25.03.2016 Views

Tussen Vecht en Eem 1997 - LOOSDRECHT

Tijdschrift voor regionale geschiedenis van de Stichting Tussen Vecht en Eem m.b.t. Loosdrecht

Tijdschrift voor regionale geschiedenis van de Stichting Tussen Vecht en Eem m.b.t. Loosdrecht

SHOW MORE
SHOW LESS

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Leverage SEO-optimized Flipbooks, powerful backlinks, and multimedia content to professionally showcase your products and significantly increase your reach.

TVE 15e jrg. nr. 2, mei <strong>1997</strong><br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />

L oosdrecht<br />

o » .<br />

►sbkjl<br />

»' t s w a<br />

■ !<br />

Tijdschrift voor regionale geschied<strong>en</strong>is


GOOIS MUSEUM<br />

Stichting tot bevordering van de belang<strong>en</strong> van<br />

“H et G oois M useum ” te Hilversum.<br />

/Ui □ [U\<br />

O ntw ikkeling<strong>en</strong> gaan snel. E<strong>en</strong> deel van wat er vorig ja a r nog was, is d it jaar al verdw <strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> duidelijker voorbeeld dan de K erkbrink is n iet te gev<strong>en</strong>; wij all<strong>en</strong> k u n n <strong>en</strong> ons nog<br />

lev<strong>en</strong>dig voor de geest hal<strong>en</strong> hoe de K erkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor de<br />

lagere schooljeugd van over ti<strong>en</strong> ja a r zal d at iets zijn uit e<strong>en</strong> ver verled<strong>en</strong>, waar ze ge<strong>en</strong> associaties<br />

m eer bij hebb<strong>en</strong>.<br />

H et is één van de tak<strong>en</strong> van h e t Goois M useum de karakteristiek<strong>en</strong> van voorbije perio d <strong>en</strong><br />

vast te legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> te bew ar<strong>en</strong>. H ierbij heb b <strong>en</strong> wij zowel m orele als uw financiële steun hard<br />

nodig.<br />

Als d o n ateu r van h et G oois M useum verle<strong>en</strong>t u deze steun <strong>en</strong> w ordt u tev<strong>en</strong>s op de hoogte<br />

g eh o u d <strong>en</strong> van alle activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> krijgt u korting bij e<strong>en</strong> aantal specifieke<br />

activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitgav<strong>en</strong> van h et m useum .<br />

De m inim um bijdrage is ƒ30,-. U k u n t u opgev<strong>en</strong> bij h et Goois M useum , telefoon 035-<br />

6292826.<br />

U k u n t h et Goois M useum ook g ed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> in uw testam <strong>en</strong>t. U kunt kiez<strong>en</strong> uit twee form u­<br />

lering<strong>en</strong>:<br />

a. Ik legateer vrij van recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> kost<strong>en</strong> aan de Stichting tot bevordering van de belang<strong>en</strong> van het<br />

Goois Museum te Hilversum e<strong>en</strong> bedrag van ƒ ....... o f<br />

b. ik b<strong>en</strong>oem als mijn erfg<strong>en</strong>aam voor e<strong>en</strong>...... gedeelte de Stichting tot bevordering van de belang<strong>en</strong><br />

van het Goois Museum te Hilversum.<br />

De Stichting is erk <strong>en</strong> d als instelling van algem e<strong>en</strong> n u t <strong>en</strong> betaalt d aard o o r m in d er (slechts<br />

11%) o f zelfs in h et geheel (to t ƒ15.866,-) ge<strong>en</strong> successierecht.<br />

Indi<strong>en</strong> u voornem <strong>en</strong>s b e n t e<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>king te d o <strong>en</strong> aan de Stichting, is e<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>king tot<br />

ƒ7.933,- (p er 2 jaar) onbelast.<br />

M ocht u ov<strong>en</strong>veg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> volledig aftrekbare lijfr<strong>en</strong>te te sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, dan w ordt u verzocht<br />

schriftelijk contact op te nem <strong>en</strong> m et h et b estu u r van de Stichting, p er adres Goois<br />

M useum , K erkbrink 6, 1211 BX H ilversum .<br />

STEUN HET GOOIS MUSEUM


TVE 15e jrg. nr. 2. mei <strong>1997</strong><br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />

Tijdschrift voor regionale geschied<strong>en</strong>is<br />

jpfjjp<br />

...<br />

^ :


Colofon<br />

In h o u d<br />

Het tijdschrift <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> is e<strong>en</strong> uitgave van<br />

de Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>. H et tijdschrift verschijnt<br />

3 maal per jaar als “gewoon” num m er (48 pagina’s) <strong>en</strong><br />

éénm aal per jaar in de vorm van e<strong>en</strong> dubbelnum m er<br />

(96 pagina’s) dat gewijd is aan één van de gem e<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

binn<strong>en</strong> het werkgebied van de Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong><br />

<strong>en</strong> <strong>Eem</strong>. In 1996 was dat de gem e<strong>en</strong>te Muid<strong>en</strong>.<br />

De Stichting TVE is e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werkingsverband van<br />

m eer dan 25 lokale <strong>en</strong> regionale organisaties op historisch<br />

<strong>en</strong> aanverwant gebied. De Stichting bevordert <strong>en</strong><br />

verbreidt de k<strong>en</strong>nis op historisch gebied betreff<strong>en</strong>de de<br />

streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuur- historische<br />

<strong>en</strong> karakteristieke waard<strong>en</strong>. D onateurs van de<br />

Stichting TVE ontvang<strong>en</strong> het tijdschrift gratis.<br />

D onatie/abonnem <strong>en</strong>t<br />

Donateurs kunn<strong>en</strong> zich aanm eld<strong>en</strong> bij:<br />

T. Kruijmer-Vos, Botterstraat 7a, 1271 XL Huiz<strong>en</strong>, 035-<br />

5251713<br />

F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 035-<br />

6941382<br />

Voor opgave als donateur kunt u ook gebruik mak<strong>en</strong><br />

van de antw oordkaart die in dit tijdschrift is bijgeslot<strong>en</strong>.<br />

Bij bov<strong>en</strong>gem elde adress<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s losse<br />

num m ers van het tijdschrift word<strong>en</strong> aangevraagd.<br />

De m inim um donatie bedraagt ƒ27,50 per jaar.<br />

G irorek<strong>en</strong>ingnum m er Postbank 3892084.<br />

Extra num m ers van het tijdschrift te bestell<strong>en</strong> onder<br />

A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije <strong>en</strong>veloppe).<br />

Redactie<br />

E.E. van M<strong>en</strong>sch (voorzitter), I..R. Huese-Rommerts (secretaris),<br />

mw C.M. Abrahamse, drs Maria W.J.L. Boers<strong>en</strong>,<br />

drJ.D.C. Branger, D. Dekema <strong>en</strong> dr P.H.D. Leup<strong>en</strong>.<br />

Redactieadres<br />

Van Gelderlaan 74, 1215 SP Hilversum, 035-6219279.<br />

Inleverdatum voor het volg<strong>en</strong>de num m er is uiterlijk 21<br />

juli <strong>1997</strong>.<br />

Produktie<br />

Uitgeverij Verlor<strong>en</strong>, Hilversum<br />

Druk<br />

Drukkerij Spieghelprint, Bussum<br />

©TVE <strong>1997</strong>. Gedeeltelijk overnem <strong>en</strong> van artikel<strong>en</strong> is<br />

slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding.<br />

Geheel overnem <strong>en</strong> is pas mogelijk na schiftelijke toestem<br />

m ing van het redactiesecretariaat.<br />

ISSN 0169-9334<br />

J.J. Giesk<strong>en</strong>s<br />

Voorwoord 51<br />

Ghr. de Bont<br />

M odder<strong>en</strong> aan de voet van het Gooi. 52<br />

De betek<strong>en</strong>is van het topografisch archief van de<br />

middeleeuwse ve<strong>en</strong>ontginning<br />

H. B runekreef f, bewerking R. Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

De her<strong>en</strong> Van Amstel <strong>en</strong> Van Amstel van Mijnd<strong>en</strong> 61<br />

F. Brand<br />

Mijnd<strong>en</strong>: de am bachtsheerlijkheid <strong>en</strong> haar bevolking 70<br />

A. A. M ant<strong>en</strong><br />

Plann<strong>en</strong> tot het inpolder<strong>en</strong> van de Oostelijke 82<br />

<strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong><br />

H. Kosman, bewerkingJ. Mol<br />

Waterwinning uit de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas 94<br />

P. Bakker<br />

De buit<strong>en</strong>plaats Eik<strong>en</strong>rode {het Bos van Hacke) 103<br />

te Loosdrecht<br />

C.L. van der Leer<br />

Jonkheer H<strong>en</strong>ri van Sypesteyn <strong>en</strong> het oude hek 109<br />

van Hoek<strong>en</strong>burg<br />

M. Eerelm an <strong>en</strong> A.P. Hanselman<br />

Jonkheer Catharinus H <strong>en</strong>ri Cornelis Ascanius 117<br />

van Sypesteyn<br />

B. de Ligt<br />

Johannes Bodecheer B<strong>en</strong>ningh (1606-1642). 121<br />

Zijn gedicht<strong>en</strong> als bron voor g<strong>en</strong>ealogische gegev<strong>en</strong>s<br />

C. van Aggel<strong>en</strong> 126<br />

De gro<strong>en</strong>e geschied<strong>en</strong>is van het Vliegveld Hilversum<br />

Activiteit<strong>en</strong> van de Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> 135<br />

De Historische Kring Loosdrecht 137<br />

Bestuur <strong>en</strong> redactie <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> 138<br />

Varia 139<br />

Van het bestuur<br />

Dit voorjaar is de heer d r J.D.C. Branger tot de redactie<br />

toegetred<strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> zijn belangwekk<strong>en</strong>de<br />

staat van di<strong>en</strong>st zal de heer Branger zeker bij het redactionele<br />

werk e<strong>en</strong> belangrijke bijdrage lever<strong>en</strong>.<br />

Omslag: Tek<strong>en</strong>ing, Jan de Beijer, O ud-Loosdrecht, 18e<br />

eeuw.<br />

Titelpagina: Luchtfoto Jachthav<strong>en</strong>s te Loosdrecht, 1922.<br />

50 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


Voorwoord<br />

A lgem e<strong>en</strong> w ordt aang<strong>en</strong>om <strong>en</strong> d at Oud-I.oosd<br />

recht o u d e r is dan N ieuw -Loosdrecht. W aarschijnlijk<br />

is dat ook zo. De eerste schriftelijke<br />

bewijz<strong>en</strong> van h et bestaan van L oosdrecht dater<strong>en</strong><br />

uit h e t jaar 1300 m aar h ebb<strong>en</strong> betrekking<br />

op N ieuw -Loosdrecht, o f zoals h e t to<strong>en</strong> heette:<br />

Ter Sipe.<br />

Eerst n ad at deze buurtschap in navolging<br />

van (O ud-) L o o sd rech t e<strong>en</strong> zelfstandige<br />

parochie was gew ord<strong>en</strong> (± 1400), kw am <strong>en</strong> de<br />

nam <strong>en</strong> N ieuw -Loosdrecht (nieuw e kerk) <strong>en</strong><br />

O ud-L oosdrecht (oude kerk) in zwang.<br />

Bijna 700 ja a r h ebb<strong>en</strong> beide d o rp <strong>en</strong> , hoewel<br />

ver<strong>en</strong>igd o n d e r één bestuur, zich apart<br />

ontw ikkeld m et ieder zijn eig<strong>en</strong> karakter <strong>en</strong><br />

structuur. Zal h ier b in n <strong>en</strong> k o rt ab ru p t e<strong>en</strong><br />

eind aan kom <strong>en</strong>? Die vrees schijnt h ier <strong>en</strong><br />

d aar in d erdaad aanwezig te zijn in h et licht<br />

van de gem e<strong>en</strong>telijke herindelingsvoorstell<strong>en</strong><br />

van de provincie U trecht.<br />

In die voorstell<strong>en</strong> zal L oosdrecht p e r 1 januari<br />

2000 ófwel sam <strong>en</strong>gaan in e<strong>en</strong> nieuwe<br />

gem e<strong>en</strong>te m et de U trechtse b u r<strong>en</strong> B reukel<strong>en</strong>,<br />

L o<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> A bcoude, dan wel m et hel N oord-<br />

H ollandse 's-Graveland <strong>en</strong> N ederhorst d<strong>en</strong><br />

Berg.<br />

H et is h ier niet de geleg<strong>en</strong>heid stil te staan<br />

bij de voor <strong>en</strong> tegcus van gem e<strong>en</strong>telijke h erin ­<br />

deling o f de voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> van beide variant<strong>en</strong>.<br />

Van één ding b<strong>en</strong> ik ech te r overtuigd.<br />

Wat het ook m oge w ord<strong>en</strong>, N ardincklant of<br />

N iftarlake, de beide L oosdrecht<strong>en</strong> m og<strong>en</strong><br />

hun zelfstandigheid m isschi<strong>en</strong> verliez<strong>en</strong>, zev<strong>en</strong><br />

eeuw <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> ontw ikkeling <strong>en</strong> cultuur<br />

zull<strong>en</strong> zich niet lat<strong>en</strong> verlooch<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

De Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> , in h ech ­<br />

te sam <strong>en</strong>w erking m et de H istorische Kring<br />

L oosdrecht, organiseert na neg<strong>en</strong> ja a r opnieuw<br />

h aar jaarlijkse o p <strong>en</strong> dag in L oosdrecht,<br />

ter geleg<strong>en</strong>heid waarvan ook dit th em an u m ­<br />

m er van TVE, geheel gewijd aan L oosdrecht,<br />

verschijnt, lie t gem e<strong>en</strong>teb estu u r is m et beide<br />

bijzonder gelukkig.<br />

M isschi<strong>en</strong> de laatste op<strong>en</strong> dag in e<strong>en</strong> zelfstandig<br />

Loosdrecht? Voor L oosdrecht ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong><br />

de toekom st niet m et vertrouw <strong>en</strong> tegem<br />

oet te zi<strong>en</strong>; ik b<strong>en</strong> er dan ook van overtuigd<br />

d at h e t succes van deze dag d at van de vorige<br />

zo m ogelijk nog zal overtreff<strong>en</strong>.<br />

J.J. Giesk<strong>en</strong>s<br />

burgemeester van de geme<strong>en</strong>te Loosdrecht<br />

l ' - f c ..<br />

I<br />

t. *<br />

M ill * 3<br />

* - !<br />

i| || I I Él > m<br />

m i<br />

.<br />

3<br />

Ned. H<strong>en</strong>mrmde kerk in Oud-<br />

Loosdrecht, ca 1910.<br />

TVE 15ejrg. <strong>1997</strong> 51


M odder<strong>en</strong> aan de voet van het Gooi<br />

De betek<strong>en</strong>is van het topografisch archief<br />

van de middeleeuwse ve<strong>en</strong>ontginningLoosdrecht<br />

Chris de Bont<br />

Inleiding<br />

Dat de kern van h et Gooi uit e<strong>en</strong> aantal beste<br />

heuvels bestaat, zal e<strong>en</strong> ie d er die d aar wel ecus<br />

fietst, vanuit de kuitspier<strong>en</strong> bek <strong>en</strong> d zijn. Deze<br />

zo g <strong>en</strong> aam d e stuw w all<strong>en</strong> h e b b e n dezelfde<br />

o n tstaan sg esch ied <strong>en</strong> is als b ijvoorbeeld de<br />

U trechtse H euvelrug <strong>en</strong> de Veluwe: ze zijn in<br />

de e<strong>en</strong> na laatste ijstijd (h et Sali<strong>en</strong>) d o o r de<br />

n aar h et zuid<strong>en</strong> opschuiv<strong>en</strong>de ijskap op hun<br />

plaats gebulldozerd. De com binatie van e<strong>en</strong><br />

afwissel<strong>en</strong>d reliëf, bodem s die redelijk vruchtb<br />

aar w ar<strong>en</strong> <strong>en</strong> w ater in de nabijheid, bleek in<br />

de vroege m iddeleeuw <strong>en</strong> e<strong>en</strong> relatief kleine<br />

g roep b o er<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bestaan te k u n n <strong>en</strong> g arander<strong>en</strong><br />

'. N aast naam kundige aanw ijzing<strong>en</strong> u it <strong>en</strong> ­<br />

kele sporadische schriftelijke verm elding<strong>en</strong>,<br />

kom t dit beeld vooral vanuit de archeologische<br />

vondst<strong>en</strong> n aar vor<strong>en</strong>2. Daarbij is h et veelzegg<strong>en</strong>d<br />

d at e<strong>en</strong> deel van deze o u d e bewoningsspor<strong>en</strong><br />

is teruggevond<strong>en</strong> in - o f beter<br />

gezegd o n d e r - de heideveld<strong>en</strong> die de verschill<strong>en</strong>de<br />

G ooise d o rp <strong>en</strong> al vele eeuw <strong>en</strong> van<br />

elkaar scheid<strong>en</strong>'. Klaarblijkelijk zijn de o o r­<br />

sp ro n k elijk g u n stig er bew o n in g sco n d ities<br />

d aar in de late m iddeleeuw <strong>en</strong> veranderd. H ier<br />

zi<strong>en</strong> we trouw <strong>en</strong>s d at de - vaak als vanzelfsprek<strong>en</strong>d<br />

gep res<strong>en</strong> teerd e - teg<strong>en</strong>stelling ‘n atu u r<br />

versus c u ltu u r’ zo h ard nog n iet is.<br />

Tot in de late m iddeleeuw <strong>en</strong> w ar<strong>en</strong> de g ro n ­<br />

d <strong>en</strong> ro n d o m h et Gooi n iet bew oonbaar. In de<br />

loop van <strong>en</strong>kele duiz<strong>en</strong> d <strong>en</strong> ja re n h add<strong>en</strong> zich<br />

in e<strong>en</strong> g ro o t deel van w est-N ederland, tuss<strong>en</strong><br />

de kust <strong>en</strong> h e t G o o i/d e H euvelrug, m oerass<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong> gevorm d. Dit zog<strong>en</strong>aam de Hollandve<strong>en</strong><br />

kon op som m ige plaats<strong>en</strong> m eer dan<br />

ti<strong>en</strong> m eter dik zijn4. H oewel zom pig ve<strong>en</strong> niet<br />

to t bew oning n o o d d e <strong>en</strong> zeker e<strong>en</strong> g ro o t deel<br />

van h et jaar m oeilijk b egaanbaar was, w erd er<br />

in drogere perio d <strong>en</strong> h o u t gesprokkeld, voor<br />

eig<strong>en</strong> gebruik op kleine schaal tu rf gestok<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> w erd e r wat vee geweid. In de late m iddeleeuw<br />

<strong>en</strong> is d it veranderd. In relatief korte tijd<br />

is h et hele W estnederlandse ve<strong>en</strong>gebied o n t­<br />

g o n n <strong>en</strong> 5. O ok de G ooiers kreg<strong>en</strong> bur<strong>en</strong> , m aar<br />

d at ging wel gedeeltelijk t<strong>en</strong> koste van de bew<br />

o o n b aarh eid van h u n h o g e re g ro n d <strong>en</strong> .<br />

D oor de ontw atering ta n de v<strong>en</strong><strong>en</strong> aan de<br />

voet van het Gooi daalde de grondw aterspiegel<br />

in de stuwwall<strong>en</strong> te veel. De red <strong>en</strong> van vertrek<br />

van de boerd erij<strong>en</strong> hoog op de heide is<br />

h e t verhaal van w aterschaarste <strong>en</strong> verdroging".<br />

In dit artikel wil ik, aan de h an d van <strong>en</strong>kele<br />

voorbeeld<strong>en</strong> uit de ontginnings- <strong>en</strong> bewoningsgeschied<strong>en</strong>is<br />

van L oosdrecht <strong>en</strong> om geving,<br />

twee zak<strong>en</strong> aan de o rd e stell<strong>en</strong>. Eerst<br />

g eef ik aan wat voor oude spor<strong>en</strong> in het h e­<br />

d<strong>en</strong>daagse landschap nog aanwezig zijn, spot<strong>en</strong><br />

die hun oorsprong vind<strong>en</strong> in de m iddeleeuwse<br />

agrarische v e<strong>en</strong> ontginning <strong>en</strong> in de latere<br />

turfw inningsperiode. D aartoe neem ik u<br />

m ee naar h et ruige landschap in de kite m iddeleeuw<br />

<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> landschap dat de ontginners<br />

vele beperking<strong>en</strong> oplegde, m aar ook kans<strong>en</strong><br />

bood, zoals d at teg<strong>en</strong>w oordig in m anagem <strong>en</strong>tterm<br />

<strong>en</strong> heet. M et wat voor landschap had d <strong>en</strong><br />

de ontginners rek<strong>en</strong>ing te h o u d <strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe<br />

m oest<strong>en</strong> zij hierin h et m eest optim ale netwerk<br />

van afw ateringsslot<strong>en</strong> uitgrav<strong>en</strong> <strong>en</strong> kad<strong>en</strong><br />

aanlegg<strong>en</strong>? O m dit b eter te begrijp<strong>en</strong> verplaats<strong>en</strong><br />

we ons tils het ware in de huid van die<br />

oude ontginners. Daarbij p re te n d e e r ik niet<br />

e<strong>en</strong> volledig beeld van de o n tg in n in g te gev<strong>en</strong>.<br />

D aar is rec<strong>en</strong>telijk h et nodige over geschrev<strong>en</strong>.<br />

Toch zal de discussie - gelukkig<br />

m aar - voorlopig nog niet zijn uitgew oed7.<br />

D aarna kom t e<strong>en</strong> tw eede belangrijke fase uit<br />

de L oosdrechtse landschapsgeschied<strong>en</strong>is aan<br />

de orde: de landvernietig<strong>en</strong>de turfw inning.<br />

K unn<strong>en</strong> we - ook w eer vanuit de historischlandschappelijke<br />

b<strong>en</strong>aderingsw ijze, dus m et<br />

gebruikm aking van de k<strong>en</strong>nis over de landschapsopbouw<br />

ro n d h et ja a r 1000 - begrijp<strong>en</strong><br />

w aarom h et <strong>en</strong> e deel van h et gebied wel is uitgeve<strong>en</strong>d<br />

<strong>en</strong> e<strong>en</strong> a n d e r deel niet?<br />

In h e t tw eede deel van dit artikel stel ik de<br />

52 TV E 15e jrg. <strong>1997</strong>


Weesp<br />

LEGENDA<br />

RONDE VENEN<br />

<strong>Vecht</strong><br />

Breu kol<strong>en</strong>»<br />

G avoland<br />

O ud-U osdredT»<br />

Ve<strong>en</strong>koepel/ve<strong>en</strong>mg<br />

(voedselarm ve<strong>en</strong>)<br />

Ve<strong>en</strong>vlakte<br />

(voedselrijk ve<strong>en</strong>)<br />

Dracht’vallei’ (overgang van<br />

voedselarm naar voedselrijk<br />

ve<strong>en</strong>)<br />

Oevetwall<strong>en</strong><br />

Stuwwalkopp<strong>en</strong><br />

Kwelog<strong>en</strong><br />

Rivier, ve<strong>en</strong> riviertje<br />

VENEN<br />

Oude stads- <strong>en</strong> dorpskern<br />

Vere<strong>en</strong>voudigde topografie<br />

Fig. 1. Situatie rond Loosdrecht ca 1000 na Clir.<br />

'<br />

_________<br />

Tek<strong>en</strong>ing: Chris de Bont <strong>1997</strong><br />

vraag wat we m et deze inform atie eig<strong>en</strong>lijk<br />

aanm oet<strong>en</strong>. V oor de zog<strong>en</strong>aam de toegepaste<br />

historische geografie staat vooral de vertaling<br />

van gegev<strong>en</strong>s voor planologisch gebruik c<strong>en</strong>traal.<br />

Planologie is: h et m ak<strong>en</strong> van keuzes<br />

over hoe we de kom <strong>en</strong>de d ec<strong>en</strong> n ia onze<br />

woon- <strong>en</strong> w erkom geving will<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

inricht<strong>en</strong>. De planoloog m o et daarbij vele belang<strong>en</strong><br />

teg<strong>en</strong> elkaar afweg<strong>en</strong>. O ok de historisch-gegroeide<br />

omgeving, als d rag er van de<br />

regionale geschied<strong>en</strong>is, speelt daarbij e<strong>en</strong> rol.<br />

Wij m oet<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong> wat voor w aard<strong>en</strong> daarbij<br />

in het geding zijn. Im m ers, alle<strong>en</strong> dan kan<br />

e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>w ichtige afweging van belang<strong>en</strong>, op<br />

provinciaal <strong>en</strong> gem e<strong>en</strong>telijk niveau, plaatsvind<strong>en</strong>.<br />

Pas nad at de ontginning- <strong>en</strong> bewoningsgeschied<strong>en</strong>is<br />

is geschetst is h et m ogelijk de<br />

oude spor<strong>en</strong> van eeuw <strong>en</strong>lange m <strong>en</strong>selijke activiteit,<br />

voor zover nog in h e t huidige kindschap<br />

aanwezig, van e<strong>en</strong> w aardeoordeel te<br />

voorzi<strong>en</strong>.<br />

Modder<strong>en</strong> in het laatmiddeleeuwse landschap<br />

R ond 1000 na Chr. w ar<strong>en</strong> in de om geving van<br />

L oosdrecht de oeverw all<strong>en</strong> langs de V echt <strong>en</strong><br />

de hogere g ro n d <strong>en</strong> van h et Gooi - zeker al<br />

vanaf de R om einse tijd - bewoond". Langs de<br />

V echt was de strook m et bew oning in vergelijking<br />

m et de K rom m e <strong>en</strong> O u d e Rijn overig<strong>en</strong>s<br />

m aar sm alletjes. M eer n aar h et n o o rd <strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />

de oeverw all<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong> zelfs (gedeeltelijk)<br />

o n d e r h et ve<strong>en</strong> verdw <strong>en</strong><strong>en</strong>. De bew oonde<br />

g ro n d <strong>en</strong> langs de <strong>Vecht</strong> lag<strong>en</strong> ingeklem d<br />

tuss<strong>en</strong> twee grote onbew oonde m oeras- <strong>en</strong><br />

ve<strong>en</strong>gebied<strong>en</strong>, die n aar sam <strong>en</strong>stelling <strong>en</strong> reliëf<br />

onderlin g sterk verschild<strong>en</strong>'' (lig. 1).<br />

Ve<strong>en</strong> ontstaat in e<strong>en</strong> n at zurig m ilieu, waarin<br />

de vegetatie na afsterving niet volledig vergaat.<br />

V uistregel bij nog lev<strong>en</strong>d - dus o n o n t­<br />

g o n n <strong>en</strong> - ve<strong>en</strong> is dat voedselrijk (eutroof)<br />

ve<strong>en</strong> altijd vlak blijft, terwijl voedselarm (oligotroof)<br />

ve<strong>en</strong> to t <strong>en</strong>kele m eters hoogte kan<br />

doorgroei<strong>en</strong>. De m ate van voedselrijkdom<br />

w erd bepaald d o o r de herkom st <strong>en</strong> aanwezigheid<br />

van voedingsstoff<strong>en</strong> van h et w ater waarm<br />

ee de vegetatie werd gevoed.<br />

T<strong>en</strong> w est<strong>en</strong> van de V echt lag e<strong>en</strong> m in o f<br />

m eer cirkelvorm ige, to t e<strong>en</strong> flauwe heuvel o p ­<br />

gegroeide, ve<strong>en</strong>koepel: de latere R onde V<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

