in <strong>een</strong> bibliotheken lenen. Detitels zijn gerangschikt op jaar <strong>van</strong> uitgave,de nieuwste vooraan.- M. <strong>van</strong> den Berg. Je <strong>kind</strong> verliezen.- K. <strong>van</strong> den Bogaard (redactie). G<strong>een</strong>wiegje..., g<strong>een</strong> luiers. Bijdragen<strong>van</strong> ouders en hulpverleners overzwangerschapsafbreking na prenatalediagnostiek.- Elisabeth McCracken. Hersenspinsel.Over het overlijden <strong>van</strong> haar zoontjetijdens de zwangerschap.- M. Cuisinier. Als je baby sterft.- Christine Geerinck-Vercammen.Stille baby’s. Rouwverwerkingbij doodgeboorte enzwangerschapsafbreking.- C. Geerinck-Vercammen. Met <strong>een</strong>goed gevoel. Het rouwprocesbij doodgeboorte, reductiein meerlingzwangerschap enzwangerschapsafbreking na prenatalediagnostiek in relatie tot de rol <strong>van</strong> deprofessionele begeleiders. Leiden:Proefschrift Rijksuniversiteit, 1998.- L. <strong>van</strong> Gemert. In stilte geboren.Geschreven door <strong>een</strong> moeder voorouders <strong>van</strong> wie het <strong>kind</strong> rondom degeboorte is overleden.- Kristel Geysen. Droom<strong>kind</strong>eren. Afscheid<strong>van</strong> mijn twee te vroeg geboren zoontjes.- L. Kaplan. G<strong>een</strong> stem heeft ooit voorniets geklonken. <strong>Verlies</strong> en dood in derelatie tussen ouders en <strong>kind</strong>eren.- B. Spitz, M. Keirse en A. Vandermeulen.29
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>Tussen iets en niets. Omgaan met verliesin de prille zwangerschap.- Corien <strong>van</strong> Zweden. De kunst <strong>van</strong> hetrouwen, <strong>een</strong> persoonlijke geschiedenis.De auteur probeert de geschiedenis teontrafelen <strong>van</strong> haar verzwegen naamloosgebleven zusje dat bij de geboorteoverleed.teksten wordt rouw voor <strong>kind</strong>erenbespreekbaar gemaakt.- M. Leist. Kinderen en de ervaring va dedood. Hoe <strong>kind</strong>eren <strong>van</strong> verschillendeleeftijden het sterven en de doodkunnen ervaren.- R. Wells. Kinderen met verdriet. Voorouders, begeleiders en hulpverleners.Gedichtenbundels- Yvonne <strong>van</strong> Emmerik. Roerloos.- Esther Jansma. Bloem, st<strong>een</strong>.- Eva Gerlach. Dochter. Amsterdam- Leden <strong>van</strong> de Stichting Lieve Engeltes.Doodgewoon mijn <strong>kind</strong>.- Ina Sipkes de Smit. De letters <strong>van</strong> jenaam staan in mijn hart geschreven.Kinderen en rouw- Marja Bos-Meeuwsen. Samen verdrietig.Rouwverwerking voor ouders en<strong>kind</strong>eren.- Riet Fiddelaers-Jaspers. Jong verlies- Riet Fiddelaers-Jaspers. Ik weet nietwat ik weten moet. Twee boeken alshandreiking voor het omgaan metrouwende <strong>kind</strong>eren.- H. Debacker. Een <strong>kind</strong> in rouw. Adviezenaan ouders hoe met hun <strong>kind</strong>eren tepraten over de dood.- Yvonne <strong>van</strong> Emmerik. Als vlinderskonden spreken. In korte <strong>een</strong>voudigeBoeken voor <strong>kind</strong>eren- Nicholas Allan. Hemeltjelief. De hond <strong>van</strong>Julia, Bas, is zijn koffer aan het pakkenen kondigt aan dat hij zo opgehaaldwordt om naar boven te gaan. Julia kanniet mee want zij is niet door de engelengevraagd volgens Bas. Samen praten zeover de hemel. Maar Julia denkt dat dehemel er heel anders uitziet dan Bas.- D. Bruna. Lieve oma Pluis. De helefamilie komt bij elkaar om oma Pluis tebegraven. Voor peuters.- H. Hagen. Stilte a.u.b. ik denk aan kip. Indit boek wordt verteld hoe het jongetjeOnno Ebbe, haan en kraai samen kipbegraven. Kip blijft voortleven in hungedachten en dromen.- Daan Remmerts de Vries. Willis. Het doeter niet toe hoe. Het broertje <strong>van</strong> Willis,Thomas, is te vroeg geboren en doodgegaan. Sinds die tijd is alles veranderdin huis. De sfeer is loodzwaar en het lijktalsof Willis voor zijn ouders niet bestaat.30
