TNO analyse Kas als Energiebron - Energiek2020

Van Mourik Broekmanweg 6Postbus 492600 AA DelftTNO-rapportTNO-034-DTM-2010-03425Ontwikkelingen en aandachtspunten in deglastuinbouwsector in relatie tot hetinnovatieprogramma Kas als Energiebronwww.tno.nlT +31 15 276 30 00F +31 15 276 30 10wegwijzer@tno.nlTNO OmgevingsverkenningDatum 14 september 2010Auteur(s)Roald SuursMario WillemsRob WeteringsOpdrachtgeverProductschap TuinbouwProjectnummer 034.22787Rubricering rapportTitelSamenvattingRapporttekstBijlagenVERTROUWELIJKAantal pagina's 29 (incl. bijlagen)Aantal bijlagen 2Alle rechten voorbehouden. Niets uit dit rapport mag worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt door middelvan druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemmingvan TNO.Indien dit rapport in opdracht werd uitgebracht, wordt voor de rechten en verplichtingen van opdrachtgever enopdrachtnemer verwezen naar de Algemene Voorwaarden voor onderzoeksopdrachten aan TNO, dan wel debetreffende terzake tussen de partijen gesloten overeenkomst.Het ter inzage geven van het TNO-rapport aan direct belanghebbenden is toegestaan.© 2010 TNO

TTNO-rapport | TNO-034-DTM-2010-03425Ontwikkelingen en aandachtspunten in de glastuinbouwsector in relatie tot hetinnovatieprogramma Kas als Energiebron2 / 6ManagementuittrekselTitel : Ontwikkelingen en aandachtspunten in de glastuinbouwsector inrelatie tot het innovatieprogramma Kas als EnergiebronAuteur(s) : Roald SuursMario WillemsRob WeteringsDatum : 14 september 2010Opdrachtnr. : 034.22787Rapportnr. : TNO-034-DTM-2010-03425Introductie en doelstellingDe ambitie van de glastuinbouw is dat vanaf 2020 in nieuwe kassen klimaatneutraal eneconomisch rendabel geteeld kan worden. Sinds ongeveer 5 jaar werken LTO GlaskrachtNederland, het Productschap Tuinbouw en het Ministerie van Landbouw, Natuuren Voedselkwaliteit samen in het innovatieprogramma Kas als Energiebron. Dit programmawil een ingrijpende energetische verandering realiseren in teeltmethodiek- enproductiesystemen. Daartoe wordt binnen het programma gewerkt aan zeven transitiepaden:zonne-energie, aardwarmte, biobrandstoffen, teeltstrategieën, licht, duurzame(re)elektriciteit en duurzame(re) CO2.Om de voortgang van deze trajecten te volgen heeft TNO - in nauwe samenwerking methet Productschap Tuinbouw, LTO Glaskracht Nederland en het ministerie van LNV -een studie uitgevoerd die als doel heeft om zowel de lopende programma's, als deontwikkelingen in de omgeving in kaart te brengen. Hierbij wordt gebruik gemaakt vaneen reflectieve monitoring die TNO en AgentschapNL hebben ontwikkeld voor alleinnovatieprogramma’s binnen de Maatschappelijke InnovatieAgenda Energie.Het idee is dat deze monitoring het programmamanagement in staat stelt te reflecterenop de voortgang en effectiviteit van het programma en dit waar nodig bij te stellen. Ookvoor beleidsmakers, transitieplatforms en anderen die direct betrokken zijn bij deinnovatieprogramma’s, kan deze monitoring actuele informatie bieden over de voortgangen (potentiële) effecten van het programma.Reflectieve monitoringHet belangrijkste resultaat van de reflectieve monitoring is een tijdsgebonden reflectieop basis van diverse inzichten uit het veld. De reflectieve monitoring is dus niet bedoeldals externe evaluatie maar als analyse die dient ter ondersteuning van een intern leerproces.De resultaten zijn dan ook geen beoordelingen maar aandachtspunten. Om tothet genoemde resultaat te komen, worden drie stappen doorlopen:1. Situatieschets programma Kas als Energiebron2. Omgevingsverkenning3. Reflectieve dialoog