Het ve<strong>en</strong> was h ier dus voedselarm , wat<br />

b etek <strong>en</strong>t dat h et zo hoog was opgegroeid dat<br />

de vegetatie alle<strong>en</strong> nog d o o r arm reg<strong>en</strong>w ater<br />

w erd gevoed. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> deze ve<strong>en</strong>koepel <strong>en</strong> de<br />

O u d e Rijn lag e<strong>en</strong> praktisch vlak ve<strong>en</strong>gebied.<br />

Telk<strong>en</strong>s als de O u d e Rijn bij overstrom ing<strong>en</strong><br />

7 l /; /ic/ig. <strong>1997</strong> 53


Begin Holoce<strong>en</strong><br />

Stuwwal<br />

Vrije kweluittreding<br />

Drecht = ve<strong>en</strong> rivier<br />

Circa 1000 na Chr.<br />

V e<strong>en</strong>dek<br />

Door ve<strong>en</strong>dek teg<strong>en</strong>gehoud<strong>en</strong> kweluittreding<br />

Drecht = ve<strong>en</strong>-/kwelrivier<br />

Circa 1500 na Chr.<br />

Door terugtrekk<strong>en</strong>d ve<strong>en</strong> weer vrije kweluittreding<br />

Fig. 2. De loop van het kwelwater vanuit de stuwwal in drie period<strong>en</strong>.<br />

buit<strong>en</strong> zijn oevers trad, w erd er e<strong>en</strong> kleilaagje<br />

over h e t ve<strong>en</strong> afgezet. Dit d aard o o r voedselrijke<br />

(eutrofe) ve<strong>en</strong> kon dus n iet hoog opgroei<strong>en</strong>.<br />

De v<strong>en</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de V echt war<strong>en</strong><br />

lithotroof. D at wil zegg<strong>en</strong> d at de w ateraanvoer<br />

vanuit de gro n d kwam: h et was kwelwater vanuit<br />

de hogere g ro n d <strong>en</strong> van h e t Gooi <strong>en</strong> de<br />

U trechtse H euvelrug. In de Stichtse V <strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />

pal t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van L oosdrecht, kon dit ve<strong>en</strong><br />

alsnog uitgroei<strong>en</strong> to t e<strong>en</strong> voedselarm e ve<strong>en</strong>rug.<br />

H et hoogste deel van d it ve<strong>en</strong>gebied liep<br />

als e<strong>en</strong> kam parallel aan de <strong>Vecht</strong>, ongeveer<br />

ter hoogte van T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>-W estbroek. De uittreding<br />

van kwelwater was nu d o o r e<strong>en</strong> dik<br />

pakket ve<strong>en</strong> afgedekt: de ve<strong>en</strong>m osve<strong>en</strong>vegetatie<br />

op de kam w erd slechts gevoed d o o r reg<strong>en</strong>w<br />

ater. Bij de H orster- <strong>en</strong> N aard erm eer t<strong>en</strong><br />

n o o rd <strong>en</strong> van L oosdrecht is h et n o o it tot ve<strong>en</strong>groei<br />

k u n n <strong>en</strong> kom <strong>en</strong>. D aar was de u ittred in g<br />

van kwel zo g ro o t d at e r ge<strong>en</strong> vegetatie kon<br />

groei<strong>en</strong>. H et w ar<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aam de kwelog<strong>en</strong>:<br />

op<strong>en</strong> m er<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> v<strong>en</strong>ige om geving.<br />

H et historisch landschap van L oosdrecht<br />

zelf had e<strong>en</strong> tw eeslachtig karakter. H et bevatte<br />

zowel voedselarm - om hooggegroeid - ve<strong>en</strong>,<br />

als ook voedselrijk - lager geleg<strong>en</strong> - ve<strong>en</strong>.<br />

Langs de westelijke ran d van hel Gooi <strong>en</strong> de<br />

U trechtse H euvelrug lag - zoals we al zag<strong>en</strong> -<br />

e<strong>en</strong> bred e strook oligotroof, dus relatief hoog<br />

opgegroeid ve<strong>en</strong>. D it ve<strong>en</strong>dek wigde u it teg<strong>en</strong><br />

de hogere zandgrond<strong>en</strong>. O orspronkelijk zal<br />

de D recht - o f b eter gezegd e<strong>en</strong> voorloper<br />

daarvan - gestroom d h ebb<strong>en</strong> vanaf de uittredingszone<br />

van kwelwater vanuit de stuwwal<br />

(fig. 2 A). T ijd<strong>en</strong>s de ve<strong>en</strong>groei is in de loop<br />

van vele eeuw <strong>en</strong> de D recht als h et ware m ee<br />

om hoog gegroeid ". D oor dil in dikte to <strong>en</strong> e­<br />

m <strong>en</strong> d e ve<strong>en</strong>dek w erd de u ittred in g van kwel<br />

bem oeilijkt (fig. 2 B): de D recht w erd e<strong>en</strong><br />

p u re ve<strong>en</strong>rivier, im m ers: lev<strong>en</strong>d ve<strong>en</strong> is praktisch<br />

volledig m et w ater verzadigd - de g ro n d ­<br />

w aterstand is bijna h et gehele ja a r gelijk aan<br />

maaiveld - w aardoor bijna alle neerslag via<br />

hel ve<strong>en</strong>oppervlak direct in de D recht terech t<br />

kwam <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s via de V echt w erd afgevoerd.<br />

In deze situatie volgde de loop van de<br />

D recht de helling van dit ve<strong>en</strong>dek, m aar lag<br />

wat lager - in e<strong>en</strong> voedselrijk<strong>en</strong>- om geving -<br />

dan h et om rin g <strong>en</strong> d e ve<strong>en</strong> (fig. 1). N iet vrij<br />

van overdrijving k u n n <strong>en</strong> we sprek<strong>en</strong> van de<br />

1h echt 'vallei . H oewel in historische tijd de<br />

D recht dus e<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>riviertje was, w erd er latei,<br />

als gevolg van m aaivelddaling, ontstaan<br />

d o o r e<strong>en</strong> natuurlijke ontw atering, d o o r de<br />

54 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


laatm iddeleeuw se ontginning, of d o o r e<strong>en</strong><br />

com binatie van beide, w eer kwelwater d o o r al1<br />

gevoerd. D e/e kwel is dan o n d e r het, zich vanaf<br />

de hogere g ro n d <strong>en</strong> terugtrekk<strong>en</strong>de ve<strong>en</strong>dek<br />

vandaan gekom <strong>en</strong>, om e r vervolg<strong>en</strong>s overh<br />

één af te strom <strong>en</strong>. De D recht werd van e<strong>en</strong><br />

oorspronkelijke ve<strong>en</strong>stroom e<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>-/kw elstroom<br />

(fig. 2 C). H oe dit ook zij, door de aanw<br />

ezigheid van de D recht is de o n tg in n in g van<br />

L oosdrecht anders verlop<strong>en</strong> dan in de aanpal<strong>en</strong>de<br />

gebied<strong>en</strong>.<br />

Loosdrechts ontginning geschetst<br />

O ver de ontg in n in g van L oosdrecht zijn ons<br />

n iet al te veel oude b ro n n <strong>en</strong> overgeleverd. In<br />

deze - deels hypothetische - ontginningsschets,<br />

co m b in eer ik dan ook de ideeën over<br />

h et historische landschap dat de ontginners<br />

aantroff<strong>en</strong>, n aar hartelust, m aar in zekere vrijheid",<br />

m et de schaarse historische gegev<strong>en</strong>s1-.<br />

Daarbij is voor de historisch geograaf het cultuurlandschap<br />

m et zijn vele spor<strong>en</strong> van ontginning<br />

<strong>en</strong> bew oning zélf ook e<strong>en</strong> belangrijke<br />

inform atiebron. O ok h et hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong><br />

- g ereco n stru eerd e - oorspronkelijke<br />

landschap t<strong>en</strong> tijde van de o n tg in n in g laat zich<br />

als bro n voor de ontginningsw ijze gebruik<strong>en</strong>,<br />

w ant wie de aard van het oorspronkelijke ve<strong>en</strong><br />

k<strong>en</strong>t, heeft de sleutel tot h et begrijp<strong>en</strong> van de<br />

m iddeleeuw se ontginningsw ijze in h a n d e n 13.<br />

Bij e<strong>en</strong> m iddeleeuw se agrarische v e<strong>en</strong>ontginning<br />

speeld<strong>en</strong> altijd dezelfde factor<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

rol". M <strong>en</strong>s<strong>en</strong> m aakt<strong>en</strong> o n d erlin g afsprak<strong>en</strong><br />

over de m anier w aarop zij de o n tg in n in g van<br />

h et ve<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> aanpakk<strong>en</strong>. Sterker nog, dit<br />

was e<strong>en</strong> noodzakelijke voorw aarde om tot o n t­<br />

ginning over te gaan. De o ntginners m oest<strong>en</strong><br />

d o o r e<strong>en</strong> uitgeki<strong>en</strong>d ontw aterings- <strong>en</strong> afwateringssysteem<br />

te grav<strong>en</strong>, h et ve<strong>en</strong> begaanbaar,<br />

bew erkbaar <strong>en</strong> bew oonbaar m ak<strong>en</strong> <strong>en</strong> het vervolg<strong>en</strong>s<br />

ook zo zi<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong> . Dit ging als<br />

volgt in z’n werk: eerst werd e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aam de<br />

ontginningsas bepaald van w aaruit de ontg in ­<br />

ning kon gaan plaatsvind<strong>en</strong>. Dit kon zowel<br />

e<strong>en</strong> w aterloop, e<strong>en</strong> weg o f e<strong>en</strong> a n d e r m in o f<br />

m eer rech tlo p <strong>en</strong> d elem <strong>en</strong>t aan de ran d van<br />

(o f in) h e t ve<strong>en</strong>gebied zijn. H aaks op deze lijn<br />

w erd<strong>en</strong> op regelm atige afstand van elkaar slot<strong>en</strong><br />

gegrav<strong>en</strong> (regelm atige strok<strong>en</strong>verkaveling).<br />

H ierd o o r kon h e t ve<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> ontw a­<br />

terd. H et resultaat was e<strong>en</strong> ontginningsblok<br />

m et reg elm atig e strok<strong>en</strong>verkaveling, b e­<br />

gr<strong>en</strong>sd d o o r dijkjes o f kad<strong>en</strong> (zij- <strong>en</strong> achterkad<br />

<strong>en</strong>). H ierd o o r kwam h et afstrom ingsw ater<br />

van de nog m aagdelijke, o n o n tg o n n <strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

niet m eer op de nieuw e landerij<strong>en</strong> b in n <strong>en</strong> het<br />

ontginningsblok. Was e<strong>en</strong> blok e<strong>en</strong>m aal o n t­<br />

g o n n <strong>en</strong> dan kon e<strong>en</strong> aanwezige achter-, o f zijkade<br />

latei als nieuw e secundaire ontginningsas<br />

funger<strong>en</strong>.<br />

Ev<strong>en</strong>als in de zuidelijker geleg<strong>en</strong> Stichtse<br />

V <strong>en</strong><strong>en</strong>15 h e t geval was, is niet lang na 1000 h et<br />

L oosdrechtse ve<strong>en</strong>gebied vanaf de oeverwal<br />

van de V echt volg<strong>en</strong>s h et g<strong>en</strong>oem de ontginningsprincipe<br />

in gebruik g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. De Lo<strong>en</strong>erve<strong>en</strong>se<br />

<strong>en</strong> M ijnd<strong>en</strong>se Polders zijn h et eerst<br />

aan snee gekom <strong>en</strong> <strong>en</strong> voor agrarische gebruik<br />

geschikt gem aakt. Als arg u m <strong>en</strong> t<strong>en</strong> voor deze<br />

w est-oostgerichte ontg in n in g k u n n <strong>en</strong> w ord<strong>en</strong><br />

g <strong>en</strong>oem d h et feit dat in de aangr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de<br />

ve<strong>en</strong>ontginning Dursker V<strong>en</strong>e, d at vlak achter<br />

de oeverwal ligt, e<strong>en</strong> zodanig lage tijns bij de<br />

zog<strong>en</strong>aam de cope-overdracht w erd b e d o n ­<br />

g<strong>en</strong>, dat h et h ier e<strong>en</strong> vroege o n tg in n in g betreft.<br />

‘C ope’ wijst op de overe<strong>en</strong>kom st die nam<br />

<strong>en</strong>s de lan d h eer m et de ontginners w erd geslot<strong>en</strong>,<br />

w aarin o.a. w erd bepaald o n d e r welke<br />

juridische condities m et de o n tg in n in g kon<br />

w ord<strong>en</strong> aangevang<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe het nieuw e land<br />

in de bestaande territoriale verhouding<strong>en</strong><br />

kon w ord<strong>en</strong> ingebed"’. D aarnaast wijst de<br />

naam L oosdrecht op naam geving vanuit het<br />

V echtgebied <strong>en</strong> op m ogelijk oudste ontg in ­<br />

ning<strong>en</strong> <strong>en</strong> bew oning in het ve<strong>en</strong> vlak achter<br />

de ocverw all<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong>. Drecht<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />

oorspronkelijk plaats<strong>en</strong> waar e<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>riviertje<br />

m oest w ord<strong>en</strong> gepasseerd m iddels e<strong>en</strong> vonder<br />

o f b ru g 17. De naam van deze oversteek is vervolg<strong>en</strong>s<br />

overgegaan op h et over te stek<strong>en</strong> water,<br />

o f h an g t er in ied er geval direct m ee sam<br />

<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>ige d o o rg aan d e route t<strong>en</strong> tijde van<br />

de o n tg in n in g liep over de oeverwal van de<br />

V echt, of, als de naam n iet u it de eerste m aar<br />

de tweede ontginningsfase d ateert, over de<br />

achterkade van de eerste ve<strong>en</strong>ontginning<strong>en</strong><br />

vanuit de <strong>Vecht</strong>, de teg<strong>en</strong>w oordige Ve<strong>en</strong>dijk<br />

<strong>en</strong> H orndijk. De v o nder zou dan tuss<strong>en</strong> het<br />

L o<strong>en</strong>erve<strong>en</strong> <strong>en</strong> M ijnd<strong>en</strong>-, o f M uijeveldse Veld<br />

h ebb<strong>en</strong> gelop<strong>en</strong>.<br />

O orspronkelijk liep de D recht nog in e<strong>en</strong><br />

b red e bed d in g tuss<strong>en</strong> de twee zijkad<strong>en</strong> van<br />

deze oudste ontginningsblokk<strong>en</strong> ach ter de oe-<br />

/ 17. /5r/>g. <strong>1997</strong> 55


verwal - de noordelijke m et de toepasselijke<br />

naam Bloklaan. De Nieuwe Kaart van Mynd<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> de Loosdrecht uit 1734, gemaakt door J.<br />

Spruyt<strong>en</strong>burg18, toont dat tuss<strong>en</strong> beide oude<br />

ontginning<strong>en</strong> e<strong>en</strong> duidelijk jongere ontginning<br />

direct achter het Huis te Mynd<strong>en</strong>, langs<br />

de Drecht aanwezig was: deze relatief jongere<br />

noord-zuid gerichte verkaveling, die gericht is<br />

op de Drecht, wijkt af van de verkavelingsstructuur<br />

in de omgeving. Deze verkaveling<br />

di<strong>en</strong>de om dit oorspronkelijk te natte stuk<br />

voedselrijk —dus lager geleg<strong>en</strong> - ve<strong>en</strong> alsnog<br />

te ontwater<strong>en</strong>.<br />

To<strong>en</strong> het ve<strong>en</strong> direct achter de oeverwall<strong>en</strong><br />

was ontgonn<strong>en</strong>, zag m<strong>en</strong> zich spoedig g<strong>en</strong>oodzaakt<br />

om de hoger geleg<strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong> op<strong>en</strong><br />

te gaan legg<strong>en</strong>. Dit hangt sam<strong>en</strong> m et het feit<br />

dat de oorspronkelijke agrarische bedrijfsvoering<br />

op jo n g ontgonn<strong>en</strong> ve<strong>en</strong> gem <strong>en</strong>gd was:<br />

veeteelt èn akkerbouw19. H et voor de ontginning<br />

ontwaterde ve<strong>en</strong> begon te oxyder<strong>en</strong>, of<br />

te veraard<strong>en</strong>. Hierbij kwam stikstof vrij, e<strong>en</strong><br />

goede meststof voor graan teelt. Door deze veraarding<br />

daalde het maaiveld echter, zodat de<br />

natuurlijke afwatering van het hele ve<strong>en</strong>gebied<br />

op de <strong>Vecht</strong> gaandeweg verslechterde:<br />

het gebied vernatte <strong>en</strong> akkerbouw werd steeds<br />

moeilijk<strong>en</strong> Uiteindelijk verdwe<strong>en</strong> dat geheel.<br />

In de Enqueste van 1494 verwoordd<strong>en</strong> de pastoor,<br />

de schout <strong>en</strong> andere ‘gedeputeerd<strong>en</strong> van<br />

Losdrecht’ het als volgt'-": We houd<strong>en</strong> ons bezig<br />

met<br />

...turfJ te delv<strong>en</strong>, oock mett<strong>en</strong> coey<strong>en</strong> (.. <strong>en</strong>) met e<strong>en</strong> weynich<br />

lantelinge....<br />

Deze lanteling zou dus spoedig geheel verdwijn<strong>en</strong>;<br />

op de turfwinning kom ik nog terug.<br />

Deze jongere ontginning heeft zich in <strong>en</strong>kele<br />

fas<strong>en</strong> voltrokk<strong>en</strong>. Aan weerszijd<strong>en</strong> van de<br />

Drecht liep de ontginning op teg<strong>en</strong> de oligotrofe<br />

ve<strong>en</strong>rug van respectievelijk K ort<strong>en</strong>hoef<br />

<strong>en</strong> de Stichtse V<strong>en</strong><strong>en</strong>. De situatie in het noord<strong>en</strong><br />

blijft wat onduidelijk. Del<strong>en</strong> van de ‘Kort<strong>en</strong>hoefse’<br />

v<strong>en</strong><strong>en</strong> war<strong>en</strong> zeker voedselarm,<br />

dus hoger opgegroeid. Onzekerheid bestaat<br />

over de werkelijke vorm van dit reliëfrijke<br />

landschap21. Zowel het noordelijke Oud-Loosdrecht,<br />

als de (nu praktisch verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>) Oude<br />

Dijk tuss<strong>en</strong> de Drecht <strong>en</strong> Nieuw-Loosdrecht,<br />

vorm d<strong>en</strong> hier de oudste ontginningsass<strong>en</strong>.<br />

Vanwege e<strong>en</strong> vernatt<strong>en</strong>d milieu heeft de bewoning<br />

aan de O ude Dijk zich verplaatst naar<br />

de oorspronkelijke achterkade van deze oude<br />

ve<strong>en</strong>ontginning: de Nieuwe Dijk. In het oost<strong>en</strong><br />

lag de jongste ve<strong>en</strong>ontginning, die uitwigde<br />

teg<strong>en</strong> de hogere grond<strong>en</strong> van het Gooi.<br />

Deze karakteristieke waaiervormige afronding<br />

van de ontginning (Nieuw Loosdrecht) is in<br />

de 15e eeuw nog in volle gang. Nog in het begin<br />

van de 16e eeuw is er strijd over de rechtspositie<br />

van de nieuw tot stand gekom <strong>en</strong> Loosdrechtse<br />

ontginning<strong>en</strong> in het Goois territoir”.<br />

Ev<strong>en</strong>als in het nabijgeleg<strong>en</strong> Westbroek, waar<br />

sprake was van e<strong>en</strong> laatste ontginningsfase<br />

met opschuiv<strong>en</strong>de bcwoningsasscn”, dater<strong>en</strong><br />

de oudste del<strong>en</strong> van de tor<strong>en</strong> van Nieuw-Loosdrecht<br />

uit de 15e eeuw. Hiermee is de afronding<br />

van de Loosdrechtse agrarische ve<strong>en</strong>ontginningsactiviteit<br />

gemarkeerd.<br />

Turf gew onn<strong>en</strong>, land verlor<strong>en</strong><br />

Al op het eind van de 15e eeuw bleek er in<br />

Loosdrecht sprake te zijn van turfwinning, zoals<br />

ook al in 1494 was gemeld. Vanaf de 16e<br />

eeuw kom<strong>en</strong> de begripp<strong>en</strong> turftrekk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

slagturv<strong>en</strong> in de bronn<strong>en</strong> voor’’. In <strong>en</strong>kele<br />

eeuw<strong>en</strong> is het westelijk deel van het Loosdrechtse<br />

agrarische cultuurland in de kachel<br />

verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. Wat maakte sommige grond<strong>en</strong><br />

wel geschikt voor turfwinning <strong>en</strong> andere juist<br />

niet? Met het beantwoord<strong>en</strong> van deze vraag<br />

geef ik als hel ware achteraf e<strong>en</strong> onderbouwing<br />

van de eerder aang<strong>en</strong>om <strong>en</strong> middeleeuwse<br />

landschapskarakteristiek<strong>en</strong>. In het kort<br />

komt het er op neer dat voedselrijk (cutroof)<br />

ve<strong>en</strong> niet voor turfwinning geschikt was: het<br />

kleine aandeel brandbare stof maakte dat de<br />

zich warm<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s bij gebruik om zou kom<strong>en</strong><br />

in e<strong>en</strong> allesverstikk<strong>en</strong>de rookvorming,<br />

zonder dat er ooit veel warmte vrij kon kom<strong>en</strong>.<br />

Uit voedelarm (oligotroof) ve<strong>en</strong> werd<br />

de beste turf gestok<strong>en</strong>, of gebaggerd. De dikke<br />

pakkett<strong>en</strong> oligotroof ve<strong>en</strong>, die tot ve<strong>en</strong>koepels<br />

of -rugg<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ‘o p ’gegroeid, zijn in<br />

deze omgeving praktisch geheel met baggerbeugels<br />

weggebaggerd. Wat e<strong>en</strong>s hoog lag,<br />

veranderde in relatief korte tijd in grote waterplass<strong>en</strong>,<br />

zoals op figuur 3 is aangegev<strong>en</strong>.<br />

Over de turfwinning zelf kan ik kort zijn. De<br />

turf werd met behulp van baggerbeugels tot<br />

op de pleistoc<strong>en</strong>e zandondergrond weggehaald.<br />

Eerst ontstond<strong>en</strong> de karakteristieke<br />

petgat<strong>en</strong> <strong>en</strong> legakkers: de turf werd uit de pet-<br />

56 71 'V. /5r/rg. <strong>1997</strong>


Weesp<br />

LEGENDA<br />

RONDE VENEN<br />

mm<br />

Ve<strong>en</strong>koepet/ve<strong>en</strong>rug<br />

(voedselarm ve<strong>en</strong>)<br />

Ve<strong>en</strong>vlakte<br />

(voedselrijk ve<strong>en</strong>)<br />

Drecht'vallei’ (overgang van<br />

voedselarm naar voedselrijk<br />

ve<strong>en</strong>)<br />

OeverwaJI<strong>en</strong><br />

Stuwwalkopp<strong>en</strong><br />

Kwelog<strong>en</strong><br />

Breukeli<br />

m<br />

Uitgeve<strong>en</strong>de, of in verv<strong>en</strong>ing<br />

zijnde gebied<strong>en</strong> in het begin van<br />

de 19e eeuw<br />

Rivier, ve<strong>en</strong>riviertje<br />

Oude stads- <strong>en</strong> dorpskern<br />

: .V ~ ir ■<br />

Vere<strong>en</strong>voudigde topografie<br />

Tek<strong>en</strong>ing: Chris de Bont <strong>1997</strong><br />

Fig. 3. Situatie rond Loosdrecht na de turfwinning.<br />

gat<strong>en</strong> gehaald <strong>en</strong> op de legakkers te drog<strong>en</strong><br />

gelegd. De vraag n aar steeds nieuw e bran d sto f<br />

leidde er uiteindelijk toe, d at ook deze landschappelijke<br />

ribb<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels w erd<strong>en</strong> verturfd:<br />

de L oosdrechtse plass<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> over.<br />

H et topografisch archief: het derde wiel<br />

aan de cultuurhistorische wag<strong>en</strong><br />

H et verhaal van de agrarische v e<strong>en</strong>ontginning<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> hun o ntginners ligt voor e<strong>en</strong> groot<br />

deel verborg<strong>en</strong> in de geschied<strong>en</strong>is: er zijn erg<br />

w einig schriftelijke gegev<strong>en</strong>s van overgeleverd.<br />

Toch is flit verhaal ook te lez<strong>en</strong> in de<br />

spor<strong>en</strong> die de m <strong>en</strong>s - al o n tg in n <strong>en</strong> d - in het<br />

landschap heeft achtergelat<strong>en</strong>. Wij n oem <strong>en</strong><br />

de spor<strong>en</strong> die nü nog in onze leefom geving<br />

aanwezig zijn: relict<strong>en</strong>. Deze vorm <strong>en</strong> sam <strong>en</strong><br />

h et zog<strong>en</strong>aam de ‘topografisch archief. Historisch-geograf<strong>en</strong><br />

vind<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk de ontginnings-<br />

<strong>en</strong> bew oningsgeschied<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong><br />

streek, o f van e<strong>en</strong> heel land, de basis van alle<br />

geschied<strong>en</strong>is. Im m ers, z o n d e r o n tg o n n e n<br />

g ro n d ge<strong>en</strong> b oer<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> burgers, laat staan<br />

koning<strong>en</strong>, keizers <strong>en</strong> adm iral<strong>en</strong> <strong>en</strong> h ier in het<br />

Sticht: bisschopp<strong>en</strong>.<br />

N aast h et topografisch arch ief k <strong>en</strong>n<strong>en</strong> we<br />

h e t ‘ hodemarchief van de archeolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />

‘historische bebouwde omgeving van de m onum<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorgers. Zoals ik h et h ier h eb verw<br />

oord lijkt het alsof archeologie, historische<br />

geografie <strong>en</strong> h istorische bouw k u n d e drie<br />

hoofdrolspelers op één toneel zijn. De werkelijkheid<br />

is anders: de eerste <strong>en</strong> de laatste k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> wettelijke bescherm ing <strong>en</strong> spel<strong>en</strong> dus<br />

e<strong>en</strong> hoofdrol. A rcheologica <strong>en</strong> oude b ebouwing<br />

vall<strong>en</strong> o n d e r de M onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong>w et van<br />

