NHA UITGELICHT mei 2015 / nummer 4

Mei 2015 / Nummer 4
UITGELICHT
06
We
hebben alles | Eindelijk kan
het grote publiek kennisnemen van
het roemruchte verleden van de
van oorsprong Haarlemse drukkerij
Koninklijke Joh. Enschedé.
28
Pakkende propaganda | Affiches zijn
bij uitstek geschikt om aandacht te
trekken. Nu, maar zeker ook vroeger.
Een top vijf van bijzondere historische
exemplaren.

Mei 2015 / Nummer 4
Colofon
inhoud
Eindredactie:
Christine Tinssen, Ilse Kaldenbach,
m.m.v. Wim de Wagt
Aan dit nummer werkten mee:
de beeldmarketeers/Marc Vreuls
Helen van der Eem
Annabella Meddens-van Borselen
Rob Plasschaert
Esther van Velden
Nico Vriend
Wim de Wagt
Mart van de Wiel
Lieuwe Zoodsma
Vormgeving:
Michael Kolf, bno - PICADIA
Druk:
Lenoirschuring - Amstelveen
5
14
16
Uitgelicht
Een woord vooraf van directeur Lieuwe Zoodsma.
Prikbord
Interessant nieuws.
De Bevrijding
van een
‘vergeten’ krant
Wat schreven de kranten na
de Bevrijding? Rob Plasschaert
selecteerde een aantal grappige
en ontroerende artikelen uit
De Patriot.
6
22
Alles werd
bewaard
Museum Enschedé draagt zijn
bijzonder complete collectie
over aan het Noord-Hollands
Archief. Een interview met
de museumconservator,
Johan de Zoete, en Edzard
Enschedé, penningmeester
van Stichting Museum
Enschedé.
Mooi geweest
Terugblik op activiteiten.
12 Geschiedenislokaal.nl:
digitale
bronnen voor het
onderwijs
Met de lancering van Geschiedenislokaal.nl
is er eindelijk een platform
waar met name middelbare
scholieren (digitaal) kunnen speuren
in het lokale culturele erfgoed.
24
Topstuk
Het favoriete archiefstuk van
Annelies Aerts.
Oplage:
750
ISSN:
2352-0671
Voorzijde omslag:
W.F. Winter, De nieuwe boekdrukkerij bij
Joh. Enschedé, 1910, olieverf op doek,
collectie Museum Enschedé (foto: Jos
Fielmich, Noord-Hollands Archief).
28
Posterpropaganda
Posters zijn altijd bij uitstek
een goed middel om de
aandacht te pakken. Mart van
de Wiel licht zijn persoonlijke
top vijf van favoriete posters
uit de collecties van het
Noord-Hollandse Archief toe.
34
Hermanus
Koekkoek (1815-
1882), een
succesvolle
kunstschilder voor
de Amsterdamse
rechter
Een succesvol schilder staat terecht
voor de rechter. Hij maakte op een
nacht een vreselijke ruzie met zijn
vrouw.
40
Nieuwe archieven
en collecties
Aandacht voor diverse nieuwe
archieven die de afgelopen maanden
bij het Noord-Hollands Archief zijn
binnengekomen.
3

Uitgelicht ...
Unieke, zeer
omvangrijke en
waardevolle
archieven en
collecties integraal
behouden
voor de stad
In mijn voorwoord voor het tweede nummer van Uitgelicht, zo ongeveer
een jaar geleden, meldde ik onder meer dat het bestuur van het Noord-
Hollands Archief in het najaar van 2013 een intentieovereenkomst had
afgesloten met het bestuur van de Stichting Museum Enschedé om ‘de
mogelijkheden te onderzoeken om de unieke, maar ook zeer omvangrijke
en waardevolle archieven en collecties van dit bedrijfsmuseum
integraal te behouden voor de stad en onder te brengen bij het NHA’.
Een en ander heeft er toe geleid dat beide besturen in het
najaar van 2014 hebben ingestemd met de overbrenging.
De feitelijke verhuizing naar de NHA-depots op onze locatie
Kleine Houtweg in Haarlem werd in de eerste maanden
van 2015 uitgevoerd door een gespecialiseerd verhuisbedrijf
en is inmiddels afgerond. Ook de conservator van het
bedrijfsmuseum, Johan de Zoete, is met de archieven en
collecties meeverhuisd en heeft zijn intrek genomen in een
eigen ruimte aan de Kleine Houtweg. De komende maanden
gaan wij in goed onderling overleg met alle betrokken partijen
bekijken op welke wijze wij deze bijzondere en unieke
archieven en collecties nog beter onder de aandacht kunnen
brengen. In dit nummer een uitgebreid interview van Wim
de Wagt met een van de bevlogen bestuursleden van Museum Enschedé,
Edzard Enschedé, en met de conservator Johan de Zoete.
In het voorjaar van 2015 vond de gedenkwaardige lancering plaats van
het bronnenplatform Geschiedenislokaal.nl en de lokale variant Geschiedenislokaal023.nl.
Het initiatief hiertoe werd genomen door Esther van
Velden en Nico Vriend van het Noord-Hollands Archief. Samen met een
aantal collega’s van het Regionaal Archief Tilburg ontwikkelden zij deze
educatieve website, waarvoor elders in het land ook een brede belangstelling
blijkt te bestaan. In dit nummer een artikel over Geschiedenislokaal.nl
van de hand van Esther en Nico.
Ik wens u allen veel leesplezier met dit vierde nummer van Uitgelicht.
Ontwerp voor een uitbreiding van
koelhuis ‘IJsvries’ in IJmuiden,
gemaakt door architect H.W. van
Kempen (ca. 1936).
Lieuwe Zoodsma,
directeur Noord-Hollands Archief
5

# 4 | Alles werd bewaard
Tekst: Wim de Wagt / beeld: de beeldmarketeers (portret) en Noord-Hollands Archief /Jos Fielmich
Alles werd bewaard
Museum Enschedé verhuist naar
het Noord-Hollands Archief
Onlangs heeft het Noord-Hollands Archief de fameuze verzameling van Museum Enschedé
onder zijn hoede genomen. Met deze stap zal eindelijk het grote publiek kennis kunnen
nemen van het roemruchte verleden van de van oorsprong Haarlemse drukkerij, verwachten
de museumconservator, Johan de Zoete, en Edzard Enschedé, penningmeester van Stichting
Museum Enschedé.
Gevraagd een typering te geven
van hun collectie komen ze superlatieven
tekort. Johan: ‘Ik geloof
dat dit de grootste en meest volledige
bedrijfscollectie ter wereld
is. Het is geen grafisch museum
in de normale zin. Wij hebben
juist alles wat met het bedrijf
Enschedé te maken heeft. En niet
alleen de producten. Bij Enschedé
gooiden ze nooit wat weg. Het
ging allemaal op een stapeltje of
in een mapje, en dat maakt het zo
verschrikkelijk volledig. Nergens de
Conservator Johan de Zoete (l) en penningmeester
Edzard Enschedé.
Inzet links en boven: een van de bewaard
gebleven historische loden lettertypen, de
‘gefigureerde kapitalen’ van Henri Didot uit
ca. 1820.
eerste boekenbon uit 1934 nog te
vinden, behalve bij Enschedé, want
die heeft ze gedrukt. Met de informatiefolder
en toonbankdisplay er
nog bij.’
Edzard: ‘De uniciteit van het museum
zit hem ook in de samenstelling.
Het is de combinatie van
bedrijfsmuseum, grafisch museum
en familiearchief die het geheel zo
bijzonder maakt.’
De kortst mogelijke opsomming levert
al een duizelingwekkend lijstje
op: ongeveer 59.000 bankbiljetten,
meer dan 3 miljoen postzegels,
50.000 stuks aandelen, obligaties
en andere waardepapieren, 6.730
letterproeven. Verder bevat de verzameling
prenten van Rembrandt
en Escher, familieportretten, klein
gereedschap uit de lettergieterij,
planken vol boeken (waaronder
850 bijbels), de door Enschedé
uitgegeven Oprechte Haerlemsche
Courant vanaf 1656 en maar liefst
12.000 foto’s. Johan: ‘Ik heb altijd
gezegd: we hebben alles, en van
alles hebben we veel.’
Toch zijn niet alle objecten meeverhuisd.
Johan: ‘In de Waarderpolder
is een collectieonderdeel
achtergebleven dat te zwaar en te
omvangrijk is, namelijk onze veel
geraadpleegde matrijzencollectie.
Daarvoor hebben we een opstelling
bedacht waarbij de laadjes nog geopend
kunnen worden. Vierduizend
laadjes met 6.500 verschillende
lettertypes.’
Verzamelwoede
De collecties zijn een afspiegeling
van de interesses van de familieleden
die voor het bedrijf werkten,
legt Edzard uit. ‘Vroeger had je firmanten,
wat aangeeft dat er geen
onderscheid was tussen privébezit
en bedrijfsbezit, want een firmant
is ook persoonlijk aansprakelijk
voor wat er in een bedrijf gebeurt.
Zakenleven en privéleven liepen in
elkaar over.’
6 7