TTNO-rapport | TNO-034-DTM-2010-03425Ontwikkelingen en aandachtspunten in de glastuinbouwsector in relatie tot hetinnovatieprogramma Kas als Energiebron3 / 6Met de eerste stap is het de bedoeling te schetsen wat de recente historie en de actuelestand van zaken is wat betreft het programma. Met de tweede stap worden de actueleontwikkelingen en aandachtspunten met betrekking tot de omgeving van het programmageschetst, op het gebied van factoren als kennisontwikkeling, praktijktoepassing enbeleid. Met de derde stap wordt achterhaald of het programma (nog) aansluit bij deveranderingen in de omgeving. Tijdens deze reflectieve dialoog worden uiteindelijk ookacties geformuleerd ter versterking van het programma.Om de monitoring te structureren is gebruik gemaakt van de InnovatieSysteemAnalyse(ISA). 1 De centrale gedachte bij deze benadering is dat het succes van innovaties wordtbepaald door de kwaliteit van het innovatiesysteem als geheel. Emergente technologieënontwikkelen zich namelijk binnen de context van een systeem van actoren, institutiesen structuren. In dit innovatiesysteem voltrekken zich functies, of sleutelprocessen,die van invloed zijn op de snelheid waarmee een emergente technologie tottoepassing en tot penetratie in de markt komt. De sleutelprocessen sterk met elkaarsamenhangen en dat een enkele haperende functie de dynamiek in een innovatietrajectkan belemmeren. Tegen deze achtergrond zijn de ontwikkelingen in het programma, alsook de veranderingen in de omgeving, in kaart gebracht aan de hand van de volgendesleutelprocessen:• Kennisontwikkeling & Kennisuitwisseling• Ondernemersactiviteiten & Mobiliseren van middelen• Richting & Ondersteuning door belangengroepen• MarktvormingOp basis van wetenschappelijk onderzoek weten we dat de ISA-benadering ons in staatstelt om te focussen op die processen die van belang zijn bij de ontwikkeling vanopkomende technologische innovaties. Voor de ontwikkeling is het van belang dat dezeprocessen elkaar onderling versterken. In dit licht is het cruciaal dat de reflectievemonitor inzicht biedt in al deze processen. De ISA-benadering schept langs deze lijneneen denkkader dat ervoor zorgt dat we geen belangrijke onderwerpen over het hoofdzien.Het onderzoek is uitgevoerd op basis van literatuuronderzoek, interviews en eenreflectieve dialoog met diverse stakeholders. Deze dialoog is cruciaal omdat het succesvan innovatieprocessen in het energiedomein sterk afhangt van een intensieve wisselwerkingtussen beleidsmakers, marktpartijen, kennisontwikkelaars en andere belanghebbenden.Zowel de reflectie als de bijsturing dient ingebed te zijn in een proceswaarin opvattingen kunnen worden gedeeld en doorvertaald naar acties.Belangrijkste resultatenSituatie schets programma Kas als EnergiebronDe ontwikkelingen in de glastuinbouwsector naar een verminderde afhankelijkheid vanaardgas worden al geruime tijd gesteund door een onderzoeksprogramma. Vanaf 1998werd al gewerkt aan energiebesparende maatregelen (met name verbeteren energieefficiëntie)in het kader van het Convenant Glastuinbouw en Milieu (GLAMI). In deloop van de jaren is de aandacht steeds meer gericht op de verlaging van het verbruikvan fossiele brandstoffen en inzet van duurzame energie. Zo zijn er vanaf eind 2006 ooktwee LNV-regelingen die de marktintroductie bevorderen. De InvesteringsregelingEnergiebesparing (IRE) stimuleert bewezen (net niet rendabele) energiebesparings-1 Naar het werk van Suurs en Hekkert.