1988; liet topografisch archief kom t daarin<br />

niet voor: het is h et d erd e wiel aan de wag<strong>en</strong>.<br />

H et topografische archief van Loosdrecht<br />

We h eb b <strong>en</strong> de ontw ikkeling van h et Loosdrechtse<br />

cultuurland in sneltreinvaart aan ons<br />

voorbij lat<strong>en</strong> gaan, zo n d er ons al te veel in de<br />

details te heb b <strong>en</strong> verdiept. We zag<strong>en</strong> d at m <strong>en</strong>selijke<br />

activiteit<strong>en</strong> spor<strong>en</strong> h eb b <strong>en</strong> nagelat<strong>en</strong><br />

in h et huidige L oosdrechtse c u ltu u rla n d ­<br />

schap: het topografisch archief. Als we de spor<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> h u n ontstaanswijze systematisch in beschouw<br />

ing nem <strong>en</strong> k u n n <strong>en</strong> we er m et gebruikm<br />

aking van de beg rip p <strong>en</strong> ‘gaafheid’ <strong>en</strong> ‘historisch-geografïsche<br />

inform atiew aarde’ direct<br />

e<strong>en</strong> w aardeoordeel aan hecht<strong>en</strong>. We vrag<strong>en</strong><br />

ons nam elijk af in welke m ate er spor<strong>en</strong> van<br />

o n tg in n in g (verkavelingsstructuur, kad<strong>en</strong>) <strong>en</strong><br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 57


ew oning (dorpsstructuur), van de oude d ro ­<br />

ge <strong>en</strong> natte infrastructuur (weg<strong>en</strong> <strong>en</strong> w aterlop<strong>en</strong>)<br />

<strong>en</strong> van de historische o p <strong>en</strong> h eid tot op de<br />

dag van vandaag h erk <strong>en</strong> b aar (gaaf) zijn geblev<strong>en</strong>.<br />

M et an d ere w oord<strong>en</strong>, zijn er in h e t huidige<br />

landschap nog g<strong>en</strong>oeg aan knopingspunt<strong>en</strong><br />

om de geschied<strong>en</strong>is van h et gebied te kunn<strong>en</strong><br />

vertell<strong>en</strong>; heeft h et L oosdrechtse nog historisch-geografische<br />

inform atiew aarde?<br />

W at er aan ingericht L oosdrechts land nog<br />

aanw ezig is kan als redelijk gaaf w ord<strong>en</strong> aan ­<br />

gem erkt. De overgeblev<strong>en</strong> verkaveling w eerspiegelt<br />

qua stru ctu u r (regelm atige strok<strong>en</strong>)<br />

<strong>en</strong> richting (die bijzondere w aaiervorm ) nog<br />

grot<strong>en</strong>deels de m iddeleeuw se ontginningsw ijze<br />

die zich g edur<strong>en</strong>de vele eeuw <strong>en</strong> goed h eeft<br />

k u n n <strong>en</strong> handhav<strong>en</strong>. H oewel h et n u n o g aanwezige<br />

weg<strong>en</strong>- <strong>en</strong> d ijk<strong>en</strong>patroon t<strong>en</strong> opzichte<br />

van de m iddeleeuw se uitgangssituatie n iet<br />

veel is gewijzigd, is e<strong>en</strong> deel hiervan d o o r h et<br />

slagturv<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> gegaan. De oorspronkelijke<br />

bebouw ing, die deel uitm aakte van de<br />

oude o ntginning, is deels verdw <strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> deels<br />

verplaatst. D oor oxydatie als gevolg van ontw a­<br />

tering van h et ve<strong>en</strong> heeft zich al vrij snel na de<br />

o n tg in n in g in h et oostelijke deel van de gem<br />

e<strong>en</strong>te e<strong>en</strong> om slag in h et natuurlijk substraat<br />

voorgedaan: h et natte, teg<strong>en</strong> de hogere gro n ­<br />

d <strong>en</strong> uitw igg<strong>en</strong>de ve<strong>en</strong> heeft zich gedeeltelijk<br />

teruggetrokk<strong>en</strong>: h e t o n d erligg<strong>en</strong>de reliëf is<br />

als h et ware d o o r h e t verdw ijn<strong>en</strong>d ve<strong>en</strong> aan<br />

h e t oppervlak kom <strong>en</strong> te ligg<strong>en</strong>. De oorsp ro n ­<br />

kelijke o p <strong>en</strong> h eid van h et o n tg o n n <strong>en</strong> ve<strong>en</strong>gebied<br />

is h ierd o o r verlor<strong>en</strong> gegaan. N og op de<br />

19e-eeuwse topografische kaart25 is te zi<strong>en</strong> dat<br />

de drooggevall<strong>en</strong> slot<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> deel zijn opgegaan<br />

in h e t akkerland. In slot<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong><br />

w ater m eer voerd<strong>en</strong>, kreeg spontan e houtopslag<br />

e<strong>en</strong> kans. Deze houtige rand<strong>en</strong> ging<strong>en</strong><br />

ook als veekering functio n er<strong>en</strong> . Was de grote<br />

nieuwbouwwijk van L oosdrecht nog niet aangelegd,<br />

d an h add<strong>en</strong> we k u n n <strong>en</strong> concluder<strong>en</strong><br />

d at hier, ondanks h e t droogvall<strong>en</strong> van de slot<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> h e t teloor gaan van de historisch gegroeide<br />

o p <strong>en</strong>heid van h e t landschap, h e t topografisch<br />

arch ief toch nog verrass<strong>en</strong>d veel<br />

inform atie bevatte. M aar - p an ta rhei - de<br />

nieuw bouw heeft w einig van de onderligg<strong>en</strong>de<br />

historische landschapsstructuur heelgelat<strong>en</strong>,<br />

laat staan van de historische op<strong>en</strong> h eid .<br />

H et zijn in h e t c<strong>en</strong>trale ve<strong>en</strong>w eidegebied,<br />

naast de oude verkavelingsstructuur, de oude<br />

lintvorm ige bebouw ing <strong>en</strong> de m ate van o p <strong>en</strong> ­<br />

heid, vooral de natte verv<strong>en</strong>ingsactiviteit<strong>en</strong><br />

die spor<strong>en</strong> in h et L oosdrechtse landschap<br />

h ebb<strong>en</strong> getrokk<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> studie in o pdracht<br />

van de provincie U trecht kon ik in 1991 concluder<strong>en</strong>®,<br />

dat - globaal gezi<strong>en</strong> - de regio<br />

L oosdrecht e<strong>en</strong> hoge historisch-geografische<br />

inform atiew aarde bezit. E r ligg<strong>en</strong> nog heel<br />

wat spor<strong>en</strong> in h et landschap, die de belangrijkste<br />

ontw ikkeling<strong>en</strong> uit de L oosdrechtse<br />

landschapsgeschied<strong>en</strong>is w eerspiegel<strong>en</strong>. Zelfs<br />

de L oosdrechtse plass<strong>en</strong>, w ant die vorm <strong>en</strong><br />

voor de historisch geograaf de echo van h et<br />

slagturv<strong>en</strong>.<br />

Voer voor planolog<strong>en</strong><br />

De provincie U trech t heeft n aar aanleiding<br />

van h e t verschijn<strong>en</strong> van <strong>en</strong> als logisch vervolg<br />

op de ‘B eleidsnota M onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> A rcheologie’27<br />

lat<strong>en</strong> onderzo ek <strong>en</strong> o f h et m ogelijk is<br />

e<strong>en</strong> gedetailleerde cultuurhistorische waard<br />

<strong>en</strong> k aart sam <strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>, w aarin archeologie,<br />

historische geografie <strong>en</strong> historische bouwk<br />

unde elk h u n eig<strong>en</strong> w aard<strong>en</strong> k u n n <strong>en</strong> ton<strong>en</strong>,<br />

m aar w aarop ook geïn teg reerd e cultuurhistorische<br />

<strong>en</strong>sem bles zijn aangegev<strong>en</strong>. W ant zeg<br />

nou zelf, e<strong>en</strong> o u d ve<strong>en</strong>arbeidersw oninkje aan<br />

de ran d van e<strong>en</strong> petgat<strong>en</strong> <strong>en</strong> legakkerlandschap<br />

is toch veel in teressan ter, dan als<br />

F rem d k ö rp er m idd<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> post-m oderne<br />

woonwijk. Zo’n kaart kan e<strong>en</strong> goed handvat<br />

bied<strong>en</strong> bij h et m ak<strong>en</strong> van gem e<strong>en</strong>telijke bestem<br />

m ingsplann<strong>en</strong> <strong>en</strong> h et toets<strong>en</strong> daarvan<br />

d o o r de provincie. Als e<strong>en</strong>m aal h et V erdrag<br />

van M alta is geratificeerd - waarbij de verstoorder<br />

van h e t b o d em arch ief w ordt geacht<br />

te betal<strong>en</strong> voor onderzoek, o f veiligstelling -<br />

zal zo’n kaart alle<strong>en</strong> nog m aar aan belang winn<strong>en</strong>.<br />

D at ik daarbij de historische geografie<br />

e<strong>en</strong> volwaardige plaats naast de archeologie<br />

<strong>en</strong> de historische bouw kunde wil zi<strong>en</strong> in n e­<br />

m <strong>en</strong>, zal duidelijk zijn. In e<strong>en</strong> snel verander<strong>en</strong><br />

d land als N ederland is h et topografisch<br />

archief n u nog te vaak h et kind van de rek<strong>en</strong>ing.<br />

W ant weet, verlor<strong>en</strong> cultu u rlan d kom t<br />

n o oit w eerom .<br />

58 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>


Literatuur<br />

D.E.H. de Boer, Graaf <strong>en</strong> grafiek; sociaal <strong>en</strong> economische ontwikkeling<strong>en</strong><br />

in het middeleeuwse ’Noordholland’ tuss<strong>en</strong> ± 1345 <strong>en</strong><br />

± 1415 (Leid<strong>en</strong> 1978).<br />

Blok, D.P., Nogmaals het bestanddeel Drecht. In: Mededeling<strong>en</strong><br />

Naamkunde (1959) 12-16.<br />

Chr. de Bont, Het historisch-geografische gezicht van hel Nedersticht;<br />

e<strong>en</strong> cultuurhistorische landschapsverk<strong>en</strong>ning van de<br />

provincie Utrecht. DLO-Staring C<strong>en</strong>trum, rapport 133<br />

(Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 1991).<br />

Chr. de Bont, Reclamation paterns of peat areas in the<br />

Netherlands as a mirror of the mediaeval mind. In: 1’Av<strong>en</strong>ir<br />

des paysages rureaux europé<strong>en</strong>s <strong>en</strong>tre gestion des heritages<br />

et dynamique du changem<strong>en</strong>t (Lyon 1994) 61-68.<br />

G.J. Borger, Draining-digging-dredging; the creation of a<br />

new landscape in the peat areas of the low countries. In:<br />

J.T.A Verhoev<strong>en</strong> (ed.) F<strong>en</strong>s and Bogs in the Netherlands: Vegetation,<br />

History, Nutri<strong>en</strong>t Dynamics and Conservation (Dordrecht/Boston/London<br />

1992) 131-171.<br />

A.L.P. Buitelaar, De Stichtse ministerialiteit <strong>en</strong> de ontginning<strong>en</strong><br />

in de Utrechtse <strong>Vecht</strong>streek (Hilversum 1993).<br />

Cultuurnota, Cultuurnota 1995-1998 van provincie Utrecht,<br />

deel III ‘Beleidsnota Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> Archeologie<br />

(Utrecht 1994).<br />

J. Daams Jzn, De ontwikkeling van het landschap in het<br />

Loosdrechtse gebied. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> (1988) 52-65.<br />

G. H.P. Dirkx <strong>en</strong> J.A.J. Vervloet, ‘Oude Leede’; e<strong>en</strong> historischgeografische<br />

beschrijving, inv<strong>en</strong>tarisatie <strong>en</strong> waardering van<br />

het cultuurlandschap. DLO-Staring C<strong>en</strong>trum, rapport 2<br />

(Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 1989).<br />

M. Donkersloot-de Vrij, 1985. De <strong>Vecht</strong>streek; oude kaart<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

de geschied<strong>en</strong>is van het landschap (Weesp 1988).<br />

A. van Duin<strong>en</strong>, De archeologie van de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas; e<strong>en</strong><br />

rapport over ontgronding van de waterleidingplass<strong>en</strong> van de<br />

Geme<strong>en</strong>texoaterleiding<strong>en</strong> Amsterdam (Amsterdam 1994).<br />

Enqueste <strong>en</strong>de Informatie 1494, bezorgd door R. Fruin<br />

(Leid<strong>en</strong> 1876).<br />

M.K.E. Gottschalk, De ontginning der Stichtse v<strong>en</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />

oost<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong>. Tijdschrift KNAC (1956a) 207-222.<br />

M.K.E. Gottschalk, De waterbeheersing in het Stichtse<br />

ve<strong>en</strong>gebied t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong> tijd<strong>en</strong>s de ontginningsperiode.<br />

Tijdschrift KNAC (1956b) 311-317.<br />

K. van de Graaf, R. Datema <strong>en</strong> K. Anderson, Landschapsplan<br />

<strong>en</strong> archeologie in de Provincie Utrecht. RAAP-rapport 43<br />

(Amsterdam 1990).<br />

J. Kwantes, Opmerkelijkhed<strong>en</strong> over ontstaan <strong>en</strong> begr<strong>en</strong>zing<br />

van Kort<strong>en</strong>hoef. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> (1995) 20-26.<br />

H. van der Lind<strong>en</strong>, De Cope; bijdrage tot de rechtsgeschied<strong>en</strong>is<br />

van de op<strong>en</strong>legging der Hollands-Utrechtse laagvlakte (z.p.<br />

1956).<br />

H. van der Lind<strong>en</strong>, History of the reclamation of the western<br />

f<strong>en</strong>lands and of the organization to keep them<br />

drained. In: H. de Bakker óf M.W. van d<strong>en</strong> Berg. Proceedings<br />

of the symposium on peat lands below sea level. ILRI-publication<br />

30 (Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 1982) 42-73.<br />

R. Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, Gr<strong>en</strong>sgeschill<strong>en</strong> te Loosdrecht. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong><br />

<strong>Eem</strong> (1989) 3-14.<br />

J. van Loon, Naschrift: de nam<strong>en</strong> Ber<strong>en</strong>drecht <strong>en</strong> Oss<strong>en</strong>drecht.<br />

In: Mededeling<strong>en</strong> Naamkunde (1996) 78-83.<br />

H.H.M. Meyer, Het Tweede Blok. Bijdrage tot de historische<br />

geografie van e<strong>en</strong> Goois gr<strong>en</strong>sgebied. Tijdschrift<br />

Holland (1981) 46-57.<br />

H.H.M. Meyer, Amsterdamse ontginning<strong>en</strong> in het west<strong>en</strong><br />

van Gooiland. E<strong>en</strong> bijdrage tot de historische geografie<br />

van e<strong>en</strong> Goois gr<strong>en</strong>sgebied. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> (1984)<br />

60-78.<br />

R. van de Noort, De Utrechtse Heuvelrug <strong>en</strong> Het Gooi in de Vroege<br />

Middeleeuxv<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> archeologisch perspectief. Doctoraalscriptie<br />

Instituut voor Pre- <strong>en</strong> Protohistorie van de Universiteit<br />

van Amsterdam (Amsterdam 1988).<br />

W. van Osta, Drecht <strong>en</strong> drechtnam<strong>en</strong>. In: Mededeling<strong>en</strong><br />

Naamkunde (1996) 51-77.<br />

L.J. Pons, De ve<strong>en</strong>grond<strong>en</strong>. In: De bodem van Nederland; toelichting<br />

bij de Bodemkaart van Nederland, schaal 1:200 000.<br />

Stichting voor Bodemkartering (Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 1965).<br />

L.J. Pons, Holoc<strong>en</strong>e peat formation in the lower parts of<br />

the Netherlands. In: J.T.A Verhoev<strong>en</strong> (ed.) F<strong>en</strong>s and Bogs in<br />

the Netherlands: Vegetation, History, Nutri<strong>en</strong>t Dynamics and<br />

Conservation (Dordrecht/Boston/London 1992) 7-129.<br />

S. Pos, Loosdrechtse bodemvondst<strong>en</strong> <strong>en</strong> het ontstaan van<br />

Loosdrecht. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> (1988) 67-68.<br />

G. van de V<strong>en</strong>, (red.), Leefbaar laagland, geschied<strong>en</strong>is van de<br />

waterbeheersing <strong>en</strong> landaanwinning in Nederland (Utrecht<br />

1993).<br />

J.A.J. Vervloet, <strong>en</strong> J.R. Mulder, Cultuurhistorisch onderzoek<br />

landinrichting Amstelland. Rapport nr. 1681. Stichting<br />

voor Bodemkartering (Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 1983).<br />

R. van Zwed<strong>en</strong>, E. Jansma <strong>en</strong> K.J. Steehouwer, Archeologische<br />

inv<strong>en</strong>tarisatie van de <strong>Vecht</strong>streek. Intern rapport Instituut<br />

voor Pre- <strong>en</strong> Protohistorie van de Universiteit van Amsterdam<br />

(Amsterdam 1985).<br />

F.D. Zeiler, Onder de hei; archeologische <strong>en</strong> historisch-geografische<br />

landschapselem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het Gooi (Utrecht 1994).<br />

N ot<strong>en</strong><br />

1. Van de Noort (1988) geeft voor deze periode e<strong>en</strong> maximale<br />

bewoningsomvang van zo’n 500 person<strong>en</strong> voor<br />

het Gooi èn de Utrechtse Heuvelrug sam<strong>en</strong>.<br />

2. De Graaf et al. 1990.<br />

3. Zeiler 1994.<br />

4. Pons 1965, 1992.<br />

5. Van der Lind<strong>en</strong> 1956 <strong>en</strong> 1982; Gottschalk 1956. De<br />

meest rec<strong>en</strong>te sam<strong>en</strong>vatting met literatuurverwijzing<strong>en</strong>:<br />

Borger 1992 <strong>en</strong> Van de V<strong>en</strong> 1993.<br />

6. De putt<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> op de hei moest slaan om de dal<strong>en</strong>de<br />

grondwaterspiegel aan te kunn<strong>en</strong> tapp<strong>en</strong> zijn steeds<br />

dieper uitgegrav<strong>en</strong>, totdat het technisch niet verder<br />

ging (Zeiler 1994).<br />

7. Zie bijvoorbeeld: Buitelaar 1993 <strong>en</strong> voor toch weer lokale<br />

verfijning<strong>en</strong> in het daarin geschetste beeld: Kwantes<br />

1995.<br />

8. Van Zwed<strong>en</strong> et al. 1985; De Graaf et al. 1990; Van Duin<strong>en</strong><br />

1994; Zeiler 1994.<br />

9. Deze landschapsreconstructie <strong>en</strong> de beschrijving daarvan<br />

is gebaseerd op De Bont 1991 voor het Utrechtse<br />

deel <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> bewerking van Vervloet <strong>en</strong> Mulder 1983.<br />

De topografie op dit kaartje is alle<strong>en</strong> ter oriëntatie opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />

want daarvan was rond 1000 natuurlijk nog<br />

ge<strong>en</strong> sprake!<br />

10. Voor e<strong>en</strong> vergelijkbaar verschijnsel bij het riviertje de<br />

Leede bij Delft: Dirkx <strong>en</strong> Vervloet 1989.<br />

11. Bij de toegepaste historische geografie is er altijd het<br />

spanningsveld welke verhouding er idealiter moet zijn<br />

tuss<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke informatie <strong>en</strong> toepassingsmogelijkhed<strong>en</strong><br />

van deze k<strong>en</strong>nis. De m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />

hierover verschill<strong>en</strong>.<br />

TVF: 15e jrg. <strong>1997</strong> 59


12. Zie noot 7 <strong>en</strong> Pos 1988.<br />

13. De Bont 1994.<br />

14. De Bont 1991, p. 50 e.v.<br />

15. Gottschalk 1956, p. 207-222.<br />

16. Van der Lind<strong>en</strong> 1956, p. 302-305. De opmerking<strong>en</strong> van<br />

Van der Lind<strong>en</strong> over de ontginning<strong>en</strong> van het v<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

oostelijk van de <strong>Vecht</strong> moet<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s met <strong>en</strong>ige terughoud<strong>en</strong>dheid<br />

word<strong>en</strong> bekek<strong>en</strong>, omdat hij bij zijn<br />

veronderstelling<strong>en</strong> over het verloop van de ontginning<br />

van de Stichtse V<strong>en</strong><strong>en</strong> de geografische landschapsdynamiek<br />

niet in zijn red<strong>en</strong>ering betrekt.<br />

17. Het blijkt dat de oude drecht- <strong>en</strong> voord<strong>en</strong>am<strong>en</strong> niet<br />

naast elkaar voorkom<strong>en</strong>. De drechtnam<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> sam<strong>en</strong><br />

met e<strong>en</strong> (voormalig) ve<strong>en</strong>gebied; de voord<strong>en</strong>am<strong>en</strong><br />

kom<strong>en</strong> meestal voor in dié omgeving waar het natuurlijk<br />

substraat het doorwad<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> waterloop<br />

ook toestaat (Blok 1959 <strong>en</strong> mondelinge mededeling).<br />

In e<strong>en</strong> zeer rec<strong>en</strong>te publicatie wordt het verband tuss<strong>en</strong><br />

‘drecht’ met het Latijnse ‘trajectum’ in de betek<strong>en</strong>is<br />

van rivierovergang in twijfel getrokk<strong>en</strong>. Drecht zou duid<strong>en</strong><br />

op e<strong>en</strong> ‘...water(loop) waar vaartuig<strong>en</strong> van op de<br />

oever door het water werd<strong>en</strong> voortgesleept. (...) Dergelijke<br />

nam<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> overgaan op e<strong>en</strong> nabijgeleg<strong>en</strong> nederzetting,<br />

terwijl nederzetting<strong>en</strong> ook g<strong>en</strong>oemd kond<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> nabijgeleg<strong>en</strong> drecht.’ (Van Osta<br />

1996). Met Van Loon (1996) b<strong>en</strong> ik van m<strong>en</strong>ing dat<br />

met het artikel van Van Osta de discussie nog ge<strong>en</strong>szins<br />

is geslot<strong>en</strong>.<br />

18. Donkersloot-de Vrij 1985, p. 93-95, afbeelding van deze<br />

kaart op p. 94.<br />

19. In de ve<strong>en</strong>ontginningsgebied<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> oorspronkelijk<br />

aanzi<strong>en</strong>lijke graanpacht<strong>en</strong> gehev<strong>en</strong> (De Boer 1978).<br />

20. Lnqueste 1494, p. 109 e.v.<br />

21. Hier speelt de nog lang niet uitgewoede discussie over<br />

het ev<strong>en</strong>wicht tuss<strong>en</strong> lithotroof ve<strong>en</strong>, kwel, ontginning<br />

<strong>en</strong> oxydatie, verandering van het uittredingspunt van<br />

kwel <strong>en</strong> zelfs mogelijke aanzuig<strong>en</strong>de werking vanuit de<br />

Zuiderzee via de <strong>Vecht</strong> vanuit het noord<strong>en</strong>.<br />

22. Meyer 1981 <strong>en</strong> 1984; Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> 1989.<br />

23. Gottschalk 1956a; De Bont 1994.<br />

24. Daams 1988, p. 58.<br />

25. Grote historische Atlas 1850, 46-47.<br />

26. De Bont 1991.<br />

27. Cultuurnota deel III.<br />

S tr a a t<br />

D y t,n<br />

Vnrtfiattcn<br />

Som t (itd a c h t<br />

&*> fn ',<br />

(daaklaat<br />

O r lin t<br />

N ltët'W - LOtJj<br />

*»«■* h e rt<br />

IHtKCHT<br />

P o l tl e r<br />

w<br />

[tin de<br />

(hut.<br />

'SÊÊÊk<br />

Imm<br />

m m .<br />

S c h a a l t : 5 0 .0 0 0<br />

.<br />

S t d t r l .Hifi,<br />

60 TVE He w . <strong>1997</strong>


De Her<strong>en</strong> Van Amstel <strong>en</strong> Van Amstel van<br />

M i j n d e n<br />

ƒƒ. BrunekreeJ f, bew erkingR . Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

Inleiding<br />

In de 10e eeuw b eh o o rd e wat thans N ederland<br />

is, tot h et grote D uitse Rijk. O ns land was opgedeeld<br />

in gew est<strong>en</strong>, in die tijd gouw <strong>en</strong> g<strong>en</strong>aam d.<br />

De naam voort ’.ooiland was to<strong>en</strong> N ardinckland,<br />

voor de Betuwe Teisterbant, <strong>en</strong> voor de V echtstreek<br />

N iftarlake. In elke gouw resideerde e<strong>en</strong><br />

hoge functionaris, m eestal e<strong>en</strong> graaf, tev<strong>en</strong>s vazal<br />

van de Duitse keizer, die dikwijls tot de hoge<br />

adel behoorde. V anaf h e t begin van de 10e eeuw<br />

b eg o n n <strong>en</strong> som m ige gouw grav<strong>en</strong> n aar zelfstandigheid<br />

te strev<strong>en</strong>. M aar de keizer had in zijn bisschopp<strong>en</strong><br />

trouwe steunpilar<strong>en</strong> van het c<strong>en</strong>trale<br />

gezag. In ons gebied was dat de bisschop van<br />

U trecht. Deze w erd e<strong>en</strong> rijksvorst, d at wil zegg<strong>en</strong><br />

dat hij naast zijn geestelijke taak als bisschop in<br />

<strong>en</strong> rondom l tree fit d o o r de keizer ook m et bet<br />

grafelijk gezag w erd bekleed. B inn<strong>en</strong> dit wereldlijk<br />

territoriu m , d at d o o r de verl<strong>en</strong>ing van<br />

nieuw e privileges steeds g ro ter w erd (het ( h e r ­<br />

sticht, D r<strong>en</strong>the, de stad G roning<strong>en</strong>) steunde de<br />

bisschop voor bestuur, rechtspraak, m ilitaire <strong>en</strong><br />

financiële zak<strong>en</strong> op zijn eig<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>, di<strong>en</strong>stm<br />

ann<strong>en</strong> o f m inisterial<strong>en</strong> g<strong>en</strong>aam d, /ij hield<strong>en</strong><br />

van de bisschop bepaalde del<strong>en</strong> van zijn territorium<br />

in le<strong>en</strong>. Tot deze gebied<strong>en</strong> h o o rd e in<br />

het begin van de 12e eeuw d at van W olfert van<br />

Amstel (afgeleid van A m estelle, is A m stelland).<br />

A m stelland is h et gebied ro n d O uder- <strong>en</strong><br />

Nieuwer-Amstel.<br />

De latere h e re n ra n Amstel w ar<strong>en</strong> dus<br />

di<strong>en</strong> stm an n <strong>en</strong> van de U trechtse bisschop. Zij<br />

m oest<strong>en</strong> betn onvoorw aardelijk steun<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

m et hem t<strong>en</strong> strijde trekk<strong>en</strong>. O ver de Van Atnstels<br />

gaat dit artikel.<br />

De Her<strong>en</strong> van Amstel<br />

Wolfert<br />

Van de eerste led<strong>en</strong> van h et geslacht Van Amstel<br />

is n iet veel bek<strong>en</strong>d. W olfert w ordt als stam ­<br />

vader g<strong>en</strong>oem d <strong>en</strong> kom t voor b et eerst voor in<br />

de annal<strong>en</strong> van bisschop B urchard. Hij gold<br />

als e<strong>en</strong> vrij aanzi<strong>en</strong>lijk m an. G rote stukk<strong>en</strong><br />

van de gouw N iftarlake w ar<strong>en</strong> aan A m stelland<br />

toegevoegd. Daarbij ook g o ed er<strong>en</strong> , aan weerszijd<strong>en</strong><br />

van de <strong>Vecht</strong> geleg<strong>en</strong>. W olfert bad o n ­<br />

d er m eer als taak te zorg<strong>en</strong> dat de bisschop er<br />

zijn inkom st<strong>en</strong> uit ontving. Na 1126 kom t zijn<br />

naam niet m eer voor.<br />

Egbert<br />

Zijn oudste zoon. E gbert, zette het werk voort.<br />

Van e<strong>en</strong> overdracht van o n ro er<strong>en</strong> d e goeder<strong>en</strong>,<br />

zeker als het aanzi<strong>en</strong>lijke bezitting<strong>en</strong> of person<strong>en</strong><br />

betrof, m aakte e<strong>en</strong> klerk de stukk<strong>en</strong> op. Bij<br />

geschill<strong>en</strong> m oest<strong>en</strong> soms p erson<strong>en</strong> borg staan.<br />

