Bouwen met de natuur - Nieman Raadgevende Ingenieurs

6 Bouwregels in de praktijk | september 2012Bouwen met de natuurTekst ing. Frank de GrootThemaenergieZicht op de woonboerderij van leer- en ervaringsplek Aarde-Werk ‘De Stegge’.‘Duurzaam bouwen moet je doen vanuit het besef dat we verantwoord met onze leefomgeving moeten omgaanen niet omdat de regels dat voorschrijven’, vindt Gea Boessenkool. Zij beheert met haar partner Jan-Willem van de Velde de Achterhoekse leer- en ervaringsplek Aarde-Werk ‘De Stegge’ in Kotten, bij Winterswijk.Meest opvallend bij deze ‘Praktijkschool voor Duurzaamheid’ is de duurzame herbouw van De Schoppe(schuur) op het terrein, waarvoor zelfs een BREAAM-Excellent certificaat is aangevraagd bij de Dutch GreenBuilding Council.Wat in 2005 begon als eenfietsvakantie in de Achterhoek,bleek het beginvan een nieuwe fase tezijn in het leven van Jan-Willem van de Veldeen Gea Boessenkool. Ze werden verliefdop een prachtig plekje in het buitengebiedvan Winterswijk-Kotten. ‘Hier konden weonze droom, eens begonnen in het stadseDen Haag, verder realiseren en werkelijkheidmaken: bouwen aan en werken in eenzo duurzaam mogelijk leefsysteem voormens, plant en dier’, zegt Gea Boessenkool.In 1995 volgden beiden de basiscursus‘permacultuur’ bij Lea Harrison, georganiseerddoor Fransje de Waard op deWarmonderhof. ‘Permacultuur is samenwerkenmet de natuur om een beterewereld voor ons allemaal te maken. Met deinspirerende lessen om de principes vaneen duurzaam systeem in je leven en werktoe te passen, zijn we sinds 1995 beziggeweest in de Stichting Aarde-Werk DenHaag en Aarde-Werk BV. Later hebben weook Allesduurzaam.nl BV en Aarde-Werkde Stegge opgericht’, licht Gea toe.‘Belangrijk is het herstellen van de verbindingtussen mens en aarde. Wij zien ons teweinig als medebewoner van deze planeet.Die verbinding moeten we eerst herstellen,waardoor duurzaam bouwen vanzelfsprekendwordt. Nu wordt het nog gedrevendoor iets van buitenaf, zoals regeltjes.

Sdu Uitgevers7Gea Boessenkool: ‘Duurzaam bouwen moet voortkomen uit een stukmilieubewustzijn en niet omdat de regels dat voorschrijven.’Helofytenfilter.Regenzuil van 400 liter.Mensen houden echter niet van regels,omdat het niet prettig werkt. Wij latenhier zien hoe de verbinding tussen mensen aarde kan worden hersteld. Dat doen weonder meer door middel van cursussen,rondleidingen en workshops. Dit allesvanuit het gedachtegoed van “DeepEcology”.’'Belangrijk is het herstellenvan de verbindingtussen mens en aarde'ZelfvoorzienendHet landgoed in Winterswijk-Kotten waarAarde-Werk de Stegge is gehuisvest is 1,8hectare groot en bevat onder meer eenwoonboerderij, een gerestaureerd radmakershuisje(daar maakte een ambachtsmanwagenwielen), een aardappelschuurmet zonnepanelen en een ‘hooiberg’,waarin kan worden overnacht. Gea:‘Omdat we de beschikking hebben overeen groot stuk land kunnen we grotendeelsons eigen voedsel verbouwen, ineigen elektriciteitsbehoefte voorzien, onsafvalwater op eigen terrein zuiveren enterugvoeren naar de toiletten in een eindelozekringloop en grotendeels gebruikmakenvan het eigen grond- en regenwatervan het terrein.’Op het terrein staat tijdens het gesprekeen aantal tenten van mensen die metname in de ochtenduren werkzaamhedenverrichten aan de gebouwen en op hetland, in ruil voor gratis verblijf en eten. ‘Inde avonduren kunnen ze workshops volgen,maar daar moet wel voor wordenbetaald. Ook mensen uit de omgeving ofandere bezoekers kunnen de natuur hiervoelen, proeven en ruiken’, legt Gea uit.Het is een voorbeeld van goed landgebruiken ecologie; één van de categorieën uit deBREAAM-NL-beoordeling. ‘Bij BREEAM-NL wordt er ook gekeken naar de invloedvan een gebouw op de omgeving. Naast deervaringen die iedereen hier op kan doen,werken we hier met permacultuur, inplaats van monocultuur. Als