Daarom is hij vast <strong>van</strong> plan zijn broertjeterug te halen uit Engelland want zijnvader heeft gezegd dat Thomas nu bij d<strong>een</strong>gelen is.- Ulf Stark en Anna Höglund. Mijn zusje is<strong>een</strong> engel. Door te proberen uiterlijk ophaar te lijken, verwerkt <strong>een</strong> kleine jongenhet verlies <strong>van</strong> zijn zusje dat eerder doodgeboren werd. Voor <strong>kind</strong>eren <strong>van</strong> 6 tot9 jaar.- S. Varley. Derk Das blijft altijd bij ons. Devrienden <strong>van</strong> Derk Das komen na zijndood samen om te praten over wat zij<strong>van</strong> hem allemaal hebben geleerd. Voorkleuters.- M. Velthuys. Kikker en het vogeltje.Kikker vindt <strong>een</strong> vogeltje aan de kant<strong>van</strong> de weg. Haas vertelt hem dat devogel dood is en dan gaan ze met deandere dieren de vogel begraven. Ookop video. Verdriet en verwarring rond dedood. Voor peuters.- J. Viorst. Dat is heel wat voor <strong>een</strong> kat,vind je niet? Als Roetje de poes isgestorven, heeft zijn baasje erg veelverdriet. Door tien dingen te verzinnenwaarom hij zijn poes zo lief vond,verwerkt hij zijn verdriet.31
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>De beleving <strong>van</strong> anderenOnderstaand vindt u enkele gedichten en <strong>een</strong> stuk tekst. De ervaring leert dat sommigemensen hier veel herkenning in vinden, anderen blijken juist niet <strong>van</strong> gedichten te houdenof vinden de tekst minder passend. Daarom staan zij aan het eind <strong>van</strong> de brochure, zodatu zelf kunt beslissen of u ze wilt lezen.De doden zijn in mijn <strong>kind</strong> opgestaanhun hoofden hangen nog slap, op de tastzoeken zij in mijn armen <strong>een</strong> houvastzij worden luid terwijl ik voor hen zinghonger beweegt hen naar mijn borst, zij vindensteunpunten voor hun handen, herkenningmaakt hun pupillen klein nu zij de blindeogen <strong>van</strong> foto’s naar mij opslaan.(Uit: Eva Gerlach, Dochter)even naar de zolder geweestom te kijken naar de kleren <strong>van</strong>vóór mijn zwangerschapnu begrijp ik waarom ik datnog niet eerder gedaan heb:ik wil er verdomme nog niet áándat ik weer gewone kleren aan moet,dat ik mijn zwangerschapsklerenniet meer nodig hebik wil mijn kop in het zand steken:morgenben ik weer zwanger...(Uit: Alien J. Verhoef, Voor Jasper en Sander)32
Ik heb mijn <strong>kind</strong> niet meer: zijn stemgeluid, die stem is gedoofdIk ben <strong>kind</strong>erloos: ik loop gestadig al wenendeIk ben <strong>kind</strong>erloos: ik loop al denkende op zijnoverleden leven dat gestorven isIk ben <strong>kind</strong>erloos: wee mij, de tranen stromen aldoorover mijn wangenIk ben <strong>kind</strong>erloos: zie, mijn lichaam is moe en afgematIk ben <strong>kind</strong>erloos: zie, de melk loopt verlorenIk ben <strong>kind</strong>erloos: mijn stem is stil gevallenhelaas, ik ben verslonden in gepeinzenIk ben <strong>kind</strong>erloos: daarom breekt mij het hoofd <strong>van</strong>de stuipen(Uit: Gedicht en omgedicht, samengesteld door Bert Decorte, Mayombe, Belgisch Kongo)Winter, je ziet weer de bomendoor het bos, en dit lichtis g<strong>een</strong> licht maar inzicht:er is niets nieuws onder de zon.En toch is ook de nacht nietuitzichtloos, zolang er sneeuw ligtis het nooit volledig duister, nee,er is de klaarte <strong>van</strong> <strong>een</strong> soort geloofdat het nooit helemaal donker wordt.Zolang er sneeuw is, is er hoop.(Uit: Herman de Coninck, Onbegonnen werk)33