De nam <strong>en</strong> van getuig<strong>en</strong> o f borg<strong>en</strong> w erd<strong>en</strong> op<br />

deze stukk<strong>en</strong>, charters o f briev<strong>en</strong> g<strong>en</strong>aam d, vermeld.<br />

Tev<strong>en</strong>s m oest<strong>en</strong> deze person<strong>en</strong> de stukk<strong>en</strong><br />

voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> 'h an tm erek ' o f e<strong>en</strong> ‘handteyk<br />

e n ’. Adellijke person<strong>en</strong> gebruikt<strong>en</strong> hiervoor<br />

h u n zegel, afgedrukt in was. Dat d ed <strong>en</strong> ook de<br />

Van Amslcls. Zo komt E gbert acht k eer als getuige<br />

voor: bij de bisschop, m aar ook bij keizer<br />

F rederik Bat bat ossa. M et deze laatste kreeg Egbert<br />

b e te rlite r aan de stok. Hij had nam elijk niet<br />

alle inkom st<strong>en</strong> aan de bisschop afgedrag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

deze laatste sprak de ban ui tover Egbert. De keizer<br />

bekrachtigde dit m et de zog<strong>en</strong>aam de rijksban.<br />

De aartsbisschop van K eul<strong>en</strong> trachtte te bem<br />

iddel<strong>en</strong> <strong>en</strong> to <strong>en</strong> was E gbert zo verstandig water<br />

in de wijn te do<strong>en</strong>. Wel was hij zo han d ig dat<br />

hij in ied er geval zich van e<strong>en</strong> rech t van opvolging<br />

in am bt<strong>en</strong> <strong>en</strong> bezitting<strong>en</strong> voor zichzelf <strong>en</strong><br />

zijn nageslacht verzekerde. Egbert m o et tuss<strong>en</strong><br />

1172 <strong>en</strong> 1176 zijn overled<strong>en</strong>. Zijn oudste zoon,<br />

G ijsbrccht I, volgde hem op.<br />

Gijsbrerhl I<br />

Veel is er over hem niet bek<strong>en</strong>d. I lij had nauwe<br />

band<strong>en</strong> met U trecht, w ant hij trad vierm<br />

aal op voor zijn bisschop. G ijsbrecht werd<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 61


ook d o o r zijn oudste zoon opgevolgd, Gijsb<br />

rech t II. O ok was e r e<strong>en</strong> zoon Egidius (Aegidius,<br />

Gillis). Egidius kreeg bij de deling van<br />

zijn vaders gebied de streek M ijnd<strong>en</strong> (aan de<br />

V echt gesitueerd, vlakbij L o<strong>en</strong><strong>en</strong>) <strong>en</strong> de t<strong>en</strong><br />

oost<strong>en</strong> daarvan geleg<strong>en</strong> w ildernis in bezit. Hij<br />

w erd de stam vader van h e t geslacht Van Amstel<br />

van M ijnd<strong>en</strong>, w aarover later meer.<br />

Gijsbrecht II<br />

G ijsbrecht II speelde als rid d er e<strong>en</strong> actieve rol<br />

in h et leger van de bisschop, bijvoorbeeld in<br />

de L oonse successie-oorlog (1203-1213).<br />

G raaf Dirk VII van H olland was in 1203 gestorv<strong>en</strong><br />

zo n d er e<strong>en</strong> zoon na te lat<strong>en</strong>. Zijn<br />

d o ch ter A da wilde m et h aar m an, de graaf van<br />

Loon, in de recht<strong>en</strong> van h aar vader tred<strong>en</strong>.<br />

M aar ook Dirks broer, W illem, m aakte aanspraak<br />

op de opvolging. D at betek <strong>en</strong>de d at de<br />

w ap<strong>en</strong>s m oest<strong>en</strong> besliss<strong>en</strong>. De K <strong>en</strong>nem ers, directe<br />

b u re n van de Van Amstels, koz<strong>en</strong> voor<br />

W illem. De bisschop <strong>en</strong> zijn le<strong>en</strong>m an Gijsb<br />

rech t koz<strong>en</strong> voor Ada. O m d at er gevaar voor<br />

ontvoering dreigde, wist G ijsbrecht m et zijn<br />

m an n <strong>en</strong> de graaf van L oon <strong>en</strong> zijn schoonm<br />

o ed er n aar U trech t over te b r<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. H ierover<br />

m aakt<strong>en</strong> de K <strong>en</strong>nem ers zich erg kwaad<br />

<strong>en</strong> zo n n <strong>en</strong> op wraak. V roeg in 1204 viel<strong>en</strong> ze<br />

G ijsbrechts gebied b in n <strong>en</strong> , stak<strong>en</strong> de Amsteldijk<br />

d o o r <strong>en</strong> in u n d eerd <strong>en</strong> h e t om ligg<strong>en</strong>de<br />

land. Ze stak<strong>en</strong> ook zijn huis (kasteel?) in<br />

brand. Rov<strong>en</strong>d <strong>en</strong> b ra n d e n d trokk<strong>en</strong> zij via<br />

M uid<strong>en</strong> <strong>en</strong> W eesp langs de <strong>Vecht</strong>, to t B reukel<strong>en</strong>.<br />

Bisschop D iederik was e<strong>en</strong> goed rid d er <strong>en</strong><br />

kwam zijn di<strong>en</strong>stm an G ijsbrecht te hulp. De<br />

vijand w erd m et gelijke m u n t betaald. De dijk<br />

w erd w eer hersteld <strong>en</strong> m ogelijk is ook Gijsbrechts<br />

kasteel w eer opgebouw d.<br />

H et ja a r 1226 was belangrijk voor G ijsbrecht.<br />

De to<strong>en</strong>m alige bisschop, O tto II van Lippe,<br />

schonk M uid<strong>en</strong>, W eesp <strong>en</strong> D iem <strong>en</strong>, m et h u n<br />

toll<strong>en</strong> <strong>en</strong> h e t visrecht, voor 30 p o n d e n p e r<br />

ja a r als le<strong>en</strong> aan de h er<strong>en</strong> Van Amstel. M aar<br />

G ijsbrecht wilde m eer. A an de overzijde van<br />

de V echt lag e<strong>en</strong> g ro o t gebied, G ooiland,<br />

eig<strong>en</strong>dom van de abdis van h e t klooster in Elt<strong>en</strong>.<br />

Hij kreeg van h aar ro n d 1230 e<strong>en</strong> stuk<br />

van G ooiland in le<strong>en</strong> voor h e t lev<strong>en</strong>, dus niet<br />

erfelijk. Er zijn aanw ijzing<strong>en</strong> dat d it h e t gebied<br />

N aard<strong>en</strong> <strong>en</strong> L ar<strong>en</strong> om vatte.<br />

Bisschop O tto was m eer soldaat dan geestelijke.<br />

Hij ging diverse ker<strong>en</strong> ‘in de slag’, bijvoorbeeld<br />

in 1227 m et de kastelein (kasteelb<br />

eh eerd er) van C oevord<strong>en</strong>, ook e<strong>en</strong> van zijn<br />

d i<strong>en</strong>stm ann<strong>en</strong>. O ndertuss<strong>en</strong> h add<strong>en</strong> di<strong>en</strong>stm<br />

an n <strong>en</strong> als de Van Amstels <strong>en</strong> ook de kasteleins<br />

van C oevord<strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> ridderlijke status<br />

aangem et<strong>en</strong>. Zij w erd<strong>en</strong> steeds m eer gezi<strong>en</strong><br />

als e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gstuk van de adel, die dikwijls<br />

ook tot de ridderschap toetrad. In O tto ’s militiare<br />

gevolg w ar<strong>en</strong> veel edel<strong>en</strong> <strong>en</strong> ridders, o n ­<br />

d e r h<strong>en</strong> ook G ijsbrecht II. De bisschop overleefde<br />

de strijd m et zijn trouw eloze d i<strong>en</strong>aar<br />

niet, ev<strong>en</strong>m in als diverse edel<strong>en</strong>. G ijsbrecht<br />

w erd “ter d o o t toe” gew ond <strong>en</strong> d o o r de kastelein<br />

van C oev o rd <strong>en</strong> gevang<strong>en</strong> g e /e t. Hij<br />

m o ch t daar tijdelijk uit om aan de verkiezing<br />

van e<strong>en</strong> nieuw e bisschop deel te nem <strong>en</strong>. D aarom<br />

w erd hij “op bed d e ligg<strong>en</strong>de b in n <strong>en</strong> ged<br />

rag h <strong>en</strong> in ’t g<strong>en</strong>erael capittel.” De opvolgerbisschop<br />

ontsloeg G ijsbrecht van zijn plicht<br />

w eer n aar de gevang<strong>en</strong>is terug te gaan. Hij<br />

d eed de kastelein in de ban <strong>en</strong> daarm ee was<br />

volg<strong>en</strong>s h et recht van die tijd de gevang<strong>en</strong>h<br />

o u d in g onw ettig g ew ord<strong>en</strong>. N ad at Gijsbrech<br />

t nog als getuige w ordt g <strong>en</strong>oem d in<br />

1228 <strong>en</strong> 1230, is hij k o rt daarn a overled<strong>en</strong>.<br />

Gijsbrecht III<br />

O pvolger werd zijn zoon G ijsbrecht lil, die<br />

zich aan de bisschoppelijke di<strong>en</strong>st- <strong>en</strong> le<strong>en</strong>band<br />

trachtte te ontw orstel<strong>en</strong>. Hij zocht aansluiting<br />

bij de graaf van H olland, Floris IV.<br />

Deze w erd g edood tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> toernooi in<br />

C lerm ont aan de Maas <strong>en</strong> zijn zoon Willem<br />

nam , zodra hij 18 ja a r oud <strong>en</strong> volwass<strong>en</strong> was<br />

gew ord<strong>en</strong>, de taak van zijn vader over. Nauwelijks<br />

20 ja a r oud, in 1247, werd hij tot koning<br />

van h et Room se (D uitse) rijk gekoz<strong>en</strong>. Hij<br />

m oest in Ak<strong>en</strong> gekro o n d w ord<strong>en</strong>, m aar som ­<br />

m ig<strong>en</strong> verzett<strong>en</strong> zich teg<strong>en</strong> de keuze voor Willem<br />

van H olland <strong>en</strong> w ar<strong>en</strong> in A k<strong>en</strong> aan de<br />

m acht. O m g ekroond te k u n n <strong>en</strong> w ord<strong>en</strong>,<br />

m oest W illem dus eerst A k<strong>en</strong> in n em <strong>en</strong> . De belegering,<br />

waarbij G ijsbrecht m et zijn m an n <strong>en</strong><br />

aanw ezig was, d u u rd e vijf m aand<strong>en</strong>. To<strong>en</strong><br />

eerst kon de feestelijke in tocht plaatsvind<strong>en</strong>.<br />

O ndanks de hulp die G ijsbrecht aan de jo n ­<br />

ge W illem had verle<strong>en</strong>d, was h u n verstandh<br />

o u d in g niet best. M et argusog<strong>en</strong> bekeek Willem<br />

de g roei<strong>en</strong>de m acht van de Van Amstels.<br />

62 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


De verkiezing van de proost van St. Jan in<br />

U trecht, Gozewijn van Amstel, tot bisschop,<br />

d roeg bij aan d e /e angst. H et Inkte koning<br />

W illem, tev<strong>en</strong>s dus graaf van I Iolland, om sam<br />

<strong>en</strong> m et a n d e re n deze nieuw e bisschop<br />

Gozewijn terzijde te schuiv<strong>en</strong>, t<strong>en</strong> gunste van<br />

H <strong>en</strong>drik van V iand<strong>en</strong>; ook de paus keu rd e dit<br />

goed. Gozewijn legde zich hierbij niet neer:<br />

hij bleef nog e e n ja a r lang op zijn bisschopszetel<br />

zitt<strong>en</strong>. W aarschijnlijk gedw ong<strong>en</strong> d o o r de<br />

pauselijke legaat, gaf hij in 1250 zijn verzet op.<br />

G ijsbrecht accep teerd e deze verandering niet.<br />

Hij brach t m et zijn b o n d g <strong>en</strong> o t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> leger op<br />

de b e<strong>en</strong> om de nieuw e bisschop te bestrijd<strong>en</strong>.<br />

H et liep slecht af voor hem : hij verloor de slag<br />

<strong>en</strong> bisschop H <strong>en</strong>drik van V iand<strong>en</strong> keerde terug<br />

n aar U trecht, waarbij hij G ijsbrecht <strong>en</strong><br />

h e e r H erm an van W oerd<strong>en</strong>, ter w eerszijd<strong>en</strong><br />

aan zijn paard g eb ond<strong>en</strong>, t<strong>en</strong> aanschouw <strong>en</strong><br />

van ied ere<strong>en</strong> de stad in bracht.<br />

Toch h ad koning W illem wel zoveel m acht,<br />

dat hij de bisschop dw ong de twee gevang<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

vrij te lat<strong>en</strong>. Voor G ijsbrecht bleef de nederlaag<br />

<strong>en</strong> de koninklijke voorspraak m oeilijk<br />

te verter<strong>en</strong>.<br />

De bisschop liet G ijsbrecht overig<strong>en</strong>s n iet<br />

m et rust. Hij liet e<strong>en</strong> sterk kasteel in V reeland<br />

bouw <strong>en</strong>. D at betek <strong>en</strong>de e<strong>en</strong> directe bed reiging<br />

van G ijsbrechts gebied. W aarschijnlijk<br />

overleed G ijsbrecht al voordat h et kasteel gereed<br />

was. Hij werd opgevolgd d o o r zijn zoon<br />

G ijsbrecht IV.<br />

w ord<strong>en</strong>, m aar besloot vooraf de lastige Westfriez<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> afstraffing te gev<strong>en</strong>. In de str<strong>en</strong>ge<br />

w inter van 1255-1256 trok h et geharnaste legertje<br />

b ra n d e n d <strong>en</strong> m o o rd <strong>en</strong> d h et w aterrijke<br />

w oongebied van de W estfriez<strong>en</strong> b inn<strong>en</strong>. D aar<br />

zakte de zwaar geharnaste W illem m et zijn<br />

paard bij H oogw oud d o o r h et ijs. De Friez<strong>en</strong><br />

w ar<strong>en</strong> er als de kipp<strong>en</strong> bij om hem af te m a­<br />

k<strong>en</strong>. E <strong>en</strong> roem loos einde van e<strong>en</strong> d apper<br />

m an, nog m aar 22 jaar oud. W illems zoontje<br />

Floris (de latere Floris V) was slechts E ó ja a r<br />

oud. D aarom w ar<strong>en</strong> er ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de voogd<strong>en</strong>,<br />

die h et b estu u r in H olland voor hem<br />

w aarnam <strong>en</strong>. To<strong>en</strong> Floris V twaalf ja a r was, vond<strong>en</strong><br />

de H ollandse edel<strong>en</strong> hem oud <strong>en</strong> wijs g<strong>en</strong>oeg<br />

om zelf h et heft in h and<strong>en</strong> te k unn<strong>en</strong><br />

nem <strong>en</strong>. 18 Jaar oud, ging hij de W estfriez<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> afstraffing gev<strong>en</strong> voor de dood van zijn vader,<br />

m aar dit draaide opnieuw op e<strong>en</strong> sm adelijke<br />

nederlaag uit.<br />

De b o er<strong>en</strong> van K <strong>en</strong>nem erland w ar<strong>en</strong> hun<br />

horigheid, h u n arm oede <strong>en</strong> de steeds zwaarwmm<br />

mm<br />

Gijsbrecht IV<br />

Deze G ijsbrecht had d e zijde van koning Willem<br />

gekoz<strong>en</strong>: de bisschop zat te dich t bij zijn<br />

bezitting<strong>en</strong>. V oor e<strong>en</strong> belediging die de koning<br />

in U trech t was aangedaan, m oest de bisschop<br />

gestraft w ord<strong>en</strong>. M et zijn m an n <strong>en</strong> bevond<br />

G ijsbrecht zich in het leger van de koning.<br />

Dit leger w erd d o o r h e t bisschop verslag<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> G ijsbrecht m oest - dat was e<strong>en</strong> van de<br />

vredesvoorw aard<strong>en</strong> - in U trech t kom <strong>en</strong>, om<br />

d aar als boeteling in de St. M aart<strong>en</strong>skerk de<br />

bisschop k n iel<strong>en</strong>d om vergiff<strong>en</strong>is te bidd<strong>en</strong>.<br />

O m dat hij ais le<strong>en</strong>m an van de bisschop de eed<br />

van trouw gebrok<strong>en</strong> had, m oest hij deze opnieuw<br />

aflegg<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s m oest<strong>en</strong> alle achterstallige<br />

schuld<strong>en</strong> uit zijn le<strong>en</strong>gebied voldaan<br />

w ord<strong>en</strong>.<br />

W illem zou in R om e tot keizer gekroond<br />

Afb. 1. Zegel van Gijsbrecht TV van Amstel: e<strong>en</strong> ridder te<br />

paard, met het wap<strong>en</strong> van Amstel, te wet<strong>en</strong> vier balk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> geruit St. Andrieskruis daarbov<strong>en</strong>. Het randschrift is:<br />

‘S. guiselberti militis dni: de amstel’. Op het teg<strong>en</strong>zegel<br />

staat e<strong>en</strong> schild met hetzelfde wap<strong>en</strong> <strong>en</strong> de tekst: ‘S. guiselberti<br />

de amstel’. Ook bij de tak van Amstel van Mijnd<strong>en</strong><br />

werd dit xvap<strong>en</strong> gebruikt <strong>en</strong> zodo<strong>en</strong>de als geme<strong>en</strong>tewap<strong>en</strong><br />

van Loosdrecht ingevoerd.<br />

T V E l5 ejrg . <strong>1997</strong> 63


dere belasting<strong>en</strong> m eer dan beu. E<strong>en</strong> opstand<br />

brak uit <strong>en</strong> m et hooivork<strong>en</strong>, zeis<strong>en</strong> <strong>en</strong> knots<strong>en</strong><br />

gewap<strong>en</strong>d, trokk<strong>en</strong> zij het Hollandse gebied<br />

binn<strong>en</strong>, onder de leus: “Dood aan de<br />

adel”. Vele edel<strong>en</strong> vluchtt<strong>en</strong>, zo niet Gijsbrecht:<br />

hij sloot zich als hun hoofd bij de opstandeling<strong>en</strong><br />

aan. Hij trok naar Vreeland <strong>en</strong><br />

het <strong>Vecht</strong>gebied. H et leger groeide snel in<br />

omvang <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ige burcht werd m et de grond<br />

gelijk gemaakt. Ook <strong>Eem</strong> land <strong>en</strong> Amersfoort<br />

kwam<strong>en</strong> in opstand. Zelfs U trecht werd bezet<br />

<strong>en</strong> de nog niet gewijde (elect) bisschop Jan<br />

van Nassau vluchtte de stad uit. H ierna overtuigde<br />

Gijsbrecht zijn opstandeling<strong>en</strong> dat het<br />

beter was naar huis terug te ker<strong>en</strong>. Graaf Kloris<br />

V was to<strong>en</strong> 20 ja ar <strong>en</strong> Gijsbrecht 40 jaar.<br />

Spoedig zoud<strong>en</strong> zij elkaar treff<strong>en</strong>.<br />

In 1276 zat de elect Jan van Nassau in geldnood<br />

<strong>en</strong> Gijsbrecht schoot hem e<strong>en</strong> grote som<br />

geld voor. In ruil daarvoor kreeg hij eindelijk<br />

het slot Vreeland in le<strong>en</strong>, m et de heerlijkheid<br />

van Maarss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Everzeele. Jan van Nassau<br />

had ook misbruik gemaakt van geld<strong>en</strong>, bestemd<br />

voor de kruisvaart <strong>en</strong> hij wist niet hoe<br />

hij dit weer kon aanzuiver<strong>en</strong>. Floris V hielp<br />

hem <strong>en</strong> ‘kocht’ van hem het hele Nedersticht.<br />

Zodo<strong>en</strong>de werd hij —in plaats van de bisschop<br />

- de feitelijke heer van de edel<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook van<br />

Gijsbrecht van Amstel <strong>en</strong> H erm an van Woerd<strong>en</strong>.<br />

Zij weigerd<strong>en</strong> echter Floris te gehoorzam<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> Gijsbrecht werd gevang<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>,<br />

terwijl Herm an van W oerd<strong>en</strong> wist te ontsnapp<strong>en</strong>.<br />

Floris nam ook hun goeder<strong>en</strong> over, totdat<br />

zij hem zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d. O m dat de<br />

overdracht van kasteel Vreeland door de bisschop<br />

aan Gijsbrecht destijds schriftelijk geregeld<br />

was, kon Floris dit niet zomaar afnem<strong>en</strong>.<br />

Wel kon hij het kasteel m et geweld innem <strong>en</strong>.<br />

Hij sloeg het beleg voor Vreeland op. To<strong>en</strong> de<br />

Zeeuwse troep<strong>en</strong>, opgeroep<strong>en</strong> door Floris, bij<br />

Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> aankwam<strong>en</strong>, trachtte Gijsbrecht h<strong>en</strong><br />

te verjag<strong>en</strong>. Hij werd echter verslag<strong>en</strong>, gevang<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>om <strong>en</strong> <strong>en</strong> moest Vreeland aan Floris<br />

overgev<strong>en</strong>. H erm an van W oerd<strong>en</strong>s kasteel te<br />

M ontfoort viel ook in hand<strong>en</strong> van Floris.<br />

Van de abdis van Elt<strong>en</strong> wist Floris te bereik<strong>en</strong><br />

dat Gooiland aan hem werd afgestaan.<br />

Ook daarbinn<strong>en</strong> raakte Gijsbrecht dus zijn bezit<br />

kwijt. Pas na ruim zes jaar werd Gijsbrecht<br />

vrijgelat<strong>en</strong>. O nder verneder<strong>en</strong>de voorwaard<strong>en</strong><br />

kreeg hij e<strong>en</strong> deel van de le<strong>en</strong>goeder<strong>en</strong><br />

weer terug. Er moest e<strong>en</strong> groot bedrag aan<br />

‘oorlogsschuld’ betaald word<strong>en</strong> <strong>en</strong> als garantie<br />

moest<strong>en</strong> er niet m inder dan 30 borg<strong>en</strong> gesteld<br />

word<strong>en</strong>, die m et lijf <strong>en</strong> goeder<strong>en</strong> garant<br />

stond<strong>en</strong> voor de stipte nakom ing van alle<br />

voorwaard<strong>en</strong>. Gijsbrecht was nu zo vastg<strong>en</strong>ageld,<br />

dat hij ge<strong>en</strong> kant m eer op kon.<br />

Floris verloor in die tijd de goodwill van de<br />

edel<strong>en</strong>. In de geschiedschrijving wordt dit toegedicht<br />

aan zijn slechte reputatie op zedelijk<br />

gebied. Nieuw onderzoek heeft uitgewez<strong>en</strong><br />

dat het verhaal van de verkrachting van de<br />

vrouw van Van Velz<strong>en</strong> e<strong>en</strong> fabeltje is. Omdat<br />

ook Gijsbrecht van Amstel aan de sam<strong>en</strong>zwering<br />

<strong>en</strong> de daaropvolg<strong>en</strong>de m oord op de<br />

graaf had meegedaan, verviel<strong>en</strong> zijn bezitting<strong>en</strong><br />

nu definitief aan het Hollandse huis. Gijsbrecht<br />

overleed in ballingschap.<br />

De Her<strong>en</strong> Van Amstel van Mijnd<strong>en</strong><br />

De naant Van Amstel zou nog e<strong>en</strong> tijdlang<br />

voortlev<strong>en</strong> in het geslacht van de her<strong>en</strong> van<br />

Amstel van Mijnd<strong>en</strong>. O nder deze familie ressorteerde<br />

het gebied van ‘Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beide<br />

Loosdrecht<strong>en</strong>’, zoals de ambachtsheerlijkheid<br />

werd g<strong>en</strong>oem d. Ook Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> kasteel<br />

K ron<strong>en</strong>burg hoord<strong>en</strong> hier later bij <strong>en</strong> in de<br />

kerk van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn m eerdere her<strong>en</strong> Van<br />

Amstel van Mijnd<strong>en</strong> begrav<strong>en</strong>.<br />

Egidius (Gilles)<br />

Eerder werd al aangehaald, dat Gijsbrecht II<br />

van Amstel e<strong>en</strong> broer, Egidius of Gilles had.<br />

Deze kreeg van zijn vader rond het jaar 1200<br />

het gebied van Mijnd<strong>en</strong> in bezit. Hij <strong>en</strong> zijn<br />

opvolgers noem d<strong>en</strong> zich dan ook Van Amstels<br />

van Mijnd<strong>en</strong>. Aan de oever van de Drecht, e<strong>en</strong><br />

ve<strong>en</strong>riviertje dat dicht bij Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> in de <strong>Vecht</strong><br />

uitm ondde, liet hij e<strong>en</strong> kasteel bouw<strong>en</strong>. Uit<br />

die begintijd is weinig bek<strong>en</strong>d. In 1227 <strong>en</strong><br />

1233 trad Egidius op als getuige voor de bisschop<br />

van U trecht <strong>en</strong> in 1235 blijkt hij ridder<br />

te zijn. Egidius <strong>en</strong> zijn nakom eling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />

veel gedaan hebb<strong>en</strong> om de aan h<strong>en</strong> toebehor<strong>en</strong>de<br />

grond<strong>en</strong> vruchtbaar te mak<strong>en</strong>. Door de<br />

brede opzet van de ontginning verliep de ontsluiting<br />

van de wildernis zeer langzaam. Na de<br />

aanleg van dijk<strong>en</strong>, paste Egidius e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aam<br />

de veerverkaveling toe. De Drecht was<br />

de c<strong>en</strong>trale waterlozing: daar loosde m<strong>en</strong> het<br />