ik toch al diemaïsvelden zie in Nederland: die grond isvolkomen dood! Hier staan wel 78 soortenplanten op een stuk grond. In de natuurgaat dat prima samen. Diversiteit is duurzaamheid!Ook werken we bijvoorbeeldsamen met een imker hier in de omgeving.Die heeft zijn bijenkasten nu hier staan enwij krijgen daarvoor weer honing.’WaterOp het terrein wordt op grote schaalregenwater en grondwater hergebruikt.Het grondwater wordt overdag met eenzonnepompje dat werkt op een zonnepaneel,vanaf een diepte van circa 7 meteropgepompt. Het water komt in een waterreservoirmet een inhoud van 3.000 literdat op een stalen tafelconstructie in dehooiberg is geplaatst. Doordat het reservoirhoger ligt dan het maaiveld, kan hetland worden begoten met natuurlijkedruk. Regenwater dat op het dak van dewoonboerderij valt wordt opgevangen ineen ‘regenzuil’ van 400 liter die naast dehemelwaterafvoer staat aan de zijkant vande boerderij. Hiermee worden de gietersgevuld voor bijvoorbeeld potplanten enhet kweekkasje en met dat water wordtook schoongemaakt.Afvalwater uit toiletten, douche, wasmachineen wastafels komt in een 1,80 meterhoge septictank. Die heeft een overstort,waarbij het vloeibare deel in een tweedeseptictank komt en de vaste delen bezinken.Vervolgens komt het water via eentweede overstort in een helofytenfilter ophet terrein. Bij een helofytenfilter zorgenbacteriën aan de wortels van rietplanten(helofyten) voor de omzetting van afvalstoffenin voedingsstoffen voor zichzelfen de planten. Het gezuiverde water wordtuiteindelijk weer gebruikt voor het spoelenvan de toiletten en wasmachine. ‘Hethelofytenfilter is gedimensioneerd opcirca zes personen. En de septictanks hoefje maar eens in de ongeveer tien jaar teHarry Nieman:‘Bouw het virtueel’‘Mijn boodschap is, ook voor particuliereopdrachtgevers; maak eerst een virtueel (3D)plan, zodat je van tevoren weet wat je gaatkrijgen. Daarnaast past alles en hoef je nietcontinu te improviseren’, zegt drs. ing. HarryNieman, directeur van de Nieman Groep.‘Voor de herbouw van De Schoppe heb ik deopdrachtgevers geadviseerd om het projectvooral heel goed voor te bereiden. Voor ditkleine project is een 3D-tekening gemaakt,waarin wij de installaties hebben ontworpen.Verder hebben we geholpen met BREEAM engeadviseerd op het gebied van bouwfysica,bouwtechniek en installatietechniek.’Hij vervolgt: ‘Wij doen ook het constructieveadvies van het bouwkundig ontwerp, alle adviesdienstenen we begeleiden het project,ook in de uitvoering.’Doe het 3D!legen, omdat de vaste stoffen heel verindikken’, zegt Gea.Warm waterHet verwarmen van tapwater en water voorvloerverwarming op het terrein gebeurtmet behulp van een houtsnipper-cv die inde fietsenschuur naast de woonboerderij isneergezet. ‘Hij is net geplaatst’, merkt Geaop. ‘De houtsnipper-cv haalt met eenwormwiel houtsnippers uit een grote baken verbrandt deze. Met de vrijkomendewarmte wordt een 500 liter groot buffervat

8 Bouwregels in de praktijk | september 2012Houtsnipper-cv. Aardappelschuur met zonnepanelen. Maïsvelden: een voorbeeld van monocultuur.Allesduurzaam.nlAllesduurzaam.nl is de grootste groenebedrijvengids van Nederland. Dit is eeninitiatief van Gea Boessenkool. Op allesduurzaam.nlvindt u ruim 18.000 winkelsen bedrijven, die duurzame producten ofdiensten aanbieden. Ook bij ú in de buurt.Er is ook een speciale app beschikbaar voorsmartphones.Delen van de gekapte eik zijn gebruikt voor het maken van een tafel.met water opgewarmd. Vanuit dit buffervatloopt het verwarmde water naar kleinerebuffervaten. In de boerderij staat ereentje van 100 liter en ook De Schoppe diewe herbouwen krijgt een vat van 100 liter.In het radmakershuisje staat een vat van 50liter. De houtsnipper-cv voeden we methoutsnippers van snoeihout uit de regio.Die snippers storten we eerst in een