Sportverenigingen: tussen tradities en ambities - Mulier Instituut

Sportverenigingen:tussen tradities en ambities

Sportverenigingen:tussen tradities en ambitiesJan Boessenkool, Jo Lucassen, Maikel Waardenburg en Fons Kemper (red.)Deze publicatie is tot stand gekomen in het kader van het onderzoeksprogramma Sport: Passie,Praktijk en Profijt (2007-2010) van het W.J.H. Mulier Instituut dat gesubsidieerd is door hetMinisterie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport.

ISBN 978-90-5472-170-3NUR 488Opmaak:Pencilpoint - Reclamemakers & Vormgevers, WoerdenPack & Parcel B.V., NieuwegeinFotografie omslag: Kitty VerheulDrukwerk: ????W.J.H. Mulier Instituutcentrum voor sociaalwetenschappelijk sportonderzoekPostbus 1885201 AD Den BoschT. 073-6126401F. 073-6126413E. info@mulierinstituut.nlI. www.mulierinstituut.nl© 2011 Arko Sports Media, NieuwegeinBehoudens uitzondering door de wet gesteld mag, zonder schriftelijke toestemmingvan de rechthebbende(n) op het auteursrecht, c.q. de uitgever van deze uitgave door derechthebbende(n) gemachtigd namens hem (hen) op te treden, niets uit deze uitgave wordenverveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm ofanderszins, hetgeen ook van toepassing is op de gehele of gedeeltelijke bewerking.De uitgever is met uitsluiting van ieder ander gerechtigd de door derden verschuldigdevergoedingen voor kopiëren, als bedoeld in art. 17 lid 2. Auteurswet 1912 en in het KB van20 juni 1974 (Stb. 351) ex artikel 16b., te innen en/of daartoe in en buiten rechte op te treden.

Tussen tradities en ambities...VoorwoordVaak al meer dan tachtig jaar oud zijn ze, die krachtige sportverenigingen in Nederland. Tochzijn over het mooie onderlinge samenspel van sportende vrijwilligers in de sportverenigingde afgelopen tientallen jaren met regelmaat pessimistische voorspellingen gedaan. De individualiseringvan de maatschappij zou een gevaar zijn voor de traditioneel georganiseerdesportverenigingen. En de ambities van de sport zelf om meer marktpartij te worden en bovendienmaatschappelijk extra nuttig te zijn, zouden niet goed te rijmen zijn met de vereniging alsorganisatievorm.Men bleek er aardig naast te zitten. Het hoge percentage Nederlanders dat lid is van eensportvereniging is de afgelopen twintig jaar opvallend stabiel gebleven. Net als het formidabeleaantal vrijwilligers dat steeds ruim boven de 1 miljoen uitkomt. En wat de maatschappelijkepotentie van de sportvereniging betreft: nog niet eerder wordt die overal zo explicietonderschreven als nu.Maar daar gaat het in de praktijk eigenlijk helemaal niet om. Bij een sportvereniging gaathet om wat de leden daar zoeken en voor elkaar realiseren. Ik heb als geen ander ervaren, enervaar eigenlijk nog steeds, hoe belangrijk het is om naast je professionele werk of opleidingook een aantrekkelijk sportief en sociaal leven te kunnen leiden.Sportverenigingen zijn zo sterk omdat er op alle niveaus altijd weer sporters, begeleiders enbestuurders zijn die er plezier in hebben zelf de handen uit de mouwen te steken. Of je motivatienu uit de sport zelf komt, uit maatschappelijke betrokkenheid of omdat je graag ergens bijwilt horen, het leidt er toe dat je wat voor je eigen sportvereniging wilt doen. Bij veel verenigingenkrijgen deze mensen ook de ruimte zichzelf te ontwikkelen. Daar worden sportverenigingenvanzelfsprekend ook beter van.En nu is er dus ook een wetenschappelijke bundel over die voor Nederland zo ‘gewone’ sportvereniging.Een bundel waarin tot mijn grote vreugde ook ruimte is gemaakt voor het beschrijvenvan de dagelijkse praktijk van enkele sportverenigingen. Daarmee brengt deze bundel deliteratuur en de theorie dicht bij de praktijk. En dan zal ongetwijfeld blijken dat juist uit de traditiesvan de sportvereniging heel uitdagende ambities voortkomen, telkens weer en telkensook aangepast aan een nieuwe tijd.Ik ben erg blij met de bundel en zal er zeker mijn voordeel mee doen!André Bolhuisvoorzitter NOC*NSF

