Top 15 energiezuinige scholen
Top%2015%20energiezuinige%20scholen%20-%20onderzoeksrapportage%202014
Top%2015%20energiezuinige%20scholen%20-%20onderzoeksrapportage%202014
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
<strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong><br />
onderzoeksrapport 2014<br />
In opdracht van het ministerie van Binnenlandse Zaken<br />
en Koninkrijksrelaties
Voorwoord<br />
Het onderzoeksrapport ‘<strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong>’ is<br />
opgesteld door de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland<br />
(RVO.nl) als onderdeel van het werkprogramma Energie &<br />
Gebouwde Omgeving van het ministerie van Binnenlandse Zaken<br />
en Koninkrijksrelaties (BZK).<br />
De uitvoering van het Werkprogramma Energie & Gebouwde<br />
omgeving in 20<strong>15</strong> heeft tot doel om het ministerie van BZK te<br />
faciliteren bij het realiseren van het beleid op gebied van<br />
energiebesparing in en rond gebouwen, waarvan de concrete<br />
doelen zijn vastgelegd in het Nationale Energieakkoord (bijnaenergieneutrale<br />
nieuwbouw vanaf 2020 en een energieneutrale<br />
gebouwde omgeving in 2050).<br />
Deze publicatie signaleert trends en ontwikkelingen rond<br />
innovaties die bijdragen aan de doelen van het Energieakkoord.<br />
2 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
Inhoudsopgave<br />
1. Inleiding 4<br />
2. Samenvatting 5<br />
3. <strong>Top</strong> <strong>15</strong>: E/E (2014) 6<br />
4. Analyses 7<br />
4.1 Programma: grootte en gebruiksfuncties van het gebouw 7<br />
4.2 Ontwerp/ compactheid 8<br />
4.3 Isolatie vloeren, gevels, daken & ramen 9<br />
4.4 Opwekking van warmte en koude 10<br />
4.5 Ventilatie 11<br />
4.6 Duurzame energie 12<br />
4.7 Verlichting 13<br />
5. Conclusies 14<br />
Bijlagen<br />
Bijlage 1. Projectenlijst <strong>15</strong><br />
Bijlage 2. Projecten data 16<br />
Bijlage 3. Factsheets per project 17<br />
3 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
1. Inleiding<br />
Naar Energieneutrale <strong>scholen</strong><br />
Vanaf 2020 moet alle nieuwbouw (bijna) energieneutraal zijn. Als tussenstap zijn per<br />
1 januari 20<strong>15</strong> de energieprestatie- eisen in het Bouwbesluit met 30 tot 50 procent<br />
aangescherpt. Zo verandert de EPC-eis voor de onderwijsfunctie van 1,3 naar 0,7; een<br />
aanscherping met 46,2 procent. Bij veel partijen leeft de vraag op welke wijze aan deze<br />
strenge eisen kan worden voldaan.<br />
Op dit moment zijn al schoolgebouwen gerealiseerd die voldoen aan de eisen van 20<strong>15</strong>.<br />
RVO.nl heeft in het voorjaar van 2014 een inventarisatie gemaakt van deze <strong>scholen</strong>. In<br />
opdracht van RVO.nl heeft moBius Consult de berekening van de energieprestatie van de<br />
beste <strong>scholen</strong> gecontroleerd en waar nodig gecorrigeerd. Op basis hiervan is een top <strong>15</strong><br />
samengesteld. De nummers 14 en <strong>15</strong> voldoen vrijwel aan de aangescherpte eisen van 20<strong>15</strong>.<br />
De nummer 2 is precies energieneutraal en de nummer 1 levert zelfs energie, bijvoorbeeld<br />
voor de computers van de leerlingen en heeft dan nog energie over om terug te leveren aan<br />
het net.<br />
Enkele beperkingen<br />
Het onderzoek heeft zich beperkt tot <strong>scholen</strong> voor het Primair en Voortgezet Onderwijs.<br />
Eén school CAH Vilentum bleek tijdens de analyses een school voor het hoger agrarisch<br />
onderwijs. Omdat dit in een laat stadium werd ontdekt, en vanwege de bijzondere<br />
toegepaste technieken, een school in een kas, staat deze school toch in de top <strong>15</strong>.<br />
Een andere eis was dat de <strong>scholen</strong> in de zomer van 2014 daadwerkelijk gebouwd moesten<br />
zijn. Het onderzoek richt zich op het onderwerp energie. Vanuit het programma Frisse<br />
Scholen is het evident dat een goed binnenmilieu van groot belang is voor een gezond en<br />
productief leerklimaat. Van een aantal <strong>scholen</strong> in de <strong>Top</strong> <strong>15</strong> is bekend dat zij extra eisen<br />