64 TVE15ejrg. <strong>1997</strong>


overtollige water in de <strong>Vecht</strong>. De naam<br />

‘D recht’ betek<strong>en</strong>t oorspronkelijk e<strong>en</strong> plek<br />

waar m<strong>en</strong> overgezet kon word<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> overzetveer<br />

dus. Met de hier vooral in de winter drassige<br />

grond <strong>en</strong> daardoor dikwijls slechte weg<strong>en</strong>,<br />

was zo’n riviertje ook erg belangrijk: m<strong>en</strong><br />

kon person<strong>en</strong> <strong>en</strong> goeder<strong>en</strong> gemakkelijk van<br />

de <strong>en</strong>e naar de andere plaats vervoer<strong>en</strong>.<br />

Rond 1300 kreeg Loosdrecht e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> parochiekerk.<br />

Deze kerk was waarschijnlijk e<strong>en</strong><br />

afscheiding van de kerk van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>. Ter Sype<br />

kreeg pas 100 jaar later e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> kerk. De bewoners<br />

aldaar war<strong>en</strong> dus op (Oud-) Loosdrecht<br />

aangewez<strong>en</strong>.<br />

Willem<br />

Na Egidius dood volgde zijn zoon Willem hem<br />

op. Deze leefde in de tijd van Rooms koning<br />

Willem II. Hij was ridder. Van 1235 tot 1283<br />

wordt niem and uit dit geslacht g<strong>en</strong>oemd. Als<br />

opvolger van Willem wordt Amelis van Amstel<br />

van Mijnd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd.<br />

Amelis I<br />

Deze opvolger kan Willems zoon, maar mogelijk<br />

ook zijn kleinzoon geweest zijn. Vanaf<br />

128.5 werd<strong>en</strong> de her<strong>en</strong> Van Amstel van Mijnd<strong>en</strong><br />

tot de Stichtse edel<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d. Rond<br />

deze tijd hebb<strong>en</strong> zij ook het gebied van Ter<br />

Sype tot hun bezit gerek<strong>en</strong>d, waarmee hun<br />

eig<strong>en</strong>dom dus reikte van de <strong>Vecht</strong> tot aan de<br />

hoge grond<strong>en</strong> van het Gooi. En niem and betwistte<br />

deze aansprak<strong>en</strong>. In deze voor e<strong>en</strong><br />

groot deel nog woeste grond<strong>en</strong> was niem and<br />

geïnteresseerd. In Gooiland had de familie<br />

Van Amstel e<strong>en</strong> belang <strong>en</strong> derhalve slot<strong>en</strong><br />

deze geruisloos op elkaar aan. Over ‘Ter Sype’<br />

zegt Brunekreef dat het t<strong>en</strong> noordwest<strong>en</strong> van<br />

de Nieuwloosdrechtsedijk kan hebb<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>.<br />

Later onderzoek heeft aangetoond, dat<br />

de oorsprong van ‘Ter Sype’ in het (zuid)oost<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> dus richting Gooiland gezocht m oet<br />

word<strong>en</strong>.<br />

Omdat Amelis I borg voor Gijsbrecht IV van<br />

Amstel was, werd na de m oord op Floris V het<br />

vrije <strong>en</strong> allodiaal gebied van Mijnd<strong>en</strong> (= vrij<br />

van le<strong>en</strong>recht, hij had het van zijn vader gekreg<strong>en</strong>)<br />

nu onderhorig aan het huis van Hol-<br />

| —<br />

WMwWi<br />

:- L ~ T v<br />

■ : & ! '; v%<br />

mm . j f . ti<br />

g c v . ' p j ui<br />

? • 1<br />

mm ,<br />

:- "<br />

5. . ...... -— yi j»<br />

AJb. 2. Ets / . Schijnvoet, Huis te Ruwiel bij Breukel<strong>en</strong>, 18e eeuw.<br />

I'VE 15ejrg. <strong>1997</strong><br />

65


land <strong>en</strong> hijzelf le<strong>en</strong>m an van de H ollandse<br />

g raaf Ja n II. V anaf d it m o m <strong>en</strong> t m ocht<strong>en</strong> zij de<br />

naam Van Amstel niet m eer drag<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd<br />

h e t e<strong>en</strong>voudig: h e e r van M ijnd<strong>en</strong>. Amelis is<br />

jong gestorv<strong>en</strong>, slechts 32 ja a r w erd hij.<br />

Wouter I<br />

Zoon W outer (I) volgde Amelis op. To<strong>en</strong><br />

W outer de g oeder<strong>en</strong> overnam , m oest hij zijn<br />

bezit aan de graaf van H olland opdrag<strong>en</strong>. Na<br />

e<strong>en</strong> eed van trouw ontving hij de heerlijkheid<br />

w eer in le<strong>en</strong> van de H ollandse graaf terug. In<br />

e<strong>en</strong> o o rk o n d e van 1317 staat d at de graaf in<br />

geval van oorlog de beschikking zal krijg<strong>en</strong><br />

over h e t kasteel van W outer. Ter zekerheidstelling<br />

w ar<strong>en</strong> borg<strong>en</strong> vereist: de h er<strong>en</strong> van Ny<strong>en</strong>rode,<br />

van IJsselsteyn, van Zuyl<strong>en</strong>, van L o<strong>en</strong>reslooth<br />

<strong>en</strong> van Ruwiel tek <strong>en</strong> d <strong>en</strong> hiervoor. H ieru<br />

it k u n n <strong>en</strong> we opm ak<strong>en</strong> d at W outers kasteel<br />

in geval van oorlog e<strong>en</strong> belangrijk bezit was <strong>en</strong><br />

d at hij - gezi<strong>en</strong> de belangrijke vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>schaar<br />

- in hoog aanzi<strong>en</strong> stond. To<strong>en</strong> W outer in 1326<br />

jong overleed werd D irk van de D oes tot<br />

voogd over de nog jo n g e kinder<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oem d.<br />

Zijn salaris hiervoor b edro eg 130 p o n d <strong>en</strong> per<br />

jaar.<br />

Amelis II<br />

Amelis II w erd de opvolger van zijn vader. Hij<br />

trouw de o p twaalfjarige leeftijd <strong>en</strong> hertrouw de<br />

later m et Luitgarde van derM erw ede. Pas 14 jaar<br />

oud, ontving Amelis de ridderslag. Hij m o et in<br />

e<strong>en</strong> goed blaadje gestaan heb b <strong>en</strong> bij de strijdlustige<br />

bisschop van U trecht J a n van Arkel. Amelis<br />

verkreeg kasteel Ruwiel, om d at zijn neef ald<br />

aar overled<strong>en</strong> was zo n d er nakom eling<strong>en</strong>. Ruwiel<br />

was e<strong>en</strong> bisschoppelijk le<strong>en</strong> <strong>en</strong> Amelis had<br />

n u twee h e re n te di<strong>en</strong><strong>en</strong>: de graaf van H olland<br />

<strong>en</strong> de bisschop van U trecht. Kon d at goed gaan?<br />

H et o n tg in n <strong>en</strong> van woeste g ro n d <strong>en</strong> brach t<br />

h e t p robleem van gr<strong>en</strong>sscheiding m et zich<br />

m ee. Amelis kreeg d aar ro n d 1343 m ee te m a­<br />

k<strong>en</strong>. In de o o rk o n d <strong>en</strong> b o ek <strong>en</strong> kom t e<strong>en</strong> beschrijving<br />

voor, g e d a te e rd P inksteravond<br />

1343, w aarbov<strong>en</strong> staat: “R ascheiding van Loosd<br />

rech t d o o r Amelis van M ijnd<strong>en</strong>.” D aarin<br />

w ordt gesprok<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> “vri<strong>en</strong>delicke sceydin<br />

g h e tussch<strong>en</strong> d<strong>en</strong> g o ed<strong>en</strong> lud<strong>en</strong> van Goeyland<br />

an die e<strong>en</strong> e zijde, <strong>en</strong> d e mij [Amelis II]<br />

<strong>en</strong> m in<strong>en</strong> lud<strong>en</strong> van L oesdrecht an die a n d e­<br />

re sijde.” Hij beloofde de scheiding te zull<strong>en</strong><br />

h o u d <strong>en</strong> voor wettig, “t<strong>en</strong> w aare d at m ijn lieve<br />

h eere van H o llan d [de graaf] d it an d ers<br />

scheyd<strong>en</strong> w oude.” Amelis m oest dus wel degelijk<br />

rek<strong>en</strong>ing h o u d <strong>en</strong> m et zijn le<strong>en</strong>heer. M aar<br />

ook m et de bisschop ...<br />

To<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> oorlog op gang kwam tuss<strong>en</strong> de<br />

H ollandse g raaf W illem IV <strong>en</strong> de U trechtse<br />

bisschop, <strong>en</strong> eerstg<strong>en</strong>oem de e<strong>en</strong> beleg opsloeg<br />

voor de stad U trecht, m oest Amelis kiez<strong>en</strong><br />

aan welke kant hij stond. Hij koos hoogst<br />

waarschijnlijk voor de graaf <strong>en</strong> was daarm ee<br />

de bisschop ontrouw gew ord<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> W illem<br />

bij W arns sneuvelde (1345), kreeg de bisschop<br />

de geleg<strong>en</strong>heid de afvallige le<strong>en</strong>m an te<br />

straff<strong>en</strong>. Hij trok “m et groot volck van w ap<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />

m et ontw ond<strong>en</strong> b an ier<strong>en</strong> n aar <strong>Eem</strong> nes,<br />

stack d aer ’t tater in <strong>en</strong> sloech er m et alle veel<br />

d o o t <strong>en</strong> nam e<strong>en</strong> <strong>en</strong> g rot<strong>en</strong> ro o f <strong>en</strong> vele ghevangh<strong>en</strong><strong>en</strong>."<br />

De H ollanders w ild<strong>en</strong> de burgers van <strong>Eem</strong> ­<br />

nes e<strong>en</strong> handje help <strong>en</strong> <strong>en</strong> Amelis was zo overm<br />

oedig om de leiding over d it legertje op zich<br />

te nem <strong>en</strong>. “O p e<strong>en</strong> groot, gro<strong>en</strong> velt, ghehetcn<br />

kapers, nabij <strong>Eem</strong> nes" o n tm o ett<strong>en</strong> de<br />

tro ep <strong>en</strong> elkaar. De H ollanders verlor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

h u n aanvoerder, Amelis van M ijnd<strong>en</strong>, ridder,<br />

w erd daar gevang<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. H et kostte<br />

hem “e<strong>en</strong> grote som m e van p e n n in g e n ”, waarna<br />

hij w eer vrijgelat<strong>en</strong> werd. Amelis overleed<br />

in 1352, slechts 26 jaar oud.<br />

IIouter II<br />

Amelis liet drie zoons na: W outer, zijn opvolger;<br />

Willem, latei schep<strong>en</strong> van U trecht <strong>en</strong><br />

G ijsbrecht, b eh e e rd e r van de financiën van<br />

U trecht. De zoons stond<strong>en</strong>, gezi<strong>en</strong> h u n jo n g e<br />

leeftijd, aanvankelijk o n d e r voogdijschap.<br />

H oewel jong, w erd W outer II d o o r de bisschop<br />

zowel in 1353 als in 1357 b ele<strong>en</strong>d m et<br />

Ruwiel. W outer van zijn kant beloofde h et kasteel<br />

te zull<strong>en</strong> o n tru im <strong>en</strong> , als de bisschop h et<br />

voor e<strong>en</strong> oorlog nodig zou heb b <strong>en</strong> . Toch was<br />

W outer ge<strong>en</strong> trouw e gezel van de bisschop.<br />

Hij raakte Ruwiel e<strong>en</strong> tijdlang kwijt, w ant to<strong>en</strong><br />

de bisschop W oud<strong>en</strong>berg belegerde gaf W outer<br />

ge<strong>en</strong> o f te w einig steun <strong>en</strong> w erd daarvoor<br />

gestraft. L ater h eeft W outer het kasteel van de<br />

bisschop gekocht. Hij b eh o o rd e tot de belangrijkste<br />

U trechtse ridders. O p 28 ju n i 1375 o n t­<br />

ving W outer van h e t kapittel van St. Pieter te<br />

66 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


A melis lil<br />

Afb. 3. Zegel van Wouter van Mijnd<strong>en</strong>, 1362.<br />

U trecht g ed u r<strong>en</strong> d e ti<strong>en</strong> jaar in p ach t "de ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

van B roeckelerv<strong>en</strong>e <strong>en</strong> van T y<strong>en</strong>hoev<strong>en</strong><br />

op M aers<strong>en</strong>v<strong>en</strong>e.”<br />

In L oosdrecht kreeg W outer b ek <strong>en</strong>dheid<br />

bij de stichting van de kerk van Nieuw-Loosdrecht.<br />

Hij bezat h et collatiereclit, d.w.z. h et<br />

rech t om pastoors te b<strong>en</strong> o em <strong>en</strong>, in Oud-Loosdrecht.<br />

Bij de stichting van de nieuw e kerk<br />

vergunde bisschop F rederik van B lank<strong>en</strong>heim<br />

hem ook hetzelfde rech t aldaar <strong>en</strong> “t<strong>en</strong> eeuwig<strong>en</strong><br />

daage.” Als am bachtsheer had W outer<br />

ook h et rech t van vooroffer<strong>en</strong>: hij m ocht tijd<strong>en</strong>s<br />

de di<strong>en</strong>st h et eerst e<strong>en</strong> gift voor de priester<br />

op h et altaar legg<strong>en</strong>. O p 28 m ei 1412 w erd<br />

W outer b <strong>en</strong> o em d tot baljuw van M ijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

L oosdrecht. Dit recht betek<strong>en</strong>de d at W outer<br />

h et rech t kreeg om e<strong>en</strong> schout <strong>en</strong> de schep<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

aan te stell<strong>en</strong>. W outer heeft ook de eerste<br />

k or<strong>en</strong> m o l<strong>en</strong> in L oosdrecht gebouw d, op de<br />

M ol<strong>en</strong>m e<strong>en</strong>t. Dit is de weg die vanaf h et gem<br />

e<strong>en</strong>tehuis in de richting H ilversum loopt.<br />

E euw <strong>en</strong>lang h e e ft deze m o l<strong>en</strong> g efu n ctio ­<br />

neerd. H et m al<strong>en</strong> van het k or<strong>en</strong> m ocht dooide<br />

L oosdrechters alle<strong>en</strong> bij deze m ol<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong>;<br />

overtreders w erd<strong>en</strong> bestraft. Deze m o­<br />

l<strong>en</strong> zorgde voor e<strong>en</strong> deel van de inkom st<strong>en</strong><br />

van de am bachtsheer.<br />

In het conflict tuss<strong>en</strong> de H oeks<strong>en</strong> <strong>en</strong> Kabeljauw<strong>en</strong><br />

koos W outer de kant van de H oek<strong>en</strong>.<br />

O p 82-jarige leeftijd streed hij nog in h et leger<br />

van Jacoba van B eier<strong>en</strong>. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> 1422 <strong>en</strong> 1424<br />

is hij overled<strong>en</strong>, zijnde” ‘seer out."<br />

W outers zoon Amelis lil was m idd<strong>en</strong> veertig<br />

to<strong>en</strong> zijn vader overleed. Hij was to<strong>en</strong> al baljuw<br />

van Amstel- <strong>en</strong> W aterland <strong>en</strong> in 1415 volgde<br />

zijn b<strong>en</strong>oem ing tot schep<strong>en</strong> van U trecht.<br />

Al in 1394 werd deze Amelis d o o r h erto g Albrecht<br />

van B eier<strong>en</strong> b ele<strong>en</strong>d m et “h et dobbelschool<br />

<strong>en</strong> q u ak b o rd in d e L o o sd re c h t.”<br />

Q uak<strong>en</strong> is de b<strong>en</strong>am ing van e<strong>en</strong> oud spel dat<br />

m et dobbelst<strong>en</strong><strong>en</strong> gespeeld werd; dit spel<br />

m oet m <strong>en</strong> dus ook in L oosdrecht beoef<strong>en</strong>d<br />

hebb<strong>en</strong>.<br />

O ok Amelis III koos de zijde van de H oek<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> di<strong>en</strong> d e in 1398 m et vijfti<strong>en</strong> m an in e<strong>en</strong><br />

krijgstocht teg<strong>en</strong> de Friez<strong>en</strong>. In 1405 nam hij<br />

m et zes glaviën (glavie: e<strong>en</strong> ijzer<strong>en</strong> spits van<br />

e<strong>en</strong> lans, m et zes lansknecht<strong>en</strong> dus) aan e<strong>en</strong><br />

gevecht deel. To<strong>en</strong> Philips van B ourgondië,<br />

de teg<strong>en</strong>partij, de m acht kreeg in G ooiland<br />

<strong>en</strong> L oosdrecht, raakte Amelis al zijn bezitting<strong>en</strong><br />

h ier kwijt. E r w erd<strong>en</strong> bew aarders van de<br />

kastel<strong>en</strong> M ijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Ruwiel aangesteld. Pas<br />

to<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> jaar later Jacoba van B eier<strong>en</strong> volledig<br />

afstand d eed van h aar aansprak<strong>en</strong>, kreeg<br />

Amelis zijn oude bezitting<strong>en</strong> w eer terug.<br />

Uit de periode 1432-1439 d ater<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal<br />

o v ere<strong>en</strong> k o m st<strong>en</strong> m et de bisch o p van<br />

U trecht, w aaruit blijkt d at zowel de bisschop<br />

als de am bachtsheer h et uitgrav<strong>en</strong> van de v<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

h ebb<strong>en</strong> bevorderd. Voor de geschied<strong>en</strong>is<br />

van L oosdrecht is de belangrijkste overe<strong>en</strong>komst<br />

die van 21 ja n u a ri 1439, w aaruit gereco<br />

n strueerd kan w ord<strong>en</strong>, dat h et riviertje de<br />

Sype - w aaruit de nam <strong>en</strong> Sypekerk <strong>en</strong> Sypesteyn<br />

afgeleid zijn - o n tsp ro n g in de v<strong>en</strong><strong>en</strong> op<br />

de gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> de am bachtsheerlijkheid <strong>en</strong><br />

W estbroek <strong>en</strong> w aar aan L oosdrechtse zijde<br />

e<strong>en</strong> kleine nederzetting van boer<strong>en</strong> w oond<strong>en</strong>.<br />

Deze ned erzettin g is waarschijnlijk vanuit h et<br />

Gooi daar gekom <strong>en</strong>.2<br />

B runckreef m eldt d at Amelis in 1424 eig<strong>en</strong><br />

aar van het slot K ron<strong>en</strong>burg werd. Dit is e<strong>en</strong><br />

m isverstand; zoals h ie ro n d e r nog zal blijk<strong>en</strong>,<br />

m oet dit toegeschrev<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> aan zijn zoon.<br />

In 1434 stelde Philips van B ourgondië Amelis<br />

aan tot baljuw over M ijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Loosdrecht.<br />

Als zodanig oef<strong>en</strong>de hij de hoge rechtspraak in<br />

d it gebied uit. O m streeks deze tijd telde Loosdrecht<br />

ongeveer 100 huiz<strong>en</strong>. M <strong>en</strong> leefde van<br />

de landbouw , de veeteelt <strong>en</strong> de visserij. M aar<br />

ook de turfstekerij vorm de e<strong>en</strong> belangrijke<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 67


o n van inkom st<strong>en</strong>. Amelis is in 1436 overled<strong>en</strong>.<br />

Zijn zoon, Amelis IV, w erd de opvolger.<br />

Amelis TV<br />

In de am btsperiode van Amelis IV was h et kasteel<br />

M ijnd<strong>en</strong> langzam erhand vervall<strong>en</strong> geraakt.<br />

Veel m ooier was h et nog onlangs w eer<br />

opgebouw de kasteel K ro n <strong>en</strong> b u rg , aan de<br />

overzijde van de V echt geleg<strong>en</strong>. H et w erd bew<br />

oond d o o r e<strong>en</strong> n e e f van Amelis, h e e r H <strong>en</strong> ­<br />

drik van K ron<strong>en</strong>burg. O m dat de kerk van<br />

L o<strong>en</strong><strong>en</strong> - w aar ook de h er<strong>en</strong> Van M ijnd<strong>en</strong> ter<br />

kerke ging<strong>en</strong> - in H <strong>en</strong>driks g erecht stond,<br />

had deze h et privilege om altijd als eerste de<br />

kerk te m og<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>gaan. D aarna pas de<br />

h e e r Van M ijnd<strong>en</strong>. Zo ook bij h e t u itd el<strong>en</strong> van<br />

de heilige hostie: deze w erd eerst aan H <strong>en</strong>drik<br />

van K ron<strong>en</strong>burg gegev<strong>en</strong>, daarn a pas aan<br />

Amelis. D at was de laatste e<strong>en</strong> d o o rn in h et<br />

oog. To<strong>en</strong> H <strong>en</strong>drik in grote problem <strong>en</strong> raakte<br />

vanwege e<strong>en</strong> <strong>en</strong> o rm e schuld, zag Amelis zijn<br />

kans schoon <strong>en</strong> kocht de heerlijkheid K ron<strong>en</strong>burg.<br />

D aar ging hij ook w on<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong><br />

was hij e<strong>en</strong> m ooi <strong>en</strong> sterk kasteel rijker geword<strong>en</strong>:<br />

voortaan was hij de belangrijkste h e e r in<br />

dit gebied.<br />

Amelis stond in de gunst van Philips van<br />

B ourgondië. Zo m ocht hij van d e herto g de<br />

oude fam ili<strong>en</strong>aam Van Amstel van M ijnd<strong>en</strong><br />

w eer gaan voer<strong>en</strong>. O ok w erd hij raadgever van<br />

Philips van B ourgondië. O m d at intuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

bastaardzoon van Philips, David, bisschop van<br />

U trech t was gew ord<strong>en</strong>, was er ook van die<br />

kant w einig gevaar m eer te duch t<strong>en</strong> . Amelis<br />

w erd in 1458 ook raad van de bisschop. Amelis<br />

had e<strong>en</strong> g root gezin: m aar liefst d erti<strong>en</strong><br />

kin d er<strong>en</strong> <strong>en</strong> hiervan kw am <strong>en</strong> zes meisjes in<br />

e<strong>en</strong> klooster terecht. O p 28 februari 1465<br />

kreeg hij toestem m ing om zijn l<strong>en</strong> <strong>en</strong> over zijn<br />

kin d er<strong>en</strong> te verdel<strong>en</strong>. U iteraard kreeg de o u d ­<br />

ste zoon, A nthonis, het leeuw eaandeel. Zoon<br />

W outer kreeg Ruwiel toegew ez<strong>en</strong>.<br />

Anthonis I<br />

Deze zoon noem d e zich h e e r van M ijnd<strong>en</strong>,<br />

L oosdrecht, C ro n <strong>en</strong> b u rch , L o<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>ersloot.<br />

In de tw eede helft van de 15e eeuw<br />

verarm de L oosdrecht d o o r de vele oorlog<strong>en</strong><br />

van de vorst<strong>en</strong>, w aarvoor steeds opnieuw betaald<br />

m oest w ord<strong>en</strong>. Tweem aal tijd<strong>en</strong>s de re-<br />

gering van h erto g Karei de Stoute (1647-<br />

1477) b randde L oosdrecht geheel af. E<strong>en</strong><br />

g ro o t deel van d e bevolking w erd n a a r<br />

U trecht geb rach t als gijzelaar <strong>en</strong> m ocht pas<br />

w eer lerug ker<strong>en</strong> n ad at e<strong>en</strong> losprijs van 450<br />

koei<strong>en</strong> aan de stad was betaald. De verarm ing<br />

had tot gevolg d at h e t turfw inning e<strong>en</strong> grotere<br />

om vang ging aannem <strong>en</strong>. O m d at de kwaliteit<br />

goed was, kwam er ook veel vraag vanuit<br />

de grote sted<strong>en</strong>. A nthonis is overled<strong>en</strong> in<br />

1494 <strong>en</strong> w erd, ev<strong>en</strong>als zijn vader, begrav<strong>en</strong> in<br />

de kerk van L o<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

Amelis V<br />

Amelis d roeg dezelfde naam als zijn vader,<br />

m et de toevoeging<strong>en</strong> O ucoop <strong>en</strong> Ter Aa. Het<br />

gebied van deze h er<strong>en</strong> had zich dus w eer uitgebreid.<br />

De strijd voor e<strong>en</strong> zelfstandige N ederlandse<br />

staat zal gaan beginn<strong>en</strong>, m et als bijkom <strong>en</strong>d effect<br />

vele <strong>en</strong> grote verandering<strong>en</strong> voor de'edel<strong>en</strong>.<br />

De belasting ging steeds zw aarder op h<strong>en</strong> dru k ­<br />

k<strong>en</strong>. ( )ok Amelis o n d ervond dit aan de lijve.<br />

Hij is tw eem aal getrouw d gew eest m et meisje<br />

s u it vooraanstaande geslacht<strong>en</strong>: Van M ath<strong>en</strong>esse<br />

<strong>en</strong> Van d<strong>en</strong> Boetzelaer. H ij is in 1542<br />

overled<strong>en</strong>.<br />

Anthonis II<br />

L uther had in 1517 zijn 95 stelling<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<br />

gem aakt. O ndanks de d o o r de Rooms-Katholiekc<br />

kerk g<strong>en</strong> o m <strong>en</strong> m aatregel<strong>en</strong> - o f misschi<strong>en</strong><br />

juist d aard o o r - kreg<strong>en</strong> de hervorm ers<br />

grote aan h an g o n d e r de bevolking. O ok Loosd<br />

re c h t w erd vrijwel geheel protestants. A nthonis<br />

<strong>en</strong> zijn gezin blev<strong>en</strong> echte r de oude kerk<br />

trouw. D oor de vervolging<strong>en</strong> van o n d e r an d e­<br />

re Alva, zuchtt<strong>en</strong> ook de d o o r Amelis b estuurde<br />

gebied<strong>en</strong> o n d e r de grote druk. H et w erd<br />

voor A nthonis m oeilijk zijn gebied goed te bestur<strong>en</strong>,<br />

hij had de tijd niet m ee. Van A nthonis'<br />

kin d er<strong>en</strong> w erd A nthonis III zijn opvolger.<br />

Anthonis III<br />

A nthonis was in 1570 verteg<strong>en</strong>w oordigd in de<br />

ridderschap van H olland. Hij kreeg zes kinder<strong>en</strong>,<br />

w aaronder e<strong>en</strong> zoon, Amelis. E<strong>en</strong> veelbelov<strong>en</strong>de<br />

zoon, die al in 1570 zitting had in de<br />

Stat<strong>en</strong> van I lolland. 1Ielaas overleed hij in<br />

68<br />

TVK 15e jrg. <strong>1997</strong>


1572 <strong>en</strong> de vader was troosteloos. In 1573<br />

werd K ron<strong>en</strong>burg door de Spanjaard<strong>en</strong> bezet.<br />

