Zaak Antonius van der Waals

S'lVVM 1IHG NVA SniNO.LNV )lVYZ HG

FRANK VISSER
DE ZAAK
ANTONIUS
VAN DER WAALS
foriln
boekerij
AD. M. C. STOK
ZUID-HOLLANDSCHE UITGEVERSMAATSCHAPPJJ B.V. -
DEN HAAG

JiJZ.IiJtt iJp!fvuoq 3!JVUI.IOOtt
JiJlf uvv uiJ3v.1piJ&Io

DANKBETUIGING
Een woord van bijzondere dank aan allen, in het bijzonder
aan de ex-rechercheur Jan van den Ende en eveneens aan
het Genootschap van Engelandvaarders, die tot het tot
standkomen van deze uitgave hebben bijgedragen en vele
authentieke foto's en documenten ter reproductie hebben
afgestaan. ·
Een inhoudsopgave en een uitvoerig naamregister vindt men
achterin het boek opgenomen.
Mage deze documentaire voor iedereen zijn duidelijke taal
spreken.
De uitgever

(
Ter begeleiding
Waarom dit boek?
Waarom ,De Zaak Antonius van der Waals'?
Waarom deze, tot in de kleinste belangrijke details uiteengerafeld, in woord en
beeld?
Waarom deze ontstellende documentaire over een der grootste landverraders
die Nederland ooit heeft gekend, 25 jaar nadat Anton van der Waals - tegen wie
de doodstraf werd geeist en werd uitgesproken, waarbij H.M. de Koningin
meende geen gratie te mogen verlenen - de kogel kreeg? Waarom dit nu in onze
Forum Boekerij voor het forum van het Nederlandse volk gebracht?
Waarom ... Waarom ... Waarom? ? ?
Omdat hiermee allereerst een ereschuld moet worden voldaan, die nog steeds
niet is afgelost. De ereschuld tegenover de 83 van onze mede-vaderlanders
(waarvan er 38 de dood vonden), wier arrestatie tijdens de Tweede Wereldoorlog
in 1948 door het Bijzonder Gerechtshof bij proces-verbaal onomstotelijk bewezen
werd als te zijn veroorzaakt door de verrader Antonius van der Waals.
Bovendien de ereschuld tegenover de vele andere mede-vaderlanders (in deze
documentaire worden er maar liefst n6g 44 genoemd), waaromtrent in de jaren
1946-1948 door het rechercheapparaat van de Politieke Recherche aan de
Procureur-Fiscaal toen nog geen volkomen afdoend bewijs van verraad door Van
der Waals kon worden geleverd. In dat stadium van grote emotionele roerselen
onder de Expoge's en aile andere nauw bij de Zaak Antonius van der Waals
betrokken vaderlanders, kon de Procureur-Fiscaal zich uiteraard niet de minste
twijfels of onzekerheden permitteren.
Omdat er vervolgens nu eenmaal in het Ieven van ons mensen dingen voorkomen,
die niet vergeten m6gen worden en die - aan de vergetelheid onttrokken
- de jonge generaties duidelijk waarschuwen voor wat landverraders kunnen
aanrichten, opdat zij in de toekomst, indien nodig, hun ogen wijd zullen open
houden!
Maar dan ook een documentaire, deze documentaire, zonder de franje van het
sentiment, zonder niet bewezen feiten, uitsluitend gebaseerq op de nuchtere
realiteit, zoals deze zich zo keihard manifesteerde in de jaren van onderdrukking
door de nazi's. Het is een stuk fel bewogen recente historie, dat door de
samensteller Frank Visser kon worden opgebouwd tot een beklemmende climax
uit die enorme chaos van processen-verbaal, documenten, nieuwe getuigenverklaringen
en uitvoerige correspondenties, steeds gecontroleerd en her-

gecontroleerd door de mannen, die destijds deel uitmaakten van het Politieke
Rechercheapparaat. Dat stuk historie begint zo ogenschijnlijk achteloos en
simpel . . . enige Rotterdamse verzetslieden besluiten de zogenaamde ,geheime
agent' Anton van der Waals uit de weg te ruimen, als in het late voorjaar van
1941 onomstotelijk komt vast te staan, dat deze Vander Waals de verrader is
geweest van de illegale organisatie ,Vrij Nederland' en rnisschien ook van ,De
Geuzen'. Maar die- verzetslieden worden door de SD gepakt en de SD-beambte
Van der Waals, geprotegeerd door zijn politiechef Joseph Schreieder van de
Sicherheitsdienst op het Binnenhof te Den Haag, begint zijn rnisdadige Judaswerk
dan pas goed. Hoe ,droog' het soms lijkt om al die koele, feitelijke
verklaringen van de nabestaanden door te nemen over wat werkelijk gebeurd is,
daaronder en daarachter trilt iets huiveringwekkends, iets zo pervers en duivels,
dat de sprekende feiten aileen de enorme draagwijdte hiervan scherp kunnen
bepalen.
En dan, als zovele ontelbaren in nazihanden de dood hebben gevonden, maar
66k als zovelen uit kampen en kerkers naar hun dierbaar bevrijd Nederland in
vaak vreselijke lichamelijke en geestelijke toestand kunnen terugkeren, doch
intens bezield van hemieuwd verlangen naar een betere wereld, komt aarzelend
die grote vraag op: waar is Antonius van der Waals? ... Als men in mei en juni
1945 weer een beetje orde op zaken kan gaan stellen, blijkt de verrader
spoorloos verdwenen ... Waarheen en waarom? Daar komen de ex-illegalen
terug, waarvan er velen gezworen hebben zich op Van der Waals te wreken, uit
naam van het bonafide verzet. Van der Waals wordt gezocht en gevonden. Ja,
hier wordt deze documentaire in al z'n objectiviteit (al is de auteur om verdachte
redenen enkele malen sterke betrokkenheid bij het onderwerp verweten! ) een
regelrechte thriller, die men werkelijk adernloos en met stijgende verbazing leest.
Hier botsen belangen op tegenbelangen, menselijke kleinheid op menselijke
grootheid, onrecht op mensenrecht. Zo bleek mijzelf nu ook pas goed wat de
SD-chef Joseph Schreieder, die kleine scherpe schaakspeler met mensenlevens,
aan verantwoordelijkheden op zich heeft geladen: regelrechte provocatie van
fatsoenlijke Nederlanders, die in het goede geloof verkeerden dat de Nederlandse
Regering te Londen hen opdrachten gaf tot sabotage en spionage, teiwijl al die
zogenaamde opdrachten pure verzinsels waren van de Sicherheitsdienst met geen
ander doel dan om in principe totaal onschuldige burgers tot daden aan te
zetten, waarop zij door het Deutsche Gericht bij voorbeeld ter dood konden
worden veroordeeld. Voor dat rnisdadige doel werd Anton van der Waals ingezet,
zich voordoende als ,goede verzetsman' en/of ,agent van de Britse Geheime
Dienst'. Dat hij bovendien in de winter 1944-45 nog twee moorden pleegde, om
zich met de papieren van deze vermoorde mannen veilig te stellen voor talloze
dreigende wraaknemingen, zal wei niemand verbazen. De verrader poogde daarmee
op ander werkterrein zijn slag te kunnen slaan, maar ... kreeg uiteindelijk
het (Russische) lid op de neus.
Er zullen in dit omvangrijke stuk nog wei hiaatjes zijn.
Soms kon een getuige onder de enorme emotionele stress van het moment
zich bepaalde bijzaken niet goed meer herinneren. Waar mogelijk heeft de auteur
dat aan de hand van andere verklaringen pogen aan te vullen en dit steeds

vermeld in vergelijking met wat oorspronkelijk werd verklaard. Mocht u, Iezer en
lezeres, wat ter zake doet om een bepaalde momentopname te ,verscherpen'
kunnen aanvullen, dan ben ik u uiteraard zeer dankbaar. Dit alles dient immers
de waarheid en niets dan de waarheid, die nu eenmaal ingewikkelder, bizarder en
altijd verbazingwekkender is dan welke ,fiction' dan ook.
Gij moogt wei weten dat ik v66r alles heb gevraagd, gewenst en geeist: laat
uitsluitend de feiten spreken en leg deze vast in een nuchter en koel ,Van der
Waals-requisitoir' zonder meer. Een documentaire, die ik na totstandkoming in
woord en beeld heb Iaten verifieren door enige van onze meest integere vaderlanders
... die erbij waren.
Moge deze documentaire zijn ophelderend, zuiverend en waarschuwend werk
verrichten.
~