hebben gesteld ten aanzien van de luchtkwaliteit en verlichting. Eisen die leiden tot een<br />
hogere energievraag. Bij de ranking van de projecten is hiermee geen rekening gehouden.<br />
Een andere beperking is dat de ranking gebaseerd is op theoretische waarden. Er is<br />
gecontroleerd of de voorzieningen daadwerkelijke gerealiseerd zijn. Maar er is niet gemeten<br />
of zij naar behoren functioneren. Evenmin is nu bekend wat het energiegebruik in de<br />
praktijk is.<br />
Peildatum 2014<br />
Omdat de <strong>Top</strong> <strong>15</strong> is samengesteld in 2014 zijn alle projecten doorgerekend met de<br />
bepalingsmethode en de eisen zoals die in dat jaar van kracht waren.<br />
Monitoring volgt<br />
Inmiddels is een begin gemaakt met het intensief monitoren van acht <strong>scholen</strong> uit de <strong>Top</strong> <strong>15</strong>,<br />
zie hiervoor bijlage 2. Eerst wordt gecontroleerd of alle voorzieningen daadwerkelijk<br />
functioneren. Vervolgens wordt in alle vier seizoenen nagegaan wat de gebruikerstevredenheid<br />
is, het energiegebruik in de praktijk evenals de luchtkwaliteit en de<br />
optredende binnenluchttemperaturen. Waar wenselijk worden aanvullende metingen naar<br />
geluid en licht uitgevoerd. Zodra de resultaten bekend zijn, zal RVO.nl hierover publiceren.<br />
Utrecht, 5 februari 20<strong>15</strong><br />
4 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
2. Samenvatting<br />
De <strong>scholen</strong> uit de <strong>Top</strong> <strong>15</strong> van 2014 vormen een bont gezelschap met<br />
variaties in grootte, aantal verdiepingen, locatie, gebruik en<br />
architectuur die zo typerend is voor de Nederlandse <strong>scholen</strong>bouw.<br />
Omdat de energieprestaties een mooie reeks vormen is onderzocht<br />
welke ontwerpvariabelen veel invloed hebben op de ranking.<br />
Energieprestatie<br />
Het berekend energiegebruik gedeeld door het toelaatbare<br />
energiegebruik, afgekort tot E/E dient conform Bouwbesluit kleiner<br />
of gelijk aan 1 te zijn. Het beste project heeft zelfs een E/E onder de<br />
nul: - 0,195. Het gemiddelde van de top <strong>15</strong> is een E/E van 0,29 ofwel<br />
een energiebesparing ten opzichte van de minimumeisen in het<br />
Bouwbesluit 2014 van ruim 70 procent! Nummer <strong>15</strong>, de Brede School<br />
PLUS in Lage Mierde heeft een E/E van 0,612. Dit ligt een fractie<br />
boven de nieuwe eis uit 20<strong>15</strong>, die neerkomt op een E/E (2014) van<br />
0,538. Het bovenste figuur op bladzijde 6 geeft een overzicht van de<br />
E/E van de <strong>15</strong> gebouwen.<br />
Indien de opbrengst van de PV-systemen wordt weggelaten ontstaat<br />
een geheel nieuw beeld. De E/E van de <strong>15</strong> projecten ligt nu tussen de<br />
0,373 en 0,709 met een gemiddelde van 0,532. Het onderste figuur<br />
op bladzijde 6 geeft een overzicht.<br />
Gebouwgrootte<br />
De gebouwgrootte varieert met een factor vijf van ruim 1.300 m 2 tot<br />
bijna 6.900 m 2 . De kleinere gebouwen zijn <strong>scholen</strong> voor het<br />
basisonderwijs in 1 of 2 bouwlagen.<br />
Er is geen eenduidige relatie gevonden tussen de gebouwgrootte en<br />
de ranking in de top <strong>15</strong>. Wel is het zo dat grotere <strong>scholen</strong> duidelijk<br />
compacter zijn.<br />
Gebouwfuncties<br />
Slechts iets meer dan de helft, 55 procent, van de gebouwoppervlakte<br />
heeft een pure onderwijsfunctie. 17 procent heeft een<br />
bijeenkomstfunctie, 14 procent een gemeenschappelijke functie,<br />
8 procent een sportfunctie en 6 procent een kantoorfunctie. De<br />
verschillen tussen de gebouwen zijn aanzienlijk en blijken weinig<br />
relatie te hebben met de gebouwgrootte. Relatief kleine gebouwen<br />
voor het basisonderwijs hebben vaak ook voor- en naschoolse<br />
opvang, kinderdagverblijven en een wijkfunctie.<br />
Isolatie<br />
De isolatiewaarden van de dichte geveldelen vertonen een grote<br />
variatie van R = 2,5 tot R = 10. Gemiddeld ligt de isolatiewaarde met<br />
R = 6 hoog. Ook de isolatiewaarde van de ramen toont een grote<br />
spreiding met van U= 2,11 tot 0,71. Een lage U=waarde staat voor<br />