# 4 | Alles werd bewaard
Een kijkje in het museum zoals het tot voor
kort in de Waarderpolder gehuisvest was.
‘Er zijn eindeloos veel brieven,’
vult Johan aan, ‘dagboekaantekeningen,
agenda’s waarin ze
alles vastlegden. Voor kladversies
gebruikten ze opengesneden enveloppen.
We hebben 15 à 17.000
enveloppen die aan de binnenkant
beschreven zijn. En als je ze omdraait
heb je een volledig overzicht
van de ontwikkeling van huisstijlen.
Alles werd bewaard.’
Waar komt de verzamelwoede van
de Enschedés vandaan?
Edzard: ‘Er is in onze familie een
cultuur, een soort ongeschreven
regel, dat je niet zomaar dingen
weggooit. Dat je niets verspilt, dat
je bijvoorbeeld papier dubbelzijdig
gebruikt. “Je zou er nog eens iets
aan kunnen hebben.” Dat zit in
onze opvoeding. Het is een deel
van het succes van Enschedé.’
Johan: ‘Ook tegenwoordig werken
er nog mensen in het bedrijf die,
zodra er op een afdeling of in
een kelder iets opgeruimd moet
worden, onmiddellijk roepen: “We
Ik heb altijd gezegd:
we hebben
alles, en van alles
hebben we veel
halen Johan erbij, want ik durf
het niet zomaar weg te gooien.”’
Edzard: ‘We hebben vastgelegd
dat de twee Enschedé-bedrijven,
namelijk Koninklijke Joh. Enschedé
Haarlem en Joh. Enschedé Amsterdam,
hun archief blijven overdragen
aan het museum.’
Maurits Escher
Wanneer Edzard Enschedé en
Johan de Zoete in gedachten door
de omvangrijke collectie struinen
gaan hun ogen glimmen. Vijftien
jaar geleden werd bijvoorbeeld een
reeks plakboeken teruggevonden
met 43.000 stuks drukwerk uit de
periode 1933-1955. Johan: ‘Daar
zitten zo ontzettend veel leuke
dingen tussen. Alledaags drukwerk
dat niemand heeft. Weekaanbiedingen
van een bakker in Haarlem.
Affiches. En dan al het drukwerk
uit de Tweede Wereldoorlog. Alle
voedselbonnen. De hele administratie
van de distributie. Een
ongelooflijke hoeveelheid.’
Edzard wordt lyrisch van het werk
van de graficus Maurits Escher:
‘Onze familie had een heel goed
persoonlijk contact met hem.
Escher vroeg altijd een bepaald
soort Japans papier. Hij schonk in
ruil daarvoor een aantal drukken,
die in het museum zijn terechtgekomen.
Met de correspondentie
erbij natuurlijk.’ De door Escher
ontworpen bankbiljetten behoren
dan ook tot Edzards favorieten.
‘En de voor de Javasche Bank in
Nederlands-Indië gedrukte bankbiljetten,’
zegt de penningmeester
van de stichting. ‘En het graveersetje
van Sem Hartz, plus de foto
waarop dit te zien is. Door mijn
vader werd ik met Sem Hartz meegestuurd
naar tentoonstellingen
om te leren waarom een schilderij
goed was of niet. Als je dan dat
setje ziet, en die foto erbij…’. Edzards
vader, Jan Willem Enschedé,
was overigens van 1989 tot zijn
pensionering in 2001 directeur van
Museum Enschedé.
Johan zegt iedere dag een andere
favoriet te hebben: ‘Bij de verhuizing
maakte ik een doos open
en daarin vond ik een prachtig
ontwerp van een bonnetje uit de
Tweede Wereldoorlog. Zo ontzettend
mooi getekend.’
De werktafel van de laatste stempelsnijder
van Joh. Enschedé, Helmuth Rädisch (1891-
1976).
Geweldige verhalen
De betekenis voor de drukkersgeschiedenis
van de verzameling is
enorm. Johan: ‘Omdat Enschedé
vanaf 1814 bankbiljetten drukte
hadden ze alle druktechnieken
in huis en werden alle technische
ontwikkelingen gevolgd. Ze
oriënteerden zich overal, steeds
moesten ze de vervalser een slag
voor blijven. Een drukkersbedrijf
als Plantijn in Antwerpen is begonnen
omstreeks 1570 en meen ik
in 1866 opgehouden. Alle ontwikkelingen
daarna zitten niet meer in
dat museum. Wij begonnen later,
8
9

# 4 | Alles werd bewaard
Links: het oorspronkelijke bergmeubel voor
‘letterwit’ werd gebruikt voor het opbergen
van allerlei snuisterijen.
Rechts: ontwerp voor een distributiebon
voor kunstmest uit 1942.
maar zijn vollediger. En bij ons
loopt het nog altijd door.’
Toch gaan de collecties verder
terug dan het bedrijf zelf. ‘Enschedé
heeft in de begintijd oudere
lettertypes van andere drukkers
overgenomen,’ weet de conservator.
‘De oudste lettermatrijzen
zijn van 1490. Nou, dat zijn de
oudste matrijzen ter wereld. Voor
de wetenschap is de betekenis van
onze collectie enorm. We trekken
onderzoekers uit de hele wereld.’
Edzard: ‘Het is daarom echt van
internationaal belang dat deze collecties
bewaard blijven.’
Buiten een kring van wetenschappers
is de bekendheid echter
gering. Edzard: ‘Met de stap
naar het Noord-Hollands Archief
brengen we de collecties in een
professionele omgeving, waardoor
we ook meer bekendheid kunnen
creëren bij het grote publiek. Want
het is niet alleen om wetenschappelijke
redenen een fantastisch
geheel, er zitten ook geweldige
verhalen in. Als je het wilt hebben
over bijvoorbeeld emancipatie en
de rol van de vrouw in de economische
ontwikkeling van Haarlem
en omgeving, kun je fantastische
informatie naar boven halen over
de dames Enschedé en de aangetrouwde
vrouwen en hun rol in het
bedrijf. Dat was emancipatie avant
la lettre.’
Alledaags drukwerk
dat niemand
meer heeft
‘We hebben al heel lang de wens
om meer bekendheid te behalen,’
vervolgt hij. ‘Er waren veel partijen
in ons geïnteresseerd, maar
er waren er maar weinig die de
collecties in hun geheel wilden. We
hebben altijd gezegd, we willen
graag bij een andere instelling inhuizen,
maar op voorwaarde dat de
collecties bij elkaar blijven. En we
willen ook als Stichting Museum
Enschedé kunnen blijven functioneren.
Met de overgang naar het
Noord-Hollands Archief houd je de
basis in Haarlem. Dat vonden we
ook wel iets hebben.’
Johan: ‘Dat is juist de kracht van de
collecties: alles hangt met elkaar
samen. Als een museum zegt: “Ik
wil jullie bankbiljetontwerpen wel,”
dan halen ze de krenten uit de pap.
En het Museum voor Communicatie
wil dan de postzegelontwerpen
hebben, enzovoort. Dat was volkomen
verkeerd uitgepakt. Want dan
waren wij blijven zitten met slechts
een paar deelcollecties waar de
mooiste dingen uit waren gehaald
en was de samenhang verloren
gegaan.’
Rijk gevulde etalage
De faciliteiten van het Noord-
Hollands Archief bieden veel mogelijkheden,
zeggen De Zoete en
Enschedé, die onder meer veel van
de digitalisering van de collectie
verwachten. Johan: ‘De collectie
moet worden aangesloten op de
infrastructuur van het Noord-
Hollands Archief. Wij hebben zelf
al 90 à 100.000 beschrijvingen
gemaakt. Ik schat dat dat maar
40% van het totaal is.’ Edzard: ‘Het
is win-win-win. Onze zorg was
jarenlang de continuïteit van het
museum. Die is nu geborgd. Het
Noord-Hollands Archief beschikt
over locaties waar je kleine tentoonstellingen
kunt organiseren.
Het heeft internationale connecties
en is ingebed in het Nederlandse
archieven- en museumcircuit.’
Beiden erkennen dat een permanente,
openbaar toegankelijke
tentoonstellingsruimte helemaal
geweldig zou zijn, als rijk gevulde
etalage van de museumschatten.
Edzard: ‘Ik ben er persoonlijk van
overtuigd dat een museum over
gelddrukken, beveiliging en alles
wat wij te vertellen hebben, een
enorme publiekstrekker is.’
‘Maar, first things first. De collecties
moeten eerst op een aantal
punten nog worden ontsloten,
gecatalogiseerd en toegankelijk
Kasten met de matrijzen voor alle mogelijke
lettertypen.
gemaakt worden. Vervolgens de
vraag hoe we zoveel mogelijk
bekendheid kunnen genereren. Ik
sta op het standpunt dat hoe meer
je het kunt delen met mensen, hoe
beter het is. We willen publicitair
zoveel mogelijk aanhaken bij
het Noord-Hollands Archief en
onderdeel gaan uitmaken van de
activiteitenkalender, publicaties en
alles wat erbij zit. Als familie vinden
wij het heel belangrijk dat het
doorgaat naar de volgende generatie.
Ik ben de negende generatie,
mijn kinderen zijn de tiende. We
willen hier zoveel mogelijk mensen
deelgenoot van maken.’
10
11

# 4 | Geschiedenislokaal.nl
Tekst: Esther van Velden en Nico Vriend/ beeld: www.geschiedenislokaal023.nl
Geschiedenislokaal.nl:
digitale bronnen voor
het onderwijs
Geschiedenislokaal.nl is een educatief platform waar plaatselijke culturele (erfgoed)instellingen
zoals archieven, musea en bibliotheken, op een aantrekkelijke manier historische
bronnen kunnen aanbieden voor gebruik in het onderwijs. Het digitale lokaal is ontwikkeld
op initiatief van het Noord-Hollands Archief.
Verdieping
Aanleiding voor de ontwikkeling
van Geschiedenislokaal.nl was de
aanhoudende vraag van docenten
naar digitale informatiebronnen ter
verdieping van de geschiedenisles
én een broodnodige update van
het succesvolle erfgoededucatieproject
‘Verhalen uit de Beerput’.
Het Regionaal Archief Tilburg
raakte al snel enthousiast van
de Haarlemse ideeën en haakte
aan. Door samenvoeging van de
educatiebudgetten van de twee
instellingen kon in 2014 gestart
worden met de bouw van de website,
uitgevoerd door ab-c media.
Homepage Geschiedenislokaal023.nl.
Op 22 januari 2015 werden de
websites Geschiedenislokaal023.nl
en Geschiedenislokaal013.nl gelijktijdig
gelanceerd in respectievelijk
Haarlem en Tilburg.
Voor wie?
Het primaire doel is leerlingen in
het voortgezet onderwijs vertrouwd
te laten raken met het lokale
culturele erfgoed als primaire
bron van kennis over de (lokale)
geschiedenis. Of het nu om een
archiefstuk, archeologische vondst
of schilderij gaat, de leerling kan
het op Geschiedenislokaal.nl terugvinden.
Geschiedenislokaal023.nl
wordt op dit moment (aan)gevuld
met bronnen uit de collecties van
het Noord-Hollands Archief, Bureau
Archeologie Haarlem, Museum
Haarlem, Teylers Museum, Frans
Hals Museum en Bibliotheek Zuid-
Kennemerland.
Wat kun je ermee?
De bronnen worden per thema of
afzonderlijk aangeboden. Je kunt
ze printen, delen op Pinterest,
Facebook en Twitter en (gratis)
downloaden in hoge resolutie voor
gebruik in presentaties op bijvoorbeeld
het digibord of in werkstukken.
Om oude, handgeschreven documenten
in begrijpelijke vorm aan
te kunnen bieden, is een speciale
‘transcriptietool’ ontwikkeld. Over
de eigenlijke bron wordt een balkje
geplaatst met daarin de transcriptie
of hertaling van de tekst
(zie afbeelding bovenaan). De
eigenlijke bron blijft op de achtergrond
zichtbaar, zodat het contact
hiermee niet verloren gaat.
Om voor een goede context te
zorgen worden speciaal geselecteerde
bronnen op een tijdlijn
vertoond of weergegeven op een
kaart. Een uitdrukkelijk wens is
om leerlingen ook daadwerkelijk
aan de slag te laten gaan met de
bronnen. Daarvoor wordt op dit
moment alleen de website kaart.
cc aangeboden, waarmee moderne
en historische kaarten met
elkaar vergeleken kunnen worden
(zie afbeelding onderaan). Plein
C, onderdeel van de Cultuurcompagnie
Noord-Holland, ontwikkelt
op dit moment in samenwerking
met ab-c media meer interactieve
erfgoedtools. Naar verwachting
zijn deze tools in september 2015
gereed en bovendien beschikbaar
in Geschiedenislokaal.nl.
12
13

