Bejun Mehta - De Nederlandse Opera

Interview Der SchatzgräberJoke DameAls de cactus die één nacht bloeitToneelregisseur Ivo van Hove (Toneelgroep Amsterdam) voegt met het sprookje Der Schatzgräbereen nieuweling toe aan zijn groeiende reeks operaregies; het wordt na Iolanta en De zaak Makropuloszijn derde regie bij De Nederlandse Opera. Maar voor Van Hove is Der Schatzgräber meer dan eensprookje. Hij spreekt van ‘een ode aan het menselijke tekort – in al zijn tristesse, in al zijn schoonheid’.12Ivo van HoveIvo van Hove: ‘Ik noem het een fairy tale foradults – dat maakt het meteen een beetjedreigender en dat is ook de richting die jemag verwachten in mijn regie. De sprookjeswereldis nooit zo mijn wereld geweest, hetwordt dan ook niet het sprookje-sprookje.Opera heeft voor mij een raakvlak metfilosofie, met gedachtegangen. Het gaatniet zomaar om stories. Dat komt door deirrationele kracht van de muziek. In hettoneel is het veel moeilijker om aan hetverhaal, aan de handeling te ontsnappen;in de opera is dat vanzelfsprekend. Je komtin meer abstracte gedachtegangen terecht,in gevoelsklimaten. Dat vind ik heel fijnaan opera, want in stories ben ik niet zogeïnteresseerd.’Waar gaat dit sprookje voor volwassenenover?‘Het gaat in Der Schatzgräber zonder uitzonderingom personages die zich lelijkvoelen of lelijk zijn en niet geaccepteerdworden. Dat is een terugkerend thema bijSchreker. Zijn opera’s – ook bijvoorbeeldDie Gezeichneten – zijn bevolkt met mensendie getuigen van het menselijke tekort. Hoega je om met je frustraties, met je seksueleverlangens als je jezelf niet mooi vindt, nietaantrekkelijk en niet geschikt? In deze operagebeurt het via het sublimeren van die verlangensen daar heb ik een diepe connectiemee.’Dit vraagt om een voorbeeld.‘Ik kan dit het duidelijkst illustreren aan devrouwelijke hoofdrol Els. Zij heeft een crucialearia aan het begin van het derde bedrijf, eenwiegenlied waarin zij haar geschiedenisvertelt. Eigenlijk moet je om het personageEls goed te begrijpen vanuit die aria terugdenken.In die aria wordt duidelijk – niet heelexpliciet, maar toch duidelijk – dat zij eenenorm trauma heeft opgelopen als jong kind.Haar moeder vertelde dat haar vader gestorvenis en nooit meer zal terugkomen. Onzefantasie daarbij, maar wel op de tekst gebaseerd,is dat haar ouders uit elkaar gaan, dater een echtbreuk is. Hij is gewoon weggetrokkenna een verschrikkelijke ruzie. Wat demoeder dat kleine meisje in behapbare beeldenvoorspiegelt, is dat haar vader gestorvenis. En dat trauma is zij gaan sublimeren inhaar verlangen naar een prins op het wittepaard. Dat zegt ze ook zo: ze verlangt naareen prins op het witte paard, terwijl ze infeite in een verschrikkelijke wereld bij haarstiefvader leeft.’Haar stiefvader?‘In mijn interpretatie is de Wirt haar stiefvaderdie het kind Els alleen ziet als middelom hogerop te komen. Hij misbruikt haaremotioneel en fysiek. Dat komt nog eensbovenop het trauma dat ze heeft opgelopenbij haar echte familie, waardoor haaronschuldige kinderwereld op te jonge leeftijdtotaal werd verwoest. Ze belandt in eenwereld die nog gewelddadiger is en ze isde enige vrouw in die wereld, er is geenstiefmoeder. Voor mij is dat de scène zoalsin John Boormans film Deliverance, waarmensen bijna tot dieren vervallen en zichalles permitteren tot aan verschrikkelijkeverkrachtingen toe. Zo’n wereld is dat.Maar ze koestert nog altijd in haar hoofd dewereld die ze kende als onschuldig meisjeen daar verlangt ze naar. En dan komt dieprins op het witte paard – de Schatzgräber.Hij is een kunstenaar, een zanger, die ookover de verschrikkingen van het leven vertelt,maar gesublimeerd, door erover te zingenen parabels te vertellen. Voor mij warendat de connecties die ik heel goed begreep.Het sprookje schoof wat meer naar deachtergrond en de ondergrond kwam meernaar voren.’Sympathie voor Els krijg je pas in dederde akte?