een goede isolatie. De kleinere <strong>scholen</strong> zijn vaker zeer goed<br />
geïsoleerd. Het gebrek aan compactheid wordt hiermee voor een<br />
deel gecompenseerd.<br />
Opwekking van warmte en koude<br />
Drie <strong>scholen</strong> (uit Amsterdam) zijn aangesloten op stadsverwarming.<br />
De school op Ameland heeft een biomassaketel. Deze draagt in<br />
aanzienlijke mate bij aan de gunstige ranking van deze school. Eén<br />
school het een energiedak dat warmte en elektriciteit levert. Een<br />
passief school heeft een innovatief verwarmingssysteem: BAOPT. De<br />
overige <strong>scholen</strong> maken gebruik van een warmtepomp<br />
Een groot deel van de <strong>scholen</strong> heeft een warmtekoude opslag, die<br />
gebruikt wordt om ’s zomers de school efficiënt te koelen. De<br />
<strong>scholen</strong> zonder koeling gebruiken nachtventilatie, kleinere ramen<br />
of hebben een relatief lage bezettingsgraad. De invloed van het<br />
opwekkingsrendement van de verwarmingsinstallatie is door de<br />
sterk gereduceerde warmtevraag beperkt.<br />
Ventilatiesysteem<br />
De energieschool in Jirnsum is hier een buitenbeentje.<br />
Ventilatielucht wordt via grondbuizen voorverwarmd en na<br />
eventuele na-verwarming op één punt gedoseerd het lokaal<br />
ingeblazen.<br />
De overige <strong>scholen</strong> hebben gebalanceerde ventilatie met<br />
warmteterugwinning. Soms centraal, soms een systeem per lokaal.<br />
Het grootste deel van de <strong>scholen</strong> heeft een ventilatiesysteem dat<br />
CO2 wordt gestuurd.<br />
Verlichting<br />
In zeer goed geïsoleerde <strong>scholen</strong> met efficiënte installaties loopt het<br />
aandeel van verlichting in het energiegebruik op tot meer dan<br />
50 procent. In toenemende mate wordt in <strong>scholen</strong> daglichtschakeling<br />
en aanwezigheidsdetectie toegepast. Het effect op het<br />
energiegebruik is aanzienlijk. Een aantal <strong>scholen</strong> heeft een relatief<br />
hoog geïnstalleerd vermogen. Meer licht beoogt het activeren van<br />
de leerlingen en daarmee een verbetering van de leerprestaties.<br />
Opwekking van duurzame energie<br />
Twee <strong>scholen</strong> maken gebruik van biomassa waarvan in één school<br />
als hoofdverwarming. De ander school heeft een biomassaketel als<br />
pieklastvoorziening, Door het lage deellastrendement is dit geen<br />
gelukkig keuze. Zeven <strong>scholen</strong> maken gebruik van zonnewarmte.<br />
Eén school zeer uitgebreid door het toepassen van een energiedak.<br />
In de overige gevallen betreft het kleine zonneboilersystemen voor<br />
het verwarmen van tapwater.<br />
De toepassing van pv varieert sterk van 0 tot 875 m2 per school. Het<br />
effect op de ranking blijkt zeer groot. Vooral indien gekeken wordt<br />
naar het pv-oppervlak ten opzichte van het gebruiksoppervlak is de<br />
relatie zeer herkenbaar. Scholen in 3 of 4 lagen hebben de<br />
beschikbare ruimte op het dak maximaal moeten benutten om<br />
voldoende zonnepanelen te kunnen plaatsen teneinde (bijna)<br />
energieneutraal te worden. De energieleverende school in<br />
Westergeest heeft zelfs pv-panelen op een afdak geplaatst.<br />
5 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
3. <strong>Top</strong> <strong>15</strong>: E/E [2014] zoals gebouwd<br />
<strong>Top</strong> <strong>15</strong>: E/E [2014] na weglating van de pv-systemen<br />
6 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
4. Analyses<br />
4.1 Programma: grootte en gebruiksfuncties<br />
4.1 Programma: grootte en gebruiksfuncties vragen: * Is er een relatie tussen ranking <strong>Top</strong> <strong>15</strong> en gebouwgrootte?<br />
* Welke functies zitten in het (school)gebouw<br />
* Hebben deze invloed op de ranking?<br />
MFC Westergeest-<br />
Triemen<br />
Wetergeest<br />
Plein Oost<br />
Haarlem<br />
BWS<br />
Nes, Ameland<br />
BS Houthaven<br />
Amsterdam<br />
Praktijkschool Focus<br />
Heerhugowaard<br />
De Wilgenstam<br />
Rotterdam<br />
Odyzee<br />
Goes<br />
Klaverblad<br />
Amsterdam<br />
MKC Zeeburgereiland<br />
Amsterdam<br />
Lyceum Schravenlant<br />
Schiedam<br />
De Energieschool<br />