Prikbord
Beeldcollecties Noord-
Hollands Archief beschikbaar
via Europeana
Agenda
•Za 16 mei: voorouderspreekuur
•Zo 17 mei: bierwandeling
•Ma 18 mei: Historisch Café
•Di 2 juni: voorouderspreekuur
•Ma 15 juni t/m zo 30 augustus:
tentoonstelling Gepakt! Misdaad
en straf rond 1900
•Za 20 juni: voorouderspreekuur
•Za 12 en zo 13 september:
Open Monumentendagen
Kijk voor een compleet en
actueel overzicht van onze
activitieten op www.noordhollandsarchief.nl.
Nieuwe
studiezaalfolder
14
Vanaf dit voorjaar is de beeldcollectie
van het Noord-Hollands Archief, ruim 246
duizend objecten met beschrijvingen, ook
te vinden via het online cultuurplatform www.europeana.eu. Op
deze portaalsite, ofwel toegangspoort, zijn gedigitaliseerde collecties
van allerlei Europese culturele en wetenschappelijke instellingen
te vinden. Van de objecten binnen de collecties is een
beschrijving en (meestal) een verkleinde foto opgenomen. Om
de foto op volledig formaat te bekijken, kan worden doorgeklikt
naar de website van de instelling die de informatie aanbiedt.
Inmiddels zijn er via Europeana al zo’n dertig miljoen objecten te
vinden. Opmerkelijk is dat Nederland de op een na grootste aanbieder
is op de portaalsite, met meer dan vier miljoen digitale
objecten en beschrijvingen. Andere vooraanstaande instellingen
waarvan de beeldcollecties te vinden zijn via Europeana zijn
bijvoorbeeld het Rijksmuseum, Teylers Museum en de Koninklijke
Bibliotheek. In 2014 trok het platform wereldwijd 450.000
bezoekers.
Workshop modegeschiedenis voor
scholieren
Leerlingen van Lyceum Sancta Maria in Haarlem hebben in het
kader van de lessen Textiel een workshop over modegeschiedenis
gevolgd in het Noord-Hollands Archief. De leerlingen zijn
aan de hand van oude modeprenten en hedendaagse foto’s op
zoek gegaan naar achttiende- en negentiende-eeuwse elementen
in de hedendaagse mode en hebben daar een collage van
gemaakt. Na afloop van de workshop ontwierpen en maakten
de leerlingen op school kleding, die te zien was op de jaarlijkse
modeshow tijdens de open dagen van de school.
Wie kan ons helpen?
In een collectie familiefilms, geschonken door familie
Van der Vegte uit Haarlem, dook een film op
die niet tot de familieverzameling behoorde. Op de
film is een meisje te zien tijdens allerlei gebeurtenissen,
zoals een Palmpaastocht en de Heilige
Communie. Omdat er geen informatie over de film
voorhanden was, ontstond het idee om het publiek
om hulp te vragen. Onder de titel ‘Wie kan ons helpen?’
werd de video gedeeld via YouTube, Facebook
en Twitter. Binnen een paar dagen had de video
al meer dan 2.200 hits en de reacties stroomden
binnen. Binnen 24 uur kon worden vastgesteld dat
de Palmpaastocht was gefilmd rond de Sionskerk
in Haarlem-Noord en enkele dagen later werd
duidelijk dat de beelden van de Heilige Communie
in Beverwijk waren gemaakt. Aanwijzingen over
de kleding maakten dat de filmbeelden konden
worden gedateerd op ca. 1961. Tot nu toe is nog
niet bekend aan wie deze film toebehoort.
Rectificatie | De
foto in Uitgelicht 3 van
het graf van Gerardje
Visser, een jongetje dat
vlak na de oorlog doodgeschoten
werd, toonde
het verkeerde graf;
hierbij het juiste graf.
Gepakt!
Hoe was het om rond 1900 in de gevangenis te
zitten? En wat moest je op je kerfstok hebben
om veroordeeld te worden tot een gevangenisstraf?
De rechtbank-, gevangenis- en politiearchieven
van Noord-Holland zitten vol spannende,
ontroerende, indrukwekkende en trieste
verhalen. Van befaamde criminelen tot keurige
dames, van moord en doodslag tot oplichting
en inbraak. Aan de hand van strafdossiers,
foto’s, bewijsmateriaal, signalementkaarten,
brieven, tekeningen en objecten krijgen misdaad
en straf rond 1900 een gezicht.
Tentoonstelling: Gepakt! Misdaad en straf rond
1900. Van 15 juni t/m 30 augustus 2015
Locatie: Noord-Hollands Archief, Jansstraat 40,
Haarlem
Openingstijden: ma t/m vrij van 9-17 uur en
elke derde zaterdag v/d maand van 9-17 uur
Toegang: gratis
15

# 4 | De Bevrijding van een ‘vergeten’ krant
Tekst: Rob Plasschaert / beeld: Noord-Hollands Archief
De Bevrijding van een
‘vergeten’ krant
Tijdens de oorlog bepaalde de bezetter wat er in de kranten geschreven mocht worden.
Publiceerden ze toch artikelen die de Duitsers niet goedkeurden dan riskeerden ze een
publicatieverbod. Wat schreven Haarlemse kranten na de bevrijding?
Voor water kan
gemakkelijk
worden gezorgd,
maar er zijn
niet voldoende
zwembroeken
beschikbaar
Rechts: Canadese militair op een motor
op de Grote Markt.
16
Op 7 mei 1945, één dag voor de
intocht van de Canadese troepen in
Haarlem, zagen twee kranten weer
het levenslicht. Voor één krant gold
dit letterlijk: De Patriot (vanaf 1943
was deze ondergronds verschenen).
De andere was de katholieke
Nieuwe Haarlemsche Courant (in
1941 door de bezetter verboden).
Haarlems oudste krant, Haarlems
Dagblad, verscheen pas weer op
25 juni (tijdens de oorlog waren
Haarlems Dagblad en de toenmalige
Oprechte Haarlemsche Courant
in 1942 op last van de bezetter
samengevoegd tot Haarlemsche
Courant. Het duurde tot in juni
1945 voor de krant ‘gezuiverd’
weer mocht verschijnen).
Leeshonger
Er was in de eerste naoorlogse
dagen een geweldige leeshonger.
Maar ook papierschaarste. De Patriot
moest zich daarom de eerste
weken behelpen met maximaal vier
pagina’s op A4-formaat, na een
maand konden de pagina’s verdubbeld
worden tot A3. (Deze krant
heeft overigens maar bestaan
tot februari 1947; een uitgebreid
artikel over deze ‘vergeten’ krant
verscheen van de hand van Kees
Sipkes in het Haerlem Jaarboek
1996.)
Naast het voedsel- en distributienieuws,
berichten over teruggekeerde
slachtoffers uit de concentratiekampen,
arrestaties van
NSB’ers en andere verraders én

# 4 | De Bevrijding van een ‘vergeten’ krant
grote oorlog in een land is geweest,
waar ze hem zulke droefgeestige
verhalen deden…
Reclamedrukwerk van De Graaf’s
Bakkerijen.
Bevrijding, Santpoort.
de nog voortgaande oorlog tegen
Japan, verschenen er in De Patriot
tal van opmerkelijke, leuke en
vreemde berichten. Ik laat er een
aantal de revue passeren.
Zaterdag 12 mei
De eerste ‘Canadian’ op
bezoek
Wij zitten op de redactie van de
krant te werken. Opeens komt een
der medewerkers naar binnen: ‘Ik
heb een Canadian bij me!’. En even
later is hij bij ons in het kleine
redactielokaal, een stevige donkere
knaap; stralend van gezondheid zit
Hoe onwaarschijnlijk
dit alles
eigenlijk een buitenlander,
die dit
niet heeft meegemaakt,
in de oren
moet klinken
hij daar vrolijk tegen ons te lachen,
een van onze bevrijders! Ja, overal
is hij geweest, wanneer we hem dat
vragen. Hij heeft op Sicilië gezeten
als vrijwilliger, is Italië doorgetrokken,
Frankrijk, is in België geweest,
en nu zit hij hier in Holland in de
Spaarnestad. Hij weet niet veel van
Holland af, alleen dat de mensen
het hier wel erg beroerd gehad
moeten hebben. Wanneer we hem
vertellen wat er al niet gebeurd is
in de afgelopen jaren, schudt hij
zijn hoofd. ‘How’s it possible!’ zegt
hij, en we realiseren ons opeens
hoe onwaarschijnlijk dit alles
eigenlijk een buitenlander, die
dit niet heeft meegemaakt, in de
oren moet klinken. Hij is de eerste
Canadees, dien we op de redactie
op bezoek kregen, de man, Pete
Ateah, die later, wanneer hij weer in
zijn woonplaats Winnipeg terug is
gekeerd, zijn kinderen en kleinkinderen
zal vertellen, dat hij in de
Zaterdag 12 mei
Eerste Duitse duikboot heeft
zich overgegeven
De eerste Duitse duikboot heeft
zich overgegeven. Het is de U 249.
Zij werd door twee Britse kruisers
opgebracht naar een haven in
Schotland. De bemanning bestond
uit 5 officieren en 43 minderen.
Het vaartuig was 40 dagen geleden
vertrokken en had nog tien nietafgeschoten
torpedo’s aan boord.
Maandag 14 mei
Voormalige bezetting te
voet naar Duitsland
De 120.000 Duitsers in Nederland
zullen niet op gestolen fietsen
maar te voet naar hun vaderland
moeten terugkeren.
Dinsdag 15 mei
De Avondklok
De burgemeester van Haarlem
brengt in overeenstemming met
het Militair Gezag ter kennis van
het publiek, dat de nieuwe ‘spertijd’,
die voortaan ‘De Avondklok’
genoemd zal worden, is vastgesteld
op 23 tot 4 uur. De tapperijen in de
gemeente moeten om 22 u. voor
het publiek gesloten worden.
Dinsdag 26 juni
De avondklok opgeheven
De avondklok is opgeheven, zodat
de burgerij van West-Nederland
thans des nachts op straat mag.
Slechts voor IJmuiden geldt deze
opheffing niet, zodat men daar
nog steeds van 11 uur ’s avonds
tot 5 uur ’s morgens binnen moet
blijven. Ook de jeugd onder de
achttien jaar mag, zoals wij reeds
bekend maakten, zich in die tijd
niet op straat bevinden.
Vrijdag 18 mei
Luilakmarkt gaat door!
In een bekendmaking van 17 mei
1945 brengt de burgemeester van
Haarlem, in overeenstemming me
het Militair Gezag ter algemene
kennis, dat de z.g. Luilakmarkt zal
worden gehouden op zaterdag 19
mei a.s. van 6-18 u.
Dinsdag 22 mei
Luilak
De aloude traditionele Luilakviering
met de specifiek Haarlemse
bloemetjesmarkt werd voor de eerste
maal in het bevrijde Nederland
weer gehouden. Weliswaar was het
nog niet de ouderwetse Luilak, die
op vrijdagavond placht te beginnen
en de ganse nacht voortduurde,
maar een luilak met bloemen en
vrolijkheid was het wel.
Woensdag 23 mei
Behandelt men zo zijn
bevrijders?
Enkele dagen geleden werd in de
Canadese soldatencantine te Santpoort
de eerste diefstal geconstateerd.
Een der manschappen was
net naar binnen gegaan om een
pakje sigaretten voor zijn pas verworven
vrienden te kopen en had
zijn fiets buiten laten staan. Toen
hij terugkeerde uit het gebouw,
bleek het rijwiel spoorloos verdwenen
te zijn. Is dat de Hollandse
mentaliteit en dankbaarheid jegens
den bevrijder?
Woensdag 23 mei
Canadezen willen zwemmen!
Er zijn onder onze bevrijders velen,
die graag willen zwemmen. Voor
water kan gemakkelijk worden
gezorgd, maar er zijn niet voldoende
zwembroeken beschikbaar,
terwijl deze toch noodzakelijk zijn.
Dringend wordt daarom verzocht
voor onze vrienden uit Canada
zwembroeken in bruikleen af te
staan. De zwembroeken of –pakken
zullen worden voorzien van een
18
19