XXVII:
ALIAS VANVEEN
De echte Hendrik Jan van Veen werd als Nederlands staatsburger op 25 april
1912 geboren in Bitterfeld a/d Mulde, ten noorden van Leipzig. Over zijn ouders
is ons niet meer bekend dan dat zij in goeden doen verkeerden. Van Veen
doorliep het gymnasium te Leipzig en ten tijde van Hitler's Machtiibemahme (30
januari 1933) studeerde hij aan de Rijksuniversiteit te Berlijn, waarschijnlijk
rechten. Dejonge Van Veen, die een politieke loopbaan ambieerde, kantte zich
fel tegen het nieuwe regime. Op disputen liep hij in de gaten. Hij is niet door zijn
studiegenoten verraden, maar door een politiespion. Hij werd door de Gestapo
gearresteerd, losgelaten, weer gearresteerd en ten slotte naar Sachsenhausen
gezonden. Naar het zich laat aanzien is Van Veen aldaar eind 1942 of op zijn
laatst begin 1943 aan gevolgen van mishandelingen overleden. Hij was ongehuwd.
Na het krantebericht, dat Van der Waals op 19 juli in een Rotterdamse straat
's avonds om 11 uur door illegalen zou zijn vermoord, kon Schreieder Van der
Waals aan een uitstekend alias helpen. De baron van Lynden-cover beviel Schreieder
niet, want dat kon niet aan de hand van documenten worden aangetoond. In
overleg met een hoofdambtenaar van het RSHA te Berlijn ontving Schreieder een
in Duitsland uitgeschreven geboorteakte van de overleden Nederlandse staatsburger
H. J. van Veen, die in hetzelfde jaar was geboren als Van der Waals.
Bovendien werden in Berlijn twee ontslagbewijzen uit Duitse concentratiekampen
vervalst op naam van Hendrik Jan van Veen. Schreieder overhandigde
Van der Waals deze papieren v66r zijn vertrek naar Zweden, maar hij maakte er
geen gebruik van, waarschijnlijk om eerst zekerheid te hebben dat Schreieder
hem niet in een val wilde Iaten !open.
De dag waarop Van der Waals Hendrik Jan van Veen werd, is 29 oktober
1943, toen hem in Den Haag op die naam een persoonsbewijs (natuurlijk met
foto en vingerafdruk van Van der Waals) werd uitgereikt. Vervolgens liet dr. ir.
H. J. van Veen zich door gemeentesecretaris Klaas van Walderveen inschrijven in
de gemeente Loosdrecht, op 9 december 1943. Diezelfde secretaris voltrok op
28 juni 1944 het huwelijk in Loosdrecht tussen dr. ir. H. J. van Veen en mej.
Cornelia Johanna den Held, geb. 14 november 1924 te 's Gravenhage, afkomstig
uit Wassenaar (Rijksstraatweg 300), waarna mevrouw C. J. van Veen-Den Held
op 3 juli 1944 eveneens in Loosdrecht werd ingeschreven, adres Nieuwedijk
D 286 te Loosdrecht.
De jonge ,echtgenote' van Vander Waals (zij was op haar trouwdag 19 jaar)
kan met hetzelfde recht slachtoffer van hem genoemd worden als de door hem
verraden illegalen en, vanzelfsprekend, als de voorgaande vrouwen Geigerseder en
Van Looi. Ook na het al spoedig ontbonden schijnhuwelijk bleef Corrie den Held
door zijn chantages onontkoombaar in zijn macht, was genoodzaakt hem tot in
de Russische sector van Berlijn te volgen en als zij bepaalde bedenkelijke dingen
373

deed was dat onder zijn dwang en in feite buiten haar verantwoording. Evenals
Nelly van Looi na het verraad van haar ouders, leefde Corrie den Held a! kort na
haar huwelijksdag in de voortdurende angst dat hij haar, haar moeder, haar
zuster Kitty, haar broer Jimmy en anderen hetzij eigenhandig, hetzij met behulp
van de SO (Van der Waals had ook betrekkingen aangeknoopt met Willy Lages)
zou vermoorden.
Van der Waals kende Corrie den Held a! van v66r zijn reis naar Zweden. Haar
zes jaar oudere broer, de ftlmtechnicus Simon W. den Held (,Jimmy'), zat voor
een ,economisch delict' in de gevangenis te Scheveningen. Het is waarschijnlijk
dat Van der Waals haar aldaar heeft gezien, op een bezoekuur bij voorbeeld. Zijn
flat in ,Boschzicht' aan de Benoordenhoutseweg lag in feite tussen haar moeders
huis in Wassenaar en de kruising Van Alkemadelaan naar Scheveningen. Hij
woonde daar onder de naam Baron van Lynden, a! zat er geen naambordje op de
deur. Van der Waals kwam er achter dat zij een zusje was van S. W. den Held,
die, afgezien van een verraden zwarte handeltje, relaties onderhield met een
Haagse kring zakenlui en semi-verzetslieden. Daarin speelde de destijds nog aileen
lokaal bekende Reinder Zwolsman, toen 32 jaar, een rol. Als Baron van Lynden
benaderde Van der Waals de 18-jarige Corrie. Hij stelde voor door middel van
zijn machtige relaties haar broer te bevrijden. Corrie nam hem mee naar haar
moeder. Deze was onder de indruk. Citaat uit verklaring d.d. 25 oktober 1947
van Cornelia Johanna Penters, weduwe van Arie den Held, oud 61 jaar, wonende
Kon. Wilhelminalaan 80 te Voorburg:
,In het najaar van 1943 heb ik door mijn dochter Cornelia Johanna leren
kennen de man, die u mij hebt vertoond en die u Antonius van der Waals noemt.
Hij stelde zich aan rnij voor als genaamd te zijn Van Lynden en ik begreep dat hij
Baron Van Lynden was, omdat hij een zeer keurige indruk ma*te.
,Nadien is hij verschillende malen bij mij thuis geweest en in de loop van die
tijd deelde hij rnij o.a. mede dat hij spion voor de Engelsen was, dat hij daarvoor
een reis naar Zweden had gemaakt, dat zijn ouders, toen hij kind was, steeds op
reis waren geweest en dat hij een Pool was. (Dit vertelde Van der Waals later,
nadat H. W. A. Mossinkoff bij hem als huisknecht in dienst was gekomen. Red.)
Van rnijn dochter hoorde ik, dat Van Lynden zijn ouders had verloren bij een
auto-ongeluk in Amerika. Eerst op 28 juni 1944, toen mijn dochter te
Loosdrecht met hem in het huwelijk trad, heb ik vemomen dat zijn werkelijke
naam dr. ir. VanVeen was.'
Er waren al trouwplannen, toen Vander Waals begin december 1943 zijn flat in
,Boschzicht' verliet en daarmee definitief uit de huid van Baron Van Lynden
kroop. Het was voor hem een geringe moeite geweest om gevangene S. W. den
Held verdere kwijtschelding van zijn vrijheidsstraf te Iaten verlenen. Van der
Waals hoefde nu aileen maar af te wachten tot zich een gunstig moment
voordeed om Jimmy den Held voor het een of het ander te misbruiken.
Voorlopig zette Jimmy zijn (zwarte) handelspraktijken op de oude voet voort. Je
hebt relaties of je hebt ze niet!
In Loosdrecht kreeg Van der Waals het bar druk. AI in het voorjaar van 1943
(overbrengen van de zeilboot van Nelly van Looi naar Jachthaven ,De Uitkijk',
374