Jirnsum<br />
Veldhuizerschool<br />
Ede<br />
CAH Vilentum<br />
Dronten<br />
Christiaan Huygens College<br />
Eindhoven<br />
Brede school PLUS<br />
Lage Mierde<br />
gemiddelde<br />
Gebruikoppervlakte [m 2 ]<br />
E/E [2014] -0,195 -0,002 0,067 0,091 0,<strong>15</strong>3 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,282<br />
jaar opening 2012 2014 2013 2014 2013 2011 2011 2012 2013 2013 2013 2011 2012 2010 2010 2012<br />
onderwijs 627 1.940 783 2.939 2.337 1.688 1.519 1.205 1.128 3.594 996 1.079 3.473 3.442 921 1.845<br />
bijeenkomst 718 49 542 995 672 137 392 831 762 69 165 1.286 1.014 884 568<br />
sport 479 252 847 284 308 812 836 399 281<br />
gemeenschappelijk 179 252 1.579 728 79 856 767 62 98 731 1.649 205 479<br />
kantoor 53 2<strong>15</strong> 219 118 107 200 521 31 626 748 189<br />
totaal 1.524 2.521 1.577 5.980 4.803 1.688 2.137 2.868 3.738 5.713 1.557 1.342 6.116 6.853 2.010 3.362<br />
figuur:<br />
gebruikoppervlak<br />
[m 2 A g<br />
]<br />
figuur:<br />
gebouwfuncties<br />
[op schaal<br />
weergegeven]<br />
8.000<br />
6.000<br />
4.000<br />
2.000<br />
0<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 <strong>15</strong> 16<br />
conclusies: Er is geen eenduidige relatie zichtbaar tussen ranking en gebouwgrootte<br />
Gemiddeld heeft 55% van het gebouw als functie 'onderwijs'<br />
Er is echter geen relatie zichtbaar tussen ranking en gebouwfuncties<br />
9<br />
7 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
4.2 Ontwerp: compactheid<br />
4. 2. Ontwerp: compactheid vragen: * Zijn er grote verschillen tussen de <strong>scholen</strong> in compactheid?<br />
* Heeft dit een relatie met de schoolgrootte?<br />
* Is er een relatie met de ranking?<br />
MFC Westergeest-<br />
Triemen<br />
Wetergeest<br />
Plein Oost<br />
Haarlem<br />
BWS<br />
Nes, Ameland<br />
BS Houthaven<br />
Amsterdam<br />
Praktijkschool Focus<br />
Heerhugowaard<br />
De Wilgenstam<br />
Rotterdam<br />
Odyzee<br />
Goes<br />
Klaverblad<br />
Amsterdam<br />
MKC Zeeburgereiland<br />
Amsterdam<br />
Lyceum Schravenlant<br />
Schiedam<br />
De Energieschool<br />
Jirnsum<br />
Veldhuizerschool<br />
Ede<br />
CAH Vilentum<br />
Dronten<br />
Christiaan Huygens College<br />
Eindhoven<br />
Brede school PLUS<br />
Lage Mierde<br />
gemiddelde<br />
aantal verdiepingen 1+ 3 1+ 4 3 2 2 2 3 4 1+ 2 3 3 2<br />
Gebruiksoppervlak [A g ] 1.542 2.521 1.577 5.980 4.803 1.688 2.137 2.868 3.738 5.713 1.557 1.352 6.116 6.853 2.010 3.364<br />
Buitenoppervlak [A o ] 3.475 4.487 3.813 6.337 5.511 3.290 4.242 4.413 4.099 8.079 2.852 2.836 8.165 7.173 4.622 4.893<br />
A g /A o 0,44 0,56 0,41 0,94 0,87 0,51 0,50 0,65 0,91 0,71 0,55 0,48 0,75 0,96 0,43 0,65<br />
A o /A g 2,25 1,78 2,42 1,06 1,<strong>15</strong> 1,95 1,99 1,54 1,10 1,41 1,83 2,10 1,34 1,05 2,30 1,68<br />
9.000<br />
8.000<br />
7.000<br />
6.000<br />
5.000<br />
4.000<br />
3.000<br />
2.000<br />
1.000<br />
0<br />
gebruiksoppervlak<br />
buitenoppervlak<br />
figuur:<br />
ranking op gebruiksoppervlak en<br />
bijbehorend buitenoppervlak<br />
conclusies: Verschillen in compactheid zijn groot, bijna factor 2,5<br />
Kleine <strong>scholen</strong> zijn minder compact<br />
Er is geen herkenbare relatie met de ranking in de <strong>Top</strong> <strong>15</strong><br />
8 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014<br />
10
4.3 Isolatie vloer, gevel, dak en ramen<br />
4. 3. Isolatie vloer, gevel, dak & ramen<br />
vragen: * Zijn er grote verschillen tussen de projecten?<br />
* Is er een relatie tussen isolatiegraad en ranking?<br />
* Is er een relatie met de isolatiegraad en de gebouwgrootte?<br />
MFC Westergeest-<br />
Triemen<br />
Wetergeest<br />
Plein Oost<br />
Haarlem<br />
BWS<br />
Nes, Ameland<br />
BS Houthaven<br />
Amsterdam<br />
Praktijkschool Focus<br />
Heerhugowaard<br />
De Wilgenstam<br />
Rotterdam<br />
Odyzee<br />
Goes<br />
Klaverblad<br />
Amsterdam<br />
MKC Zeeburgereiland<br />
Amsterdam<br />
Lyceum Schravenlant<br />
Schiedam<br />
De Energieschool<br />
Jirnsum<br />
Veldhuizerschool<br />
Ede<br />
CAH Vilentum<br />
Dronten<br />
Christiaan Huygens College<br />