# 4 | De Bevrijding van een ‘vergeten’ krant
Links: feestvreugde na de Bevrijding op de
Zijlweg.
Rechts: voetbalwedstrijd op 10 mei 1945
in Santpoort tussen een Canadees militair
elftal en een Santpoortse selectie. Ook op
het RCH-terrein in Heemstede speelden de
Canadezen die dag een wedstrijd en wel
tegen ‘good old’ HFC.
nummer en een goede behandeling
genieten. Wie een badpak of
zwembroek beschikbaar wil stellen,
gelieve dit af te geven tot en met
25 mei a.s. aan het bestuur der
Zwemvereniging H.V.G.B., cassa
Stoop’s bad te Overveen.
Vervolg op dinsdag 29 mei
De inzameling van zwempakken
voor de Canadese troepen in Haarlem
en omstreken is, een succes
geworden. In totaal werden 150
badpakken afgedragen. Voorzien
van allerlei bondige en dikwijls
ontroerende briefjes en opdrachten
zond de Haarlemse burgerij
zwemtenues in, moderne zowel als
langpijpige modellen anno 1910.
De Canadese troepen zullen zich
thans gekleed in badcostuum te
water kunnen begeven!
Maandag 28 mei
1000 treden per dag
De koster van de kathedraal St.
Bavo aan de Leidschevaart heeft in
de afgelopen Oorlogswinter een zo
verrassende prestatie geleverd ten
gerieve van het Haarlemse publiek,
dat zij zonder twijfel gememoreerd
dient te worden. Nu weer op verschillende
punten in de stad klokken
de juiste tijd aanwijzen, komt
men eensklaps tot het besef, dat
die van de kathedraal ook vóór de
bevrijding reeds liep en men vraagt
zich af hoe zulks mogelijk was.
Geen electrische energie is daarvoor
gebruikt, maar die van den
koster. De heer Coomans beklom
twee keer per dag ongeveer 250
treden om het grote uurwerk op
te winden. Iedere morgen cirkelde
hij in de wenteltrap naar boven
en aangezien de veer geen etmaal
gespannen bleef, moest hij ook
des avonds dezelfde tocht ondernemen.
Duizend treden per dag,
van october [1944] af, tot aan de
bevrijding toe, in de kou, in het
donker met een slecht kaarsje, en
vooralsnog duurt dit voort. Maar nu
kan de koster ten minste aftellen.
Vervolg (verkort) op maandag 4 juni
Haarlemmers willen dankbaarheid
betuigen
Haarlems burgerij heeft de moeizame
arbeid van den heer Coomans
weten te waarderen. Maandag en
nu reeds hebben verscheidene inwoners,
die dank zij den heer Coomans
niet in de war raakten met de tijd,
de hoofden bij elkaar gestoken om
een mogelijkheid te vinden, hem hun
dankbaarheid te tonen.
Aan allen, die mede van zijn 1000
treden per dag hebben geprofiteerd,
wordt verzocht hun erkentelijkheid
te laten blijken door
een bijdrage te storten – ook de
geringste is welkom – om den
volhoudenden trappenklimmer een
verrassing te kunnen bereiden.
Donderdag 7 juni
Canadezen spelen cricket
A.s. zaterdag zal op het sportterrein
aan de Spanjaardslaan een
ontmoeting plaats vinden tussen
een cricketteam, bestaande uit
leden der Royal Artillery en het
eerste elftal van Rood en Wit. De
Canadese ploeg heeft in Den Haag
reeds een spannende wedstrijd
achter de rug tegen H.C.C.
En een week later: Zaterdagmorgen
zal op het terrein aan de Spanjaardslaan
een cricketwedstrijd
worden gespeeld tussen Rood en
Wit en Captain Murdoch’s Eleven.
De Canadese
ploeg heeft in
Den Haag reeds
een spannende
wedstrijd achter
de rug tegen
H.C.C.
Dinsdag 12 juni
Canadezen nemen revanche
Op het E.D.O.-terrein heeft het
honkbal-negental van de Royal
Canadian Engineers nogmaals zijn
krachten gemeten met het Haarlems
negental, dat zonder De Mon
en Schijvenaar in het veld moest
komen. De Canadezen waren de
Haarlemmers met 10-8 de baas.
Woensdag 20 juni
Foto’s gevraagd
Militair Gezag, Sectie voorlichting,
Subsectie Foto’s, verzoekt fotografen
en amateurs hun foto’s,
betrekking hebbende op de bezetting
en bevrijding van Nederland,
beschikbaar te stellen voor het
Nederlandse Rijks-Fotoarchief.
Gewone loop
Hoe moeilijk ook, zoals uit deze
krantenberichten blijkt begon
ook in Haarlem het gewone leven
weer zijn gewone loop te krijgen.
De wederopbouw van een totaal
ontwricht land werd massaal ter
hand genomen. Het zou echter nog
jaren duren eer de economie weer
goed begon te draaien, de infrastructuur
op orde was en er weer
genoeg huizen gebouwd waren om
de grote woningnood te ledigen.
En de verwerking van al het oorlogsleed
moest nog beginnen.
20
21

MOOI
GEWEEST
# 4 | Mooi geweest
Aanbieding inventaris
Nederlands Hervormde
Gemeente Haarlem
Op 27 januari 2014 is aan de voorzitter van het
College van Kerkrentmeesters, Wim de Jong, de
inventaris van het archief van de Nederlands
Hervormde Gemeente Haarlem, in hoofdzaak over
de periode 1900-2000, aangeboden. De inventaris
beschrijft de stukken van respectabele colleges als de
Kerkenraad, Kerkvoogdij, het College van Notabelen,
College van Collectanten en die van de wijkgemeenten
met hun kerken. De heer J.J. Zonjee, overleden
in 2010, heeft als archivaris van de Nederlands
Hervormde Gemeente Haarlem jaren aan het archief
gewerkt. Door Archiefbureau Ruerd de Vries is onder
begeleiding van het Noord-Hollands Archief de
inventarisatie afgerond en een toegang gemaakt op
het archief.
De archieven bevatten veel verhalen over de
Haarlemse kerken: Nieuwe Kerk, Oosterkerk,
Noorderkerk, Ontmoetingskerk en de Grote of St.-
Bavokerk. En ook over alle mensen die betrokken
waren bij de kerk als lidmaat, bestuurder of bij
het onderhoud van de gebouwen. De inventaris
van het archief van de Nederlands Hervormde
Gemeente Haarlem 1900-2000 is in te zien via het
archievenoverzicht op de website van het Noord-
Hollands Archief.
Met Stravinsky aan zee
Op 14 november 2014 is in het Noord-Hollands
Archief het boek Met Stravinsky aan zee
gepresenteerd. Met Stravinsky aan zee omvat de
hoogtepunten van het bijzondere gastenboek
van de Haarlemse uitgever Jan Tadema (1874-
1949). Tadema - een man met een passie voor
muziek - ontving in zijn huis aan de Gedempte
Oude Gracht in Haarlem graag de musici die in
de Haarlemse concertzaal De Kroon of in het
Amsterdamse Concertgebouw optraden. Onder hen
natuurlijk dirigent Willem Mengelberg, maar ook
vele buitenlandse beroemdheden als Carl Flesch,
Pablo Casals, Pierre Monteux, Jacques Thibaud, Igor
Stravinsky, Robert Casadesus en Francis Poulenc.
Tadema’s gastenboek groeide uit tot een rijke
autografenverzameling, waar hij ook foto’s,
briefkaarten, programma’s en kleine composities
in plakte, en op den duur bovendien brieven van
Johannes Brahms en Max Reger aan wist toe te
voegen. Piet Wackie Eysten schreef de toelichtende
teksten bij deze uitgave, die een unieke inkijk biedt
in het Nederlandse muziekleven in de eerste helft
van de twintigste eeuw.
Overhandiging eerste
exemplaar Historische
atlas van Kennemerland
Afbeelding: Hoogovens in IJmuiden,
Aanmelden
datum fotograaf onbekend, Collectie
De kosten voor het bijwonen van het
Provinciale Atlas, Noord-Hollands Archief. symposium bedragen €20,- (inclusief
lunch). Donateurs van de Stichting
Vrienden van het Noord-Hollands Archief
betalen €15,-.
U kunt zich tot en met 5 december
Burgemeester Ruud Nederveen van de aanmelden gemeente
voor het symposium door
een e-mail met vermelding van uw naam
en het aantal personen te sturen naar
Bloemendaal (in maart 2015 afgetreden) heeft op
Ontwerp: Michael Kolf - PICADIA
symposium@noord-hollandsarchief.nl en
het verschuldigde bedrag over te maken
20 november 2014 het eerste exemplaar op rekeningnummer van de NL53 INGB 0004
5492 39 t.n.v. Stichting Vrienden van het
Noord-Hollands Archief o.v.v. ‘symposium
Historische atlas van Kennemerland in 2014’. ontvangst
Locatie
genomen tijdens de presentatie van de atlas in de
Het symposium vindt plaats in de
Janskerk, het publiekscentrum van het
Janskerk. De Historische atlas van Kennemerland
Noord-Hollands Archief. Het adres van
de Janskerk is Jansstraat 40 in Haarlem.
Dit is op enkele minuten lopen van het
vertelt in grote lijnen en met aansprekende NS-station Haarlem. details Parkeren kan in de
parkeergarage Stationsplein.
de geschiedenis van het gebied tussen Petten en
Expositie
Speciaal voor dit symposium richt Jande
Hondsbossche Zeewering in het noorden Victor Suurmond en een expositie in van
museale voorwerpen uit de geschiedenis
Stichting Vrienden van het NHA
van Velsen. Vooraf, tijdens de lunch en
de Kennemer Beek bij Bennebroek in na het symposium zuiden. is er gelegenheid om
deze expositie te bezichtigen.
Het verhaal is rijk geïllustreerd met een veertigtal
zorgvuldig gekozen historische kaarten en ruim
honderdveertig afbeeldingen. De atlas verschijnt in
de serie ‘Historische atlassen’ van uitgeverij Vantilt
in Nijmegen, waarin in 2006 ook de Historische atlas
van Haarlem is verschenen.
Serious Request 2014 @SR2014Haarlem
Bijeenkomst voor de vrijwilligers @NHArchief
die als hosts helpen tijdens 3FM
Serious Request. Geweldig deze hulp!
9 december 2014 20:54
Symposium
Bedrijvigheid in
Velsen in de lange
20 ste eeuw.
Geschiedenis en archieven
15 december 2014
Symposium over
bedrijvigheid in Velsen
Stichting Vrienden van het Noord-Hollands
Archief en het Noord-Hollands Archief
hebben in samenwerking met de Stichting
Bedrijfsgeschiedenis op maandag 15 december
2014 in de Janskerk een symposium georganiseerd
over de sociaalecono-mische geschiedenis van
Velsen vanaf het einde van de negentiende eeuw.
De aanleg en voltooiing van het Noordzeekanaal
in de jaren zeventig van de negentiende eeuw
betekende een grote verandering in de geschiedenis
van het voorheen landelijke gebied. Velsen
werd de kern van de IJmond-regio en cruciaal voor
de Nederlandse ijzer- en staalindustrie. IJmuiden
ontwikkelde zich tot de derde zeehaven van Nederland
en werd belangrijk voor de visserij. Tijdens
het symposium gingen zeven sprekers, waaronder
Conny Braam, Joost Jonker en Joost Dankers dieper
in op deze materie. Robert te Beest, wethouder van
de gemeente Velsen, verzorgde de introductie.
22 23