Inhoud1. Inleiding – Jan Boessenkool, Maikel Waardenburg en Jo Lucassen .............. 111.1 Sportverenigingen overleven, maar hoe? ......................................... 111.2 Trends in de jaren negentig ..................................................... 121.3 Vertrekpunt .................................................................... 131.4 Verantwoording en leeswijzer ................................................... 182. Sportverenigingen: een plaatsbepaling – Jan Boessenkool .......................212.1 Inleiding ......................................................................... 212.2 Sporten doe je met ‘soortgenoten’ ................................................. 222.3 Het vrijwillige karakter ........................................................... 232.4 Passie als basis ................................................................... 252.5 Sport als doel en sport als middel ................................................. 262.6 De spagaat tussen gepassioneerd en professioneel ................................ 262.7 Sportverenigingen als object van onderzoek ...................................... 282.8 Tot slot ........................................................................... 303. Marktgerichtheid: de (on)mogelijkheden van sportbonden en -verenigingen –Marije van ’t Verlaat en Janine van Kalmthout .................................... 313.1 Inleiding. ......................................................................... 313.2 Veranderd sportbeleid ............................................................ 333.3 Marktgerichtheid als nieuwe norm ................................................ 343.4 Het Strategisch Marketing Project ................................................ 353.5 Gevolgen op het niveau van sportbonden ......................................... 363.6 Afhankelijkheid van de verenigingen ............................................. 373.7 Gevolgen op het niveau van sportverenigingen ................................... 393.7.1 Marktgerichte ambities en activiteiten van verenigingen ................... 403.7.2 (On)mogelijkheden van verenigingen in marktgerichtheid ................. 443.8 Conclusie ......................................................................... 47Casus: De proeftuin voorbij . ................................................................. 49sv SaestumFons Kemper6 SPORTVERENIGINGEN: TUSSEN TRADITIES EN AMBITIES

4. Sportverenigingen als maatschappelijke dienstverleners – Jo Lucassen enJanine van Kalmthout ..............................................................554.1 Inleiding en achtergrond. ......................................................... 554.2 Opvattingen van beleidspartijen en sportverenigingen over hunmaatschappelijke rol en de feitelijke invulling van die rol ......................... 564.2.1 NOC*NSF en het Ministerie van VWS ...................................... 564.2.2 Sportgemeenten leggen stevig accent op maatschappelijke functiesportclubs .................................................................. 584.2.3 Zien sportverenigingen een maatschappelijke rol voor zichzelf en hoeziet die rol er feitelijk uit? .................................................. 604.3 Ondersteuningsinstrumenten voor het maatschappelijk verantwoord verenigen .. 654.3.1 Segmenteringsschema innovatieve sportverenigingen ...................... 654.3.2 MOVE. ..................................................................... 664.3.3 Maatschappelijk Verantwoord Verenigen (MVV) ........................... 674.3.4 Impuls combinatiefuncties ................................................. 694.4 Ervaringen met de maatschappelijke bijdrage van verenigingen .................. 714.4.1 Kinderopvang en BOS-impuls .............................................. 714.4.2 Meedoen Alle Jeugd door Sport en sportzorgtrajecten ...................... 734.5 Conclusies en discussie ........................................................... 754.5.1 Verborgen maatschappelijke inzet van sportverenigingen .................. 754.5.2 Sportverenigingen als beleidsuitvoerders .................................. 775. De sportvereniging in de buurt - Jan Boessenkool en Meinou Steemers .........795.1 Inleiding. ......................................................................... 795.2 Impulsen in de praktijk ........................................................... 825.3 Versnippering en korte termijn ................................................... 885.4 Kleinschaliger en van onderaf .................................................... 89Casus: Professioneel op vrijwillige grondslag . ................................................. 91cgv Die HagheFons KemperINHOUD7