waama Van der Waals de boot als zijn eigendom beschouwde) had hij er de
nodige kennissen opgedaan, maar een Duitse Verwalter, die ,vijandelijk vermogen'
op Loosdrecht beheerde, d.w .z. voomamelijk onroerend goed, gaf hem
pas echt de waardevolle inlichtingen. Aldus was de aandacht van Vander Waals
gevallen op het adres Nieuwedijk D 286. Deze woning, eigendom van makelaar
Bouman in Hilversum, werd vee! gebruikt door de aannemer J. T. van Splunteren,
Sumatralaan 19 te Hilversum, compagnon van de eveneens vaak in
Loosdrecht verblijvende aannemer De Reuver. De heer De Reuver woonde
tegenover de kunstschilder Henk van Galen (Oud Loosdrecht C 149), een man
voor wie Van der Waals direct veel belangstelling had, omdat hij al een tijd van
plan was zijn geld o.a. in schilderijen te beleggen.
Van der Waals meende aanvankelijk dat Van Splunteren de eigenaar van het
huis was. Over Van Splunteren had hij slechte verhalen van Duitse zijde gehoord.
Deze Hilversummer had zich destijds bereid verklaard barakken voor de Duitsers
in Duitsland te bouwen, maar de Gestapo kwam er achter dat Jacob van
Splunteren fraude pleegde met de z.g. ,Grenzpassierscheine'. Hierdoor kon de
aannemer zo'n kleine honderd man naar believen tussen Duitsland en Nederland
heen en weer Iaten reizen, zonder dat de Duitsers daar enige controle op hadden.
Schreieder noemde Van Splunteren ronduit een ,Gauner' (bedrieger). Dat was
Vander Waals heel welgevallig. Hij vemam dat Van Splunteren al een keer ofwat
straf had uitgezeten in een Duits kamp of tuchthuis. Dus was de aannemer niet
aileen bruikbaar voor klusjes, maar ook chanteerbaar.
In januari 1944 liet Van der Waals eerst in Amsterdam door een beedigde
vertaler MO Duits vertalingen maken van de geboorteakte en het inschrijvingsbewijs
aan de Rijksuniversiteit te Berlijn uit 1931 van Hendrik Jan van Veen. Op
diezelfde dag maakte hij bij de SD in de Euterpestraat fotocopieen van het
vervalste ontslagbewijs uit kamp Dachau op naam van de politieke Hiiftling H. J.
van Veen en van het in- en uitschrijvingsbewijs uit Sachsenhausen. Diezelfde
maand of begin februari plaatste hij een advertentie onder een valse adellijke
naam voor een huisknecht. Van de reflectanten vie! zijn keus op Hendrikus
Wilhelm us Anne Mossinkoff, geb. 29 juni 1902 te Haarlem die op kamers
woonde in Den Haag bij de familie Abels, Toussaintkade 23. Bij het plaatsen van
de advertentie had Vander Waals het plan om in eventuele noodsituaties gebruik
te maken van de personalia van de in dienst genomen knecht. Plannen om
Mossinkoff te vermoorden had Van der Waals in dat stadium nog niet; dat is een
van de weinige dingen die we uit zijn verklaringen als juist kunnen aannemen.
Mossinkoff hielp opgeruimd en vlijtig mee bij de inrichting van het nieuwe
huis en kon het best met zijn nieuwe baas vinden. Minder soepel ging het tussen
Mossinkoff en Corrie den Held, misschien ook omdat zij niet gewend was met
huispersoneel om te gaan, maar zeker omdat Van der Waals niet bepaald de
indruk wekte dat zij de nieuwe Hausmeisterin ging worden. Integendeel: aan
verschillende van zijn nieuwe relaties vertelde hij dat Corrie zijn dienstmeisje
was. Corrie liet zich de eerste maanden, zo lang Van Splunteren en De Reuver
nog aan het huis werkten, maar nauwelijks op Loosdrecht zien. Dat betekende
ook een steeds nauwere samenwerking tussen Mossinkoff en Van der Waals. In
maart of april vertelde Vander Waals zijn huisknecht in diep vertrouwen, dat hij
375

eigenlijk illegale werker was in dienst van de Nederlandse Regering te Londen.
Mossinkoff, hoe wei politiek zonder kennis van zaken of belangstelling, had daar
zo zijn twijfels over (hij sprak die o.a. uit tegen zijn broer P. J. Mossinkoff in
Den Haag), maar hij was zeer zeker bereid zijn baas in bepaalde omstandigheden
te helpen. Het kon, zei Van der Waals, wei eens nodig zijn dat hij en Mossinkoff
zich voor broers uitgaven onder de naam Mossinkoff.
De koop van het huis werd gesloten. Makelaar Bouman was tevreden over de
gang van zaken en hij vertrouwde dr. ir. VanVeen volkomen. Wei heeft Bouman
zich op de bruiloft enigszins verbaasd over het feit dat er niet een familielid van
de bruidegom te bekennen was. Geen nichtje of neefje, geen ouwe aangedane
tante of wat ook. Maar goed, dacht Bouman, Van Veen had zo zijn diepere
achtergronden en hij wist kennelijk wei wat hij deed. De bruid was in elk geval
de moeite waard.
Dr. ir. H. J. van Veen maakte zich dat voorjaar en die voorzomer bijzonder
populair op Loosdrecht. Als een soort Neerlands hoop in bange dagen verstrekte
hij aan alle bruikbare relaties jenever, boter, Engelse sigaretten en wat niet al. Er
werden betrekkingen aangeknoopt met de kunstschilder Henk van Galen en
diens jonge vrouw Maria, waarmee ook Corrie het uitstekend kon vinden. De
schoonvader van Van Galen woonde toevallig tegenover Van Veen, zodat het
contact algauw gelegd was toen Van Veen te kennen gaf schilderijen te willen
kopen. In de loop van de zomer kocht VanVeen bij Van Galen aan schilderijen,
antieke voorwerpen en oude wapens voor een bedrag van f 10.000,-. Hij
betaalde duizend gulden contant en gaf de zeilboot van Nelly van Looi, getaxeerd
op f 7.500,-, in onderpand. De resterende vijftienhonderd gulden heeft
Van Galen nirnmer gezien.
De oude Adam begon al hoven te komen, toen Van Splunteren een elektrisch
fomuis, dat hij de heren Van Veen en Mossinkoff in bruikleen had gegeven,
kwam terugvragen. Kalm zei de weledelgeleerde en weledelgestrenge heer Van
Veen: ,Maak dat je weg komt, schooier, ofik laatje oppakken wegens fraude."
Toen Van Splunteren zei dat hij de Duitsers nooit anders dan benadeeld had en
er op bleef staan zijn mooie fomuis terug te krijgen dat niet van hem, maar van
zijn vrouw was, werd de heer VanVeen echt vervelend. Die avond of de volgende
avond werd Van Splunteren door de SD gearresteerd en naar Vught gezonden.
De Reuver zweette bloed van angst. Ook hem moesten de Duitsers maar liever
niet op de verhoorstoel zetten. Aangezien hij het altijd beter met de heer Van
Veen had kunnen vinden dan Van Splunteren (tot nog toe wel, ten minste) ging
hij onmiddellijk naar VanVeen toe, mede op advies van Bouman, die zei dat Van
Veen toch zeker niet van normale rede en gevoel verstoken was. De Reuver
soebatte en smeekte onder het aanbieden van flessen wijn en het gebruik van zijn
vrachtwagen, of de heer Van Veen zijn enorme invloed bij de Duitsers niet kon
aanwenden. Knorrig zei de heer VanVeen dat hij er over zou nadenken. Eind
augustus was Van Splunteren weer thuis. Z6 dankbaar was hij de heer VanVeen
nu, dat hij onverwijld een cheque uitschreef bij de Nederlandsche Middenstands
Bank a f 50.000,- waar de heer Van Veen om vroeg onder het mom dat het de
illegaliteit ten goede zou komen.
Inmiddels had de heer VanVeen zijn huis in augustus alweer verkocht aan een
376