Eindhoven<br />
Brede school PLUS<br />
Lage Mierde<br />
gemiddelde<br />
E/E [2014] -0,195 -0,001 0,067 0,091 0,<strong>15</strong>3 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,286<br />
projectgrootte 1.542 2.521 1.577 5.980 4.803 1.688 2.137 2.868 3.738 5.713 1.557 1.352 6.116 6.853 2.010 3.364<br />
R-vloer 6,50 7,50 5,00 5,00 6,00 3,00 8,00 5,50 5,00 5,00 10,00 6,66 3,50 4,50 5,00 5,74<br />
R- gevel 6,00 8,00 5,00 5,00 5,00 5,00 10,00 5,50 10,00 5,00 10,00 10,00 3,50 2,50 5,00 6,37<br />
R-dak 5,70 8,00 5,00 5,00 6,00 5,00 8,00 5,50 8,00 5,00 10,00 13,00 3,50 4,50 5,00 6,48<br />
figuur:<br />
gebouwgrootte<br />
en isolatiegraad<br />
1 /U*-raam<br />
8.000<br />
6.000<br />
4.000<br />
2.000<br />
* 1/U is vergelijkbaar met de R-waarde<br />
0<br />
0,83 0,98 0,59 0,71 0,71 0,63 1,41 0,68 0,74 1,00 1,00 1,00 1,67 0,48 0,71 0,88<br />
conclusies:<br />
passief passief passief*<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 <strong>15</strong> 16<br />
Grotere <strong>scholen</strong> kiezen niet voor zeer goede isolatie,<br />
De kleine en middelgrootte voor de helft<br />
Er is geen herkenbare relatie met de ranking<br />
9 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014<br />
11
4.4 Opwekking van warmte en koude<br />
vragen: * Welke warmtebronnen worden gebruikt?<br />
4. 4. Opwekking van warmte en koude * Is er altijd koeling aanwezig, op welke wijze?<br />
* Is er een relatie met de ranking zichtbaar?<br />
MFC Westergeest-<br />
Triemen<br />
Wetergeest<br />
Plein Oost<br />
Haarlem<br />
BWS<br />
Nes, Ameland<br />
BS Houthaven<br />
Amsterdam<br />
Praktijkschool Focus<br />
Heerhugowaard<br />
De Wilgenstam<br />
Rotterdam<br />
Odyzee<br />
Goes<br />
Klaverblad<br />
Amsterdam<br />
MKC Zeeburgereiland<br />
Amsterdam<br />
Lyceum Schravenlant<br />
Schiedam<br />
De Energieschool<br />
Jirnsum<br />
Veldhuizerschool<br />
Ede<br />
CAH Vilentum<br />
Dronten<br />
Christiaan Huygens College<br />
Eindhoven<br />
Brede school PLUS<br />
Lage Mierde<br />
gemiddelde<br />
E/E [2014] -0,195 -0,002 0,067 0,091 0,<strong>15</strong>3 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,2818<br />
projectgrootte 1.542 2.521 1.577 5.980 4.803 1.688 2.137 2.868 3.738 5.713 1.557 1.352 6.116 6.853 2.010 3.364<br />
primaire<br />
warmtebron Wp/WKO Wp/WKO hout sv Wp/WKO Wp/WKO Wp sv sv Wp/WKO 107HR Wp/WKO Wp/WKO e-dak*** Wp/WKO<br />
secundaire<br />
warmtebron - 107HR - - hout - - - - - - - 107HR - -<br />
indien Wp:<br />
open systeem + + nvt nvt + - - nvt nvt + nvt - + -<br />
gesloten systeem - - nvt nvt - + - nvt nvt - nvt + - *** +<br />
lucht - - nvt nvt - - + nvt nvt - nvt - - -<br />
rekenrendement 3,25 3,25 nvt 2,06 3,6 3,4 3,4 1,67 1,67 4,45 0,95 3,1 4,45 6 3,4<br />
koeling + + -* + + + - - + + +* + + + +<br />
rekenrendement 12 12 3 0** 12 12 nvt nvt 12 12 12 12 12 12 12<br />
conclusies: Warmtepompen met open of gesloten bronnen en opslag domineren<br />
Maar ook andere vormen, bijvoorbeeld 3 keer stadsverwarming in A'dam<br />
* Koeling alleen van de serverruimte Het stoken van snoeihout op Ameland<br />
** koeling vanuit koude net En een energiedak in Eindhoven<br />
*** energiedak De WKO's maken efficiënte koeling mogelijk<br />
Ook hier een aantal specialties, waaronder koeling via grondbuizen<br />
Een relatie met de ranking is niet waarneembaar<br />
12<br />
10 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
4.5 Ventilatie<br />
4. 5. Ventilatie vragen: * Welke systemen en regelingen worden toegepast?<br />
* Is er een relatie zichtbaar met de ranking?<br />
MFC Westergeest-<br />
Triemen<br />
Wetergeest<br />
Plein Oost<br />
Haarlem<br />
BWS<br />
Nes, Ameland<br />
BS Houthaven<br />
Amsterdam<br />
Praktijkschool Focus<br />
Heerhugowaard<br />
De Wilgenstam<br />
Rotterdam<br />
Odyzee<br />
Goes<br />
Klaverblad<br />
Amsterdam<br />
MKC Zeeburgereiland<br />
Amsterdam<br />
Lyceum Schravenlant<br />
Schiedam<br />
De Energieschool<br />
Jirnsum<br />
Veldhuizerschool<br />
Ede<br />
CAH Vilentum<br />
Dronten<br />
Christiaan Huygens College<br />
Eindhoven<br />
Brede school PLUS<br />
Lage Mierde<br />