TTNO-rapport | TNO-034-DTM-2010-03425Ontwikkelingen en aandachtspunten in de glastuinbouwsector in relatie tot hetinnovatieprogramma Kas als Energiebron4 / 6technieken en de subsidieregeling Marktintroductie Energie-innovaties (MEI) richt zichop de early adopters van energie-innovaties. Deze regelingen zijn geïnitieerd gebundelden gecoördineerd vanuit het innovatieprogramma Kas als Energiebron.Het programma Kas als Energiebron kent een balans tussen onderzoeksprojecten enmarktintroductieprojecten (MEI en IRE). Sinds 2008 is ongeveer 18 miljoen euro(d.w.z. ca 6 mln. per jaar) aan onderzoeksgelden uitgegeven. Het gaat om ongeveer 40projecten per jaar, verdeeld over de verschillende transitiepaden. Daarnaast zet hetprogramma in op een koplopersstrategie (telers leren van telers; er is in de glastuinbouween intensief landelijk studienetwerk), werkt het samen met diverse ondernemersplatforms,heeft het een glastuinbouwondernemersgerichte website en heeft het goedebanden met vaktijdschriften voor het uitdragen van de verworven kennis en ervaringen.Tenslotte, werkt het programma aan het oplossen van institutionele knelpunten.Het programma Kas als Energiebron is één van de weinige innovatieprogramma’s waaral meetbare impact is gerealiseerd. Kijken we bijvoorbeeld naar de marktintroductie danzijn, in het kader van de MEI-regeling, sinds 2007, meer dan 100 praktijkprojectenondersteund met meer dan 100 mln. euro subsidie (laatste stand) die samen hebbengeleid tot een CO2-reductie van minimaal 0,4 Mton.Het is van belang om hierbij op te merken dat deze resultaten zijn neergezet dankzij hetwerk van een beperkt aantal beleidsmedewerkers, onderzoekscoördinatoren, vooruitstrevendetoeleveranciers, en onderzoekers. Maar uiteraard met name door innovatieveglastuinbouwondernemers zelf. Deze mensen zijn nodig voor het starten van nieuweprojecten, maar tegelijkertijd ook voor het uitdragen van kennis, voor het opleiden vancollega’s en voor het meedenken over vervolgstappen etc.Opgaven voor het programma Kas als EnergiebronHet programma Kas als Energiebron heeft al tot belangrijke successen geleid. Om datresultaat de komende jaren te kunnen continueren, zal het programma moeten inspelenop een aantal ontwikkelingen. Deze paragraaf richt zich op het in kaart brengen vanaandachtspunten en het formuleren van acties ter versterking van het programma. In ditlicht zijn de belangrijkste bevindingen als volgt:• Meer accent op kennisuitwisselingEr is de afgelopen jaren veel bereikt wat betreft de ontwikkeling van nieuwe (teelt)-technieken in de kas. Daar is veel van geleerd. Eén van de belangrijkste inzichten isdat de teeltwijze moet worden geoptimaliseerd ten opzichte van de nieuwe conditiesin de kas. Kennisuitwisseling is daarvoor cruciaal en verdient meer aandacht. Deopgave waar het programma Kas als Energiebron voor staat, wordt gevat in de volgendesuggesties:- Het voortzetten en mogelijk nog verder intensiveren van het systematisch betrekkenvan telers, bedrijfsadviseurs, teeltvoorlichters en toeleveranciers bij ontwerpen uitvoering van (een deel van de) onderzoeksprojecten.- Gestructureerd en systematisch monitoren van relevante praktijkdemo’s en MEIprojecten; inclusief communicatie van ‘objectieve’ resultaten naar buiten toe.- Nog meer aandacht voor monitoring en begeleiding van implementatietrajecten,inclusief terugkoppeling van positieve en negatieve leer ervaringen.• Communiceer ‘sense of opportunity’ binnen de sector en naar financiersEen belangrijk aandachtspunt op dit vlak is momenteel de zwakke vermogenspositievan de ondernemers in de sector. De opgave waar het programma Kas als Energiebronvoor staat, wordt gevat in de volgende suggesties:

TTNO-rapport | TNO-034-DTM-2010-03425Ontwikkelingen en aandachtspunten in de glastuinbouwsector in relatie tot hetinnovatieprogramma Kas als Energiebron5 / 6- Het programma Kas als Energiebron neemt een ambassadeursrol op zich, en zetin op het communiceren van een ‘sense of urgency’ en ‘sense of opportunity’ binnende sector. Dit kan op basis van succesvolle voorbeelden.- Deze boodschap moet ook gecommuniceerd worden naar financiers, met namebanken.- In termen van kansen is het interessant om het accent, in de communicatie naar detelers, meer op productiekwaliteit, te leggen en niet primair op CO2-reductie.• Ambities voor de korte en de lange termijnEen aandachtspunt is de wijze waarop de ambities van het programma Kas alsEnergiebron, zouden moeten worden nagestreefd en gecommuniceerd. De opgavewaar het programma Kas als Energiebron voor staat, wordt gevat in de volgendesuggesties:- Streefbeelden en ambities voor korte én lange termijn dienen te worden gekoppeldaan inzichtelijke en samenhangende actieplannen. Dergelijke plannen dienenuiteraard rekening te houden met voortschrijdend inzicht en de actuele kansen enbelemmeringen die zich voordoen. Dit kan bijvoorbeeld door roadmaps te ontwikkelenin samenspraak met betrokken partijen. Het is van belang om te beseffendat dit geen technologische uitrolplannen zijn maar leertrajecten. Er moetimmers rekening worden gehouden met vaak onvoorspelbare fysiologische reactiesvan de plant.- Maak duidelijk hoe de invulling van de DE doelstelling (20% in 2020) wordtgerealiseerd. Zet het programma primair in op energiebesparing en, in een laterstadium, op de inzet van duurzame energie? Of is de inzet van duurzame energie,op korte termijn, een gelijkwaardig doel naast energiebesparing?- Het onderhouden van een ‘license to operate’ vraagt om een voortdurende legitimatie-en communicatiestrategie. Laat bijvoorbeeld beter zien dat de sector, alséén van de weinige, de afgesproken CO2-reductiedoelstellingen gaat realiseren.• MarktvormingEr is doorgaans nog geen marktvraag voor nieuwe technologieën. Om innovatie testimuleren is het veelal noodzakelijk om marktcondities te scheppen die duurzameof energiebesparende opties bevorderen. De opgave waar het programma Kas alsEnergiebron voor staat, wordt gevat in de volgende suggesties:- Lobby voeren voor het creëren van een level-playing-field voor schone energietechnologieën(onder andere via ETS)- Meer aandacht geven aan communicatie en het opbouwen van een goed imagovan de sector bij afzetkanalen.- Meer aandacht geven aan de meeropbrengsten en kwaliteit van producten waarrelevant.Tot slotHet programma Kas als Energiebron heeft de afgelopen jaren veel bereikt. Er is sterkingezet op nieuwe (teelt)technieken in de kas. Daar is veel van geleerd. Bovendienspeelt het programma Kas als Energiebron een belangrijke rol bij het behouden van eenlicense to operate voor de glastuinbouwsector. De ambities voor de verduurzaming vande energie-intensieve glastuinbouwsector worden breed gedragen door de sector. In ditlicht moeten bovenstaande suggesties worden gezien als een aanmoedigende hand-

TTNO-rapport | TNO-034-DTM-2010-03425Ontwikkelingen en aandachtspunten in de glastuinbouwsector in relatie tot hetinnovatieprogramma Kas als Energiebron6 / 6reiking voor de versterking en verdere ondersteuning van het innovatieprogramma Kasals Energiebron.