Dit le<strong>en</strong> was e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamd ‘zwaardle<strong>en</strong>’,<br />

hetge<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>de dat het alle<strong>en</strong> in mannelijke<br />

lijn voortgezet kon word<strong>en</strong>. En er was dus<br />

ge<strong>en</strong> opvolger. Als <strong>en</strong>ige mogelijkheid riep<br />

Anthonis de hulp in van Philips II om er e<strong>en</strong><br />

'onversterflijk' le<strong>en</strong> van te mak<strong>en</strong>. Dal wilde<br />

Philips wel, mits hij er goed voor betaald<br />

werd: 4172 pond<strong>en</strong> van 40 grot<strong>en</strong> elk, e<strong>en</strong> bijna<br />

niet op te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> bedrag voor Anthonis.<br />

Al zijn goeder<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> bezwaard. Al deze teg<strong>en</strong>slag<br />

kon Anthonis niet m eer aan <strong>en</strong> zijn<br />

goeder<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> onder zijn kinder<strong>en</strong> verdeeld.<br />

Hij overleed in 1580, als laatste heer<br />

Van Amstel van Mijnd<strong>en</strong>. Via zijn dochters<br />

kwam<strong>en</strong> de goeder<strong>en</strong> in bezit van de jonkher<strong>en</strong><br />

van Li nd<strong>en</strong> van Hem m <strong>en</strong> <strong>en</strong> daarm ee was<br />

e<strong>en</strong> lang <strong>en</strong> roerig tijdperk voor Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

Loosdrecht afgeslot<strong>en</strong>.<br />

V erantw oording<br />

De heer H. Brunekreef heeft bov<strong>en</strong>staande<br />

m eer uitgebreid gepubliceerd in het periodiek<br />

van de Historische Kring Loosdrecht, de<br />

num m ers 53 t/m 57, 1985-1986.<br />

B ron n <strong>en</strong><br />

|. Ter Gouw, Geschied<strong>en</strong>is van Amsterdam. (Amsterdam 1879)<br />

W.A. Rijksvrijheer van Spa<strong>en</strong>, Historie der Heer<strong>en</strong> van Amstel,<br />

van IJsselstein <strong>en</strong> van Mynd<strong>en</strong>. (D<strong>en</strong> Haag 1807)<br />

I)e Geschiedkundige Atlas van Nederland, Martinus Nijhoff.<br />


Mijnd<strong>en</strong><br />

De ambachtsheerlijkheid <strong>en</strong> haar bevolking<br />

F. Brand<br />

Aan de oever van de <strong>Vecht</strong>, in het uiterste west<strong>en</strong><br />

van het gehied tuss<strong>en</strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>, ligt<br />

de buurtschap Mijnd<strong>en</strong>. De betek<strong>en</strong>is van het<br />

woord Mijnd<strong>en</strong> - Mind<strong>en</strong>, Miind<strong>en</strong>, Myn<strong>en</strong> of<br />

Mynde werd er ook wel geschrev<strong>en</strong> - is onbek<strong>en</strong>d.<br />

Deze voormalige heerlijkheid is lange<br />

tijd nauw verbond<strong>en</strong> geweest m et de beide<br />

Loosdrecht<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze is dat - afgezi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />

korte onderbreking - nog steeds.<br />

De heerlijkheid Mijnd<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>sde in het<br />

noord<strong>en</strong> aan de Drecht, in het oost<strong>en</strong> aan<br />

Nieuw-Loosdrecht, in het zuid<strong>en</strong> aan Breukeleve<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> in het west<strong>en</strong> aan de <strong>Vecht</strong>. In 1750<br />

werd de oppervlakte begroot op 296 m org<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> 100 roed<strong>en</strong>, voornamelijk bestaande uit<br />

laag wei- <strong>en</strong> hooiland.' Er heerste zulk e<strong>en</strong>e buit<strong>en</strong>gnuoone<br />

stilte (...) dat e<strong>en</strong> stedeling, aan het<br />

drokke gewoel gewoon, er zig weldra verveelt.2 Mijnd<strong>en</strong><br />

werd m et Loosdrecht vaak als één geheel<br />

beschouwd, m aar het is lang e<strong>en</strong> op zichzelf<br />

staande ambachtsheerlijkheid geblev<strong>en</strong>. H et<br />

gebied behoorde in de twaalfde eeuw aan het<br />

geslacht Van Amstel. De m eer dan honderd<br />

goeder<strong>en</strong> (landerij<strong>en</strong>), die bij deze heerlijkheid<br />

hoord<strong>en</strong> —de zog<strong>en</strong>aamde ‘l<strong>en</strong><strong>en</strong>’ —lag<strong>en</strong><br />

in Loosdrecht, Oud-Over, Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>,<br />

Nieuwersluis, Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, Oucoop,<br />

Vreeland, Kortrijkerveld, Horstwaard, Nichtevecht<br />

<strong>en</strong> zelfs in Schalkwijk <strong>en</strong> Leersum.<br />

Slechts voor e<strong>en</strong> klein deel in Mijnd<strong>en</strong> zelf.3<br />

Krcn<strong>en</strong>hut<br />

11<br />

„ f ,Buv„ #<br />

mmwi<br />

* - tfontfoijl J<br />

. O R N p E .<br />

Sfgm<br />

■ p c e C d 'c<br />

* - - -<br />

rr I - scheidt.<br />

AJb. 1. Fragm<strong>en</strong>t Nieuwe Kaart van Baljuwschap van<br />

Gooyland, haak Tirion, Amsterdam 1750.<br />

Het Huis te Mijnd<strong>en</strong><br />

De heerlijkheid was militair e<strong>en</strong> belangrijk gebied<br />

weg<strong>en</strong>s de strategische ligging op de<br />

plaats waar de D recht in de <strong>Vecht</strong> uitm ondde,<br />

met als achterland e<strong>en</strong> goede bron van inkomst<strong>en</strong>:<br />

de nog te ontginn<strong>en</strong> (ve<strong>en</strong>)land<strong>en</strong>.<br />

Het zou ridder Egidius, zoon van Gijsbrecht<br />

van Amstel, geweest zijn, die rond 1200 het gebied<br />

in zijn bezit kreeg <strong>en</strong> die in 1227 het kasteel,<br />

ook wel het H u is te M ijnd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd,<br />

bouwde <strong>en</strong> vandaar als heer van Mijnd<strong>en</strong> de<br />

wijde omgeving beheerste.<br />

Na de m oord op Floris V (1296) werd<strong>en</strong> de<br />

her<strong>en</strong> Van Amstel onderw orp<strong>en</strong> aan de graaf<br />

van Holland. Ook de heer van Mijnd<strong>en</strong> moest<br />

trouw belov<strong>en</strong> aan het Hollandse huis om de<br />

heerlijkheid weer als le<strong>en</strong> van de graaf te mog<strong>en</strong><br />

ontvang<strong>en</strong>. Dat gebeurde door middel<br />

van e<strong>en</strong> bijzondere akte, gedateerd in 't Jaar<br />

derti<strong>en</strong> hondert sev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> des Sonnedaghs na Sint<br />

Victors dagh, dat was 17 oktober 1317. Tot<br />

m eerdere zekerheid voor de naleving van zijn<br />

belofte van trouw zou Wouter (1) van Mijnd<strong>en</strong><br />

zijn huis <strong>en</strong> goed beschikbaarstell<strong>en</strong>, m e<strong>en</strong>de<br />

Voogsgeerd.' Maar W outer beloofde, volg<strong>en</strong>s<br />

R<strong>en</strong>aud in 1966, dat ingeval hij e<strong>en</strong> huis timm<br />

erde (= bouwde) hij dit aan de graaf in le<strong>en</strong><br />

zou opdrag<strong>en</strong>. Zijn vroege dood heeft hem<br />

dat belet. Pas e<strong>en</strong> goede veertig jaar later<br />

droeg Amelis (11) van Mijnd<strong>en</strong>, de zoon van<br />

Wouter, zijn pas gebouwd huis aan de graaf<br />

op, zo blijkt uit e<strong>en</strong> oorkonde in het Grafelijk<br />

archief van H olland.5 R<strong>en</strong>aud verwees hiermee<br />

het verhaal over e<strong>en</strong> mogelijke stichtingsjaar<br />

1227 naar het rijk der fabel<strong>en</strong>. H et kasteel<br />

stond er dus pas rond het m idd<strong>en</strong> van de veerti<strong>en</strong>de<br />

eeuw <strong>en</strong> e<strong>en</strong> eeuw later was het alweer<br />

door oorlog verwoest. Dit blijkt uit e<strong>en</strong> brief<br />

uit de vijfti<strong>en</strong>de eeuw van Amelis (IV) van<br />

Mijnd<strong>en</strong>, die zich inmiddels ook heer van het<br />

nabijgeleg<strong>en</strong> Kron<strong>en</strong>burg m ocht noem <strong>en</strong>. Hij<br />

schreef namelijk: zoe is ’t dat 't vornjoemde] huys<br />

deur oeloch <strong>en</strong>de anders verga<strong>en</strong> <strong>en</strong>de vervall<strong>en</strong> is.1’<br />

70 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


De Ruïne van Mijnd<strong>en</strong><br />

E<strong>en</strong> aardige plattegrond van het tot ruïne vervall<strong>en</strong><br />

kasteel is te vind<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> kaart uit liet<br />

begin van de achtti<strong>en</strong>de eeuw.7 Plann<strong>en</strong> voor<br />

wederopbouw zijn er, voorzover wij wet<strong>en</strong>,<br />

niet geweest. Volg<strong>en</strong>s de schrijver van de His<br />

tonische aanteek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: heeft m<strong>en</strong> voor gehail deez ’<br />

puijnhoop<strong>en</strong> te ontdekk<strong>en</strong> [blootlegg<strong>en</strong>] <strong>en</strong> te<br />

graav<strong>en</strong> in derselver fondam<strong>en</strong>te, om oudhee.de <strong>en</strong><br />

de nette grondslag, die niet, noch ook d<strong>en</strong> opstal bek<strong>en</strong>d<br />

is (ons weet<strong>en</strong>s), te ontdekk<strong>en</strong>. Welke archeoloog<br />

of oudheidkundige dit plan koesterde<br />

staat niet vermeld. H et ging ook niet door. De<br />

belangstelling om opgraving<strong>en</strong> te verricht<strong>en</strong><br />

bij de ruïne ontbrak door d ’wijnig liefde ter k<strong>en</strong>nis<br />

der vaderlandse oudhijdd<br />

Ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele afbeelding van het kasteel is<br />

ons bek<strong>en</strong>d. We zull<strong>en</strong> het m oet<strong>en</strong> do<strong>en</strong> met<br />

de kale berg op e<strong>en</strong> achtti<strong>en</strong>de-eeuwse gravure<br />

uit Ludolf Smids’ Schatkamer der Nederlands<br />

sche Outhed<strong>en</strong>. De tekst daarbij luidt: T<strong>en</strong> Noord<strong>en</strong><br />

van d<strong>en</strong> Drecht, niet verre van de Mijnder<br />

Sluis, door welke alle vaartuig<strong>en</strong> van de Loosdrecht<strong>en</strong><br />

naar de <strong>Vecht</strong> moet<strong>en</strong>, is t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> deezer rivier,<br />

e<strong>en</strong> ruig begroeide puinheuvel, die, gelijk m<strong>en</strong> noch<br />

e<strong>en</strong>igszins kan ontdekk<strong>en</strong>, met graft<strong>en</strong> omvang<strong>en</strong> is<br />

geweest. Deeze is het e<strong>en</strong>ig overblijfsel van het Huis<br />

te Mijnd<strong>en</strong>, dat vrij groot schijnt geweest te zijn <strong>en</strong><br />

volg<strong>en</strong>s de gedaante der ste<strong>en</strong><strong>en</strong>, die m<strong>en</strong> hier weleer<br />

vond, doch merkelijk verminder<strong>en</strong> <strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>,<br />

e<strong>en</strong> hooge oudheid moet gehad hebb<strong>en</strong>.' In 1795<br />

vind<strong>en</strong> we in de Stad- <strong>en</strong> Dorpsbeschrijver van<br />

Lieve van Ollef<strong>en</strong> ditzelfde verhaal terug, alle<strong>en</strong><br />

de laatste zin is veranderd in het vermoed<strong>en</strong><br />

dat het kasteel e<strong>en</strong>e hooge rondheid moet<br />

gehad hebb<strong>en</strong>.- E<strong>en</strong> schrijffout? Gezi<strong>en</strong> de<br />

plattegrond van de fundam <strong>en</strong>t<strong>en</strong> wél. Gezi<strong>en</strong><br />

de bestaande gravure niet. M<strong>en</strong> zou op deze<br />

puinheuvel e<strong>en</strong> groot rond kasteel kunn<strong>en</strong><br />

d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Van der Aa kan daardoor ook misleid<br />

zijn. Hij vermeldt in het m idd<strong>en</strong> van de vorige<br />

eeuw daarover in zijn aardrijkskundig woord<strong>en</strong>boek:<br />

Aan de ruige heuvel kan m<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, dat<br />

het door gracht<strong>en</strong> omgev<strong>en</strong> is geweest. Het gebouw<br />

schijnt vrij groot geweest te zijn <strong>en</strong> moet, volg<strong>en</strong>s het<br />

maaksel der st<strong>en</strong><strong>en</strong>, welke m<strong>en</strong> er weleer vond, e<strong>en</strong><br />

ronde gedaante gehad hebb<strong>en</strong>.9<br />

De laatste rest<strong>en</strong> van de m et gras <strong>en</strong> ruigt<br />

begroeide puinhop<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> omstreeks 18(i()<br />

geheel met de grond gelijk gemaakt. De grote<br />

kloostermopp<strong>en</strong>, waaruit de fundam <strong>en</strong>t<strong>en</strong> be-<br />

jj<br />

&<br />

....<br />

•! -'lm .<br />

■ s T v A<br />

SS<br />

w<br />

;><br />

Afb. 2. Plattegrond ruïne kasteel Mijnd<strong>en</strong> op de Nieuwe<br />

Koert van Tom<strong>en</strong>, door Van Bloemswaerdt.<br />

stond<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> afgevoerd <strong>en</strong> hier <strong>en</strong> daar<br />

weer als bouwmateriaal gebruikt. Het <strong>en</strong>ige<br />

wat overblcel was e<strong>en</strong> vage afdruk in het kindschap,<br />

waar ooit de gracht<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>.<br />

Van het Huis te Mijnd<strong>en</strong> was niets m eer zichtbaar.<br />

Mom<strong>en</strong>teel rest ons alle<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> nabijgeleg<strong>en</strong><br />

woonhuis, in de achtti<strong>en</strong>de eeuw<br />

gebouwd door e<strong>en</strong> Amsterdamse familie, m et<br />

daarop de naam: Van ouds de Ridderhofstad<br />

Mijnd<strong>en</strong>. De Rijksdi<strong>en</strong>st voor O udheidkundig<br />

Bodemonderzoek te Amersfoort heeft in verhand<br />

met het aanlegg<strong>en</strong> van het recreatiegebied<br />

Mijnd<strong>en</strong> in d ejar<strong>en</strong> 1964,"65 e<strong>en</strong> onderzoek<br />

verricht naar de overblijfsel<strong>en</strong> van het<br />

verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> kasteel. Er werd<strong>en</strong> rest<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />

brug aangetroff<strong>en</strong>, rij<strong>en</strong> paaltjes van e<strong>en</strong> beschoeiing,<br />

die de begr<strong>en</strong>zing van de gracht<br />

aangav<strong>en</strong>, rest<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> broodov<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

stuk bestrating. Uit grondboring<strong>en</strong> was e<strong>en</strong><br />

plattegrond sam<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kwam tot<br />

de conclusie dat het kasteel ge<strong>en</strong> rond, maar<br />

e<strong>en</strong> rechthoekig gebouw is geweest. H et fundam<br />

<strong>en</strong>t had de afmeting<strong>en</strong> van 25,5 bij 16,5<br />

meter. Het gevond<strong>en</strong> aardewerk (ste<strong>en</strong>goed)<br />

dateerde uit het m idd<strong>en</strong> van de veerti<strong>en</strong>de<br />

TVE 1 v jrg. <strong>1997</strong> 71


B S ld<br />

■ÊÉtc***.-*<br />

ü »<br />

h m<br />

:<br />

- * • -----"<br />

M^v---rr<br />

S»ib « P «<br />

'T.<br />

HlBSliP<br />

^ *<br />

ü l l l ! l 111 IIH<br />

De R U ÏN E van het HIJIS te MYIfDEN<br />

van voor<strong>en</strong> ,tle ft inker iVtie naar de "<strong>Vecht</strong> gekeerd<br />

Ajb. 3. Gravure naar tek<strong>en</strong>ing van Rochman uit Ludolf Smids’ Schatkamer der Nederlandsche Oudhed<strong>en</strong>, ca 1640.<br />

eeuw <strong>en</strong> u it latere perio d <strong>en</strong> . R <strong>en</strong>aud, die h et<br />

onderzoek leidde, stelde t<strong>en</strong>slotte d at h et huis<br />

eig<strong>en</strong>lijk m aar e<strong>en</strong> goede h o n d e rd jaar h eeft<br />

bestaan <strong>en</strong> d at de eerste h er<strong>en</strong> van M ijnd<strong>en</strong><br />

dus w ittop h e t kasteel h ebb<strong>en</strong> gew oond."’<br />

De M ijnder mol<strong>en</strong><br />

In M ijnd<strong>en</strong> heeft heel lang e<strong>en</strong> w aterm ol<strong>en</strong> gestaan<br />

aan de w etering die t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van Nieuwersluis<br />

in de V echt u itm o n d d e, schuin teg<strong>en</strong>over<br />

h e t huis Ouder Hoek. De eerste bericht<strong>en</strong><br />

sprek<strong>en</strong> over h e t ja a r 1420." U it e<strong>en</strong> akte van<br />

1544 blijkt, d at A ntonius van A mstel van Mijnd<br />

<strong>en</strong> alle ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong> o p d ro eg te zorg<strong>en</strong> voor<br />

h e t o n d e rh o u d van de to<strong>en</strong> alw eer vernieuw de<br />

m ol<strong>en</strong> om hem te h o u d <strong>en</strong> gaande, mal<strong>en</strong>de, zeilgansch<br />

<strong>en</strong>de watergansch. D at alles op kost<strong>en</strong> van<br />

de bew oners.12 H et zal deze bew oners veel kopzorg<strong>en</strong><br />

gegev<strong>en</strong> heb b <strong>en</strong> de w aterm ol<strong>en</strong> gaande<br />

te h o u d <strong>en</strong> . U it e<strong>en</strong> lijst van belastinge van dyckaegi<strong>en</strong><br />

uit 1557 w ordt duidelijk, dat de m ol<strong>en</strong><br />

to <strong>en</strong>tertijd volledig verw oest was deur ongheval<br />

<strong>en</strong>de. storm van winde lestled<strong>en</strong>. En d at m <strong>en</strong> verzocht<br />

de wint watermoel<strong>en</strong> weder te do<strong>en</strong> recht<strong>en</strong><br />

di<strong>en</strong> alsdo<strong>en</strong> int geheel gedestrueert es. De inw oners<br />

van M ijnd<strong>en</strong> verklaard<strong>en</strong>: dat wy ons voorsz land<br />

niet <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> gebruke ofte g<strong>en</strong>ot daer van te<br />

crig<strong>en</strong> sonder daer op te do<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>en</strong> nyw<strong>en</strong><br />

windt, watermol<strong>en</strong> om dat water uut ons<strong>en</strong> land<strong>en</strong> te<br />

med<strong>en</strong>. Zij verklaard<strong>en</strong> verder, k<strong>en</strong>nelijk om de<br />

hoge h er<strong>en</strong> te overtuig<strong>en</strong> dat ze niet veel belasting<br />

k ond<strong>en</strong> o p b r<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, d at wy geme<strong>en</strong> buerliede.n<br />

die muel<strong>en</strong> mit m<strong>en</strong>cander<strong>en</strong> becostigt totprofyt<br />

des landts, <strong>en</strong>de (...) wel gecast heeft vierd<strong>en</strong>half<br />

houderI g l.''<br />

In 1570 w erd er e<strong>en</strong> reglem <strong>en</strong>t opgesteld<br />

w aarin o n d e r an d ere bepaald was d at de m o­<br />

l<strong>en</strong>aar altijd aanwezig m oest zijn b in n <strong>en</strong> veertig<br />

ro ed<strong>en</strong> van de m ol<strong>en</strong> an d ers w erd hij gestraft<br />

m et zes stuivers boete. C ornelis Anssem<br />

was to<strong>en</strong> de m ol<strong>en</strong>aar. Hij kreeg e<strong>en</strong> jaarlo o n<br />

van neg<strong>en</strong> guld<strong>en</strong> <strong>en</strong> 7,5 stuiver. D at kwam<br />

72 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


n e e r op 2,5 c<strong>en</strong>t p er dag! E<strong>en</strong> boete van /es<br />

stuivers /.ou dus e<strong>en</strong> zware straf voor hem geweest<br />

zijn.14 V erder bepaalde de am bachtsheer,<br />

dat de inw oners van M ijnd<strong>en</strong> de m ol<strong>en</strong><br />

w eer m oest<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> m ak<strong>en</strong> als die d o o r wind,<br />

onw eer o f a n d e r geweld defekt raakte. D at arider<br />

geweld’ \ie \ voor in 1577, to<strong>en</strong> d o o r e<strong>en</strong><br />

zware storm de m ol<strong>en</strong> geheel nederviel <strong>en</strong>de gedestrueert<br />

w eid. H et m eeste houtw erk werd<br />

d o o r Spaanse (Waalse) soldat<strong>en</strong>, die verblijf<br />

hield<strong>en</strong> op K ron<strong>en</strong>burg, opgehaald om ervan<br />

te stok<strong>en</strong>. H et ijzerwerk werd d o o r h<strong>en</strong> te gelde<br />

gem aakt. In m ei 1577 w erd h et overschot<br />

van de m ol<strong>en</strong> publiekelijk verkocht.12<br />

N iettem in was bem aling van de p o ld er<br />

M ijnd<strong>en</strong> zeer noodzakelijk, dus werd weele<strong>en</strong><br />

nieuw e m ol<strong>en</strong> gebouw d. O ok d e /e is in later<br />

jar<strong>en</strong> nog vele m al<strong>en</strong> d o o r geweld beschadigd.<br />

Dat blijkt o.a. uit e<strong>en</strong> archiefstuk van<br />

1712, w aarin w ordt geschrev<strong>en</strong> over de nieuwe<br />

m ol<strong>en</strong> te M ijnd<strong>en</strong>.15 L atere restauraties <strong>en</strong> reparaties<br />

w erd<strong>en</strong> de <strong>en</strong> e keer gegund aan de<br />

L o<strong>en</strong><strong>en</strong>se tim m erm an •'m ol<strong>en</strong>m aker L our<strong>en</strong>s<br />

Krook, de andere keer aan m ol<strong>en</strong>m aker H.<br />

G riffio<strong>en</strong> uit B reukel<strong>en</strong>. O m streeks 1926 w erd<br />

h e t werk van de m ol<strong>en</strong> overg<strong>en</strong>om <strong>en</strong> d o o r<br />

e<strong>en</strong> m achinegem aal. De m ol<strong>en</strong> zelf w erd van<br />

zijn kap o n td aan <strong>en</strong> de overgeblev<strong>en</strong> rom p<br />

werd in 1971 gesloopt.<br />

De bevolking<br />

Van de oorspronkelijk aan de <strong>Vecht</strong>dijk won<br />

<strong>en</strong> d e bew oners zal het grootste gedeelte m et<br />

de ontg in n in g zijn m eegetrokk<strong>en</strong> om zich<br />

blijv<strong>en</strong>d te vestig<strong>en</strong> op de plek waar we n u de<br />

k ern van O ud-L oosdrecht vind<strong>en</strong>. A lle<strong>en</strong> zij<br />

die in M ijnd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bestaan k o nd<strong>en</strong> vind<strong>en</strong><br />

blev<strong>en</strong> d aar w on<strong>en</strong>. Zij g<strong>en</strong> o t<strong>en</strong> de bescherm<br />

ing van de am bachtsheer op h et nabijgeleg<strong>en</strong><br />

kasteel m aar w ar<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s afhankelijk van<br />

hem . Zo w ar<strong>en</strong> ze bijvoorbeeld verplicht jaarlijks<br />

de gracht om h et kasteel schoon te m a­<br />

k<strong>en</strong>.<br />

We w et<strong>en</strong> vrijwel niets van die bew oners af.<br />

In ied er geval h ebb<strong>en</strong> zij m eer dan latere g<strong>en</strong>eraties<br />

h et landschap bepaald, de plaats van<br />

de m ol<strong>en</strong> <strong>en</strong> de sluis, de ligging van w eg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

slot<strong>en</strong>. W anneer we m eer over hun bezighed<strong>en</strong><br />

te w et<strong>en</strong> will<strong>en</strong> kom <strong>en</strong> d <strong>en</strong>k<strong>en</strong> we in de<br />

eerste plaats aan de m ol<strong>en</strong>aar <strong>en</strong> de sluiswach-<br />

A/h. 4. Tek<strong>en</strong>ing F. Roodschild-Koning van de plattegrond<br />

van het Huis te Mijnd<strong>en</strong>.<br />

ter. O ver het ontstaan van de M ijnd<strong>en</strong>se sluis<br />

is niets bek<strong>en</strong>d. In e<strong>en</strong> archiefstuk uit 1432<br />

k u n n <strong>en</strong> we lez<strong>en</strong> dat burgers van H aarlem <strong>en</strong><br />

A lkm aar toestem m ing kreg<strong>en</strong> om aan deze<br />

sluis tu rf te h a le n .16 W aar handel in tu rf was<br />

<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sluis kon tol gehev<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> w oond<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> w erkt<strong>en</strong> m <strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Zo groeide deze gem<br />

e<strong>en</strong>schap in h et m idd<strong>en</strong> van de vijfti<strong>en</strong>de<br />

eeuw uit to t zesti<strong>en</strong> haardsted<strong>en</strong>’ (w oning<strong>en</strong>).<br />

Deze gegev<strong>en</strong>s zijn te vind<strong>en</strong> in de Enqueste<br />

<strong>en</strong>de Informatie van 1494 <strong>en</strong> die van 1514.17 Dit<br />

w ar<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong> op last van de overheid<br />

van H olland om inzicht te krijg<strong>en</strong> in de financiële<br />

toestand van de plaats<strong>en</strong> vanwege herzi<strong>en</strong>ing<br />

van de belasting<strong>en</strong>.<br />

In 1494 liet<strong>en</strong> de com m issariss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gedeputeerd<br />

e uit M ijnd<strong>en</strong> voor zich verschijn<strong>en</strong>:<br />

de 61-jarige Ja n Eggertsz. Deze m oest o n d er<br />

ede verklar<strong>en</strong> hoe de toestand van de b u u rtschap<br />

M ijnd<strong>en</strong> was. Jan Eggertsz vertelde dat<br />

t<strong>en</strong> tijde van het overlijd<strong>en</strong> van H ertog Karei<br />