E/E [2014] -0,195 -0,001 0,067 0,091 0,<strong>15</strong>3 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612<br />
projectgrootte <strong>15</strong>42 2521 <strong>15</strong>77 5980 4803 1688 2137 2868 3738 5713 <strong>15</strong>57 1352 6116 6853 2010<br />
*<br />
centaal/ decentraal centraal centraal centraal centraal centraal decentraal centraal centraal decentraal centraal ** decentraal *** centraal centraal<br />
zonering + + + + + + + - + + ** + *** + +<br />
CO 2 sturing + + deels + deels + deels - deels deels ** + *** - -<br />
wtw + + + + + + + + + + ** + *** + +<br />
* De Praktijkschool Focus heeft een grote, natuurlijk geventileerde kas over 3 verdiepingen<br />
** De Energieschool in Jirnsum heeft voorverwarming van ventilatielucht via grondbuizen en inblaas via BAOPT-systeem<br />
*** CAH Vilentum is een school in een grote kas<br />
conclusies: 3 Scholen hebben een afwijkend, zeer specifiek systeem<br />
3 Scholen hebben decentrale luchtbehandelingen, 9 centraal<br />
Ook bij centrale systemen meestal meerder deelsystemen<br />
Zowel sturing op CO 2 als sturing op tijd komen veel voor<br />
E r is geen eenduidige relatie met de ranking<br />
11 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
4.6 Duurzame energie: biomassa, zonneboiler en pv-panelen<br />
4. 6. Duurzame energie<br />
vragen: * Welke vormen van duurzame energie zijn toegepast?<br />
* In welke mate?<br />
* Heeft die invloed op de ranking?<br />
MFC Westergeest-<br />
Triemen<br />
Wetergeest<br />
Plein Oost<br />
Haarlem<br />
BWS<br />
Nes, Ameland<br />
BS Houthaven<br />
Amsterdam<br />
Praktijkschool Focus<br />
Heerhugowaard<br />
De Wilgenstam<br />
Rotterdam<br />
Odyzee<br />
Goes<br />
Klaverblad<br />
Amsterdam<br />
MKC Zeeburgereiland<br />
Amsterdam<br />
Lyceum Schravenlant<br />
Schiedam<br />
De Energieschool<br />
Jirnsum<br />
Veldhuizerschool<br />
Ede<br />
CAH Vilentum<br />
Dronten<br />
Christiaan Huygens College<br />
Eindhoven<br />
Brede school PLUS<br />
Lage Mierde<br />
gemiddelde<br />
biomassa - - basis - pieklast - - - - - - - - - -<br />
m 2 zonneboiler 10 10 - - - - 10 4,2 - 36 - - 7,5 1<strong>15</strong>0 - 82<br />
m 2 pv 780 780 510 662 1081 307 499 485 425 195 - - 124 875 60 452<br />
m 2 pv/ m 2 A g 0,51 0,31 0,32 0,11 0,23 0,18 0,23 0,17 0,11 0,03 - - 0,02 0,13 0,03 0,16<br />
figuur:<br />
oppervlakte<br />
zonnepanelen<br />
per gebouw<br />
[m 2 ]<br />
figuur:<br />
oppervlakte<br />
zonnepanelen<br />
per m2<br />
gebruiksoppervlak<br />
<strong>15</strong>00<br />
1000<br />
500<br />
0<br />
0,60<br />
0,40<br />
0,20<br />
0,00<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 <strong>15</strong> 16<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 <strong>15</strong> 16<br />
conclusies: Twee projecten met stook biomassa waarvan één keer als pieklastketel<br />
Zonneboilers bij helft projecten (beperkt) toegepast<br />
CH College heeft groot thermisch energiedak waarop amorf silicium pv<br />
PV veel toegepast, relatie met A g levert sterke verklaring voor bereikte epc<br />
14<br />
12 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
4.7 Verlichting<br />
4. 7. Verlichting vragen: * Welke regelingen en welk verlichtingsvermogen is geïnstalleerd?<br />
* Is er in dit opzicht een ontwikkeling in de tijd te zien?<br />
* Is er een relatie met de ranking waarneembaar?<br />
MFC Westergeest-<br />
Triemen<br />
Wetergeest<br />
Plein Oost<br />
Haarlem<br />
BWS<br />
Nes, Ameland<br />
BS Houthaven<br />
Amsterdam<br />
Praktijkschool Focus<br />
Heerhugowaard<br />
De Wilgenstam<br />
Rotterdam<br />
Odyzee<br />
Goes<br />
Klaverblad<br />
Amsterdam<br />
MKC Zeeburgereiland<br />
Amsterdam<br />
Lyceum Schravenlant<br />
Schiedam<br />
De Energieschool<br />
Jirnsum<br />
Veldhuizerschool<br />
Ede<br />
CAH Vilentum<br />
Dronten<br />
Christiaan Huygens College<br />
Eindhoven<br />
Brede school PLUS<br />
Lage Mierde<br />
gemiddelde<br />
E/E [2014] -0,195 -0,002 0,067 0,091 0,<strong>15</strong>3 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,2818<br />
jaar opening 2012 2014 2013 2014 2013 2011 2011 2012 2013 2013 2013 2011 2012 2010 2010 2012,1<br />