6. Samenwerking, hybridisering en fusies bij sportverenigingen - Jo Lucassenen Jan-Willem van der Roest .......................................................956.1 Waarom gaan sportverenigingen samenwerken met andere organisaties? ......... 956.2 Samenwerking in gradaties ....................................................... 976.2.1 Steunstichting .............................................................. 986.2.2 Omnisportverbanden ...................................................... 996.2.3 Succesvolle samenwerking ................................................ 1006.3 Hybridisering: samenwerking van voetbalverenigingen en voetbalscholen ....... 1026.3.1 Hybridisering ............................................................. 1026.3.2 De geschiedenis van het voetbalschoolidee ................................ 1056.4 Fusies van sportverenigingen .................................................... 1106.5 Discussie en conclusies .......................................................... 1137. Sportverenigingen en de Civil Society 2.0. Sportverenigingen ennieuwe (burger)initiatieven – Jo Lucassen .......................................1157.1 Introductie ...................................................................... 1157.2 Sporten in de netwerksamenleving .............................................. 1167.3 Veranderingen in sportwensen .................................................. 1187.4 Naar nieuwe vormen van betrokkenheid bij sportverenigingen .................. 1197.5 Informele sportgroepen als alternatief? .......................................... 1227.6 Nieuwe sportclubs en nieuwe sportinitiatieven .................................. 1257.6.1 Nieuwe burgerinitiatieven ................................................ 1257.6.2 Onderzoek bij nieuwe verenigingen ....................................... 1267.6.3 Ontwikkelingen bij drie bonden ........................................... 1277.7 Conclusies en discussie: het glas is meer dan halfvol ............................. 1328 SPORTVERENIGINGEN: TUSSEN TRADITIES EN AMBITIES

8. Vrijwilligerswerk professionaliseren? – Jan Boessenkool enMaikel Waardenburg ............................................................. 1358.1 Professionals in de sportvereniging .............................................. 1358.2 Een complexe omgeving ......................................................... 1368.3 De onmiskenbare trend .......................................................... 1388.3.1 Opkomst betaalde krachten ............................................... 1388.4 De verenigingsmanager ......................................................... 1408.5 Tegen de trend in: pleidooi voor een andere benadering .......................... 142Casus: Samenwerken met professionele ondersteuning ........................................ 145Stichting de NoordpuntFons Kemper9. Autonome organisaties? Sportverenigingen, nationaal sportbeleid enhet Olympische Plan 2028 – Maikel Waardenburg ...............................1519.1 Inleiding. ........................................................................ 1519.2 Sportverenigingen en het overheidsbeleid: een historische analyse invogelvlucht ...................................................................... 1519.3 Van impliciete naar expliciete veronderstellingen ................................ 1559.4 NOC*NSF: belangenbehartiger van de georganiseerde sport? .................... 1579.5 Follow that Star: sportverenigingen en het Olympisch Plan 2028 ................. 1589.5.1 De ambities van het Olympisch Plan 2028 ................................. 1599.5.2 Implicaties voor de sportvereniging ....................................... 1619.6 Conclusie ........................................................................ 163INHOUD9

10. Toekomst van de sportvereniging: Hoe nu verder? – Jan Boessenkool,Maikel Waardenburg en Jo Lucassen ............................................ 16510.1 Inleiding. ........................................................................ 16510.2 Perspectieven op de sportvereniging ............................................. 16710.2.1 Verenigingsperspectief: de passie centraal. ................................ 16710.2.2 Beleidsperspectief: het publiek belang centraal ............................ 16710.2.3 Marktperspectief: profijt centraal .......................................... 16710.3 Spanningsvelden: zoeken naar een evenwicht .................................... 16810.3.1 Passie versus doelrationaliteit ............................................. 16810.3.2 Vrijwilligheid versus professionaliteit ..................................... 16910.3.3 Autonomie versus sturing ................................................. 17010.3.4 Profijt versus publiek belang .............................................. 17110.3.5 Zoeken naar een evenwicht ................................................ 17210.4 Lessen uit de theorie ............................................................. 17210.5 Realistische ambities: allianties tussen passie, publiek en profijt ................. 174Nawoord ................................................................................. 176Noten .................................................................................... 177Literatuur ................................................................................ 179Over de auteurs .......................................................................... 19110 SPORTVERENIGINGEN: TUSSEN TRADITIES EN AMBITIES