(1477) ei' zesti<strong>en</strong> haardsted<strong>en</strong> in M ijnd<strong>en</strong> war<strong>en</strong>,<br />

doch nu (1494) nog slechts ti<strong>en</strong>. De bew<br />

oners h ield<strong>en</strong> zich bezig m et e<strong>en</strong> weynich koey<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> h et verbouw <strong>en</strong> van h e n n e p in de nabijheid<br />

van h u n huiz<strong>en</strong>, zo n d er hoogere of beter n<strong>en</strong>nge<br />

te hebb<strong>en</strong>. O ver de algem <strong>en</strong>e w elstand -<br />

d<strong>en</strong> staet van heur<strong>en</strong> faculteyt int g<strong>en</strong>erael- vertelde<br />

hij, dat ze in 1477 hadd<strong>en</strong>: 50 kerv<strong>en</strong>; te wet<strong>en</strong>,<br />

die rijck was twee kouy<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> huysk<strong>en</strong> hadde<br />

e<strong>en</strong> kerff <strong>en</strong>de zoe voort, m aar d at ze in 1494<br />

n o g m aar vijf<strong>en</strong>twintig kerv<strong>en</strong> h add<strong>en</strong>. (Kerv<strong>en</strong><br />

w ar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aan d u id in g voor de om slag van<br />

de belasting. Iem and die vijf koei<strong>en</strong> had was<br />

goed voor één k erf op de ‘kerfstok’ van h et<br />

gezam <strong>en</strong>lijke verm og<strong>en</strong>). D at zij zo ach teru it<br />

geboerd h add<strong>en</strong> kwam d o o r de U trechtse <strong>en</strong><br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 73


!«>'«, \ c 'M y k id ttt<br />

vis- <strong>en</strong> vogelvangst, m et wat landbouw <strong>en</strong> mit<br />

de grave (de ve<strong>en</strong>derij). Er war<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> geesteliche<br />

luyd<strong>en</strong>, die aldaer lant gebruyck<strong>en</strong>. De red<strong>en</strong><br />

was dat ’limit te snoode es. Het zal hun moeite<br />

hebb<strong>en</strong> gekost om de belasting<strong>en</strong> op te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />

Die voor onderhoud van dijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> sluiz<strong>en</strong><br />

werd door h<strong>en</strong> opgebracht sam<strong>en</strong> met de<br />

bewoners van Tekkop aan de andere kant van<br />

de <strong>Vecht</strong> maar de sam<strong>en</strong>werking werd door<br />

de Mijnd<strong>en</strong>se bevolking niet op prijs gesteld<br />

waarop die van Mijn<strong>en</strong> beger<strong>en</strong> van Teecoop geseheyd<strong>en</strong><br />

te wes<strong>en</strong>.<br />

‘Schamele Luid<strong>en</strong>’<br />

Afb. 5. Detail met ruïne <strong>en</strong> Mijnder mol<strong>en</strong> op de Nieuwe<br />

Kaart van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> van J. Cov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> C. Mortier, 1734.<br />

Gelderse oorlog<strong>en</strong> <strong>en</strong> de krijgs- <strong>en</strong> strooptocht<strong>en</strong><br />

van Utrecht, M ontfoort <strong>en</strong> Woerd<strong>en</strong>,<br />

door wie ze verbrandt <strong>en</strong>de geschat zijn geweest.<br />

Ook de Hoekse <strong>en</strong> Kabeljauwse twist<strong>en</strong> ging<strong>en</strong><br />

niet ongem erkt aan Mijnd<strong>en</strong> voorbij. H et<br />

gerecht Mijnd<strong>en</strong> werd sam<strong>en</strong> m et dat van<br />

Loosdrecht in 1481 gebrandschat voor 2047<br />

pond. Dit was bijzonder zwaar als we het vergelijk<strong>en</strong><br />

met Hilversum (994 pond), Nigtevecht<br />

(877 pond) <strong>en</strong> Breukel<strong>en</strong> (513 pond)."<br />

Tijd<strong>en</strong>s de Informatie van 1514 werd<strong>en</strong> gehoord<br />

Eewout Clem<strong>en</strong>szoon, schout, 41 jaar,<br />

Gijsbrecht Jacopszoon, 54 jaar, Jan I lubertszoon,<br />

53 jaar, Pieter Huyg<strong>en</strong>zoon, 49 jaar, Gijsbrecht<br />

Dircxzoon, 44 jaar, Claes Meliszoon, 40<br />

jaar, fan Anss<strong>en</strong>zoon, 32 jaar, <strong>en</strong> Willem Janszoon,<br />

28 jaar, alle buyrluyd<strong>en</strong>’ (ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong>) te<br />

Mijnd<strong>en</strong>. Zij verteld<strong>en</strong> dat voorhe<strong>en</strong> door de<br />

rijkst<strong>en</strong> de ti<strong>en</strong>de p<strong>en</strong>ning werd betaald, maar<br />

omme dat de rijcke wech zijn gevaer<strong>en</strong>, zoe moet de<br />

rijcxste, die geblev<strong>en</strong> es, nu gev<strong>en</strong> d<strong>en</strong> 5' p<strong>en</strong>ninck<br />

an de ommeslag<strong>en</strong>. Er war<strong>en</strong> nog steeds ti<strong>en</strong><br />

haardsted<strong>en</strong>, waarvan er één bewoond werd<br />

door e<strong>en</strong> arm e zieke man. In de andere huiz<strong>en</strong><br />

woond<strong>en</strong> 23 com m unicant<strong>en</strong> (de kinder<strong>en</strong>,<br />

die nog niet ter com m unie ging<strong>en</strong>, dus<br />

niet m eegerek<strong>en</strong>d).<br />

In feite war<strong>en</strong> de bewoners dus nog arm er<br />

dan in 1494. Van de 350 m org<strong>en</strong> land in Mijnd<strong>en</strong><br />

gebruikt<strong>en</strong> ze er 254. Slechts 13,5 m org<strong>en</strong><br />

war<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>dom van de bewoners. Ze<br />

voorzag<strong>en</strong> in hun lev<strong>en</strong>sonderhoud m et de<br />

Lez<strong>en</strong> we in de hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> Informatie<br />

van 1514 de nam <strong>en</strong> van acht inwoners van<br />

’ tdorp Mynd<strong>en</strong> onder Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, in e<strong>en</strong> lijst van<br />

ruim veertig jaar later word<strong>en</strong> ze (waarschijnlijk)<br />

allemaal g<strong>en</strong>oem d. To<strong>en</strong>, in de jar<strong>en</strong> jaar<br />

1557-1558, werd op last van de Stat<strong>en</strong> van Holland<br />

e<strong>en</strong> lijst opgem aakt t<strong>en</strong> behoeve van de<br />

inning van het morg<strong>en</strong>- <strong>en</strong> huisgeld, e<strong>en</strong> belasting<br />

op de in gebruik zijnde grond (per<br />

m org<strong>en</strong>) <strong>en</strong> over het huisbezit.18 Daarin word<strong>en</strong><br />

g<strong>en</strong>oemd: Lueger fan Hubertsz, Gerrit<br />

Dircksz, Dirck Jansz, H ubert Cornelisz, Claes<br />

Jans/, Ansem Willemsz (*), Peter Willemsz<br />

(*), Dirckg<strong>en</strong> Willem Ansems Wed', Cornelis<br />

Willemsz (*), Willem Ghysbertsz, W igg<strong>en</strong><br />

Gherritsz (*), Lueger Willem Ansems/ (*),<br />

Claes Ghysbertsz (*) <strong>en</strong> Dirck Ghysbertsz ghebroeders,<br />

Cornelis Simonsz, Grietg<strong>en</strong> Ghysbert<br />

Dircksz (*), Dirck Cornelisz Bon, Vrerick Horm<br />

<strong>en</strong>s/ (*) <strong>en</strong> Heyndrick Claesz. De met e<strong>en</strong><br />

asterisk (*) gem erkte person<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />

eig<strong>en</strong> huis. Vt erick Herm<strong>en</strong>sz kreeg e<strong>en</strong> aparte<br />

aantek<strong>en</strong>ing. Zijn huis was sta<strong>en</strong>de opler <strong>Vecht</strong><strong>en</strong><br />

op e<strong>en</strong> a<strong>en</strong>gewonne stuxk<strong>en</strong> uterlants', het<br />

stond dus op e<strong>en</strong> stukje voorland aan de<br />

<strong>Vecht</strong>zijde.<br />

We tell<strong>en</strong> in totaal achtti<strong>en</strong> m ansperson<strong>en</strong>,<br />

achtti<strong>en</strong> Ghebtinr<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong>. De grond die<br />

door h<strong>en</strong> gehuurd werd was eig<strong>en</strong>dom van<br />

verschill<strong>en</strong>de person<strong>en</strong> <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong>. We lez<strong>en</strong><br />

niet alle<strong>en</strong> de nam <strong>en</strong> van rijke edel<strong>en</strong> zoals<br />

de jonkvrouwe van Ny<strong>en</strong>rode <strong>en</strong> de ambachtsheer<br />

Anthonis van Amstel van Mynd<strong>en</strong>,<br />

m aar ook die van verschill<strong>en</strong>de burgers, o.a.<br />

te Naard<strong>en</strong> <strong>en</strong> Utrecht. Het grootste gedeelte<br />

was in eig<strong>en</strong>dom bij kerkelijke instelling<strong>en</strong> zo-<br />

74 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


Afb. 6. Watermol<strong>en</strong> te Mijnd<strong>en</strong>.<br />

W ÏBÉ1<br />

L<br />

* ^:v.<br />

als de Wicarius Sinte Peelers tUtrecht, de vicarij<br />

Sinte Sebastia<strong>en</strong>s altaar tot Po<strong>en</strong><strong>en</strong>, Sint Lysbeth<br />

Gasthuys, Sint Gheertruw<strong>en</strong> kerck binn<strong>en</strong> Utrecht,<br />

vand Domkerck tUtrecht, van Ons<strong>en</strong> Vrouwe altaar<br />

tot Vrelant, van ’t clooster g<strong>en</strong>aemt Sonn<strong>en</strong>berch,<br />

van ’l Capittel binn<strong>en</strong> Vuytrecht, van het Baghyn<br />

hof binn<strong>en</strong> Utrecht, van die kerck tot I won<strong>en</strong>, etc.<br />

H et was nauwelijks de m oeite waard om voor<br />

deze kleine gem e<strong>en</strong>schap e<strong>en</strong> aparte schout<br />

<strong>en</strong> secretaris aan te stell<strong>en</strong>, alhoew el de am ­<br />

bachtsheer het recht had deze te b<strong>en</strong>oem <strong>en</strong>.<br />

D aarom bepaalde hij dat de schout <strong>en</strong> de secretaris<br />

van de heide L oosdrecht<strong>en</strong> ook m oest<strong>en</strong><br />

d i<strong>en</strong> <strong>en</strong> in M ijnd<strong>en</strong>. De schout w erd bij hel<br />

rech tsp rek <strong>en</strong> geassisteerd d o o r M ijnd<strong>en</strong>se<br />

schep<strong>en</strong><strong>en</strong>. Terwijl e<strong>en</strong> schep<strong>en</strong>bank vaak tot<br />

zev<strong>en</strong> led<strong>en</strong> telde, war<strong>en</strong> e r in M ijnd<strong>en</strong> slechts<br />

drie. U it de M ijnd<strong>en</strong>se bew oners w erd<strong>en</strong> ja a r­<br />

lijks drie h eem rad <strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong> die gem achtigd<br />

w ar<strong>en</strong> de dijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> w atergang<strong>en</strong> te schouw <strong>en</strong>.<br />

Deze drie w erd<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s beëdigd als schep<strong>en</strong>.<br />

Deze dubbelfuncties kadd<strong>en</strong> sinds 1567 de<br />

goedkeuring van h et H o f van H olland. De red<strong>en</strong><br />

ervan lag in h et lage inw onertal: er war<strong>en</strong><br />

nog m aar elf volwass<strong>en</strong> m an n <strong>en</strong> w aaronder<br />

vier broers. Eén van die elf was ook buurm eester.<br />

E<strong>en</strong> volledige schep<strong>en</strong>bank vond de am ­<br />

bachtsheer in M ijnd<strong>en</strong> m aar overbodig. H et<br />

w ar<strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte m aar schamel Luid<strong>en</strong>, die dagelijks<br />

hun, brood moest<strong>en</strong> gaan winn<strong>en</strong>, <strong>en</strong> derhalv<strong>en</strong><br />

op de Rechtdag<strong>en</strong> niet kond<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>.'<br />

M ijnd<strong>en</strong> heeft in 1573 veel geled<strong>en</strong> van<br />

krijgsvolk dat tijd<strong>en</strong>s de tachtigjarige oorlog<br />

langs de <strong>Vecht</strong> trok. De V echtdijk<strong>en</strong> w erd<strong>en</strong><br />

str<strong>en</strong>g bew aakt d o o r tro ep <strong>en</strong> van D on Frederik.<br />

De S panjaard<strong>en</strong> bij H aarlem w erd<strong>en</strong> nam<br />

elijk langs de <strong>Vecht</strong> van m unitie <strong>en</strong> et<strong>en</strong><br />

voorzi<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> de G euz<strong>en</strong> uit G orkum trachtt<strong>en</strong><br />

zich van de V echt m eester te m ak<strong>en</strong> om<br />

h aar af te dam m <strong>en</strong> werd h <strong>en</strong> dat d o o r Spaanse<br />

ruiters uit U trecht b elet.19G e<strong>en</strong> w onder dat<br />

er van de huiz<strong>en</strong> w einig overbleef. W ag<strong>en</strong>aar<br />

sch reef dat in de oudste verpondingslijst<strong>en</strong><br />

m elding w erd gem aakt van slechts drie huiz<strong>en</strong><br />

te M ijnd<strong>en</strong>. De lijst<strong>en</strong> van 1494 <strong>en</strong> 1514 w ar<strong>en</strong><br />

hem k<strong>en</strong>nelijk o n bek<strong>en</strong>d; hij bed o eld e waarschijnlijk<br />

de lijst<strong>en</strong> uit h e tja a r 16327"<br />

Wederopbouw<br />

De weg d o o r M ijnd<strong>en</strong> was lange tijd n iet m eer<br />

dan e<strong>en</strong> karrespoor. In 1600 w erd e<strong>en</strong> jaag p ad<br />

(h e t Sandt-padt) aangelegd. D at liep van<br />

U trech t to t N ieuwersluis aan de oostzijde van<br />

de <strong>Vecht</strong>. In 1628 w erd h e t doorgetrokk<strong>en</strong> tot<br />

aan de H inderdam . D oor voorbijtrekk<strong>en</strong>de<br />

tro ep <strong>en</strong> w erd h et zodanig beschadigd dat in<br />

1638 w erd gesprok<strong>en</strong> over de aanleg van e<strong>en</strong><br />

nieuw e weg aldaar.21 M et onze m o d ern e o p ­<br />

vatting<strong>en</strong> zijn we dan g<strong>en</strong>eigd te d<strong>en</strong> k <strong>en</strong> aan<br />

het bestrat<strong>en</strong> m et klinkers er was ech te r hooguit<br />

sprake van d at het pad van e<strong>en</strong> nieuwe<br />

zand- o f kleilaag w erd voorzi<strong>en</strong>. De gewone<br />

rijweg van A m sterdam n aar U trech t liep aan<br />

de w estkant van de <strong>Vecht</strong>. Deze Her<strong>en</strong>wag<strong>en</strong>weg<br />

was e<strong>en</strong> kleiweg. G ed u r<strong>en</strong> d e de zom er verkoos<br />

m <strong>en</strong> de kleiweg m aar bij n at w eer <strong>en</strong> in<br />

de w inter was h e t zandpad b eter begaanbaar.19<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 75


fri'IDc-rl. [A^Oc ■'-'(Vw w 4 i rn, w t-C tU ^ ri^j<br />

(P dh.<br />

w e» / c , . ^<br />

t}Yl. iu P Z ts ^ , a* *Xa CsrtêZ^r. L’U-v*njJ p j^ n1<br />

A .14 S t& A Z C i> l~ \4 * r—> a ^ w . ' S t - r f i .........<br />

T<br />

svlj-t-r .<br />

!z u p><br />

f<br />

L<br />

IS<br />

£<br />

( J b lc k ii<br />

*jA. c£.+- a l ihrac-*s i* in5*ï , i n w S ^ j ^ a (.Vi eiekv*.<br />

U-cV-v- V<br />

n -c o -irC t^ , 1n m ^ q t~ y C e ^a S ro u , c L e ^ ^ i<br />

s*4.!A.ht-< r~i>^ < ^ ' ~<br />

J & £ t ~ r<br />

rzi<br />

\*J7*&>*^ê {'•* ■^1^ h i t<br />

■L It i cLc .<br />

Ajh. 7. Tek<strong>en</strong>ing kauri van de sluis te Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgeving, ca 1700.<br />

fa<br />

^cjc-Tkrra, ^rp#,t #y."X »,<br />

_y.:<br />

In de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw - de ‘Goud<strong>en</strong><br />

eeuw’ - kwam er verandering in de bewoning<br />

van Mijnd<strong>en</strong>. Steeds m eer rijke kooplui hadd<strong>en</strong><br />

de <strong>Vecht</strong>streek uitgekoz<strong>en</strong> om aan de<br />

boord<strong>en</strong> van de rivier te kunn<strong>en</strong> won<strong>en</strong>. Zo<br />

werd rond 1630 bij de schutsluis van de Weer,<br />

de scheiding van de provincies Holland <strong>en</strong><br />

Utrecht, ’t Huys te Weereslein gebouwd.-2 Dit<br />

buit<strong>en</strong> werd in 1672/’73 volledig verwoest <strong>en</strong><br />

pas rond 1700 herbouwd. H et lag op e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewoon<br />

strategisch punt. Vanuit het huis<br />

was de <strong>Vecht</strong> in beide richting<strong>en</strong> ruim drie kilom<br />

eter te overzi<strong>en</strong>. H et kwam in de belangstelling<br />

to<strong>en</strong> in 1760 achter het huis e<strong>en</strong> zware<br />

natuurst<strong>en</strong><strong>en</strong> doodskist werd ontdekt, waarin<br />

behalve rest<strong>en</strong> van be<strong>en</strong>der<strong>en</strong> ook del<strong>en</strong> van<br />

e<strong>en</strong> mijter <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bisschopsstaf werd<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>.<br />

Met <strong>en</strong>ige zekerheid kon word<strong>en</strong> vastgesteld<br />

dat deze kist uit het m idd<strong>en</strong> van de<br />

twaalfde eeuw stamde. H ieruit blijkt hoe oud<br />

de bewoning in Mijnd<strong>en</strong> was.<br />

E<strong>en</strong> eeuw later vind<strong>en</strong> we m eerdere buit<strong>en</strong>s<br />

aan de Mijnd<strong>en</strong>se kant: Dover Slicht, Lixboa<br />

(e<strong>en</strong> fraai buit<strong>en</strong>, in 1730 gebouwd door Jacob<br />

Balde). Angola (later g<strong>en</strong>aam d Gelder Rust<br />

<strong>en</strong> bewoond door de exc<strong>en</strong>trieke Gustaaf<br />

Adolf Pechlin), Ve<strong>en</strong>vegt, Sluis-Nae (in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />

eeuw e<strong>en</strong> zeer groot buit<strong>en</strong>, later<br />

Hunthum g<strong>en</strong>aamd, naar de eig<strong>en</strong>aar P. Hunthum.<br />

Het is rond 1850 afgebrok<strong>en</strong>.) <strong>en</strong> Schans<br />

Sight. Al deze ‘Lustplaats<strong>en</strong>’ lag<strong>en</strong> in het gebied<br />

tuss<strong>en</strong> de Weersluis <strong>en</strong> Nieuwersluis. Ook<br />

was er e<strong>en</strong> groep huisjes, De Warme Hand, gebouwd<br />

in de tijd dat er langs de <strong>Vecht</strong> gejaagd<br />

werd <strong>en</strong> waar de jagers, die m et hun paard<strong>en</strong><br />

de trekschuit<strong>en</strong> verplaatst<strong>en</strong>, kond<strong>en</strong> uitrust<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> zich verwarm<strong>en</strong>.<br />

76 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


3E t<br />

# 4;<br />

« i b f ;.d w .'4 .'<br />

m m l i l S i l l<br />

p-im ,p<br />

?11PI<br />

ipi® mmn<br />

5$ï'<br />

I M t .<br />

Afb.


Geme<strong>en</strong>te Loosdrecht.<br />

Wijk A No. 99 <strong>en</strong> 30.<br />

BULAGE VI.<br />

L a a g s t e v e r d i e p i n g .<br />

Hoogte in verhouding tot e<strong>en</strong> persoon, lang M. 1.74.<br />

Afb. 9. Tek<strong>en</strong>ing van e<strong>en</strong> man in huisje le Mijnd<strong>en</strong> uit<br />

het Rapport over de woningonderzoek, 1903.<br />

k erktor<strong>en</strong> van L o<strong>en</strong><strong>en</strong> d o o r de bliksem w erd<br />

getroff<strong>en</strong>, m oest<strong>en</strong> ook de ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong> van<br />

M ijnd<strong>en</strong> h u n ste<strong>en</strong>tje bijdrag<strong>en</strong> aan h e t h e r­<br />

stel daarvan.25 Deze last<strong>en</strong> kw am <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>op<br />

h u n verplichting<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de bekostiging<br />

van herstelw erkzaam hed<strong>en</strong> aan de sluis<br />

<strong>en</strong> de b ru g over de uitw atering. V erplichte<br />

betaling<strong>en</strong> die zwaar op de bew oners drukt<strong>en</strong>.<br />

Veel b u ursprak<strong>en</strong> zijn er g eh o u d <strong>en</strong> om de<br />

am bachtsheer te bew eg<strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> daarvan<br />

op zich te nem <strong>en</strong> weg<strong>en</strong>s h e t gevaar van d o o r­<br />

braak <strong>en</strong> in u n d atie van Loosdrecht.® D at gevaar<br />

w erd w erkelijkheid in 1747 bij d e d o o r­<br />

braak van de Lekdijk. O m M ijnd<strong>en</strong> te bescherm<br />

<strong>en</strong> m oest e r e<strong>en</strong> kade aangelegd word<br />

<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> deze overstrom ing.27<br />

B elastinginners, de gaarders, hield<strong>en</strong> goed<br />

zicht op de financiële han d el <strong>en</strong> w andel van<br />

de bevolking. To<strong>en</strong> in 1732 de w oning<strong>en</strong> geteld<br />

w ar<strong>en</strong> bleek d at er, van de tw intig w oning<strong>en</strong><br />

die op d at m o m <strong>en</strong> t te M ijnd<strong>en</strong> stond<strong>en</strong>,<br />

vier bew oond w erd<strong>en</strong> d o o r perso n <strong>en</strong> die e<strong>en</strong><br />

beh o o rlijk verm og<strong>en</strong> h a d d e n . D at w ar<strong>en</strong>:<br />

Dirk B ruyn<strong>en</strong>burg, r<strong>en</strong> t<strong>en</strong> ier; A braham H a­<br />

g <strong>en</strong>doorn , bouw m an; G ijsbert van G ogh, koehouder,<br />

<strong>en</strong> M eijer A artse M eijers, koehouder.<br />

Zij w erd<strong>en</strong> dan ook in de hoogste belastingschaal<br />

in g edeeld.28<br />

Pruis<strong>en</strong> te Mijnd<strong>en</strong><br />

Na de strijd teg<strong>en</strong> Spanjaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> Frans<strong>en</strong><br />

volgde in 1787 e<strong>en</strong> burgeroorlog, waarbij<br />

prinsgezind<strong>en</strong> <strong>en</strong> p atriott<strong>en</strong> elkaar h et lev<strong>en</strong><br />

m oeilijk m aakt<strong>en</strong>. De Stat<strong>en</strong> van H olland beslot<strong>en</strong><br />

tot h et in staat van verdediging b r<strong>en</strong> ­<br />

g<strong>en</strong> van de U trechtse linie. Deze liep van Gorkum<br />

, via V ian<strong>en</strong> <strong>en</strong> Vreeswijk, n aar U trech t <strong>en</strong><br />

langs de V echt n aar de Zuiderzee. H et patriotse<br />

leger verschanste zich te N ieuwersluis. De<br />

Pruis<strong>en</strong> viel<strong>en</strong> m et drie divisies op 13 septem ­<br />

b er 1787 ons land b inn<strong>en</strong>. Via A m ersfoort<br />

w erd<strong>en</strong> h et fo rt H inderdam <strong>en</strong> de schans bij<br />

U itcrm eer ing<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. Zij p ro b eerd <strong>en</strong> ook<br />

via L oosdrecht <strong>en</strong> T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> n aar N ieuw ersluis<br />

te kom <strong>en</strong> m aar vond<strong>en</strong> de M ijnd<strong>en</strong>se<br />

p o ld er g eïn u n d eerd . To<strong>en</strong> p ro b eerd <strong>en</strong> zij via<br />

O ud-L oosdrecht de schans bij N ieuwersluis te<br />

bereik<strong>en</strong>. De p atrio tt<strong>en</strong> , die naast de schans<br />

ook de M ijnd<strong>en</strong>se sluis h ad d <strong>en</strong> bezet <strong>en</strong> de<br />

bru g h add<strong>en</strong> afgebrok<strong>en</strong>, h add<strong>en</strong> deze post<br />

verlat<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich op de schans teruggetrokk<strong>en</strong><br />

m et achterlating van drie k an o n n <strong>en</strong> . Von<br />

K alkreuth, die h et com m ando voerde over de<br />

Pruis<strong>en</strong>, had inm iddels van e<strong>en</strong> aantal deserteurs<br />

g eh o o rd dat de schans voornam elijk bezet<br />

w erd g eh o u d <strong>en</strong> d o o r g eh u u rd e troep<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> burgers, die bij aanvang van e<strong>en</strong> gevecht<br />

de w ap<strong>en</strong>s wel zoud<strong>en</strong> neerlegg<strong>en</strong>. Hij zond<br />

e<strong>en</strong> officier m et tro m p etter n aar het fort m et<br />

de m ededeling aan de co m m an d an t zich over<br />

te gev<strong>en</strong>. V oldeed deze daaraan, dan zoud<strong>en</strong><br />

de tro ep <strong>en</strong> vrij m og<strong>en</strong> vertrekk<strong>en</strong>. De com ­<br />

m an d an t w eigerde hiero p in te gaan, m aar<br />

d o o r de om singeling van h et fort bleek er e<strong>en</strong><br />

groot gebrek aan lev<strong>en</strong>sm iddel<strong>en</strong> te ontstaan.<br />