zekere Van Mourik. Van Veen maakte enige winst bij de verkoop, maar de heer
Van Mourik bleef verder buiten schot. Deze zou de woning begin september
betrekken. VanVeen verkocht alles in huis weer even snel als hij het had gekocht
en trok nu in (derde week augustus) bij zijn grote vriend Henk van Galen, die
nog steeds geen achterdocht koesterde. Hij hielp Van Veen juist met het
omzetten van geld in waardevolle voorwerpen, die niet al te veel bergruimte
opeisten. In die periode kwam Joseph Schreieder eens kijken wat zijn ,V-Mann in
ruste' toch allemaal uitvoerde. Hij belandde bij Van Galen, waar hij zich weinig
op zijn gemak voelde en probeerde Van der Waals weer aan zich te trekken. Het
was de tijd van de ,Attentat' op Adolf Hitler en Schreieder wilde Vander Waals
vooral politiek een beetje bijscholen. ,We hoeven ons geen zorgen te maken," zei
Schreieder. ,De geallieerden zullen zich met ons verenigen. De werkelijke vijand
ligt achter de Poolse grens! "
Dit gesprek, waarbij Van Galen niet aanwezig was, had in zijn althans futuristische
juistheid nogal wat invloed op de gedachtengangen van Van der Waals.
Stel je voor ... spion voor de geallieerden in Rusland! Of ... spion voor de
Russen! Het hing er maar van af wat in de gegeven omstandigheden (dit jaar,
volgend jaar) het beste uitkwam. Maar voorlopig had hij genoeg zorgen en zorgjes
aan zijn kop oin zich in Holland te handhaven.
Heel agressief en kwaadaardig betoonde hij zich, nog altijd als dr. ir. Van
Veen, in het begin van augustus tegen twee ondergedoken jongemannen uit het
Gooi, die zich door meneer Van Veen niet op hun kop wilden Iaten zitten. Een
van hen heette Will em J. A. Bleekemolen, een toen 25-jarige uitgever uit Laren.
Bleekemolen had op de Plassen vriendschappelijke betrekkingen met ,Henk van
Veen' en diens aardige vrouwtje aangeknoopt. De vriend van Bleekemolen heette
Bernard M. Aders, een jonge vertegenwoordiger uit Hilversum. Aders bezat een
zeilboot, waarop VanVeen een welgevallig oog sloeg. Bij een borrel op het terras
van Boeschoten (,De Driesprong') te Loosdrecht stelde dr. Henk van Veen de
twee vrienden voor de boten te ruilen, waarbij hij, Van Veen, bereid was een
bijbetaling te doen. Aders ging akkoord. Henk mocht de boot van Aders
uitproberen. Dat gebeurde. Meneer Henk ramde de boot eerst met de zijkant
tegen een dukdalf en liep vervolgens met de nodige schade vast in een beschoeide
kant. Natuurlijk beweerde meneer Henk dat die schade al aan de boot aanwezig
was geweest en als Aders niet zorgde dat de boot niet op zijn kosten gerepareerd
werd, dan kreeg Aders zijn boot niet terug. Gevolg: Aders en Bleekemolen
troml!Jelden een stuk of acht sterke zeilmakkers van de Plassen op om de boot
met geweld terug te halen. Meneer Henk had inmiddels a) 66k enkele sterke
jongens gehaald en b) de politie te Loosdrecht Iaten waarschuwen. Daar kwam
opperwachtmeester der staatspolitie Jan Ploeger, geen mannetje om mee te
spotten. Meneer Henk zei dat hij liever agent Goedhart had gewild om de kwestie
te regelen, maar Ploeger besliste dat hij de zaak wei zou afdoen. ,Die slampampers,"
zei meneer Henk, ,willen mijn boot stelen." De slampampers barstten
uit in hoongelach, maar dat was gauw over, want meneer Henk trok een
levensgrote revolver en duwde de loop tegen de blote borst van Aders. Nu kwam
Ploeger in het geweer en verlangde van meneer Henk diens vergunning te zien tot
het dragen van een vuurwapen. Prompt toonde meneer Henk een door de SD
377

uitgeschreven vergunning op naam van dr. ir. H. J. van Veen. Op hoge toon
gelastte meneer Henk dat Aders en Bleekemolen in arrest zouden worden
genomen en vervolgens uitgeleverd aan de Feldgendarmerie te Utrecht. Ploeger
had geen andere keus dan de twee jongemannen mee te nemen. Deze smeekten
Ploeger hen alsjeblieft te Iaten gaan. Ploeger kon die dag geen risico's nemen,
maar het is hem inderdaad gelukt de twee jongemannen in Utrecht hun vrijheid
te Iaten geven. Er kwam een hele papierwinkel aan te pas wie nu wei wie had
opgelicht, waar we verder maar aan voorbij zullen gaan. In ieder geval kostte het
Aders vee) geld, ook nog f 750,- aan de scheepsbouwerij ,Het Anker', anders
kon hij zijn boot niet meekrijgen, aangezien meneer Henk daar nog schulden
had.
Op 31 augustus, de verjaardag van de koningin, hielden een aantal watersportvrienden
een feest bij Boeschoten in ,De Driesprong'. De heer en mevrouw Van
Veen waren er, Jimmy den Held met zijn nieuwe vriendin Annemarie (,Ankje')
Voerman uit Amsterdam, de Van Galens, het echtpaar Benders uit Utrecht en tal
van anderen. De heer Benders, schatrijke bioscoopeigenaar en lid van de NSB,
bezat op Loosdrecht een huisje en een grote zeilboot. Henk van Galen had in de
Utrechtse ,Old Dutch' kennis gemaakt met ,Bill' Benders en had hem een zeer
joviale kerel gevonden. Echt iemand om aan dr. ir. Van Veen voor te stellen.
Nou , dat vond meneer Henk van Veen ook. Het boterde best, er kwamen
invitaties over en weer en het werd allemaal druk beklonken. Toen werd er op de
deur van het cafe gebonsd. Twee Duitse officieren, een van de SD en een van de
Feldgendarrnerie, heiden in uniform, wilden weten wat dit te betekenen had. De
spertijd was a! ingegaan en hier zat men maar te feesten alsof er geen oorlog
bestond. Het werd snauwen en algauw klonk het: , Ausweise! " De heer
Boeschoten werd ter plaatse een boete van vijfhonderd gulden opgelegd, de
onthutste gasten moesten elk van vijf tot tien gulden dokken.
Maar daar ging het niet om. ,lemand' (Van Splunteren? ) had de tip gegeven
dat de papieren van dr. ir. Van Veen vals waren en dat hij verrnoedelijk een
illegale werker was. Bij de controle had Corrie haar Ausweis niet bij zich, dus die
werd meteen bij de zwarte schapen gezet. Prompt stapte Henk van Veen naar
voren en maakte zich bekend als de echtgenoot van die dame daar. Hij droeg een
flanellen broek en een Iicht shirtje, zodat de Duitsers hem niet op wapens
hoefden te fouilleren. Een kwartier later werden aileen de heer en mevrouw Van
Veen afgevoerd en door de Duitsers merkwaardigerwijs overgebracht naar het
hoofdbureau van politie te Utrecht. Was het dan toch doorgestoken kaart? ...
Wie anders hadden daar namelijk nachtdienst dan twee volkomen bonafide
agenten, brigadier J. Kuik en hoofdagent D. van Bart. Deze laatste vooral gaf
altijd inlichtingen door aan en trad ook op als verbindingsman voor de Utrechtse
commandant der illegaliteit, Siem de Man. Mevrouw VanVeen werd op een stoel
gezet, terwijl haar echtgenoot in de gang van het bureau nog het een en ander te
besmoezen had met de twee Duitsers. Daama kwarnen ze terug en de SD-er zei
tegen Kuik: ,Deze mensen in bewaring houden tot morgenochtend en om negen
uur overbrengen naar de Feldgendarrnerie in Utrecht."
Van Veen moest afgeven wat hij bij zich had en de twee agenten bekeken o.a.
de papieren uit Duitsland op naam van H. J. van Veen, drie persoonsbewijzen,
378