InleidingHoofdstuk 1Jan Boessenkool (Universiteit Utrecht), Maikel Waardenburg(Universiteit Utrecht) en Jo Lucassen (W.J.H. Mulier Instituut)‘Piramidisering, commercialisering en professionalisering hebben zo hun grenzen.We hebben het hier altijd heel gezellig gehad. Nu komt de KNVB met hetene voorschrift na het andere, ook de verplichte aanwezigheid van stewards dus.’voorzitter van de Amsterdamse amateurvereniging AFC, de Volkskrant, 20 augustus 20101.1 Sportverenigingen overleven, maar hoe?Sportverenigingen spelen op diverse wijzen in op de maatschappelijke ontwikkelingen ende veelal van buiten opgelegde verwachtingen en eisen. Sommigen blijven zo ‘traditioneel’mogelijk functioneren, andere transformeren naar ‘moderne’ dienstverlenende organisaties.De meeste verenigingen zitten ergens tussen deze beide uitersten in. Soms lijkt het op the survivalof the fittest: proberen in leven te blijven, het liefst zelfstandig en op eigen benen. Andersfuseren en proberen door schaalvergroting de toekomst veilig stellen.Eind 2007 formuleerden de Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap(USBO) en het W.J.H. Mulier Instituut een onderzoeksplan waarin de achtergrond van eenmeerjarig onderzoek is geschetst. Het functioneren van sportverenigingen staat onder drukdoor de wens om verenigingen te laten inspelen op (recente) maatschappelijke ontwikkelingen.Centraal staat in het onderzoeksplan de vraag hoe sportverenigingen zich in bestuurlijkeen organisatorische zin ontwikkelen en ‘dealen’ met de gesignaleerde veranderingen. Andersgeformuleerd: Kunnen sportverenigingen, gezien de externe invloeden, zich bestuurlijk enorganisatorisch staande houden en zo ja, hoe dan? Blijven positief gewaardeerde aspecten vanhet verenigingsleven daarbij nog intact? Welke discrepanties, spanningen en dilemma’s doenzich voor en wat zouden deze moeten betekenen voor toekomstig beleid?In de voorliggende bundel schetsen we de huidige stand van zaken met betrekking totsportverenigingen anno 2010 in relatie tot de onderzoeksvragen en een aantal in het oog springendemaatschappelijke trends.Alvorens deze vragen verder te exploreren, doen we eerst een stap terug in de tijd. Al in de jarennegentig van de vorige eeuw zijn verschillende onderzoeken gedaan naar de belangrijkste kenmerkenvan amateursportverenigingen en de veranderingen die ze doormaken, zowel internals in relatie tot hun externe omgeving. We verwijzen hier vooral naar het programma ‘Waardenen Normen in de Sport’ (WNS) van NOC*NSF. Een van de rapportages daarvan is getiteld‘De sportvereniging tussen traditie en commercie’ (Anthonissen en Boessenkool, 1995). DaarinINLEIDING11

wordt al verhaald hoe vanuit externe druk sportverenigingen hun traditionele status en cultuurlangzaamaan noodgedwongen aan het verliezen zijn. Het is interessant de vragen en bevindingenvan destijds te vergelijken met die welke we nu vijftien jaar later benoemen.1.2 Trends in de jaren negentigDe wens tot kennis over ontwikkelingen in en bij de sportvereniging wordt in de jaren negentigvooral gevoed door de vermeende individualisering van de Nederlandse sporter die een gevaarzou vormen voor de traditioneel georganiseerde sportverenigingen. Vooral het ‘consumptievegedrag’ van het moderne verenigingslid en de opkomst van commerciële sportaanbieders werdenbenoemd als ‘gevaarlijke’ ontwikkelingen voor de continuïteit van de Nederlandse verenigingssport.Het leidde tot de vraag hoe het vitaliseringsproces – het proces waarin verenigingenzich aanpassen aan c.q. inspelen op veranderingen die zich voordoen in de omgevingdan wel in de (sport)beleving van de leden – gestalte krijgt in de sportvereniging (Anthonissenen Boessenkool, 1995: 1). De laatstgenoemden wijzen op het in de literatuur dominantemanagementvertoog: ‘De al dan niet impliciete vooronderstelling [van dat vertoog] is dat desportvereniging die het jaar 2000 wil halen, de sterke interne gerichtheid moet laten varen enmeer open moet durven staan voor de externe omgeving. Dit roept vraagtekens op. Auteurslijken voorbij te gaan aan het eigen karakter van sport en sportverenigingen en aan de vrijwilligebasis waarop mensen wensen te participeren. Alsof er maar één functie en bijpassendeorganisatievorm voor de sport is’ (idem: 5).De auteurs stellen de doelrationele planningsmodellen behorende bij dit managementvertoogter discussie. Het is volgens Anthonissen en Boessenkool (1995: 6) de vraag of dit doorLevi-Strauss genoemde ‘ingenieursdenken’ de enige manier is om sportverenigingen van dezetijd verder te helpen.Zij pleiten verder op basis van hun bevindingen voor genuanceerde en gedifferentieerdevormen van besturen en managen. Vier ideaaltypische oriëntaties worden aangedragen: eenmissionaire, een professionele, een commerciële en een klantgerichte. Het vitaliseringsprocesdient volgens de auteurs vorm te krijgen binnen deze oriëntaties, waarbij bestuurders en professionalsrekening houden met de specifieke context van een vereniging.In een vervolgonderzoek naar best practices in amateursportverenigingen werd aan betrokkenengevraagd wat in hun ogen goede sportverenigingen zijn en welke belangrijke kenmerkendeze clubs vertonen (Boessenkool en De Jong, 2001). Uit dit onderzoek komt naar voren datgoede sportverenigingen die verenigingen zijn ‘die hun financiën op orde hebben zonder (al te)grote externe afhankelijkheid, veel aandacht hebben voor het verenigingskarakter en optimaalwillen voldoen aan de (individuele) wensen van de leden. Om dit te bereiken, staat het principevan, voor en door leden centraal’ (idem: 70).12 SPORTVERENIGINGEN: TUSSEN TRADITIES EN AMBITIES