bakonder een afdak, waar ze gaan broeien.Door de vrijkomende warmte drogen ze enkun je er efficiënter mee stoken.’ElektraStroom wordt op het terrein opgewektdoor middel van twintig zonnepanelen opeen herbouwde aardappelschuur. In feitebetreft dit een gebouwtje met een hellenddak dat tot de grond reikt. Het gebouwtjeheeft geen deuren en wordt onder meergebruikt om kruiden te drogen. De zonnepanelenliggen op het zongerichte dakvlaken beslaan circa 20 m 2 en produceren3300 Wp stroom in een jaar. ‘Hiermee kunnenwe globaal wel aan onze vraag voldoen.We zijn echter wel aangesloten ophet elektriciteitsnet, omdat we in de winterstroom tekortkomen en in de zomerjuist het overschot aan het net leveren. Ophet dak van De Schoppe komen ook nogzes netgekoppelde PV-panelen.’Voedsel en gezondheidszorgHet voedsel wordt verbouwd op een eeuwenoudees die in het terrein ligt. ‘Het ismogelijk dat de mens intensief gebruikmaakt van de aarde en er in samenwerkingmet de wetten van de natuur een prachtigemix van cultuur en natuur van maakt. Kijkmaar hoe het coulissenlandschap vanoudsher door boeren is opgebouwd doorhun essen te omzomen met hakhoutbosjeswaar alle hout groeit dat nodig is voorde boerderij-toepassingen in een hernieuwbarekringloop van kappen, snoeienen weer aangroeien. De essen hebben in deloop der eeuwen hun bolle vorm gekregendoordat boeren elk jaar de stalmest en hetmaaisel uitstrooiden op het land, waarmeede grond weer 1 mm hoger werd,vooral op het midden van de bult. Wijvoegen nu de komende jaren ook ieder jaareen paar mm toe aan de reeds 1,25 meterhoge en 1250 jaar oude es op onze grond.Hierdoor blijft de grond ook vruchtbaarom er diverse soorten voedsel en kruidenop te verbouwen.’Gea huivert van de maïsvelden bij de burenwaar ze op uitkijkt: ‘Door deze monocultuurwordt de grond zwaar mishandeld.De grond in Nederland is doodgeploegd en-geteeld met gewassen die er niet ophoren. Wij verbouwen nu onder meergraan voor eigen brood en diverse groentenen fruitsoorten op het land.’Ten behoeve van eenvoudige kwaaltjesworden er kruiden geteeld, waarvan ondermeer Calendulazalf, Echinaforce, St.Jansolie, Weegbreezalf en Heemst wordengemaakt. ‘Het is fantastisch om te zien watal die planten in Nederland kunnen doen.Maar we mogen niet in natuurgeneeskrachtigekruiden handelen omdat de farmaceutischeindustrie en Europese richtlijnendat tegenhouden. Kijk alleen eensnaar alle bijwerkingen bij medicijnen. Vankruiden kun je hooguit een beetje buikpijnkrijgen, maar dat is het dan ook wel.’MateriaalOok materialen worden zo veel mogelijkhergebruikt. Zo stond er een grote 150-jarigeeik tegen de hoek van de oude schuurdie we gaan herbouwen. Gea vol afgrijzen:‘Die moest dus weg, omdat we volgens deregels alleen op dezelfde plaats als de oudeschuur mogen herbouwen en niet een paarmeter verder. Dus lag in vijf minuten dieboom plat, die er 150 jaar over had gedaanom zo uit te groeien. Echt schokkend omte zien! Het eikenhout wordt zo veel mogelijkhergebruikt. Er is een tafel met bankvan gemaakt die in de hooischuur staat.Ook gebruiken we het eikenhout voorandere doeleinden. En de enorme boom-

Sdu Uitgevers9Help mee De Schoppe herbouwenVoor de herbouw van De Schoppe is divers kapitaal nodig:geld, mankracht en materialen. Iedereen kan daarbij zijnsteentje bijdragen.Gevelaanzicht De Schoppe.stronk staat nu bij de ingang van ons terrein.Daar moeten straks eetbare paddestoelenop gaan groeien.De SchoppeOp de plaats waar vroeger een oude schuur(Schoppe) op het terrein stond voor opslagvan hooi, verrijst momenteel een nieuweschuur in dezelfde stijl. Dit wordt een cursuscentrumvoor de Praktijkschool voorDuurzaamheid. De Schoppe krijgt op debegane grond een cursusruimte, keukenen toilet. Op de verdieping komen tweeslaapkamers voor drie en vijf personen,een douche en een toilet.De