projectgrootte 1.542 2.521 1.577 5.980 4.803 1.688 2.137 2.868 3.738 5.713 1.557 1.352 6.116 6.853 2.010 3.364<br />
aanwezigheid + + - + + + - deels + + - + + + -<br />
daglichtregeling + + - + + + + + + + - + + + -<br />
W/m2 8,00 7,00 10,00 10,50 7,50 7,50 8,00 8,50 7,50 7,50 10,00 10,00 10,00 11,00 8,50<br />
energie [MJ/m 2] 124 114 195 112 116 103 123 <strong>15</strong>1 127 110 170 138 142 169 176 138<br />
aandeel in vraag<br />
200<br />
37% 34% 51% 53% 35% 31% 39% 49% 40% 38% 52% 39% 46% 43% 41%<br />
figuur:<br />
energiegebruik<br />
verlichting in<br />
MJ/m 2<br />
100<br />
0<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 <strong>15</strong> 16<br />
conclusies:<br />
Aanwezigheidsdetectie en daglichtregeling steeds meer toegepast<br />
Geïnstalleerde vermogens lopen uiteen van 7 tot 11 W/m2<br />
Aandeel verlichting in de totale energievraag is groot: 30 -55%<br />
Verschil hoogste - laagste verbruiken bijna een factor 2<br />
Er is een positieve relatie met de rating.<br />
<strong>15</strong><br />
13 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
6. Conclusies<br />
Vanaf 20<strong>15</strong> wordt de energie-eis voor gebouwen met 30 tot<br />
50 procent aangescherpt. Alle <strong>scholen</strong> uit de top <strong>15</strong> halen (vrijwel)<br />
dit niveau. De combinatie van compact bouwen, zeer goed isoleren,<br />
efficiënte verwarming, vraaggestuurde ventilatie en goed geregelde<br />
verlichting zorgt voor het gewenste effect en is gebaseerd op<br />
betrouwbare maatregelen. Naarmate aan dit pakket meer PV wordt<br />
toegevoegd, daalt het verbruik op jaarbasis naar nul.<br />
De top <strong>15</strong> toont aan dat er zeer uiteenlopende programma’s en<br />
ontwerpen mogelijk zijn. Alle ontwerpteams zijn in staat gebleken<br />
op gepaste, eigen wijze vorm te geven aan de eisen.<br />
De top <strong>15</strong> laat ook bijzondere varianten zien, een school in een kas,<br />
gebruik van snoeihout, aansluiting op stadsverwarming,<br />
voorverwarming van ventilatielucht via grondbuizen.<br />
Acht <strong>scholen</strong> uit de top <strong>15</strong> worden in opdracht van RVO.nl uitgebreid<br />
gemonitord. Dan zal blijken of de prachtige papieren prestaties<br />
daadwerkelijk worden geëffectueerd.<br />
14 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
5. Bijlages<br />
Bijlage 1. Projectenlijst<br />
<strong>15</strong> | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
Bijlage 2: Projectendata<br />
Bijlage 2: Projectendata<br />
MFC Westergeest-<br />
Triemen<br />
Wetergeest<br />
Plein Oost<br />
Haarlem<br />
BWS<br />
Nes, Ameland<br />
BS Houthaven<br />
Amsterdam<br />
Praktijkschool<br />
Focus<br />
Heerhugowaard<br />
De Wilgenstam<br />
Rotterdam<br />
Odyzee<br />
Goes<br />
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 <strong>15</strong><br />
E/E [2014] -0,195 0,001 0,067 0,091 0,<strong>15</strong>3 0,16 0,18 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,282<br />
jaar opening 2012 2014 2013 2014 2013 2011 2011 2012 2013 2013 2013 2011 2012 2010 2010 2012<br />
NESK NESK - EG NESK NESK NESK NESK - - - - - -<br />
monitoring monitoring - monitoring monitoring monitoring zelf monitoring monitoring - monitoring - - - -<br />
Grootte [m 2 ]<br />
onderwijs 627 1940 783 2939 2337 1688 <strong>15</strong>19 1205 1128 3594 996 1079 3473 3442 921 1.845<br />
bijeenkomst 718 49 542 995 672 137 392 831 762 69 165 1286 1014 884 568<br />
sport m 479 252 847 284 308 812 836 399 281<br />
gemeenschappelijk 179 252 <strong>15</strong>79 728 79 856 767 62 98 731 1649 205 479<br />
kantoor 53 2<strong>15</strong> 219 118 107 200 521 31 626 746 189<br />
totaal Ag 1.524 2.521 1.577 5.980 4.803 1.688 2.137 2.868 3.738 5.713 1.557 1.342 6.116 6.851 2.010 3.362<br />
buitenoppervlak 3.475 4.487 3.813 6.336 5.658 3.290 4.242 4.413 4.099 8.079 2.852 2.836 8.165 7.173 4.622 4.903<br />
Ag/Abuiten 2,28 1,78 2,42 1,06 1,18 1,95 1,99 1,54 1,10 1,41 1,83 2,11 1,34 1,05 2,30 1,69<br />
Klaverblad<br />
Amsterdam<br />
m 2 pv 780 780 510 662 1081 307 499 485 425 195 124 875 60 421<br />
pv/Ag 0,51 0,31 0,32 0,11 0,23 0,18 0,23 0,17 0,11 0,03 0,02 0,13 0,03 0,<strong>15</strong><br />