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>De volgende tekst beschrijft bijna allebelangrijke zaken rond het verlies <strong>van</strong> <strong>een</strong>ongeboren <strong>kind</strong>. Het komt uit het boek‘De vrouw <strong>van</strong> de keukengod, <strong>een</strong> romanover het leven in China in de eerste helft<strong>van</strong> de twintigste eeuw, <strong>van</strong> de Chineseschrijfster Amy Tan.In de negende maand was de baby in mijzo groot als twee baby’s geworden. Maarnog steeds wilde hij niet komen. Ik maaktemij niet al te veel zorgen, want ik konhem in me voelen zwemmen, zijn lichaamronddraaien, met zijn voeten duwen,met zijn hoofd rollen. Hij bewoog als ikzong. Hij bewoog als ik wandelde in mijndromen. Hij bewoog als ik op de marktgroente zag waar ik trek in had. Die babyhad dezelfde gedachten als ik.Iedere dag naaide ik babydekentjes ofbreide truitjes en flanste de piepkleinemouwtjes in elkaar. Ik herinner me dat debaby op <strong>een</strong> dag, toen ik zat te naaien,harder trapte dan ooit. Ik stelde mij voordat dit sterke <strong>kind</strong> al gauw de trap op enneer zou rennen op dezelfde manier alshet in mijn schoot op en neer rende.‘Kom naar buiten, kleine schat’ riep ik.‘Mama zegt dat je naar buiten moetkomen’. En terwijl ik dat zei, schopte debaby mij weer en ik liet mijn schaar op devloer vallen. De schaar kwam neer metde punten in de vloer gestoken, als <strong>een</strong>soldaatje dat wachtte op bevelen. Eerstlachte, ik maar toen - eh! - voelde ik ietsheel vreemds. De baby bewoog niet meerin me. Ik denk niet dat het all<strong>een</strong> maarverbeelding was.Zo gebeurde het: de schaar viel, de babywerd heel stil.Ik probeerde die schaar uit de vloer tetrekken, maar ik was veel te zwaar omte bukken. Toen herinnerde ik me datOude Tante ooit had gezegd dat hetongeluk bracht om <strong>een</strong> schaar te latenvallen. Ik kon me de redenering niet meerherinneren, all<strong>een</strong> de verhalen: <strong>een</strong> vrouwdie de scherpte <strong>van</strong> haar geest verloor,<strong>een</strong> vrouw bij wie in <strong>een</strong> nacht het haaruitviel, <strong>een</strong> vrouw <strong>van</strong> wie de enige zoonzich met <strong>een</strong> twijgje zijn oog uitstak, en zewas zo verdrietig dat ze met diezelfde takhaar eigen ogen blind maakte.Het was vreselijk wat ik had gedaan, mijnschaar laten vallen. Ik riep met<strong>een</strong> mijndienstmeisje en zei dat ze die schaar in hetmeer moest gooien.Die nacht bewoog de baby niet <strong>een</strong> keer.Ik zong. Ik liep de gang op en neer. Hijantwoordde niet. De volgende dag gingik naar het ziekenhuis en de dokter deediets om de baby snel naar buiten te latenkomen. Maar het was natuurlijk al te laat.Hulan was er. Toen de dokter wegging was34
<strong>Verlies</strong> <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>kind</strong>................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................................38
ColofonRedactie: NVOG, versie 2010Het copyright <strong>van</strong> deze brochure berust bij de Nederlandse Verenigingvoor Obstetrie en Gynaecologie (NVOG) te UtrechtVormgeving: beeldgroep MCAOplage: 200 / 4e drukDruk:RicohArtikelnummer: 11149 / 2012.03Op alle behandelingen in MCA zijn de algemene voorwaarden <strong>van</strong> MCA <strong>van</strong> toepassing, zie www.mca.nl ofvraag bij de balie <strong>van</strong> patiëntenvoorlichting39
Medisch Centrum AlkmaarWilhelminalaan 121815 JD AlkmaarT (072) 548 44 44mca.nl/verloskundemca.nl