# 4 | Topstuk
Tekst: Ilse Kaldenbach / beeld: de beeldmarketeers (portret) en Noord-Hollands Archief
Topstuk
Annelies Aerts werkte ruim 21 jaar als conservator bij de Provinciale Atlas Noord-Holland
(SPANH). Op 16 juni gaat zij officieel met pensioen. Haar Topstuk is een tekening van het strand
bij Petten, gemaakt door Simon de Vlieger tussen 1630 en 1653.
Ze zeggen zoveel
meer dan een glad
gepolijst schilderij
Rechts: Annelies Aerts
24
Op de tekening die voor haar
op tafel ligt is een strandscène
met een duinenrij te zien. Achter
de duintoppen tekenen zich de
contouren van een dorp af. ‘Het
tafereel geeft het alledaagse leven
aan de Hollandse kust in de zeventiende
eeuw weer. Je ziet op het
strand getrokken vissersschuiten
en rechts een groepje visverkopers.
Links op de tekening komt een
gezelschap met een kar het strand
op lopen, waarschijnlijk om vis te
kopen.’
Kerktoren
Jarenlang maakte de tekening deel
uit van de collectie topografische
prenten en tekeningen van het
Haags Gemeentearchief. Er was
altijd vanuit gegaan dat het dorp
achter de duinen Scheveningen
was. Nieuw onderzoek naar de tekening
bracht echter aan het licht
dat deze toeschrijving niet klopte.
‘Ik kreeg een telefoontje van de
conservator van de Provinciale
Atlas in Den Haag. Die vertelde mij
dat ze een prachtige tekening van
Simon de Vlieger in de collectie
hadden waarvan ze altijd hadden
gedacht dat het Scheveningen was.
Nu was het vermoeden dat het een
kustplaats in Noord-Holland betrof,
misschien het dorpje Petten.’
Maar hoe stel je de locatie van
een tekening vast? ‘Ik begon aan
een zorgvuldig onderzoek om
te achterhalen welk dorp er op
de tekening was afgebeeld. Een
vergelijking met andere prenten
en kaarten uit de Provinciale Atlas
Noord-Holland maakte het uiteindelijk
mogelijk het dorp te iden-

# 4 | Topstuk
Kopie van een kaart van Claes Jansz Visscher
uit 1608, gemaakt door
Abraham Rademaker (1608-1700).
Tekening van het strand bij Petten gemaakt
door Simon de Vlieger, 23,3 x 52,8 cm
(tussen 1630 en 1653).
tificeren als Petten. Eerst heb ik
gekeken naar de kerktoren, dat is
altijd een belangrijk herkenningspunt.
Maar veel kerktorens lijken
op elkaar en bovendien is Petten in
de geschiedenis meermalen van de
kaart verdwenen. Dit maakte mijn
onderzoek niet gemakkelijk.’
Zoutgoot
Het detail dat uiteindelijk de doorslag
gaf was de zoutgoot rechts
op het middenplan van de tekening.
‘De zoutgoot is afgebeeld op
verschillende zeventiende-eeuwse
kaarten uit de Atlas van Petten
en omgeving. Het duidelijkst op
een kopie van een kaart van Claes
Jansz Visscher uit 1608, gemaakt
door Abraham Rademaker. Via de
zoutgoot werden waterschuiten
met zeewater geladen voor de
zoutziederijen in Alkmaar. Daar
werd het ruwe zout opgelost tot
pekel en vervolgens door indamping
geraffineerd.’
‘Zout was heel belangrijk in de
zeventiende-eeuw. Er waren natuurlijk
nog geen koelkasten. Voor
de conservering van etenswaren
Ik heb veel geleerd
door zelf te kijken
werd zout in grote hoeveelheden
gebruikt. Zo werd bederf van vlees
en vis tegengegaan en konden
groenten worden ingelegd. Zout
was van het grootste belang voor
de voorraden aan boord van de
Oost-Indiëvaarders op hun lange
reis naar de Oost. Maar ook voor
het pekelen van haring en de
bereiding van kaas, belangrijke
exportproducten, was zout onmisbaar.’
Aankoop
‘Niet iedere dag krijg je een tekening
van een bekende zeventiende-eeuwse
kunstenaar in handen.
En niet iedere dag doet zich de
mogelijkheid voor zo’n topstuk
te verwerven. Ik heb daarom een
aanbevelingstekst opgesteld en
naar de provincie gestuurd. Zij
hebben naast het bestaande budget
extra geld vrij gemaakt voor
de aankoop van de tekening.’ Het
getuigt van grote collegialiteit dat
de conservator van de Provinciale
Atlas in Den Haag ons dit aanbod
deed.’
Zeggingskracht
‘We weten niet of de tekening van
Simon de Vlieger een voorstudie
voor een van zijn schilderijen is
geweest. Ik heb ooit een schilderij
op een veiling gezien waar dit een
voortekening voor had kunnen zijn.
De Vlieger was een begenadigd
marineschilder die veel schilderijen
van de Nederlandse kust heeft gemaakt.
In de collecties van SPANH
zit nog een tekening van hem van
de Zuiderzee bij Amsterdam met
een gezicht op het Muiderslot, uit
ca. 1630.’
‘Je ziet dat de tekening technisch
heel knap is vervaardigd, hij is echt
prachtig. Met een extra aanzet
geeft hij met het potlood accenten
weer. Vooral het zand en de duinen
vind ik erg mooi weergegeven. De
eenvoudige manier van tekenen
heeft een enorme zeggingskracht.
Tekeningen drukken altijd heel
goed de gevoelens van de kunstenaar
uit. Ze zeggen zoveel meer
dan een glad gepolijst schilderij.
Een tekening geeft heel direct
weer wat een kunstenaar bedoelt.
Vaak is de voorstudie veelzeggender
en levendiger dan het schilderij
dat er uiteindelijk uit voortvloeit.
Toen ik voor SPANH ging werken
hield ik eigenlijk niet zo erg van tekeningen.
Ik vond ze saai en in veel
gevallen klein. Doordat ik er door
mijn werk zoveel mee in aanraking
kwam, heb ik tekeningen leren
waarderen. Ik heb veel geleerd
door zelf te kijken, door colleges
te volgen en dankzij deskundige
collega’s. Niet alleen mijn blik
op tekeningen is veranderd, ook
mijn blik op de provincie Noord-
Holland.’
De tekening is t/m 15 september
te zien op de tentoonstelling ‘Op
’t duin - duingezichten en duingedichten’
in het Haags Historisch
Museum in Den Haag. Een digitale
kopie van de tekening is in de
Beeldbank van het Noord-Hollands
Archief opgenomen.
Stichting Provinciale Atlas
Noord-Holland
De Stichting Provinciale Atlas
Noord-Holland (SPANH) is in
1993 opgericht door het College
van Gedeputeerde Staten van
de provincie Noord-Holland, in
samenwerking met het Rijksarchief
in Noord-Holland (rechtsvoorganger
van het Noord-Hollands
Archief). Het doel van de
Stichting is de bekendheid van
de topografisch-historische atlas
van Noord-Holland te bevorderen,
bijvoorbeeld door samen
met andere culturele instellingen
en musea in de provincie
tentoonstellingen te organiseren,
en de collectie uit te breiden met
aankopen en schenkingen.
De Stichting wordt met ingang
van 1 juni 2015 in opdracht
van de provincie Noord-Holland
ontbonden. Alle werkzaamheden
worden ondergebracht bij het
Noord-Hollands Archief, dat tot
nu toe alleen verantwoordelijk
was voor het beheer van de Provinciale
Atlas van Noord-Holland.
In de nieuwe situatie komen daar
de verantwoordelijkheid voor
aankoopbeleid en presentatie bij.
26 27