‘Er is iets dubbels aan haar want er is nogeen andere kant aan Els: ze wil gewoonniet aan de man. Ze wil niet meer gebruikt,misbruikt, betast worden. Maar er is eengrote perversiteit in haar gekomen. Dat ishet geval bij mensen die ooit verkracht ofmisbruikt zijn: ze vertonen later hetzelfdepatroon tegenover anderen omdat het deenige vorm is die ze kennen om met hungevoelens om te gaan. Els doet wat haar isoverkomen met Albi, de mismaakte, simpelejongen die zij gebruikt als handlanger omde mannen met wie zij moet trouwen vankant te maken. Ze is een totaal verscheurdevrouw, al begrijp je haar verscheurdheid nietmeteen. Aanvankelijk denk je een femmefatale te zien, een vrouw die mannen opvreet.Je kunt pas in die derde akte de ondergronddaarvan begrijpen. En dan zie je ook deongelooflijke daad die ze stelt – bijna vergelijkbaarmet het offer van Brünnhilde. Na defantastische liefdesnacht met Elis geeft zehaar juwelen af, wetende dat dit het eindevan haar relatie met hem zal zijn. Het is ookhet einde van haar seksualiteit, maar dieheeft ze wel ten volle beleefd. Bijna zoalsRomeo en Julia die ook maar één groteliefdesnacht meegemaakt hebben. Ik noemdit altijd de cactusbloem. Cactusbloemenbloeien maar één nacht in volle hevigheid endan ook nog in het duister, dus niemand ziethet. En de volgende dag liggen ze er zwarten uitgebloeid bij.’De liefdesnacht onttrekt zich enigszins aanhet muziektheatrale en is bijna symfonischte noemen?‘Die liefdesnacht is een cruciaal moment inde regie, dat snap je. Mij viel op dat Schrekerdaar ontzettend veel tijd voor neemt. Mettekst, maar ook met minutenlange orkestralemomenten. Voor mij is het een heel leven datzich voltrekt in die ene nacht – zo wil ik hetproberen te ensceneren. Het leven is helemaalgeleefd: we hebben ruziegemaakt, wehebben gevreeën, we hebben het weer goedgemaakt, we hebben ontbeten, we hebbeneen krant gelezen, we hebben gewandeldsamen – het hele leven heeft zich afgespeeldin die nacht. Het is dus niet alleen maarseks. Er is natuurlijk seksuele energie, maarer zit ook de energie van een heel leven indie scène.’Schrekers opera speelt in de middeleeuwen– in deze regie ook?‘Ik wil dat het eigentijdse opera wordt, alsofhet stuk gisteren gemaakt is. Zo is het altijdvoor mij, eigentijds maar niet geactualiseerd.Dat is vaak een misverstand. Soms actualiseerik wel, bijvoorbeeld in de Ring – daarlopen echt mensen van vandaag op hettoneel. Maar deze opera is visueel geïnspireerddoor de beeldtaal van filmmakers alsDavid Lynch, Terrence Malick en Lars vonTrier. Het is realisme, maar dan in een hypervormen dat doen we ook hier in deze opera.Eigentijdse opera betekent niet dat je eigentijdsemensen op de scène zet, maar dat jemoet proberen uit te zoeken wat die operavandaag betekent. Dat gaat dus over interpretatie.En als ik het voor mezelf niet kanduiden, dan regisseer ik het ook niet. Voormij moet een stuk een diepere blik willengeven op de dag van vandaag, maar geencommentaar op wat vandaag speelt, wantdan ben je met opera altijd te laat.’Wat zien we?‘De inspiratie voor het beeld is een pop-