een bankcheque a f 50.000,- op de NMB te Hilversum en enige kwitanties en
schuldbekentenissen, waarbij het om zeer grote bedragen ging.
,Bent u dat 66k? " vroeg Kuik en toonde de arrestant persoonsbewijzen van
Antonius van der Waals, Anton de Wilde en Anton Cranendonk.
,Dat zijn inderdaad enige van mijn schuilnamen, ja," zei de heer Van Veen.
Hij wees op een fotokopie van het ontslagbewijs uit Dachau. ,Mag ik u vooral
verzoeken dat dit niet in handen van de Duitsers komt? "
Hoofdagent Van Bart was inmiddels achter een schrijfmachine gaan zitten en
tikte een verklaring uit de mond van dr. ir. Hendrik Jan van Veen. Dat ging als
volgt:
,lk ben genaamd Hendrik Jan van Veen en de vrouw, die in mijn gezelschap is,
is mijn echtgenote Cornelia den Held. Hedenavond ben ik in Loosdrecht, waar ik
een huisje heb gehuurd, tijdens een feest aldaar in een cafe, dat werd gegeven ter
ere van de verjaardag van de koningin, met aile bezoekers door de Duitsers
overvallen, waama aile bezoekers en de kastelein boete moesten betalen en
waarna mijn vrouw en ik naar hier zijn overgebracht. Ik kon een betrekking
krijgen van de Duitsers als leraar aan een of andere instelling, aangezien ik
ingenieur ben, maar nu zij mij z6 behandelen, zie ik daarvan af.'
,Kan dat niet morgen, Henk? "vroeg Corrie gefrriteerd.
De twee agenten wisselden veelbetekenende blikken, toen de heer VanVeen
fluisterde: ,Jullie snappen toch wei dat ik een gedropte Engelse agent ben? !
Verduiveld, moet ik dan in het gezicht van de haven stranden? ! "
Er waren nogal wat mensen in het gebouw en in verschillende gangen werd
druk gelopen en gepraat. Van Bart nam een snel besluit. Hij stelde voor Corrie
naar een vrije eel te brengen, een wachtcel. Daar zouden nog meer mensen heen
gebracht kunnen worden, in afwachting van het opmaken van processen-verbaal.
Dan zou Corrie zogenaamd flauw vallen. In de toestand die dat zou geven, kon
Corrie even naar buiten worden gevoerd, waarbij gelegenheid bestond dat meneer
VanVeen op de toiletten aan Van Bart en Kuik snel juiste uitleg gaf.
Dat verliep volgens plan. Corrie viel prachtig flauw en zij en haar man werden
onder ruime belangstelling even naar de binnenplaats gebracht. Eenmaal terug in
het gebouw vertelde de heer Van Veen aan Van Bart op de toiletten water aan
de hand was. Over acht dagen moest hij naar Engeland terug met spionagemateriaal.
Daarvan had hij nog lang niet genoeg. Nu wilde hij eerst weten of hij
morgen door een ,goede' dan wel een ,verkeerde' agent naar de Feldgendarmerie
zou worden gebracht. Een ,verkeerde' agent kon hij wei knock-out slaan, want
hij was ten slotte jiu-jitsu expert, maar daar stond tegenover dat zijn vrouw drie
maanden zwanger was en dus niet hard kon lopen. Daarom liever een ,goede'
agent. Verder moest Van Bart hem beloven zo snel mogelijk twee koffers met
wapens en een zendapparaat weg te halen bij de heer Henk van Galen, v66r de
Duitsers daar huiszoeking kwamen doen.
Van Bart beloofde het en ging nog diezelfde morgen in aile vroegte naar de
illegale werker Aart Ligterink, Mamixlaan 124 te Utrecht, directe medewerker
van Siem de Man. Ligterink zou er voor zorgen dat de koffers met wapens en de
zender werden weggehaald. Daartoe kreeg Ligterink van Van Bart twee briefjes
in het handschrift van meneer Van Veen: het ene met het adres van de
379

kunstschilder Henk van Galen en het andere met het adres van een wijnhandel in
Hilversum, tegenover de Nederlandse Seintoestellen Fabrieken. Daar moest de
boel heen. (De heer Ligterink bewaarde deze briefjes en ze kwamen later in
handen van de Politieke Recherche). Ook vroeg Van Bart aan Ligterink of deze
een auto zou kunnen verzorgen, waarmee de geheime agent en diens zwangere
vrouw zouden kunnen vluchten. Volgens Ligterink heeft hij geprobeerd die
morgen een auto te krijgen, maar dat lukte niet.
Het h6efde trouwens ook niet, want toen de ,goede' agent, die de heer en
mevrouw Van Veen naar de Feldgendarmerie bracht, een vluchtkans bood, zei
Van Veen: ,Nee, ik denk dat ik me er wei uitpraat. Dit is in aile opzichten
beter! "
En dat lukte. De ,goede' agent bleef anderhalf uur wachten en zag de heer Van
Veen en zijn vrouw toen triomfantelijk naar buiten komen. De schildwacht
presenteerde het geweer voor de Duitse officier, die Van Veen naar buiten
geleidde. Grinnikend zei de heer Van Veen tegen de agent: ,Ze zijn er in
getrapt! Mijn papieren zijn ,echt' gebleken! " De agent, niet precies op de
hoogte van de hele toestand, begreep niet dat dit nu juist ,verkeerd' was en
feliciteerde Van Veen. Daarna bracht hij hen terug naar Van Bart, die inmiddels
naar huis was gegaan. (Op het bureau van de Feldgendarmerie werd met Schreieder
gebeld, die zich in Zeist bevond).
Van Veen was net te laat om te verhinderen dat zijn wapens en zender werden
weggehaald, zoals hij ten minste tegen Van Bart zei. In feite was dit de hele
opzet. Aannemer Ligterink en zijn vriend W. J. Lens, eveneens lid van de
,Landelijke Illegale Organisatie Utrecht' ( destijds op initiatief van Theo Dobbe
opgezet), fietsten die ochtend van 1 september 1944 naar Loosdrecht. Van
Galen gaf de koffers en de zender direct mee, bij het zien van het door VanVeen
geschreven briefje. De twee mannen brachten de koffers niet zonder moeite en
levensgevaar via binnenwegen naar het adres in Hilversum. Daar kwam VanVeen
de koffers diezelfde middag met de wagen van Van Splunteren weer ophalen.
Tot zijn vreugde zag hij dat er een grote Amerikaanse Colt ontbrak. Het plan had
gewerkt!
Kalm belde Van Veen de heer Ligterink op, allereerst om hem het heuglijke
nieuws van zijn vrijspraak te melden (ook de heer Ligterink had geen argwaan)
en vervolgens zei hij : ,Die Colt moet ik echt terug hebben, hoor. Breng me die
morgen, dan krijg je een modemer en veel beter wapen. Dat gaat het begin
worden van een hele leverantie aan jullie." Nu was Ligterink die volgende dag,
zaterdag 2 september, verhinderd en hij vroeg of hij zondag dan mocht komen.
Dat werd hem genadiglijk toegestaan.
Die zondag 3 september gebeurden er een heleboel vermeldenswaardige
dingen. Allereerst waren Vander Waals alias VanVeen alias dr. ir. Mossinkoff en
zijn ,broer' Willem Mossinkoff op de fiets, met hengelstokken en schepnetten
aan de stangen gebonden om niet op te vallen, in aile vroegte naar Aalsmeer
gereden. Daar lag het nieuwe uitverkoren onderduikadres van Vander Waals: een
woonschuit, achter de woning van de tuinder Jacob Spaargaren, Uiterweg 109.
Die woonschuit was het eigendom van de Amsterdamse makelaar in effecten A.
Sauveplanne uit de Niersstraat. De boot werd nog steeds gehuurd door de
380

Amsterdamse rijwielhandelaar J. W. Duiker en diens vrouw uit de Watteaustraat
29, maar Van der Waals had al van zijn bediende Mossinkoff gehoord dat deze
mensen wei bereid zouden zijn verdere huur in verband met de oorlogssituatie te
Iaten schieten. Nu was Van der Waals in het stadium om aankoop te overwegen.
Hij bekeek de onbewoonde schuit weer vanaf diverse punten met een vishengel
in zijn hand en hij liet zich door Mossinkoff (die in feite keek naar zijn laatste
wereldse verblijfplaats) de jachthavenexploitant, de heer Anton Kroger, aanwijzen.
Terug in Loosdrecht bij Henk van Galen, waar Corrie en Maria nog sliepen,
ging Van der Waals naar het atelier van Van Galen op het erf. Van Galen was
daar aan het werk. Terwijl Mossinkoff een ontbijt-lunch ging maken, bracht Van
der Waals het gesprek op Benders en vervolgens op zijn nieuwe illegale contacten.
Van der Waals was te weten gekomen dat Benders enige tijd geleden bij een
zeilpartij aan Van Galen een bedrag van vijfendertigduizend gulden in bewaring
had gegeven, aangezien Van Galen een kluis had en Benders niet met zo'n bedrag
los in zijn zak op Loosdrecht wilde rondlopen.
,Luister eens, Henk," zei Van der Waals alias Henk van Veen. , Die illegale
jongens zitten in schreeuwende geldnood. Ze moeten wapens hebben, munitie,
explosieven, fietsen, ga maar door. lk heb ze flinke steun beloofd, maar ik heb
zoals je weet momenteel al mijn contante geld gei"nvesteerd. Van de bank durf ik
ook geen groot bedrag op te nemen zonder verantwoording, want dat wordt
tegenwoordig allemaal gecontroleerd door de SD. Over een week ofwat krijg ik
minstens een halve ton in handen. Maar ik wil die jongens nu helpen. Doe me een
lol en geef me twintig mille van het geld dat je van Benders hebt gekregen. Ik
geef jou natuurlijk een schuldbekentenis. Je weet dat je me kunt vertrouwen."
Van Galen vond daar geen kwaad in steken. Hij opende de kluis en telde
twintigduizend gulden uit. Hij stopte de schuldbekentenis van dr. ir. H. J. van
Veen in de kluis en dat was dat.
In de voormiddag kwamen Ligterink en Lens uit Utrecht aangefietst. Vander
Waals had al een tijd op hen staan wachten. Hij hield de mannen zorgvuldig uit
de buurt van Van Galen, die trouwens druk bezig was en niets merkte. Aileen de
dames Corrie en Maria, zonnebadend in de omgeving van het huis, zagen Henk
druk en bepaald nerveus aan het praten met de twee illegalen, forse Hollandse
mannen met leren jassen aan, petten open grote fietszijtassen. Die tassen bleven
leeg. Dr. ir. Van Veen legde uit dat hij momenteel nog geen wapens kon missen;
Engeland had hem een dropping toegezegd. Daar kon hij niets over vertellen nog;
morgen had hij misschien het een en ander en dan zou hij het zelf bij Ligterink
komen brengen. Ligterink en Lens af.
Van der Waals maakte nu een van hem onvoorstelbare fout. Hij belde op naar
Schreieder in Zeist, want Schreieder had hem in augustus toch maar een aantal
nummers gegeven, waar hij gewoonlijk altijd bereikbaar was. Het was misschien
een oude macht der gewoonte, dat Van der Waals naar de eerste de beste
telefoon greep om Schreieder in te lichten, als hij met een vrraadbare illegale
groep contact had. Hij belde in de gang van Van Galens woning, zonder zich te
realiseren dat Van Galen op dat moment niet in zijn atelier zat, maar juist naar
de keuken liep om iets te drinken te halen. Van Galen hoorde zijn huisgenoot in
381