# 4 | Posterpropaganda
Tekst: Mart van de Wiel/ beeld: Noord-Hollands Archief en Mart van de Wiel
Posterpropaganda
Als liefhebber van propagandakunst is Mart van de Wiel in de collectie affiches gedoken van
het Noord-Hollands Archief. Affiches hadden en hebben nog steeds een belangrijke rol in
het dagelijks leven. Ze zijn een uitstekende manier om de aandacht te pakken.
Een uitstekende
weerspiegeling
van wat er in de
maatschappij
speelt
Mart van de Wiel (1988) kwam na
zijn studie geschiedenis in Leiden
in juli 2014 bij het Noord-Hollands
Archief in dienst als medewerker
beeld- en audiovisuele collecties.
In deze functie werkt hij aan het
toegankelijk maken en structureren
van de (bewegende) beeldcollecties.
Buiten zijn werk om is hij actief als
kunstenaar/illustrator.
Grote afbeeldingen
Propaganda. Wie is er niet groot
mee geworden? De term doet al
gauw denken aan de bekende
affiches uit (voormalige) communistische
republieken en krachtige
naziretoriek. Toch is propaganda
meer dan dat. Heel breed genomen
is propaganda het verspreiden van
ideeën en visies, het onder de aandacht
brengen van bepaalde zaken
of evenementen, alsmede het
verkopen van producten op diverse
manieren met gebruikmaking van
diverse media. Alles bij elkaar ook
wel ‘reclame’ genoemd.
Een veel gebruikt medium voor
propaganda en reclame zijn affiches.
Dankzij ontwikkelingen in
de drukkunst in de negentiende
en twintigste eeuw konden er
grote afbeeldingen op grote schaal
geproduceerd worden, waarmee
de massa bereikt kon worden. In
de twintigste eeuw waren affiches,
voor de opkomst van televisie en
internet, hét medium om bovenstaande
zaken te communiceren.
Ze waren (en zijn nog altijd) niet
weg te denken uit het dagelijks
leven, en zijn zodoende een uitstekende
weerspiegeling van wat er
in de maatschappij speelt. Voor mij
als historicus betekent dit dat we
aan de hand van een brede affichecollectie
goed kunnen zien wat
er op lokaal sociaal-maatschappelijk
gebied allemaal speelde of wat
mensen belangrijk vonden.
Uitzichtloze situatie
Het Noord-Hollands Archief bezit
zelf ook een aanzienlijke hoeveelheid
affiches (ongeveer 3500, en
daarnaast nog affiches die verstopt
zitten in andere archieven) uit de
periode tussen grofweg 1920 en
nu. Deze affiches, verdeeld over
de Kennemer Atlas en de collectie
Cornelis Rosé (een Haarlemse
ondernemer en verwoed afficheverzamelaar),
waren tot voor kort
echter nauwelijks ontsloten. Waar
deze al genummerd waren was
dit inconsequent gedaan, en was
er ongeveer drie keer opnieuw
begonnen met de nummering.
Daarnaast waren affiches uit de
collectie Rosé rucksichtslos opgenomen
in de Kennemer Atlas. Aan
deze uitzichtloze situatie werd tot
voor kort weinig gedaan. Onbekend
maakt onbemind.
Beste aanpak
Het leek mij een uitdaging, als
propaganda-fanaat, om mijn
tanden in deze collectie te zetten.
Na overleg met Frederike Leffelaar
(senior conserveringsadviseur) en
Alexander de Bruin (conservator
beeldcollecties) over wat de beste
aanpak zou zijn, ben ik begonnen
met gewoon lade na lade open te
trekken en de inhoud te sorteren
op collectie, formaat en te ontdoen
van dubbelen. Hier ben ik zo’n tien
à vijftien dagen volop mee bezig
geweest. Daarna ben ik begonnen
om de affiches te nummeren, en
de al gedigitaliseerde affiches te
beschrijven. Als ik daar eenmaal
mee klaar ben hoop ik de affiches
te kunnen laten digitaliseren en
verder te beschrijven.
Top vijf
Nu is het niet zo dat de twee
grote collecties alleen maar uit
esthetisch hoogwaardige topstukken
bestaan. Veel van de affiches
zijn grotendeels tekstueel en
repetitief (bijvoorbeeld de terugkerende
aankondigingsposters
voor orgelconcerten). Om nu een
indruk te geven van wat voor
moois er allemaal verborgen zit in
deze collecties, heb ik tijdens het
sorteerproces foto’s gemaakt van
de mooiste, tofste, vetste, gaafste
affiches. Uit deze preselectie laat
ik hier mijn top vijf van favoriete
affiches zien waarbij ik als kunstenaar/grafisch
ontwerper ook nog
mijn uitleg zal geven waarom ik de
betreffende affiche zo gaaf vind.
Er zijn nog tientallen andere heel
mooie affiches, maar hopelijk gaat
u na het lezen en zien van dit stuk
binnenkort zelf op onderzoek uit!
Nr. 5
Vrijheid
(1945)
Deze poster valt zo enorm op vanwege
de eenvoud, de kleuren en de
haast fysieke schreeuw van verlossing
en opluchting. Hierbij lijkt de
poster geen ander doel te hebben
dan om de collectieve vreugde te
delen met iedereen. Zelfs zeventig
jaar later laat deze poster je voelen
hoe het is om bevrijd te worden
van het juk van de bezetters, en
ik kreeg dan ook kippenvel toen ik
deze poster uitvouwde.
Maker: U.S.P.H.I.
afm.: 74,5 x 99,5 cm
Collectie Cornelis Rosé,
NL-HlmNHA_3265_31_01_XL
28
29

# 4 | Posterpropaganda
Nr. 4
Flora
1935 (1935)
Deze poster is bij velen
wellicht bekend, want hij
is vaak vertoond. Ik ben
een sucker voor grote
affiches, en dit exemplaar
is vooral indrukwekkend
in levende lijve.
Door de simpele, maar
strakke kleuren en de
contrasten tussen de
kleurvelden word je echt
in het affiche gezogen.
Als er ooit een tijdmachine
wordt uitgevonden
wil ik hiernaartoe, al was
het maar omdat deze affiche
zo aanlokkelijk is.
Maker: Fré Drost
afm.: 63 x 102 cm
Kennemer Atlas,
NL-HlmNHA_56046932_XL
Nr. 3
Vlinder
(ca. 1975-1990)
Dat mooie affiches niet
alleen van ‘vroeger’
hoeven te zijn, bewijst
deze poster voor de
Haarlemse Boekenmarkt.
Niet alleen vind ik de
compositie (de lijnen, de
weinige kleuren en de
positie van de vlinder,
die meteen de aandacht
trekt) briljant, maar
is voor mij de beeldspraak
dat de kwetsbare
schoonheid van de
natuur ook in boeken te
vinden is, zeer sterk.
Maker: onbekend
afm.: 44,5 x 70 cm
Kennemer Atlas,
NL-HlmNHA_56049251_G
30
31

# 4 | Posterpropaganda
Nr. 2
Nederlandse
Arbeidsdienst
(1941)
Propaganda met een
hoofdletter ‘P’. Ik vind
deze poster grafisch
gewoon zo goed. Door
goed gebruik te maken
van het contrast van
slechts drie kleuren
(of vier als je die twee
kleine velden lichtblauw
meerekent), wordt er
een enorm levendig,
driedimensionaal en
sterk beeld gecreëerd.
Deze poster brengt zeer
effectief de waarden en
het ethos van het Nationaal
Socialisme over op
de kijker, en het zou me
niks verbazen als er niet
een paar jonge jongens
zich daadwerkelijk vrijwillig
hebben aangemeld
voor de arbeidsdienst
na het zien van deze
affiche.
Maker: Schell (?)
afm.: 68 x 102,5 cm
Kennemer Atlas,
ongeïnventariseerd
32
1 Nr.
Octopus
(ca. 1965-1980)
Dit is een van de eerste
affiches die ik zag, en
eigenlijk wist ik vanaf
dat moment al dat dit
mijn favoriet zou zijn. Ik
heb hem inmiddels ook
al als achtergrond op
mijn telefoon.
De poster is gewoon
mooi. Punt. Hij is symmetrisch,
simpel en omdat
de letters echt tegen
de rand aan zitten en
de tentakels ook buiten
de affiche verder gaan
krijg je het idee alsof je
samen met de octopus
in een aquarium zit opgesloten
en hij je bijna
aan gaat vallen. Je moet
wel naar de manifestatie
gaan! Typisch geval van
verborgen parel.
Maker: onbekend
afm.: 34 x 58 cm
Kennemer Atlas,
NL-HlmNHA_56047996_M

# 4 | Hermanus Koekkoek
Tekst: Annabella Meddens-van Borselen / beeld: Simonis & Buunk Kunsthandel en Noord-Hollands Archief
Hermanus Koekkoek
(1815-1882), een succesvolle
kunstschilder voor
de Amsterdamse rechter
Bij de strafzaken in het archief van de rechtbank Amsterdam, die bewaard worden in het
Noord-Hollands Archief, is onlangs een veroordeling gevonden van de bekende kunstschilder
H. Koekkoek sr. Waarom werd hij door de rechtbank veroordeeld? Het antwoord
op deze vraag leidt ook tot interessante feiten over zijn leven en succes als schilder.
34
Familie van kunstschilders
Hermanus Koekkoek werd geboren
in 1815 in Middelburg als zoon van
de zeeschilder Johannes Hermanus
Koekkoek (1778-1851). I Hij was
de jongste uit een gezin van vier
kinderen, die allen behoren tot de
beroemde kunstschildersfamilie
Koekkoek. De meest bekende uit
de Koekkoek dynastie is Bernard
Cornelis Koekkoek (1803-1862),
oudste broer van Hermanus, die in
het Duitse Kleef een prachtig huis
(stadspaleis) en atelier liet bouwen.
Dit huis, het B.C-Koekkoek-
Haus, is sinds 1960 een museum,
gewijd aan de werken van hem en
zijn familie. Terwijl Bernardus zich
specialiseerde in het schilderen
van landschappen, specialiseerde
Hermanus Koekkoek zich in zeeen
riviergezichten. II De laatste
verhuisde toen hij elf jaar was met
zijn ouders in 1826 naar het pittoreske
havenplaatsje Durgerdam
aan het IJsselmeer. Een paar jaar
later vertrok de familie naar het
nabijgelegen Amsterdam.
Gezinsleven
In Amsterdam ontmoette Hermanus
zijn echtgenote Johanna Maria
de Zoet (de Soet), waarmee hij in
juli 1837 trouwde. Bij zijn huwelijk
erkende en wettigde hij zijn
zoontje Hermanus, die in december
1836 geboren was als Hermanus
de Zoet. III In de periode 1836-1856
kregen Hermanus en zijn vrouw
zeven zonen en vier dochters.
Drie van de jongens overleden op
jonge leeftijd. De overgebleven vier
traden allen in de voetsporen van
hun vader en werden door hem
opgeleid tot kunstschilder. Dit waren
Willem Koekkoek (1839-1895),
schilder van vooral stadsgezichten,
Johannes [Jan] Hermanus Barend
(1840-1912), marineschilder, Barend
Hendrik Koekkoek (1849-voor
1909), landschapschilder.
De oudste zoon van Hermanus,
Hermanus junior (1836-1909)
schilderde net als zijn vader
zeegezichten. Junior begon in
Engeland een Fine Art Gallery aan
het Piccadilly in Londen, omdat de
schilderijen van de Engelse kust en
havens van hem en zijn vader daar
zo goed verkochten.
Uit de geboorteakten van de
kinderen blijkt dat Hermanus sr.
en zijn gezin talloze malen verhuisde
binnen Amsterdam. In 1843
vertrokken zij naar de Overtoom
Boven: H. Koekkoek, Riviergezicht met
hooischip, olie op paneel 32 x 44 cm, gesigneerd.
Collectie Simonis & Buunk, Ede
Linksboven: portret van Hermanus Koekkoek
uit het boek van J. Immerzeel, 1842.
Links: geboorteakte Hermanus Koekkoek,
geboren Middelburg 1815.
in Nieuwer-Amstel (sinds 1896 gemeente
Amsterdam). In 1847-1848
woonde het gezin in Hilversum,
om daarna weer in Amsterdam en
Nieuwer-Amstel te wonen.
35