In een trendanalyse (2000-2005) op basis van de Verenigingsmonitor (Van Kalmthout et al., 2006)wordt geconstateerd dat stabiliteit bij de sportverenigingen overheerst. Veel verenigingenvaren redelijk wel in een maatschappelijke omgeving die behoorlijk dynamisch kan wordengenoemd. De analyse bevestigt de enorme variatie die het sportverenigingsleven in Nederlandkenmerkt, maar toont ook een stabiliteit die zichtbaar is in de ledenopbouw, de samenstellingen werkwijze van het bestuur en overig kader, de beleidsprioriteiten en het financiële beleid.Op enkele fronten worden veranderingen zichtbaar. Zo wordt langzaamaan een verzakelijkingen professionalisering waarneembaar. Meer verenigingen besteden aandacht aan planvormingen beleidsontwikkeling en aan hun maatschappelijke rol (samenwerking met scholen engemeenten). Verenigingen benutten een iets breder scala aan financieringsbronnen en schakelenvaker betaalde krachten in op het sporttechnisch vlak. Ook hebben de clubs de mogelijkhedenvan ICT en internet in hoog tempo opgepakt.Terugblikkend op deze rapportages lijkt het of we in grote lijnen nog steeds voor dezelfde vragenstaan. Of zijn er ontwikkelingen te melden die wezenlijk anders zijn? Voorlopig merkenwe op dat de destijds gesignaleerde trends ‘individualisering’ en ‘commercialisering’ vijftienjaar later (in verhevigde vorm) zijn voortgezet, maar dat deze door voorstanders vooral wordengezien als kans, en niet als een gevaar voor de sportvereniging. Daarbij is verdergaande explicieteverschuiving van sport als doel naar sport als middel een sterke uitingsvorm.1.3 VertrekpuntSinds de start van het huidige onderzoeksprogramma is een groot aantal onderzoeksactiviteitenbij de USBO en het W.J.H. Mulier Instituut in gang gezet om relevante gegevens overde ontwikkeling van de sportvereniging te verzamelen. Door zoveel mogelijk unieke lokalecontexten empirisch in beeld te brengen, hebben we zicht gekregen op de bestuurlijke enorganisatorische diversiteit. Daarnaast is gebruikgemaakt van gegevens van de jaarlijkseverenigingsmonitor onder een representatieve groep (amateur)sportverenigingen. Opbasis van deze verschillende bronnen kunnen we aangeven in welke richtingen (traditionele)sportverenigingen momenteel evolueren en wat daar voor de gehele sportwereld vante leren is.We staan eerst stil bij een aantal ontwikkelingen waarbij vaak wordt gewezen naar het procesvan individualisering als oorzaak voor ‘vervelende’ veranderingen zoals stagnerende ledentallen,afnemende betrokkenheid en minder bereidheid tot het uitvoeren van vrijwilligerstaken.Individualisering zou ook aanleiding zijn voor de dalende populariteit van teamsporten. VanBottenburg (2002b) heeft deze mythe al eerder ontmaskerd. Er zijn meer bronnen die een anderbeeld laten zien als het gaat om de afnemende betrokkenheid. Zo concludeert het SCP in deRapportage Sport 2008: ‘Vooralsnog wordt het aandeel vrijwilligers in de sport eerder geken-INLEIDING13