het Duits mompelen en meende iets te verstaan van ,kleine maar belangrijke
illegale groep uit Utrecht." Was het nu nog Nederlands geweest, dan had Van
Galen er waarschijnlijk niet eens acht op geslagen.
Diezelfde namiddag liep Van der Waals, niet zonder toeval, Evert Bregonje
tegen het lijf, nog altijd de particuliere chauffeur van Schreieder, hoewel in
allerlaatste stadium. Bregonje had opdracht gehad om te proberen Vander Waals
mee te krijgen naar Zeist, waar Schreieder en Ortmann wei met hem praten
wilden. Van der Waals weigerde mee te gaan en zei boudweg dat hij niet meer
voor Schreieder werkte. Wist Evert dan niet dat hij, Vander Waals, in feite voor
de tegenpartij werkte en de chef was van de Ondergrondse in de provincie
Utrecht? ,Wees toch niet zo'n stomme werkezel, jongen! " zei Van der Waals.
,Hier is je kans! Je kunt deze wagen van Schreieder z6 verdonkeremanen! Duik
onder en kom bij ons! "
Maar Bregonje durfde niet. Wei was hij bereid voor Van der Waals een klusje
op te knappen. Van der Waals wist dat de vrouw van Benders (mw. G. S.
Benders-Raayen) naar Utrecht wilde en allerlei dingen te transporteren had.
Mevrouw Benders was opgetogen dat meneer VanVeen, ofHenk, zoals ze hemal
mocht noemen, zo attent "as. Zo'n mooie auto nog wei en zo'n keurige
chauffeur. Als een comtesse liet zij zich in de schone vooravond naar Utrecht
rijden en had voor Bregonje nog menig goed betaald snabbeltje. Alleen op ,Dolle
Dinsdag', 5 september daarop volgend, kon zij hem niet meer vinden: Evert
Bregonje dook als de bliksem onder.
Utrecht ... NSB-bolwerk bij uitstek, maar 66k een stad van toegewijde
illegalen. Daarheen reed Van der Waals de volgende dag, maandag 4 september,
in de bestelwagen van Van Splunteren, de wagen die hij zich langzamerhand
toeeigende. Hij was, in de gegeven omstandigheden en zo lang het nog duurde,
een rijk man te noemen, ook al smeet hij op het laatst met geld en deed hij zaken
met het instinct daarvoor van een rinoceros. Loosdrecht had hem in korte tijd
bijna een ton opgeleverd: vijftigduizend gulden uit chantage van Van Splunteren,
twintigduizend gulden diefstal van Benders, de winst op het huis en tal van
andere zwendeltjes en diefstalletjes. Rechercheur Jan van den Ende, die het
weten kan, heeft steeds gezegd: als Van der Waals op dat moment zijn geld
bijeen had gegaard, alles in de steek had gelaten, zich met zijn relaties een
doortocht had gekocht naar Noord-Brabant om daar als de monteur Piet Jansen
bij Philips te gaan werken, dan had geen politiemacht ter wereld, tenzij bij
toeval, hem ooit kunnen opsporen. Maar nee, Vander Waals bouwde vlijtig voort
aan zijn ondergang, wat nog heel wat mensen het Ieven kostte.
In Utrecht zocht Van der Waals o.a. Ligterink op en vertelde hem dat hij de
wapens wei had, maar ze zaten verborgen op een plaats waar hij nu niet bij kon
komen. Morgen, dan zou het zeker gebeuren. Er werd een trefpunt afgesproken
in Groenekan. Steeds vroeg Van der Waals meer inlichtingen over de organisatie,
maar Ligterink, toch al geen prater, was daar heel zuinig mee.
De volgende dag, ,Dolle Dinsdag', kwam de bevolking van het nog niet
bevrijde dee! van Nederland in grote emotionele opwinding. Een ietwat verkeerde
interpretatie van een legerbericht via Radio Herrijzend Nederland was
daar wei in hoofdzaak debet aan. Het werd van het ene huis naar het andere
382

geschreeuwd tot in Groningen toe: ,Ze zitten in Breda! " ,Dordrecht bevrijd! "
,Officieus is Rotterdam al door de Duitsers opgegeven, nog niet officieel! " In
de grote steden stroomden honderdduizenden wenend en lachend, bevlagd en
besjerpt, de straten op, in de zekerheid dat de Heiden kwamen. Duizenden
Duitse militairen haastten zich uit Zeeland via Bergen op Zoom oostwaarts, om
niet in een saljant te worden gevangen. Dat terugtrekken van troepen bracht ook
het massale vluchten van NSB-ers op gang.
In deze ,kritieke toestand' reden Van der Waals en Corrie met de bestelwagen
eerst naar Zeist, om te horen wat Schreieder er van dacht. Deze hield zich wei
paraat om eventuele Wehrmachtorders op te volgen, maar hij zag verder nog
helemaal geen reden tot paniek. Vander Waals sprak nu uitvoerig over de illegale
Utrechtse groep, waarbij ook Schuhmacher aanwezig was. Schuhmacher zou
eventueel het overvalcommando leiden. De bedoeling van Vander Waals was om
eerst de twee mannen in de val te Iokken, die hij vandaag zou spreken. Vander
Waals en Corrie keerden terug naar Loosdrecht, waarbij Vander Waals door aile
emoties vergat dat hij naar Groenekan zou gaan.
Terwijl hij zich afvroeg wat te doen, herinnerde Mossinkoff hem er aan dat hij
nog naar Amsterdam moest voor het kopen van de woonboot. ,Ga jij maar vast
aileen naar die meneer Duiker toe," zei Vander Waals. ,Vraag of de huur van de
boot op dr. ir. Van Veen kan worden overgeschreven. Dan fiets je naar de
makelaar en bereid je de koop voor. Zeg dat je mijn secretaris bent en dat we
broers zijn."
Kort daama verscheen een nogal gebelgde Ligterink, nu niet met Lens, maar
met de medewerker A. Hazevoet. Ligterink was zo nuchter als een glas water en
moest eerst nog eens zien of de geallieerden wei konden doorstoten. Maar of ze
vandaag kwamen of niet, wapens waren er no dig. Bij dat gesprek was toevallig de
aannemer De Reuver aanwezig. Weer putte Van der Waals zich uit in allerlei
verontschuldigingen en voorwendsels om de wapenleverantie nog uitgesteld te
krijgen. Wacht, aangezien Ligterink niet betaald wilde worden voor het koffertransport,
wilde Van der Waals een ander mooi gebaar maken. Hij praatte even
met De Reuver, er werd een ontvangstbewijsje gekrabbeld en De Reuver telde
tien briefjes van honderd uit voor de illegaliteit. Daarop nam Van der Waals
Ligterink even mee naar buiten, want de anderen waren ,niet te vertrouwen'.
Buiten ontvouwde hij een mooi plan: een zekere Benders, bulkend rijke NSB-er
uit Utrecht, liep altijd met hele pakken geld op zak. Er kon een plan worden
gemaakt om Benders uit de weg te ruimen, wat de illegaliteit zeker veertigduizend
gulden kon opleveren. Ligterink zou het eens bespreken met Siem de
Man. Daarmee wilden de illegalen maar weer eens opstappen, onverwachts
duizend gulden rijker en nu weer heel wat vriendelijker en onderdaniger jegens
de ondoorgrondelijke dr. ir. VanVeen.
Deze was nog lang niet klaar met zijn behulpzaamheid. Hij stond erop de
heren Ligterink en Hazevoet persoonlijk in de bestelwagen van De Reuver naar
Utrecht te brengen. De fietsen konden achterin. De twee mannen namen dat
aanbod gretig aan, maar nu gebeurde er iets vervelends: de heer De Reuver wilde
mee. Ten slotte was het zfjn auto. Tot verbazing van Ligterink en Hazevoet werd
de heer Van Veen half hysterisch van woede om de halsstarrigheid van De
383