verbruiken<br />
verwarming 93.632 149.910 18.341 173.438 327.651 187.763 69.100 220.296 191.386 372.810 73.832 98.836 287.759 398.883 243.175<br />
warmtapwater 116.868 116.303 2.099 167.973 40.530 <strong>15</strong>.433 31.361 45.078 232.260 138.539 84.583 26.065 126.574 71.549 1.140<br />
koeling 19.199 76.321 52.431 55.918 173.138 63.918 42.872 32.604 51.278 69.661 29.089 27.914 106.955 108.407 51.874<br />
ventilatoren 92.585 227.665 216.557 188.4<strong>15</strong> 5<strong>15</strong>.879 116.254 268.660 <strong>15</strong>1.064 246.589 440.606 56.786 142.144 511.857 954.511 218.780<br />
verlichting 188.779 286.880 308.167 667.723 556.772 173.570 263.557 433.972 473.897 630.134 264.251 185.688 868.820 1.<strong>15</strong>5.859 353.483<br />
totaal 511.063 857.079 597.595 1.253.467 1.613.970 556.938 675.550 883.014 1.195.410 1.651.750 508.541 480.647 1.901.965 2.689.209 868.452<br />
pv totaal 717.011 857.914 523.961 946195 1.197.784 363.345 427.216 448.449 433.764 246.707 90.887 372.054 65.752<br />
netto -205.948 -835 73.634 307.272 416.186 193.593 248.334 434.565 761.646 1.405.043 508.541 480.647 1.811.078 2.317.<strong>15</strong>5 802.700<br />
Eptoelaatbaar 1.057.9<strong>15</strong> 1.589.768 1.103.503 3.364.930 2.712.205 1.207.694 1.377.422 1.758.443 2.075.830 3.136.438 1.074.428 1.007.249 3.363.203 3.791.095 1.311.662<br />
E/E -0,195 -0,001 0,067 0,091 0,<strong>15</strong>3 0,160 0,180 0,247 0,367 0,448 0,473 0,477 0,538 0,611 0,612 0,282<br />
E/E zonder pv 0,483 0,539 0,542 0,373 0,595 0,461 0,490 0,502 0,576 0,527 0,473 0,477 0,566 0,709 0,662 0,532<br />
verbruiken per m 2<br />
verwarming 61 59 12 29 68 111 32 77 51 65 47 74 47 58 121 61<br />
warmtapwater 77 46 1 28 8 9 <strong>15</strong> 16 62 24 54 19 21 10 1 26<br />
koeling 13 30 33 9 36 38 20 11 14 12 19 21 17 16 26 21<br />
ventilatoren 61 90 137 32 107 69 126 53 66 77 36 106 84 139 109 86<br />
verlichting 124 114 195 112 116 103 123 <strong>15</strong>1 127 110 170 138 142 169 176 138<br />
totaal 335 340 379 210 336 330 316 308 320 289 327 358 311 393 432 332<br />
pv totaal 470 340 332 <strong>15</strong>8 249 2<strong>15</strong> 200 <strong>15</strong>6 116 43 <strong>15</strong> 54 33 183<br />
netto -135 0 47 51 87 1<strong>15</strong> 116 <strong>15</strong>2 204 246 327 358 296 338 399 173<br />
MKC<br />
Zeeburgereiland<br />
Amsterdam<br />
Lyceum<br />
Schravenland<br />
Schiedam<br />
De Energieschool<br />
Jrnsum<br />
Veldhuizerschool<br />
Ede<br />
CAH Vilentum<br />
Dronten<br />
Christiaan Huygens<br />
College<br />
Eindhoven<br />
Brede school PLUS<br />
Lage Mierde<br />
gemiddelde<br />
19<br />
16 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
Bijlage 3. Factsheet per project<br />
17 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
18 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
19 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
20 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
21 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
22 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
23 | <strong>Top</strong> <strong>15</strong> <strong>energiezuinige</strong> <strong>scholen</strong> - onderzoeksrapport 2014
Dit is een publicatie van:<br />
Rijksdienst voor Ondernemend Nederland<br />
Croeselaan <strong>15</strong><br />
Postbus 8242 | 3503 RE Utrecht<br />
T +31 (0) 88 042 42 42<br />
E klantcontact@rvo.nl<br />
www.rvo.nl/frisse<strong>scholen</strong><br />
Deze publicatie is tot stand gekomen in opdracht van het ministerie<br />
van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties.<br />
© Rijksdienst voor Ondernemend Nederland | maart 20<strong>15</strong><br />
Publicatienummer: RVO-042-<strong>15</strong>01/FD-DUZA<br />
De Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO.nl) stimuleert<br />
duurzaam, agrarisch, innovatief en internationaal ondernemen.<br />
Met subsidies, het vinden van zakenpartners, kennis en het voldoen<br />
aan wet- en regelgeving. RVO.nl werkt in opdracht van ministeries en<br />
de Europese Unie.<br />
RVO.nl is een onderdeel van het ministerie van Economische Zaken.
Change language