merkt door stabiliteit dan door neergang’ (Goossens et al., 2008: 146). Datzelfde beeld komt ooknaar voren in de Rapportage Sport 2010 (Dekker en De Hart, 2010).Ook lijken sportvormen die zogeheten weak ties in plaats van strong ties genereren aan populariteitte winnen. Van Bottenburg (2006: 28) beschrijft die weak ties als ‘banden die je kuntopzoeken en opzeggen wanneer je maar wilt, in plaats van langdurige lidmaatschappen.Banden met meerdere netwerken tegelijkertijd, in plaats van intensieve bindingen met verenigingendie om inzet en loyaliteit vragen.’ De zogenoemde ‘tweede loopgolf’ alsook detoegenomen deelname aan bijvoorbeeld toertochten, skatetochten en lokale beachvolleytoernooienwijzen op de populariteit van deze vrijere vormen van sportbeoefening. De verschuivingin motieven voor sportdeelname kan gekoppeld worden aan een meer algemene trendwaarin beleving steeds meer centraal staat. In Westerse economieën, zo wordt beweerd,gaat het tegenwoordig niet meer zozeer om het product dat wordt geleverd of de dienst diewordt afgenomen, maar om een met het product of de dienst geassocieerde beleving (Pine enGilmore, 1999). In de laatste decennia van de vorige eeuw zijn het vooral commerciële partijen,zoals fitnessclubs, vrijetijdscentra en touroperators, die op deze trend inspelen en eenbelangrijk deel van de groei van de sportende bevolking voor hun rekening nemen. Sportverenigingenprofiteren daar minder van dan andere partijen. Het gevolg is dat het marktaandeelvan de georganiseerde sport onder sportbeoefenaars terugloopt. Figuur 1.1 maakt dezeontwikkelingen zichtbaar.Figuur 1.1 Sportdeelname en lidmaatschap sportvereniging, algemene en sportende bevolkingvan 6-79 jaar, 1987-2007 (in procenten).10080604020Sportdeelname bevolking (1)Lidmaatschap sportvereniging,sportende bevolking (2)Lidmaatschap sportvereniging,algemene bevolking (3)01987 19951999 2003 20071. Percentage van de bevolking dat minimaal één keer per jaar aan sport doet, exclusief wandelen en fietsen.2. Deel van de sportende bevolking dat voor ten minste één tak van sport lid is van een sportvereniging,exclusief wandelen en fietsen.3. Deel van de algemene bevolking dat voor ten miste één tak van sport lid is van een sportvereniging.Bron: SCP, Rapportage Sport 2008 (AVO ’87-’07).14 SPORTVERENIGINGEN: TUSSEN TRADITIES EN AMBITIES

De sportdeelname van de bevolking laat al meer dan twintig jaar een gestage opgaande lijn(1) zien. Het aandeel sporters dat lid is van een sportvereniging (3) loopt in diezelfde periodeechter langzaam terug.Deze verschuivingen in motieven van sporters en de commercialisering van de sportmarktvormen aanleiding voor NOC*NSF en sportbonden om marketingplannen te ontwikkelen (ziehoofdstuk 3). Hiermee trachten deze partijen sportverenigingen ertoe aan te zetten nieuwedoelgroepen aan te boren, het sportaanbod te vernieuwen en de sportvereniging als geheel te‘vitaliseren’. Van belang is daarbij goed kennis te nemen van de verschillende karakteristiekenvan de sportvereniging. In tabel 1.1 staan die in kengetallen.Tabel 1.1 Sportverenigingen in beeld.SportverenigingenAantalAangesloten NOC*NSF 1 25.633Niet-aangesloten 2 2.500Totaal 28.000Grootte 3 % 50 leden 3551-100 leden 19101-200 leden 19201-300 leden 9301-400 leden 5401-500 leden 3> 500 leden 9100Kader 4AantalAantal vrijwilligers in de sport 5 > 1.000.000Aantal vrijwilligers in de vereniging Gemiddeld 40Aantal betaalde medewerkers in de vereniging 6 Gemiddeld 2,5Verenigingen met 100% vrijwilligers 54%Financiën 2 %InkomstenLeden/donateurs 58Kantine 13Sponsoring/reclame 11Subsidie 4Overig 14100Vervolg tabel op pagina 16INLEIDING15