Reuver. Vijf dagen later begreep Ligterink dat de hulpvaardige Van Veen hen
regelrecht aan de SD had willen uitleveren. De aanwezigheid van getuige De
Reuver had dit verhinderd. Afgesproken werd nu dat VanVeen ,uiterlijk donderdag'
de beloofde wapens bij Ligterink thuis zou komen afleveren.
Op woensdag 6 september reed Van der Waals in gezelschap van Corrie en
Mossinkoff naar Amsterdam. Voor Mossinkoff werd een kamer gevonden in
,Huize Maria', De Lairessestraat 115, bij mej. Anna Stoffel. Onder de naam
Versteeg huurde Van der Waals een zit-slaapkamer en mej. Stoffel kreeg de
stellige indruk dat de heer Versteeg deze kamer zou betrekken. Behalve deze
grote kamer huurde de heer Versteeg nog twee kleinere kamertjes. De ene was
voor zijn bagage, de al)'dere om ,nu en dan' zijn secretaris ( diens naam werd niet
genoemd) aldaar te Iaten ovemachten. Inderdaad hebben Van der Waals en
Mossinkoff aldaar enkele nachten doorgebracht. Toen zei de secretaris tegen mej.
Stoffel dat zijn baas door de Duitsers werd gezocht en daarom niet meer kon
komen. Mossinkoff betrok de grote kamer.
Voor Corrie en zichzelf vond Vander Waals pension bij de PTT-ambtenaar H.
Masselink en echtgenote, Emmaplein 33, vlak bij Huize Maria. Ook daar noemde
Van der Waals zich Versteeg. Corrie noemde zich Corrie en werd als zijn
verloofde voorgesteld. Op beide adressen werd een maand kostgeld vooruit
voldaan. Levensmiddelenbonnen had Versteeg genoeg. Ook de heer Masselink
kreeg de stellige indruk dat Versteeg een belangrijke illegale werker was en hij
vroeg geen details.
In de narniddag had Van der Waals een afspraak met de commissionair
Sauveplanne om te gaan betalen. Op I september was de koop van de woonboot
in principe al gesloten. In totaal betaalde Van der Waals f 28.000,- contant,
waarbij f 20.000,- voor de aankoop van obligaties.
Verklaring d.d. 4 oktober 1947 van Antoine Sauveplanne, 48 jaar, wonende te
Zandvoort, na vertoon van verdachte Antonius van der Waals en een foto van
H. W. A. Mossinkoff:
,De man wiens foto u rnij hebt vertoond is dezelfde, die in augustus 1944 zich
bij mij vervoegde om voor zijn patroon, genaamd dr. ir. VanVeen, de bedoelde
woonschuit te huren. Enige tijd later vervoegde zich bij mij de man die u mij
hebt vertoond, en die zoals u zegt genaamd is Antonius van der Waals. Deze
deelde mij mede dat zijn schuilnaam VanVeen was, doch dat hij in werkelijkheid
genaamd was dr. ir. Mossinkoff en dat de man, die aanvankelijk bij mij was
geweest, een broer van hem was en als zijn secretaris dienst deed. De man die u
Van der Waals noemt is nadien enige malen bij mij geweest en ik heb in de
maand september 1944 voor hem voor f 20.000,- aan obligaties 4% Nederland
1940 ter Amsterdamse beurze gekocht. De aflevering en betaling van deze
stukken heeff plaats gehad te mijnen kantore; ik had het geld vooruit van hem in
contanten ontvangen.'
Omdat Van der Waals er absoluut op stond de Landelijke Illegale Organisatie
Utrecht onschadelijk te maken, keerde hij diezelfde avond nog met Corrie en
Mossinkoff bij' Van Galen terug. Daar vemam hij dat die dag bij Van Galen een
zekere Hekking was verschenen (de koopman L.A. Hekking, vriend van Benders)
384

om in opdracht van mevrouw Benders uit Utrecht de vijfendertig mille te halen.
De schilder had Hekking de vijftienduizend contant gegeven plus de door dr. ir.
Van Veen getekende schuldbekentenis van twintigduizend gulden. Aangezien
Henk van Veen nu zo goed bevriend was met de heer Benders, verzocht Van
Galen hem het resterende geld dus maar zelf te gaan brengen. VanVeen beloofde
dat. Nu kreeg vooral Maria van Galen-Bode het heel moeilijk. Na het verdwijnen
van dr. ir. Van Veen, vrouw en huisknecht bleef mevrouw Benders driftig
aandringen op teruggave van het geld en in eerste instantie verdacht Benders zijn
oude vriend Van Galen van handige verduistering, door de schuld op de verdwenen
Van Veen te schuiven. Maria van Galen moest steeds op en neer naar
Utrecht om het allemaal uit te leggen. Zij werd geloofd. Kort na de Bevrijding
zag mevrouw Benders de haar als Henk van Veen bekende man in battle-dress
met officierstekens op de Maliebaan !open. Zij klampte hem aan onder de kreet:
,He, Henk! Ik krijg nog twintigduizend gulden van je! " Van der Waals rukte
zich los en rende weg.
Op donderdag 7 september kwam Henk van Veen maar weer eens bij Ligterink
vertellen dat de wapens nu beslist morgen geleverd zouden worden. Ligterink en
diens vrouw waren van mening dat Van Veen de boel verdacht op sleeptouw
hield. Ligterink hakte de knoop door en belde de commandant Siem de Man
(Simon Paul Pieter de Man, geb. 1908, na de oorlog Hoofd Gemeentewerken van
Naaldwijk, in 1944 woonachtig in Zeist). De Man vertrouwde het voor geen cent.
Wie was die onbekende wapenleverancier dan wei? Dr. ir. VanVeen? Heel even
dacht Siem de Man nog aan een familielid van de inmiddels helaas toch gepakte
en gefusilleerde Gerrit-Jan van der Veen, maar Ligterink was positief: hij heette
Van Veen en dat was waarschijnlijk nog een schuilnaam ook. De vrijdag daarop:
hetzelfde liedje. Geen Van Veen te bekennen, terwijl in huis bij Ligterink al
mannen van de organisatie zaten te wachten. In overleg met De Man werd nu
bepaald dat als Van Veen zich de volgende dag v66r twaalf uur niet had
vertoond, dan zou er naar Loosdrecht worden gegaan.
Zaterdag 9 september. Ligterink en Siem de Man op de fi~ts naar Loosdrecht.
In huis bij Van Galen waren aanwezig: Corrie, Maria en Van Galen zelf. Meneer
Henk zat in cafe Boeschoten en Corrie repte zich er heen om hem te gaan halen.
Van Galen zag zijn kans schoon. Hij vroeg of Ligterink even mee ging ,om een
paar schilderijen te kijken'. In het atelier liet Van Galen een bij Henk van Veen
gevonden brief zien van Rauter aan Schreieder, waarin gesproken werd over het
oprollen van de groep Pahud de Mortanges. ,Die Schreieder is hier geweest! " zei
Van Galen. ,Een mof met een kale kop. En ik heb Van Veen nu al twee keer
door de telefoon Duits horen smoezen. Gisteren zei hij: ,lk heb een grote zaak in
han den, spoedig heb ik aile draden te pakken', of woorden van die strekking."
,Dat moet De Man weten! " zei Ligterink. Siem de Man werd naar het atelier
geroepen en hoorde hetzelfde verhaal aan. Van Galen vemam nu ook dat de
organisatie nooit twintigduizend gulden van Henk van Veen had gekregen.
Op dat moment kwam Henk van Veen met Corrie het huis instuiven. Op hoge
toon gaf hij Ligterink de uitbrander, dat hij maar met allerlei wildvreemde kerels
hier in huis kwam. Siem de Man bekeek de geheime agent en zei koel: ,Luister,
als je maandag niet met die wapens afkomt, dan weten we dat je fout bent."
Vander Waals 25 385

Enkele afdrukken van de door rechercheur J. van den Ende van de Politieke Recherche opgespoorde
film bij een Hilversumse fotograaf van het op 28 juni 1944 te Loosdrecht gesloten
huwelijk tussen dr. ir. Hendrik Jan van Veen (Antonius van der Waals) en mej. C. J. den Held.
Voor de sluiting van dit huwelijk, dat in november 1944 weer werd ontbonden, had Vander
Waals zich een geboortebewijs en twee ontslagbewijzen uit Duitse concentratiekampen toege·
eigend van een overleden Nederlander.