# 4 | Hermanus Koekkoek
H. Koekkoek, Schepen op woelige zee, olie
op doek 33 x 48 cm, gesigneerd en gedateerd
’62, Collectie Simonis & Buunk, Ede
Huwelijkscrisis
Tijdens hun verblijf in Hilversum
rezen er huwelijkse problemen
tussen Hermanus Koekkoek en zijn
vrouw. Het echtpaar maakte op
een nacht in oktober 1847 vreselijk
ruzie, waarbij de schilder zo kwaad
werd, dat hij zijn vrouw heeft
geslagen. De vrouw was dusdanig
toegetakeld dat de plaatselijke
dokter, Johannes Frederik van
Hengel, erbij werd gehaald. Samen
met Klaasje van Ingen, het 19-jarige
dienstmeisje van de familie
Koekkoek, legde de arts voor de
kantonrechter van Naarden een
verklaring af. IV
De burgemeester van Hilversum
maakte van dit gebeuren een
proces-verbaal op en diende een
Ondanks dit incident
heeft mevrouw
Koekkoek
geen echtscheiding
aangevraagd
aanklacht in. Wat was er precies
gebeurd? Uit het vonnis van de
rechtbank blijkt dat de echtgenote
zulke onaangename opmerkingen
en verwijten naar haar man had
gemaakt, dat hij buiten zinnen van
woede was geraakt. Helaas staat
niet in het vonnis vermeld wát de
vrouw precies gezegd had. Voor
dit wangedrag kon de rechter een
gevangenisstraf geven van maximaal
twee jaar, plus een boete
van maximaal honderd gulden. De
rechter merkte echter op dat ‘de
onaangename bejegeningen’ van
mevrouw Koekkoek als verzachtende
omstandigheid werden
aangemerkt. In de aanklacht werd
niet meegenomen dat zij ruim vijf
maanden in verwachting was van
hun zevende kind. De rechter gaf
de kunstschilder geen gevangenisstraf,
maar een fikse boete van
vijftig gulden. In die tijd een groot
geldbedrag. V Ondanks dit incident
heeft mevrouw Koekkoek geen
echtscheiding aangevraagd en
bleven zij bij elkaar wonen.
Inkomen
Kon de schilder deze hoge boete
wel betalen? Wat was zijn inkomen
ongeveer? Uit brieven aan de
Commissie voor de Tentoonstelling
van Kunstwerken van Levende
Meesters kan worden afgeleid, dat
H. Koekkoek veel meer geld kreeg
voor een schilderij dan andere
H. Koekkoek, Het binnenhalen van de
netten bij stormachtig weer, olie op doek
67 x 101 cm, gesigneerd. Collectie Simonis
& Buunk, Ede
Links: vonnis rechtbank Amsterdam, jaar
1847, eerste bladzijde.
kunstschilders uit zijn tijd. In 1862
vroeg hij bijvoorbeeld voor een
schilderij getiteld: ‘Een stil water
met onderscheidene vaartuigen,’
fl 1300,- . De bekende Haagse
schilder J. Bosboom rekende in dat
jaar fl 200,- voor een schilderij,
mevrouw Ronner-Knip te Brussel
voor haar schilderijen met katten
fl 650,- en fl 350,- en W.C. Nakken
fl 300,- voor een werk. In 1874
36
37

# 4 | Hermanus Koekkoek
Rechts: huwelijksakte van Hermanus Koekkoek
te Amsterdam 1837.
H. Koekkoek, Langs de rivier op een
zomerse dag, olie op doek 37 x 58 cm,
gesigneerd. Collectie Simonis & Buunk, Ede
vroeg H. Koekkoek voor een doek
fl 3000,-. Terwijl andere schilders
zoals J.H. Weissenbruch en Ch.
Leickert hun stadsgezichten en
landschappen voor fl 500,- en fl
600,- aan de man brachten. Uit
deze prijsverschillen blijkt de grote
populariteit van Hermanus Koekkoek.
VI In 1873 verhuisde hij met
zijn gezin naar Amsterdam; uit de
kiezerslijsten voor de verkiezing
van gemeenteraadsleden van
Amsterdam blijkt dat hij voldoende
geld verdiende om als stemgerechtigde
te worden ingeschreven. VII
Waardering, kritiek en jaloezie
Johannes Immerzeel beschreef in
zijn standaardwerk over Nederlandse
en Vlaamse kunstenaars uit
1843 de linkshandige H. Koekkoek
als een verdienstelijk zeeschilder.
Hij meende dat Koekkoek wars
was van alle navolging en ijverige
studies maakte naar de natuur.
Hij prees de uitvoerigheid, zuivere
kleur en de mooie en afwisselende
composities. Hij schreef dat de
meeste schilderijen van Koekkoek
in Engeland verkocht werden. IIX
In 1875 ontving Hermanus Koekkoek,
die sinds 1873 aan de
Amsteldijk in Amsterdam een huis
en atelier huurde, de grote gouden
koninklijke medaille, ter beschikking
gesteld door Koning Willem
III. Vierentwintig vooraanstaande
Haagse schilders schreven daarop
een boze brief aan de koning, die
zij publiceerden in de Kunstkronijk.
Ze waren het met deze toekenning
niet eens en deelden mee dat
zij niet meer wilden meedingen
naar die onderscheidingen. De
brief werd ondertekend door onder
meer J. Bosboom, J. Maris,
J. Israëls, H.W. Mesdag, A. Mauve
en J.H. Weissenbruch.
Een ander blijk van kritiek op
Koekkoek spreekt uit een bespreking
van een tentoonstelling van
zijn schilderijen in het Algemeen
Onder: brief van H. Koekkoek (stadsarchief
Amsterdam, toegang 64, inv 67) aan de
commissie der stedelijke tentoonstellingen
te Amsterdam, 1874.
Handelsblad van 22 november
1876. De recensent geeft kritiek
op twee doeken van Koekkoek, getiteld
‘Strandgezicht bij onstuimig
weer’. Hij schrijft: ‘Bijna alles is hier
aan de keurige techniek opgeofferd.
Van nabij zijn die gladde
golfjes talentvol gepenseeld, maar
wanneer men op kleine afstand het
geheel overziet, zou niemand voor
zulke salongolfjes terugdeinzen
en krijgt men geen indruk van een
ontzagwekkend alles vernielend
element.’
In augustus 1882 vertrok H. Koekkoek
met zijn echtgenote en twee
dochters Elizabeth (weduwe) en
Anna Paulina (ongehuwd) uit
Amsterdam naar Haarlem. Zij
gingen even buiten het centrum
wonen, aan de Schotersingel 107.
IX
Lang heeft de schilder niet van
zijn nieuwe huis kunnen genieten.
Op 5 november 1882 overleed
hij, op 67-jarige leeftijd, aan een
beroerte. Koekkoeks nalatenschap
bestond uit een geschat bedrag
van fl 15.000,-, een behoorlijk
bedrag voor die tijd. X Een jaar na
zijn dood werden in Amsterdam
zijn nagelaten schilderijen geveild.
XI
Het Algemeen Handelsblad van 5
nov.1883 schreef bij de aankondiging
van de veiling: ‘Het is bekend
dat deze vermaarde zeeschilder
even vlug als vlijtig werkte. Toch
wekt het verbazing dat nog zulk
een groot aantal doeken (83) op
het atelier waren, daar het van
een algemene bekendheid is, dat
Koekkoek ofschoon hij zijn kunst
op prijs hield, véél verkocht.’ Uit
deze collectie blijkt dat hij behalve
zee-, rivier- en strandgezichten
ook landschappen en bosgezichten
schilderde.
I. Met dank aan de kunsthandel Simonis
& Buunk te Ede.
II. Guido de Werd, Barend Cornelis
Koekkoek (1803-1862) zijn familie, zijn
school en het B.C.Koekkoek-Huis in
Kleef (2000);
III. Noord-Hollands Archief Haarlem
[NHA], huwelijksregister Amsterdam
1837, reg 3 folio 74v. en huwelijkse
bijlagen Amsterdam 1837, inv 765 reg
3 folio 74v.
IV. NHA Rechtbank Amsterdam, toegang
198, inv nr430, rol 664 (proces-verbaal),
1847.
V. Archief rechtbank Amsterdam, toegang
198, inv.nr, 26 vonnis 664 [1847];
en inv.nr.430, rol nr 664 [proces-verbaal].
Ter vergelijking een Amsterdamse
arbeider verdiende ongeveer f 6,- -F
11,- per week; Een Haagse rijtuigmaker
verdiende f.330,- per jaar, een metaalarbeider
verdiende f 600,- per jaar zie
P.R.D. Stokvis, De wording van modern
Den Haag (1986).
VI. Stadsarchief Amsterdam, Archief
Commissie voor de Tentoonstelling van
Kunstwerken van Levende Meesters,
toegang 64, inv.nr. 48, 49 en 65, 67 (
ingezonden brieven van kunstenaars/
inzenders) .
VII. Stadsarchief Amsterdam Kiezerslijsten
gemeente Amsterdam toegang
30272, inv nr 6 en 7. Koekkoek
betaalde in 1881 f.65,41 aan belasting
op personeel.
VIII.); J. Immerzeel, Levens en kunstwerken
van kunstschilders (1842-
1843);
IX. NHA, bevolkingsregister Haarlem,
periode 1860-1890.
X. [NHA, Toegang 178, Archief Memories
van Successie 1882, Haarlem invnr
1660, regnr 5/8870]
XI. Stadsarchief Amsterdam Toegang
15030, aanvraagnummer 94925, catalogus
der schilderijen nagelaten door
Hermanus Koekkoek 6 nov.1883.
38
39