Financiën 2 %UitgavenAccommodatie 36Personeel 19Organisatie 13Bondsafdrachten 7Overig 25100Accommodatiebezit 2 %Sportaccommodatie en kantine 39Alleen sportaccommodatie 10Alleen kantine 5Geen enkele accommodatie in bezit 461001. Smink en Van Veldhoven 2010.2. W.J.H. Mulier Instituut/NOC*NSF (Verenigingsmonitor 2008).3. CBS (Statistiek Sportorganisaties 2006).4. W.J.H. Mulier Instituut/NOC*NSF (Verenigingsmonitor 2009).5. 10 procent van de bevolking 16 jaar en ouder, SCP (AVO 2007).6. Betaalde medewerkers: medewerkers (0,5 fte) met een uurvergoeding of salaris.Duidelijk is dat NOC*NSF vrijwel alle sportverenigingen en -clubs in ons land representeert.Verder blijkt dat sportverenigingen overwegend kleine organisaties zijn: bijna twee derde heefteen ledenbestand van minder dan 200 leden. Het aantal vrijwilligers dat deze clubs draaiendehoudt, is aanzienlijk en vormt daarmee een wezenskenmerk van de clubs.Wat verder blijkt, is dat sportverenigingen al lang niet meer hun inkomsten halen uitalleen contributies. Voor het merendeel van de clubs is dit nog wel de belangrijkste inkomstenbron.Naast contributies, giften, sponsoring en inkomsten uit de kantine vormen commerciëleactiviteiten en overheidsbijdragen een substantiële post.Het mag duidelijk zijn: de wens tot meer marktgericht ondernemen door verenigingen en detoegenomen afhankelijkheid van overheidsinvesteringen in de sport(vereniging) leiden totexterne verwachtingen. De druk op sportverenigingen om te veranderen is sterk gerelateerdaan de veranderende maatschappelijke positie. Tot enkele decennia terug kende de georganiseerdesport nog een sterk intern gerichte cultuur. Sportverenigingen waren op ‘traditionele’leest geschoeide interessegebonden ledenorganisaties met een mutual support-karakter. Passievoor een specifieke sport vormde het centrale en verbindende cultuuraspect. In maatschappelijkopzicht behoorden de verenigingen overduidelijk tot de derde sector, ofwel civil society(Dekker, 2002; Edwards, 2004; Scheerder, 2004; Braun, 2003; Eichberg, 2001). De ontwikkelin-16 SPORTVERENIGINGEN: TUSSEN TRADITIES EN AMBITIES

gen van de laatste jaren zijn te typeren als een verschuiving naar een meer externe oriëntatievan de sport(verenigingen), waarbij de clubs meer verbindingen aangaan met de markt en depublieke sector. In figuur 1.2 is te zien hoe dat eruit ziet.Figuur 1.2 Oriëntatierichtingen binnen sportverenigingen.PassieVermarktingVermaatschappelijkingProfessionaliseringProfijtPubliekVanuit de oorspronkelijke (traditionele) invalshoek ‘passie’, gericht op het spelen en het organiserenvan het spel met en onder ‘soortgenoten’ (gebaseerd op vrijwillige associatie), dienenzich twee nieuwe poten of (kern)taken voor sportverenigingen in de 21 ste eeuw aan:• sportverenigingen als publieke dienstverleners (vermaatschappelijking, instrumentalisering);• sportverenigingen als op profijt gerichte organisaties (vermarkting).Een belangrijk gevolg van beide ontwikkelingen is dat van verenigingen verwacht wordt datzij hun primaire taak op een andere manier gaan uitvoeren of verbreden. Dit wordt aangeduidals een verschuiving van sport als doel naar sport als middel die tegelijkertijd gepaard gaatmet professionalisering. Maar waar liggen de grenzen aan deze verschuiving? En in hoeverreis deze nog te rijmen met het idee van vrijwillige associatie en het principe ‘van, voor en doorleden’? Voor het meer marktgericht gaan werken van sportverenigingen gelden soortgelijkevragen. Hoe dan ook stelt dit andere eisen aan de organisatie en leidt dit tot een roep om meerprofessionalisering. Daarmee staat de volgende vraag in deze bundel centraal:Hoe ontwikkelen sportverenigingen zich, inspelend op recente veranderingen, in bestuurlijkeen organisatorische zin en wat zal of kan dit betekenen voor Nederland dat zich als ‘sportland’wil manifesteren?INLEIDING17