Ook de Hilversumse
makelaar Bouman was
bij de trouwpartij, van
wie Vander Waals alias
dr. ir. Hendrik Jan van
Veen het huis kocht.
De heer Bouman vroeg
zich op de receptie wei
af waarom er helemaal
geen familieleden van
de bruidegom aanwezig
waren ...
,Met jou heb ik niks te maken! " snauwde de heer Van Veen. ,Ligterink is
mijn contactman. Maar ais jullie niet geioven dat ik wapens heb, kom dan maar
eens mee! " Hij ging de mannen voor naar het kamertje waar zijn bed stond.
Daaronder lagen: een bren, twee stenguns en een automatisch pistool. Het pistooi
en een van de stenguns waren geiaden.
Dat maakte toch wei indruk op Siem de Man. Hij had nog nooit een bren
gezien, een gemakkelijk hanteerbare mitrailleur, zo Iicht ais een kinderfietsje!
Hij gaf toe dat Van Veen toch wei wist waar Abraham de mosterd haaide. De
afspraak Iuidde: maandag II september, om twaaif uur bij Ligterink thuis. De
Man zou de bren krijgen met munitie ( dertig ban den van elk vijftig patronen), op
voorwaarde dat hij zou vertellen wat de organisatie precies met de vuurwapens
ging doen. Maandag, op papier.
Zondagmorgen bracht Van der Waals Corrie naar Zeist in een huis op de
Siotlaan, een van de door de SD gevorderde villa's om eventueei vanuit centraal
Nederland oostwaarts (Zwolle) te kunnen uitwijken. Hij besprak het arrestatiepian
van de Landelijke Illegaie Organisatie Utrecht voor de voigende dag.
In de middag reed hij aileen naar Aaismeer, parkeerde de besteiwagen op een
onopvallend punt en roeide vanuit de jachthaven naar de woonschuit, waar
387

Pogingen van Anton van
der Waals, alias dr. ir.
VanVeen, zich ook in de
fotografie te bekwamen.
De foto's zijn gemaakt in
september 1944, t~
Loosdrecht.
De schilder
HENK VAN GALEN
Mw. M. VAN GALEN­
BODE (,Rietje") en
Corrie van Veen-Den
Held.
De Utrechtse bioscoopeigenaar
,Bill" BEN­
DERS en (rechts) Van
Galen.

CORRIE
Huis van Van Galen:
de Van Galens en Corrie.
Rechts met grijs haar:
,Bill" Benders, voorgrond:
Van Galen.

De door Vander Waals in oktober 1944 vermoorde huisknecht H. W. A. MOSSINKOFF.
Foto's genomen op de trouwdag, 28 juni 1944.
Anton van der Waals, zich bedricgelijk voordocnd als dr. ir. H. J. van Vecn, op zijn.huwelijksdag"
(28 iuni 1944) te Loosdrecht met de familie Den Held. Corrie's moeder op voorgrond,
daarachter haar zoon Jimmy en links de twee oudere zusters van Corrie.

Mossinkoff en de heer Kroger druk bezig waren. Alles liep daar op rolletjes. Met
de nodige hulp kon de boot binnen veertien dagen bewoonbaar zijn.
Wat Van der Waals, zich nog noemende Van Veen, maar al door Mossinkoff
aangeduid als zijn broer dr. ir. Henk Mossinkoff, nog wilde van Kroger was de
plaatsing van een windgenerator. De oude generator werd op kosten van dr. ir.
Mossinkoff door Kroger door een nieuwe vervangen en Kroger mocht de oude
hebben. Daar had Van der Waals een bedoeling mee: hij wilde bij de insiders de
indruk wekken dat hij een generator nodig had voor zijn 12-volts illegale zender
aan boord. De vrouw van Kroger was zo vriendelijk voor de gebroeders
Mossinkoff, die kennelijk helemaal zonder vrouwelijke assistentie zaten, een
goede en bonloze maaltijd te bereiden van verse tuingroenten, aardappelen en
een echt stukje braadworst. Die nacht sliepen Van der Waals en Mossinkoff in
Huize Maria. Corrie bleef in Zeist bij de SD-secretaresses. De volgende dag
keerden Vander Waals en Mossinkoff terug.
Tegen twaalf uur zaten Hazevoet, Lens, De Man en nog andere mannen van de
Utrechtse organisatie bij Ligterink te wachten. Juist op een moment waarop Aart
Ligterink even de straat op ging om nog iemand te halen, belde Van Veen op.
Mevrouw Ligterink nam aan. Van Veen vroeg of Ligterink even een bepaald
nummer wilde bellen. Dat deed Ligterink, maar ,het was kennelijk een verkeerd
nummer, want: ,er luisterde wei iemand, maar daarop werd de verbinding verbroken
.' Om kwart over twaalf was Van Veen weer a an de lijn. Hij stond met een
kapotte a).lto in De Bilt. Of de heren om precies half twee op een bepaald punt in
De Bilt konden zijn, om aldaar tien revolvers in ontvangst te nemen. Aktentas
meebrengen.
Het waren vooral Hazevoet en De Man, die er nu helemaal niets meer van
geloofden. Ze wilden baring of kuit. Hazevoet en twee vrienden fietsten richting
De Bilt en beslopen het afgesproken punt. Dat was nogal moeilijk te overzien.
Hazevoet beloofde een passerende jongen van een levensmiddelenbedrijf met een
bakfiets vijf gulden, als hij eens ging kijken. Binnen enkele minuten was de
jongen terug en meldde: ,overal Duitsers in uniform! " (De SD moest na de
Invasie in opdracht van de Befehlshaber der Sipo nu altijd in uniform zijn). Een
van de illegalen had trouwens al een Duitse overvalwagen zien rijden, gevolgd
door een grote luxewagen en een wagen van De Reuver-Van Splunteren.
Ligterink, onmiddellijk gewaarschuwd, dook direct onder. Hij was nog bezig
te pakken, toen Van Veen belde en verontwaardigd vroeg waarom de mannen
niet gekomen waren. Ja, goed, vanavond dan maar. Die avond werd op verschillende
adressen door de SD en Nederlandse politieambtenaren huiszoeking gedaan.
Geen arrestaties, geen spoor van wapens of ander belastend materiaal.
In zijn verklaringen over de ,zaak Siem de Man', verward, heel onlogisch en
steeds nerveuzer in zijn pogingen de tegengestelde verklaringen te weerleggen,
probeerde Van der Waals het voor te stellen alsof John Verhagen hem opdracht
had gegeven Schreieder ter liquidatie in handen van Siem de Man te spelen. Dat
Siem de Man c.s. zo onnozel waren geweest dat niet te begrijpen, tja, daar kon
hfj niets aan doen. (Merk op dat Van der Waals alias Van Veen de naam
Schreieder nooit tegen de Utrechtenaren genoemd heeft.)
Nog een wonderlijke escapade van Van der Waals uit zijn Loosdrechtse
391

periode. Hij kende in Rotterdam een verzetsman, die ,Oom Frits' genoemd werd.
Oom Frits heeft in niet nader bekende opdracht, maar ongetwijfeld van regeringswege,
spionage verricht om te zien hoe het stond met in Limburg (bij
Maastricht) veilig gestelde schilderijen uit diverse Nederlandse musea. In augustus
poogde deze Oom Frits iets te organiseren om de schilderijen veilig te stellen
voor oorlogshandelingen of voor diefstal door de Duitsers. Vander Waals wrikte
er zich tussen in de hoop een mooie slag te kunnen slaan. Het mislukte, omdat
het door de Amerikaanse penetratie van Zuid-Limburg al niet meer hoefde en
bovendien had Oom Frits wantrouwen jegens Van der Waals gekregen. Naar een
getuige kon meedelen is medio september 1944 een poging gedaan Vander Waals
in Brabant te liquideren. Dat mislukte. Oom Frits heeft Vander Waals daama tot
in Amsterdam achtervolgd, tot hij zijn spoor geheel kwijt raakte en nog een
verkeerde man wilde pakken. Dat bleek ... een gereformeerde dominee uit
Dren te te zijn!
392