hoofddraagconstructie is houtskeletbouw.Het oude gebint wordt weergebruikt, zoals ook oude panlatten enhout van de oude tussenvloer. Het buitenspouwbladwordt deels weer opgetrokkenmet oude stenen, maar grotendeels is dezevan hout, zoals bij de oude schuur. Erwordt verder gebruik gemaakt van productenvan Pavatex. De isolatie bestaat uitflexibele houtvezelisolatiedekens (Pavaflex).Voor de houtskeletbouwwanden envloeren worden houtvezelplaten en leemuit eigen bodem gebruikt.Onder het gebouw bevindt zich een prefabbetonnen kelder, waarbij betongranulaatis gebruikt. De kozijnen zijn van isolerendelarikshouten kozijnen van TimmerfabriekOverbeek BV, met daarin een drievoudigebeglazing. Het hout wordt gelaktmet Allbäck lijnolieverf. Gea over die verf:‘Die verf hoef je na een jaar of zeven alleente behandelen met was of lijnolie, waardoorde kleuren weer terugkomen.’Er zijn al voorzieningen getroffen voor hetverwarmen van ventilatielucht metbodemwarmte, maar dat wordt voorlopignog niet toegepast. ‘We weten nog nietzeker of we de ventilatielucht op die wijzewillen voorverwarmen/-koelen in verbandmet de lange terugverdientijd’, zegt Gea.De epc van het gebouw is 0,656 en deRc-waarde van de wanden is 4,85 m 2 K/W.De begane grond heeft vloerverwarming,gevoed door de houtsnipper-cv.‘Een probleem was nog de daglichttoetreding’,zegt Gea. ‘Omdat de oude schuurnauwelijks ramen had, zouden we nu dusOm de verbouwing mogelijk te maken wordt gebruik gemaaktvan duurzaam kapitaal. Allereerst wordt het werkkapitaal ingezetvan Aarde-Werk ‘de Stegge’ vof en een participatie van deKoninklijke Nederlandse Heide Maatschappij (KNHM). Er wordtook oerkapitaal gebruikt door materiaal van de afgebrokenSchoppe te hergebruiken. De Schoppe is ook blij met menselijk kapitaal, via de inzet van vrijwilligers.Ten slotte mag men rekenen op goed denkkapitaal van een aantal deskundigen met hun ervaring uiteerdere projecten:• Drs. ing. H. M. Nieman, Directeur Nieman Groep BV, Nieman Raadgevende Ingenieurs;• Prof. Ir. A. J. Hogeslag, Em. Hoogleraar bouwkunde TU Delft;• Ing. Th. Boessenkool, Bouwkundige;• Ing. R. Serné, Ontwerper Nulwoning in Groenlo;• J. Stronks, Ecoloog, Staring Advies.Financieel bijdragenU kunt als bedrijf of organisatie dit project ook financieel steunen. Er is een Pakket ‘Partner’ vooreenmalig € 7.500,- voor bedrijven die actief een bijdrage willen leveren als leverancier van materialen,kennis, deskundigheid of mankracht. Hiervoor in de plaats krijgt u diverse communicatieuitingenen andere voordelen. Er is ook een Pakkett ‘Achterhoek Duurzaam’ voor € 250,- per jaar.Dit is voor ondernemers uit de regio die de missie willen uitdragen met als eerste aanleiding derealisatie van De Schoppe als voorbeeld van duurzaam bouwen/ondernemen. Ook hier horen weerdiverse voordelen bij. Tot slot is er een Pakket ‘Participant’ voor bedrijven die met 25% korting hunproducten willen leveren.Meer weten? Neem contact op met Aarde-Werk ‘de Stegge´ via telefoon: (0543) 563 717 of (06) 48355 663. Mailen kan ook: info@aarde-werkdestegge.nl of kijk eerst op: www.aarde-werkdestegge.nl.De Schoppe in aanbouw.te weinig daglichttoetreding hebben. Omhet uiterlijk niet aan te tasten hebben weeen deel van de houten geveldelen uitgevoerdals taatsende luiken. Achter die luikenbevinden zich grote glaswanden.’De herbouw van De Schoppe wordt begeleiddoor Nieman Raadgevende Ingenieurs.Zo is Nieman aanwezig bij de bouwvergaderingenen verzorgt men het ontwerp vande installaties in 3D-tekeningen en wordter geadviseerd over de aanvraag van decertificering voor BREEAM-NL. Gea:‘Nieman wil ervaring opdoen met de begeleidingvan kleine, particuliere projecten,omdat die projecten de komende jarensterk zullen toenemen. Ze gaan uiteindelijkook de werking van de installatie en deluchtdichtheid van het gebouw testen.’