Op basis van verzamelde onderzoeksdata en analyses worden enkele lijnen uitgezet voor detoekomst van de sportvereniging, met name in bestuurlijke en organisatorische zin. Want devraag is natuurlijk of verenigingen nog wel op dezelfde wijze georganiseerd en bestuurd kunnenblijven worden als thans het geval is.1.4 Verantwoording en leeswijzerOm de centrale vraag van deze bundel te kunnen beantwoorden, zijn verschillende onderzoeksstrategieëngehanteerd. Ten eerste door veelvuldig te participeren in het (bestuurlijke)sportverenigingsleven op meerdere niveaus en op congressen en andere debatfora. Ten tweededoor het doen van documentenstudie, vooral waar het beleidsdocumenten en onderzoeksrapportenbetreft. Ten derde door tal van casestudies te (laten) verrichten. We hebben daarbijgebruikgemaakt van enkele promotietrajecten en tientallen afstudeeropdrachten op zowelbachelors- als mastersniveau. Op de vierde plaats is de jaarlijkse verenigingsmonitor van hetW.J.H. Mulier Instituut een uiterst waardevolle informatiebron gebleken als temperatuurmetervan de Nederlandse sportverenigingen. Ten slotte is door ons stevig geleund op nationale eninternationale publicaties, die met name de laatste tien jaar op dit terrein zijn uitgebracht. Deuitgebreide literatuurverantwoording aan het slot van dit boek is daar het bewijs van.Zoals aangegeven, is de driehoek ‘passie-publiek-profijt’ de basis voor onze discussie; ‘passie’als uitgangspunt en ‘publiek’ en ‘profijt’ daarop inwerkend. In hoofdstuk 2 proberen we eenantwoord te geven op de vraag waartoe sportverenigingen alweer op aard waren/zijn. ‘Passie’heeft daarin een centrale plek.In de hoofdstukken 3 en 4 werken we achtereenvolgens de thema’s ‘de georganiseerdesport als marktpartij’ en ‘sportverenigingen als publieke dienstverleners’ uit. In de driehoekaangegeven met de respectievelijke hoekpunten ‘profijt’ (dominant proces vermarkting) en‘publiek’ (dominant proces vermaatschappelijking). We gaan in op de vraag welke actoren eenrol spelen in de veranderende positie van de verenigingen en welke krachten van invloed zijnop het organiseren ervan.In hoofdstukken 5 tot en met 8 wordt besproken wat de gevolgen zijn voor de sportverenigingenvan de veranderende positie als gevolg van de op elkaar inwerkende krachten. Inhoofdstuk 5 gaat het om de sportvereniging in de wijk of buurt en hoe deze zich relateert aanandere partijen en krachten in de directe omgeving, inclusief de diverse stimuleringsmaatregelenvan de (lokale) overheid. Hoofdstuk 6 laat zien dat al dan niet gedwongen samenwerkingsrelatiesleiden tot diverse organisatievormen, zoals hybridisering. Hoofdstuk 7 borduurthierop voort met aandacht voor veranderende sportwensen en nieuwe sportinitiatieven verwantaan de civil society waarbij er specifieke aandacht is voor de rol van internet. Hoofdstuk 8plaatst kritische kanttekeningen bij de onmiskenbare trend tot professionalisering als gevolgvan de in voorgaande hoofdstukken gesignaleerde ontwikkelingen voor de sportvereniging.18 SPORTVERENIGINGEN: TUSSEN TRADITIES EN AMBITIES

In hoofdstuk 9 staan we expliciet stil bij de consequenties die alle ontwikkelingen en veranderingenhebben voor de beleidsmatige positionering van de Nederlandse sportverenigingen.Wat betekenen deze ontwikkelingen historisch gezien in het licht van onder meer recenteen huidige sportbeleidagenda’s, zoals het Olympisch Plan 2028? Na beantwoording van dezevraag komen we in hoofdstuk 10 toe aan de toekomst. We maken de balans op en constaterendat de traditionele sportvereniging in transitie is waardoor de bestuurlijke en organisatorischediversiteit groot is. Dat het vervullen van publieke taken en de druk vanuit de markt hun sporennalaten, deels ten koste van de passie wat leidt tot een aantal spanningsvelden. Aansluitendbeoordelen we de wenselijkheid van de gesignaleerde trends om daarmee de discussieover vitalisering van sportverenigingen bij sportbestuurders en beleidsmakers te voeden.De bundel bevat verder drie ‘verenigingsportretten’. Het gaat om concrete voorbeeldenvan verenigingen die gekozen hebben voor een bepaalde vorm van professionalisering. Deportretten zijn beschreven als een drieluik. Het eerste luik brengt de vereniging in beeld enschetst de achtergrond van de gekozen wijze van professionalisering. Het tweede luik laat in devorm van een dagboek zien welke activiteiten de aangetrokken professional zoal ontplooit voorde vereniging. In het derde luik beoordelen betrokkenen – meestal bestuurders – de in ganggezette veranderingen en blikken vooruit.Met deze bundel beogen we de literatuur en theorievorming enerzijds en de complexe praktijkanderzijds weer wat dichter bij elkaar te brengen. Op een zodanige wijze dat anderen, niet inde laatste plaats verantwoordelijke bestuurders en beleidsmakers, er hun voordeel mee kunnendoen voor een nog vitaler sportverenigingsleven in de naaste toekomst. Nederland Sportlandbetekent immers veranderen, vernieuwen en vitaliseren in een wenselijke richting!INLEIDING19

20 SPORTVERENIGINGEN: TUSSEN TRADITIES EN AMBITIES