# 4 | Aanwinsten
Tekst: Helen van der Eem / beeld: Noord-Hollands Archief
Nieuwe archieven
en collecties
Bij het Noord-Hollands Archief zijn de afgelopen maanden diverse nieuwe archieven
binnengekomen. In deze rubriek aandacht voor enkele van die archieven, die ondertussen
te raadplegen zijn in de studiezaal.
Boven: plan voor de verbouwing van een
drogisterij in Haarlem, gemaakt door architect
H.W. van Kempen (maart 1931).
Rechts: rijbewijs van H.J.J. van Amerongen,
afgegeven op 23 april 1938 in Haarlem.
Instellingen in de
provincie
Aanvullingen op de collectie
van Losse Aanwinsten
(verkregen vanaf 1984) van
het Noord-Hollands Archief,
1580-2006, inv. nrs. 67-68,
70-72: 0,10 m
Inv. nr. 59: Persoonlijke documenten
uit de Tweede Wereldoorlog
van verzetsman en medewerker
van het Rode Kruis Franciscus
J.J. van Amerongen te Overveen,
(1938) 1940-1945 (1948). Van
Amerongen (1893-1987) woonde
met zijn gezin aan de Ramplaan in
Overveen. Hij was vertegenwoordiger
in sigaretten tot in de Tweede
Wereldoorlog. Tijdens de oorlogsjaren
was hij actief in het verzet,
door onder meer onderduikadressen
voor tewerkgestelde jongeren
te zoeken. Hij was verder leider van
de verkenners (‘oubaas’) in Haarlem,
Overveen en Santpoort. Bij de
evacuatie van Overveen verhuisde
het gezin naar de Grote Markt in
Haarlem. Bij het Rode Kruis zette
hij zich vaak in om mensen die
elkaar zochten, weer te herenigen.
Prentbriefkaart met een foto van het
stadhuis in Haarlem, uit het plakboek van
J.H. Reinders.
Inv. nr. 72: Plakboek met foto’s,
brieven en krantenknipsels van J.H.
Reinders als gemeenteraadslid van
Haarlem, 1966-1969 (1970). Reinders
was van september 1966 tot
mei 1969 lid van de gemeenteraad
namens de Protestants Christelijke
Groep, een samenwerkingsverband
van diverse protestants christelijke
partijen in Haarlem. Reinders
nam deel namens de CHU. Hij was
secretaris van de fractie en beheerde
de portefeuilles onderwijs
en volkshuisvesting. Tijdens zijn
raadsperiode zat hij in verschillende
commissies. Van 1 mei 1969 tot
28 mei 1977 was hij burgemeester
van Willemstad (Noord-Brabant) en
daarna tot 1 oktober 1988 burgemeester
van Boskoop.
Aangesloten
gemeenten
BEVERWIJK
Charters in het bezit van
Museum Kennemerland
te Beverwijk betreffende
eigendomsbewijzen, Collectie
van, 1489-1873 (1929):
4,75 m
De collectie is alleen digitaal te
raadplegen en heeft in hoofdzaak
betrekking op de verkoop/
koop van onroerende goederen.
De charters zijn getranscribeerd
door de in 1997 in leven geroepen
Werkgroep Paleografie van het
Historisch Genootschap Midden-
Kennemerland en toegankelijk via
de publicatie ‘Transcriptie van 93
charters/akten in Museum Kennemerland
1489-1873’, Beverwijk
2011. Elk charter werd voorzien
van een samenvatting en/of
Ontwerp voor glas-in-loodraam ‘Soli Deo
Gloria’ voor een jeugdhuis aan de Donkerelaan
in Bloemendaal, gemaakt door
architect H.W. van Kempen (1929).
transportakteformulier. Daarnaast
bevat de publicatie alfabetische
lijsten van persoons-, veld-, plaatsen
straatnamen, een verklarende
woordenlijst en lijsten van maten
en munten.
BLOEMENDAAL
Architectenbureau H.W. van
Kempen te Bloemendaal,
(1920) 1928-1973: 0,75 m
Hendrik Willem (roepnaam Henk)
van Kempen, geboren op 5 mei
1899 te Bloemendaal en overleden
op 10 september 1984, was architect
BNA. Hij behaalde in 1920 het
diploma aan de School voor Bouwkunde,
Versierende Kunsten en
Kunstambachten te Haarlem. Van
40 41

# 4 | Aanwinsten
Kempen ontwierp onder andere
landhuizen en villa’s in Bloemendaal,
Aerdenhout en Heemstede.
Ook het jeugdhuis Soli Deo Gloria
(nu de horecagelegenheid Vanouds
het Dorpshuys) aan de Donkerelaan
20 in Bloemendaal werd in
1929 door hem ontworpen.
HAARLEM
Stichting Gedenkteken
Joodse Slachtoffers WO II
Haarlem, 1998-2004: 0,40 m
De stichting werd, na voorbereidende
werkzaamheden door S.
Hartman en J.C. van Veen, op 8
januari 1998 opgericht. In de vergadering
van 22 november 2004
besloot het bestuur de stichting
op te heffen. Van de tweeledige
doelstelling was toen één deel uitgevoerd,
te weten de publicatie van
‘Wij Gedenken: Omgekomen - Ondergedoken:
de Haarlemse Joden
1940-1945,’ Haarlem, 2004. Met
het gemeentebestuur werd geen
overeenstemming bereikt over de
hoofddoelstelling, de plaatsing van
een monument in de Haarlemse
openbare ruimte. De namen van
alle door de Duitse bezetter en zijn
handlangers vermoorde Joodse
burgers van Haarlem zouden daar
op moeten staan, met vermelding
van hun geboortedatum en -plaats
en datum van overlijden, voor
zover bekend. Naderhand hebben
anderen zich opnieuw ingezet voor
de plaatsing van een monument,
zoals door de stichting beoogd
was. Ditmaal met het verlangde
resultaat. De onthulling ervan vond
plaats op 23 september 2012 op
het Rabbijn Philip Frankplein.
Stichting Haarlem Boekenstad
betreffende de Bakenesser
Avonden te Haarlem,
1997-2008: 0,40 m
Ontwerp voor een politiebureau in
Bloemendaal, gemaakt door architect
H.W. van Kempen (1936).
In 1977 werd Stichting Haarlem
Boekenstad opgericht met als doel
het naar buiten brengen en het
bevorderen van de verbondenheid
van Haarlem met boeken. Er werden
boekenmarkten georganiseerd,
een jaarlijkse antiquarenbeurs
en periodiek werd de Laurens
Janszoon Costerprijs uitgereikt. In
1997 begon men met de organisatie
van literaire avonden in de
Bakenesser Kerk, met als gasten
onder meer Adriaan van Dis, Geert
Mak, Kees ‘t Hart, Renate Dorrestein,
Marga Minco, Kader Abdolah
en Jan Siebelink. Om verschillende
redenen besloot Stichting Haarlem
Boekenstad begin 2009 te stoppen
met de Bakenesser Avonden.
HAARLEMMERMEER
Muziekvereniging Excelsior
te Hoofddorp, (1915) 1945-
2014: 1,90 m
Muziekvereniging Excelsior maakt
al een tijd deel uit van het leven in
Haarlemmermeer. Er bestaat een
foto van Excelsior met een vaandel
met daarop het jaar 1893. Ook is
er een kopie van het programma
van een optreden op 13 april
1915. Hierna bleef het stil rond
het gezelschap. Uit een artikel in
De Meerbode van 2 mei 1928 blijkt
dat het korps door omstandigheden
een slapend bestaan heeft
geleid en daarna opnieuw leven is
ingeblazen. Het gezelschap werd
formeel op 23 april 1928 opgericht
als Hoofddorps Fanfaregezelschap
Excelsior met onder andere als
doel de beoefening en bevordering
van de toonkunst en het opluisteren
van feesten. In 1958 is als
rechtspersoon koninklijke goedkeuring
verkregen.
In 1961 is het tamboerkorps
opgericht. Ondertussen deed
Excelsior het goed bij concoursen.
In 1963 bereikte het de hoogst
haalbare afdeling in de muziek,
de Vaandelafdeling. In 1970 werd
de vereniging uitgebreid met het
majorettekorps en een jaar later
werden ook houtblazers toegelaten.
De fanfare is in 1971 omgezet
in een harmonieorkest. Voor de
jongste leden van Excelsior werd
het introductieorkest opgericht. In
1979 opende Excelsior samen met
scouting Sint Maarten het nieuwe
gebouw De Dukdalf. De drumband
en het majorettekorps zijn in loop
van de jaren negentig opgeheven.
Medio 2014 verhuisde de vereniging
naar de Boerderij.
HEEMSKERK
R.-K. Kleuterschool De Woelwaters
te Heemskerk, 1964-
1974 (1987): 0,05 m
Het archief is afkomstig uit de
nalatenschap van de hoofdleidster
van de R.-K. Kleuterschool
De Woelwaters, mej. M.P. Jacobs.
In 1974 ging zij met pensioen. In
1980 werden de kleuterschool en
de lagere Martin Luther Kingschool
samengevoegd tot basisschool. Het
bestuur van de kleuterschool was
in handen van de Stichting R.-K.
Schoolbestuur Heemskerk.
Fanfaregezelschap Excelsior speelt tijdens
een bezoek van Koningin Juliana aan het
Eeuwfeest in de gemeente Haarlemmermeer,
Foto Swart Amsterdam (2 juli 1955).
HEEMSKERK
Welling, pastor J.J.A.M., te
Ouder-Amstel, 1965-1980:
0,10 m
Jacobus Johannes Antonius Maria
(roepnaam Ko) Welling, geboren op
21 januari 1937 te Ouder-Amstel
en overleden op 10 maart 1980
te Ouder-Amstel, was roomskatholiek
pastor. J.J.A.M. Welling
studeerde aan het kleinseminarie
Hageveld in Heemstede en het
grootseminarie te Warmond. Hij
werd tot priester gewijd op 23
mei 1964. Zijn eerste heilige mis
deed hij op 24 mei 1964 in de
parochiekerk van de Parochie Sint
Urbanus in Duivendrecht. Augustus
1964 werd hij benoemd tot pastor
van de Parochie Heilige Bavo aan
de Herenweg in Heemstede. Het
archief bevat in hoofdzaak teksten
van zijn in Heemstede gehouden
preken. Op 1 september 1978 werd
Welling benoemd tot pastor aan
het city-pastoraat te Amsterdam.
Zie ook het archievenoverzicht op
www.noord-hollandsarchief.nl. Daar is
tevens een uitgebreid overzicht te vinden
van aanwinsten van archieven en
collecties en aanvullingen op archieven
en/of collecties.
42 43

Briefkaart ter gelegenheid van de Bevrijding,
collectie Noord-Hollands Archief.
Noord-Hollands Archief
Postbus 3006
2001 DA Haarlem
(023) 5172700
www.noord-hollandsarchief.nl
info@noord-hollandsarchief.nl
www.facebook.com/nharchief
www.twitter.com/nharchief