H ierd o o r m oest hij hij op 21 septem ber, to<strong>en</strong><br />

hij nogm aals gesom m eerd w erd zich over te<br />

gev<strong>en</strong>, toch voldo<strong>en</strong> aan die eis. De patriott<strong>en</strong><br />

trokk<strong>en</strong> m et m ilitaire eer u it h et fort. M et<br />

twee kan o n n <strong>en</strong> , w ap<strong>en</strong>s <strong>en</strong> vaandels voorop,<br />

vertrokk<strong>en</strong> zij n aar e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats in de om ­<br />

geving w aar zij de w ap<strong>en</strong>s neerleg d <strong>en</strong> <strong>en</strong> waar<br />

vandaan als krijgsgevang<strong>en</strong><strong>en</strong> w erd<strong>en</strong> overgebracht<br />

naar U trecht. De Pruis<strong>en</strong> - 260 soldat<strong>en</strong><br />

- kond<strong>en</strong> op deze m an ier 761 m an uit de<br />

schans gevang<strong>en</strong> nem <strong>en</strong>. De oorlogsbuit bestond<br />

uit vijftig kan o n n <strong>en</strong> , e<strong>en</strong> aantal Coeh<br />

o o rn m o rd er<strong>en</strong> , gew er<strong>en</strong>, m unitie, vaandels,<br />

<strong>en</strong>zovoort. E<strong>en</strong> prinsgezinde com m andant,<br />

luit<strong>en</strong>ant-kolonel De H artog, werd de nieuw e<br />

78 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


iSÉiaBS<br />

■ n g<br />

■ : « s m<br />

safsp-Si<br />

B S K »<br />

■ S & s<br />

B 1 P 1 S É SM*<br />

m iÊ L ,_ ;.J<br />

PSAx<br />

ia<br />

r a<br />

i S i l E S<br />

S ^ S i^ h a<br />

Afb. 10. Gewass<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing Mijnderse sluis door L.I’. Serrurier, 1729.<br />

sastoezichthouder<br />

op het fort. Oranjevlagg<strong>en</strong><br />

kond<strong>en</strong> weer van de tor<strong>en</strong>s w apper<strong>en</strong>.'' De<br />

Pruis<strong>en</strong>, eerst bondg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, blek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plaag<br />

voor de omgeving. Zij blev<strong>en</strong> acht jaar heer <strong>en</strong><br />

meester in Nieuwersluis.<br />

Arm oe troef!<br />

In 1795 werd de schans door Da<strong>en</strong>dels, nam<strong>en</strong>s<br />

de Bataafse republiek, weer in bezit g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />

In Loosdrecht nam schout Blanke de<br />

leiding om Loosdrecht te verloss<strong>en</strong> van de tirannie<br />

van Oranje. Ook in Mijnd<strong>en</strong> werd het<br />

bestuur vernieuwd. In die tijd (1798) woond<strong>en</strong><br />

er neg<strong>en</strong>tig m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in Mijnd<strong>en</strong>, grot<strong>en</strong>deels<br />

arm e boer<strong>en</strong> of arbeiders. Dit is vele jar<strong>en</strong><br />

zo geblev<strong>en</strong>. De arm oede blijkt ook uit de<br />

administratie van Steun aan arm<strong>en</strong>, in het lev<strong>en</strong><br />

geroep<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> testam<strong>en</strong>taire bepaling<br />

van mevrouw Elias onder andere t<strong>en</strong> behoeve<br />

van de arm <strong>en</strong> te M ijnd<strong>en</strong>.3"<br />

In 181(1 verloor Mijnd<strong>en</strong> zijn zelfstandigheid.<br />

Sam<strong>en</strong> m et Muijeveld, Oud-Over <strong>en</strong><br />

Oud- <strong>en</strong> Nieuw-Loosdrecht werd het één geme<strong>en</strong>te:<br />

Loosdrecht. Mijnd<strong>en</strong> werd ingedeeld<br />

als Wijk A van de gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht. Het<br />

aantal inwoners bleef stijg<strong>en</strong>. In 1870 war<strong>en</strong><br />

dat er 198 <strong>en</strong> twintig jaar later 529! Dit had temak<strong>en</strong><br />

met de werkgeleg<strong>en</strong>heid in de glasfabriek<br />

te Oud-( )ver <strong>en</strong> m et de leerling<strong>en</strong> van de<br />

al eerder g<strong>en</strong>oem de Pupill<strong>en</strong>school. H et is dus<br />

e<strong>en</strong> vertek<strong>en</strong>d beeld. Nog steeds was er bittere<br />

armoede. Vanwege de in 1901 in werking getred<strong>en</strong><br />

Woningwet bracht de commissie van<br />

woningonderzoek in 1903 e<strong>en</strong> bezoek aan<br />

Mijnd<strong>en</strong> om de daar heers<strong>en</strong>de slechte woonom<br />

standighed<strong>en</strong> in og<strong>en</strong>schouw te nem <strong>en</strong>.<br />

Het grootste deel van de 206 ziel<strong>en</strong> werd door<br />

h<strong>en</strong> gekwalificeerd als arme lied<strong>en</strong>. F.r was in al<br />

die jar<strong>en</strong> dus niet veel veranderd. M<strong>en</strong> telde<br />

veertig woning<strong>en</strong> waarvan er drieëntwintig van<br />

hout war<strong>en</strong>. Dat hield verband m et de ligging<br />

binn<strong>en</strong> de verbod<strong>en</strong> kring van het fort Nieuwersluis.<br />

O p veel van die woning<strong>en</strong> stond het<br />

m erktek<strong>en</strong> {01080) wat betek<strong>en</strong>de dat deze in<br />

oorlogstijd moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgebrok<strong>en</strong>.<br />

De commissie constateerde dat, doordat de<br />

<strong>Vecht</strong> m eerdere mal<strong>en</strong> per jaar buit<strong>en</strong> zijn<br />

oevers trad <strong>en</strong> de woning<strong>en</strong> dan onderliep<strong>en</strong>,<br />

de hout<strong>en</strong> beerputdeksels om hoog kwam<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> de inhoud daarvan zich overal verspreidde.<br />

Aangezi<strong>en</strong> het ongezuiverde <strong>Vecht</strong>water<br />

door de bewoners gedronk<strong>en</strong> werd was het<br />

niet verwonderlijk dat er veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> m et typhus<br />

werd<strong>en</strong> besmet <strong>en</strong> de sterfte hoog was.<br />

Veel huiz<strong>en</strong> war<strong>en</strong> éénkam erwoning<strong>en</strong> met<br />

e<strong>en</strong> lage zoldering. Kr was er zelfs e<strong>en</strong> waarvan<br />

het plafond op 1,57 m lag bij e<strong>en</strong> oppervlakte<br />

van 20 m l In die woning leefde e<strong>en</strong> gezin:<br />

man, vrouw <strong>en</strong> twee kleine kinder<strong>en</strong>.31<br />

Wie war<strong>en</strong> de m <strong>en</strong>s<strong>en</strong> die daar aan het be-<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 79


gin van deze eeuw woond<strong>en</strong>? Daarvoor hebb<strong>en</strong><br />

we tot onze beschikking e<strong>en</strong> kiezerslijst<br />

van de gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht uit 1915. “ Hierin<br />

staan alle kiesgerechtigde m ann<strong>en</strong> met hun<br />

geboortejaar <strong>en</strong> huisnum mer. In Mijnd<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />

op dat m om <strong>en</strong>t 61 huisnum mers. Van de<br />

inwoners war<strong>en</strong> er maar weinig die in Loosdrecht<br />

gebor<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. De meest<strong>en</strong> war<strong>en</strong> afkomstig<br />

uit Breukel<strong>en</strong>, Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, Lo<strong>en</strong>ersloot<br />

of elders. Mijnd<strong>en</strong> was ook weinig ‘Loosdrechts’.<br />

Dat zal één van de red<strong>en</strong><strong>en</strong> geweest<br />

zijn dat het in 1952 is overgegaan naar de gem<br />

e<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>. Op 1 januari 1989 werd Mijnd<strong>en</strong><br />

echter alweer bij Loosdrecht gevoegd. De<br />

beide oude rechtsgebied<strong>en</strong> zijn thans weer bij<br />

elkaar.<br />

N ot<strong>en</strong><br />

ARA Algeme<strong>en</strong> Rijks Archief te D<strong>en</strong> Haag<br />

GAA Geme<strong>en</strong>te Archief Amsterdam<br />

SAGV Streekarchief voor het Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek te<br />

Hilversum<br />

HKL Archief van de I listorische Kl ing Loosdrecht<br />

RAU Rijks Archief in Utrecht.<br />

1. J. Wag<strong>en</strong>aar, Teg<strong>en</strong>woordige Staat der Vere<strong>en</strong>igde Nederland<strong>en</strong>,<br />

dl. 8, p. 47-53 (Amsterdam, 1750).<br />

2. L. van Ollef<strong>en</strong>, De Nederlandsche Stad- <strong>en</strong> Dorpsbeschrijver,<br />

deel III ( 1795).<br />

3. W.A. Rijksvrijheer van Spa<strong>en</strong>, Historie der her<strong>en</strong> van Arnstel,<br />

van IJselstein <strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong>, D<strong>en</strong> Haag, 1807, [>.171,<br />

noemt ca. 100 l<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

4. W. Voogsgeerd, E<strong>en</strong> akte uit d<strong>en</strong>jare 1317, waarin Wouter<br />

van M ijnd<strong>en</strong> voor zich <strong>en</strong> zijn nakomeling<strong>en</strong> trouw belooft<br />

aan d<strong>en</strong> G raaf van Holland, in Niftarlake, jrg. 1917, pp.<br />

23 - 29.<br />

5. J.G.N. R<strong>en</strong>aud, Varaties op het thema kasteel, bibbliotheek<br />

ROB, Amersfoort.<br />

6. ARA, D<strong>en</strong> Haag, 3e Afdeling, coll. 1902, stuk nr. 30.<br />

7. Nieuxve kaert van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, getek<strong>en</strong>d door C.C. van<br />

Bloemswaerdt <strong>en</strong> opgedrag<strong>en</strong> aan Jacob Balde, Heer<br />

van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Nieuwersluis. Uitgegev<strong>en</strong> door J. Cov<strong>en</strong>s<br />

<strong>en</strong> C. Mortier te Amsterdam (begin 18' eeuw).<br />

8. Archief kasteel-museum Sypesteyn, C. Coot<strong>en</strong> van<br />

Blomswaard, Historische aanteek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, 1737..<br />

9. A.J. van der Aa, Aardrijkskundig xuoord<strong>en</strong>boek, (Gorinchem,<br />

1846).<br />

10. J.G.N. R<strong>en</strong>aud, Nieuwbulletin K.N.O.B. 64, 1965, all. 7,<br />

р. 82, <strong>en</strong> J.G.N. R<strong>en</strong>aud, De Op<strong>en</strong>bare Les, 1966, (Amersfoort,<br />

1966).<br />

11. S. van der Linde, 1000Jaar dorpslev<strong>en</strong> aan de <strong>Vecht</strong>, (Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

aan de <strong>Vecht</strong>, 1954).<br />

12. RAU, Archief heerlijkheid Kron<strong>en</strong>burg, inv. nr. 3.<br />

13. ARA, D<strong>en</strong> Haag, Archief Stat<strong>en</strong> van Holland 1445-1572,<br />

Administratie van de 10' p<strong>en</strong>ning, inv. nr. 701.<br />

14. HKL, W. Voogsgeerd, Geschied<strong>en</strong>is van Loosdrecht, manuscript<br />

1928.<br />

15. SAGV, archiev<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te Loosdrecht, 1592-1945, inv.<br />

nr. 51, fol. 351'", d.d. 29.5.1712.<br />

16. RAU, Regest<strong>en</strong> Kapittel St. Pieter, inv. nr. 2704.<br />

17. R. Fruin, Enqueste <strong>en</strong>de informacie upt stuck van der reductie<br />

<strong>en</strong>de reformatie x>an d<strong>en</strong> schiltael<strong>en</strong>, voertyts getaxeert <strong>en</strong>de geslelt<br />

gexueest over de land<strong>en</strong> van H olland <strong>en</strong>de Vriesland. Geda<strong>en</strong><br />

in d<strong>en</strong>jaere MCCCGXCIIII, Maatschappij der Nederlandsche<br />

Letterkunde, Leid<strong>en</strong>, 1876 <strong>en</strong> Informacie up<br />

d<strong>en</strong> staet faculteyt <strong>en</strong>de geleg<strong>en</strong>theyt van de sted<strong>en</strong> <strong>en</strong>de dorp<strong>en</strong><br />

van Hollanl <strong>en</strong>de Vriesland om daernae te reguler<strong>en</strong> de nyeuwe<br />

schiltaele, geda<strong>en</strong> in d<strong>en</strong> jaere MDXTV, Maatschappij der<br />

Nederlandsche Letterkunde, (Leid<strong>en</strong>, 1866).<br />

18. ARA, Archief Stat<strong>en</strong> van Holland 1445-1572, Adm inistratie<br />

van de 10' p<strong>en</strong>ning, inv. nr. 701.<br />

19. Isaac le Long, Kabinet van Nederlandsche <strong>en</strong> Kleefsche Outhed<strong>en</strong>,<br />

(Amsterdam, 1732).<br />

20. ARA, Archief Financiën van Holland, Lyst o f 't Quohier<br />

der Verpondinge van alle de Huys<strong>en</strong> <strong>en</strong> Landery<strong>en</strong>, mitsgaders<br />

de verdere onroer<strong>en</strong>de Goeder<strong>en</strong>, van geheel Hollandt <strong>en</strong> Westxrrieslandt,<br />

sedert het redres G<strong>en</strong>eraal van d<strong>en</strong> Jaare 1632, inv.<br />

nrs 463, 466, 467, 586.<br />

21. GAA, PA 76 (De Graeff), App<strong>en</strong>dices III, nr. 665, missive<br />

van Mr. Ploos van Amstel uit Utrecht gericht aan Sym<strong>en</strong><br />

van der Does te Mijnd<strong>en</strong> d.d. 28.4.1638.<br />

22. E. Munnig Schmidt <strong>en</strong> A.J.A.M. Lisman, Plaats<strong>en</strong> aan de<br />

<strong>Vecht</strong><strong>en</strong> deAngstel, (Alph<strong>en</strong> aan d<strong>en</strong> Rijn, 1985) p.8.<br />

23. Beknopte beschryving der Provincie U TRECH T, (Utrecht,<br />

1799)<br />

24. RAU, oud rechterlijk archief Loosdrecht, inv. nr. 1201.<br />

25. RAU, Archief Mijnd<strong>en</strong>, inv. nr. 221.<br />

26. HKL, collectie Voogsgeerd, inv. nrs, 69, 254 <strong>en</strong> 259<br />

27. RAU, Archief Mijnd<strong>en</strong>, inv. nr. 215.<br />

28. ARA, D<strong>en</strong> Haag, Kohier van het redres der verponding<strong>en</strong> op<br />

de huiz<strong>en</strong> van 1732, Archief Financiën van Holland, inv.<br />

nr. 502.<br />

29. E. van Beusekom, De innam e van het Port Nieuxversluis, in<br />

jaarboekje Niftarlake, 1940, p. 1-6.<br />

30. RAU, archief Mijnd<strong>en</strong>, inv. nr. 114, administratie Steun<br />

aan arm<strong>en</strong>, 1873-1888.<br />

31. HKL, Rapport over het xvoningonderzoek in de geme<strong>en</strong>te Loosdrecht.<br />

Uitgebracht door de gezondheidscommissie voor Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />

с. a. (Utrecht, 1903).<br />

32. HKL, Kiezerslijst met suppletoire lijst<strong>en</strong> voor de geme<strong>en</strong>te Loosdrecht.<br />

1914-1915, 1915-1916, 1916-1917 <strong>en</strong> 1917-1918.<br />

80 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>


x;<br />

(huie<br />

tes®»* ...........<br />

mr.r,<br />

■ (lx S n j|;.* ;<br />

S I M<br />

fHÉÉ i& a-* J<br />

7//W tvui-\tfil\<br />

«<br />

#<br />

i<br />

S<br />

a<br />

*<br />

H B 3BI<br />

K * a<br />

i^fp:<br />

•. . j a K a »<br />

(k&lAtód<br />

- w<br />

' r-<br />

wmmm<br />

mm»<br />

8^& ag?<br />

w<br />

a s i<br />

-ftfilui<br />

raid<br />

'"■ïï'é&ët<br />

f,<br />

L 'f/-' •“# v<br />

#r''~ ■,<br />

v\ p<br />

r r e a r<br />

Muidev^Jkl<br />

e v ,y - / i .1 &‘l<br />

4 e n t d<br />

t e r i> *<br />

«^4 1 ? L<br />

**$*«4 ^ec. . - Sa^" -. v<br />

f<br />

• ^ 'n t/^ s o h a /i.<br />

JJ reu<br />

,4® «<br />

:iT£È<br />

- 1 M<br />

.Irlrtrcat'<br />

rh '<br />

fctixw» nrsevÓk<br />

■ ^ M l l ®<br />

*&*&*&, re. 44^^*'<br />

&**#*'lijke 4. W j'<br />

p p ^ j % k ^ ; d j<br />

/<br />

| M *:<br />

■: ■<br />

f f 'W e.yiS H<br />

. M*» 'U..<br />

.....: :<br />

M .ïju -to n sd jj<br />

t ï . *'■ •:<br />

Detail Topografische kaart, uitgave 1924.<br />

TVE 15c jrg. <strong>1997</strong> 81


P lann<strong>en</strong> tot h et inpolder<strong>en</strong> van de<br />

Oostelijke <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong><br />

a.a. Mant<strong>en</strong><br />

Inleiding<br />

Als brede kring<strong>en</strong> in het verled<strong>en</strong> hun zin<br />

hadd<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>, zoud<strong>en</strong> de teg<strong>en</strong>woordig<br />

bij zo vel<strong>en</strong> populaire Oostelijke <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong><br />

er nu niet m eer zijn geweest. Daarover wil ik u<br />

het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander vertell<strong>en</strong>.<br />

Als achtergrondinform atie geef ik u eerst<br />

e<strong>en</strong> heel beknopte sam<strong>en</strong>vatting van de voorgeschied<strong>en</strong>is.<br />

Oorspronkelijk lag er t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de<br />

<strong>Vecht</strong> e<strong>en</strong> groot, vooral uit ve<strong>en</strong>mos opgebouwd<br />

moerasgebied. In de loop van de 12de<br />

tot 15de eeuw werd dat natuurgebied in fas<strong>en</strong><br />

door de m<strong>en</strong>s omgezet in landbouwgrond.<br />

Aanvankelijk werd die jonge cultuurgrond<br />

hoofdzakelijk b<strong>en</strong>ut voor akkerbouw. Door inklink<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> oxydatie van de bodem <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bescheid<strong>en</strong><br />

turfwinning daalde echter langzaam<br />

m aar zeker het landoppervlak. D aardoor<br />

moest noodgedwong<strong>en</strong> in sterke mate op veeteelt<br />

word<strong>en</strong> overgegaan. Ook de weiland<strong>en</strong><br />

hield<strong>en</strong> echter ge<strong>en</strong> stand. Geleidelijk verschoof<br />

de econom ische betek<strong>en</strong>is van de<br />

grond steeds m eer naar de turfw inning.<br />

Schuit<strong>en</strong> die tu rf uit Breukeleve<strong>en</strong> of Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong><br />

naar de stad U trecht bracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> turfschuit<strong>en</strong><br />

die uit Loosdrecht naar Amsterdam<br />

voer<strong>en</strong>, bracht<strong>en</strong> op hun terugreis vaak stadsvuil<br />

mee, dat als “vulling” <strong>en</strong> meststof op de<br />

landbouwgrond<strong>en</strong> werd gebracht. (Daardoor<br />

vind<strong>en</strong> we op allerlei plaats<strong>en</strong> zoveel oude pijpekopp<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> -stel<strong>en</strong>.)<br />

To<strong>en</strong> m <strong>en</strong> in de 17de-19de eeuw land t<strong>en</strong><br />

behoeve van de turfwinning tot onder de waterspiegel<br />

wegbaggerde, waardoor uiteindelijk<br />

de Oostelijke <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong>,<br />

was het nooit de bedoeling dat die plass<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>d elem <strong>en</strong>t in het landschap zoud<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong>. Daarvan getuig<strong>en</strong> onder m eer de<br />

consignatiefonds<strong>en</strong>, die op last van de overheid<br />

door de ontgronders w erd<strong>en</strong> opgebouwd.<br />

Deze geldm iddel<strong>en</strong>, die werd<strong>en</strong> belegd<br />

in het Grootboek der Nationale Schuld,<br />

war<strong>en</strong> bedoeld voor de bekostiging van later<br />

in e<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>derij noodzakelijk geachte waterstaatswerk<strong>en</strong>,<br />

inbegrep<strong>en</strong> bem aling <strong>en</strong> drooglegging.<br />

Dat deze fonds<strong>en</strong> uiteindelijk verre<br />

van toereik<strong>en</strong>d zoud<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> te zijn, doet<br />

aan de int<strong>en</strong>tie niet af.<br />

In 1790 bepaald<strong>en</strong> de Stat<strong>en</strong> van U trecht<br />

dat voor nieuwe verv<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> pas e<strong>en</strong> vergunning<br />

gegev<strong>en</strong> zou word<strong>en</strong> nadat er e<strong>en</strong> uitgewerkt<br />

<strong>en</strong> goedgekeurd plan lag voor de latere<br />

bedijking <strong>en</strong> droogmaking. M<strong>en</strong> wilde verder<br />

blijv<strong>en</strong>d landverlies voorkom<strong>en</strong>. In 184S werd<br />

de plicht tot bedijking ook ingevoerd voor de<br />

reeds ingestok<strong>en</strong> polders die nog voor drooglegging<br />

vatbaar war<strong>en</strong>.<br />

In dit verhaal wil ik nader ingaan op de<br />

plann<strong>en</strong> om uit het Oostelijk <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong>gebied<br />

ook m etterdaad agrarisch land terug te<br />

winn<strong>en</strong>.<br />

O p<strong>en</strong>luchtrecreatie speelde tot e<strong>en</strong> eindje<br />

in de 20ste eeuw ge<strong>en</strong> rol . Spelevar<strong>en</strong> deed<br />

m<strong>en</strong> op de plass<strong>en</strong> <strong>en</strong> trekgat<strong>en</strong> niet. Bad<strong>en</strong><br />

in de op<strong>en</strong>lucht begon in de 19de eeuw aan<br />

de zeekust<strong>en</strong> <strong>en</strong> to<strong>en</strong> vooral om dat het heilzaam<br />

heette te zijn voor talloze kwal<strong>en</strong>, niet<br />

zozeer voor ontspanning.<br />

Eerste plan tot het drooglegg<strong>en</strong> van de<br />

L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas<br />

H et oudste mij bek<strong>en</strong>de plan tot landaanwinning<br />

in e<strong>en</strong> van de Oostelijke <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong> dateert<br />

al uit 1800. In datjaar nam <strong>en</strong> twee inwoners<br />

van Loosdrecht het initiatief tot het<br />

drooglegg<strong>en</strong> van de polder Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>.<br />

Daaraan voorafgaande zou dan eerst nog e<strong>en</strong><br />

verdere ontvetting van dat gebied moet<strong>en</strong><br />

plaatsvind<strong>en</strong>. Vermoedelijk was dit laatste, t<strong>en</strong><br />

behoeve van de turfwinning, e<strong>en</strong> belangrijker<br />

motief achter het voorstel dan de voorgestelde<br />

drooglegging. De gem e<strong>en</strong>tebestuurders<br />

van Loosdrecht vond<strong>en</strong> het plan belangrijk<br />

g<strong>en</strong>oeg om er e<strong>en</strong> extra vergadering voor te<br />

82 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


elegg<strong>en</strong>.' Die vond op 1 decem ber 1800 in<br />

het R echthuis plaats.<br />

In deze vergadering deeld <strong>en</strong> de initiatiefnem<br />

ers m ee d at hun plan al de goedkeuring had<br />

verkreg<strong>en</strong> van de weduwe van M r Zacharias<br />

Alewijn. Dat was Sara M aria van de Poll, die<br />

to<strong>en</strong> nag<strong>en</strong>oeg alle tak<strong>en</strong> w aarnam van de<br />

to<strong>en</strong>m alige am b achtsh eer van L oosdrecht,<br />

h aar n c e fja c o b Alewijn.<br />

Na dit eerste succes w erd to<strong>en</strong> aan de gem<br />

e<strong>en</strong>teb estuurders gevraagd ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s h u n<br />

instem m ing m et h et plan te betuig<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarna<br />

de belan g h ebb<strong>en</strong> d <strong>en</strong> bij h e t L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong><br />

in vergadering bije<strong>en</strong> te roep<strong>en</strong>. Die instem ­<br />

m ing <strong>en</strong> m edew erking kreg<strong>en</strong> ze, m et uitzondering<br />

van die van Jacob de Vries; deze laatste<br />

was van m <strong>en</strong> in g dat h et h ier veel m eer ging<br />

om e<strong>en</strong> zaak die h et p o ld erb estu u r zou m oet<strong>en</strong><br />

b ehandel<strong>en</strong>.<br />

Dit initiatief uit 1800 leidde uiteindelijk toch<br />

niet tol het beoogde doel. Vooral de elkaar<br />

snel o p v olg<strong>en</strong>de politieke ontw ikkeling<strong>en</strong><br />

speeld<strong>en</strong> daarbij e<strong>en</strong> belangrijke rol.<br />

Plan tot drooglegging van de Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se<br />

<strong>en</strong> M aarsseve<strong>en</strong>se Plass<strong>en</strong><br />

H et d u u rd e to t kort na 1850 voordat in de<br />

ve<strong>en</strong>derij<strong>en</strong> nieuw e plan n <strong>en</strong> voor h et terugw<br />

inn<strong>en</strong> van landbouw grond aan de o rd e kwam<br />

<strong>en</strong>.<br />

De eerste w aarvoor e<strong>en</strong> concessie w erd verle<strong>en</strong>d<br />

- hoew el d at niet de eerste was waarvoor<br />

e<strong>en</strong> concessie w erd aangevraagd - b etro f<br />

de “D roogm akerij van T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Maarsseve<strong>en</strong>”.<br />

O n d e r de initiatiefnem ers tot het<br />

plan voor de droogm aking van de T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se<br />

<strong>en</strong> M aarsseve<strong>en</strong>se Plass<strong>en</strong> bevond<strong>en</strong> zich<br />

Jhr M r J. H uvdccoper van M aarsseve<strong>en</strong>, b u r­<br />

gem eester van M aarss<strong>en</strong>, <strong>en</strong> Jacob Bastert, lid<br />

van de Tweede Kamer. Zij vorm d<strong>en</strong> e<strong>en</strong> com ­<br />

missie, die op 31 oktober 1855 te T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong><br />

in e<strong>en</strong> vergadering van gro n d eig <strong>en</strong> ar<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

h ouders van w aterbriev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ontw erp to o i­<br />

de droogm aking ter tafel bracht. H et plan betrof<br />

e<strong>en</strong> gebied van 315 hectare o n d e r T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> 225 hectare o n d e r M aarsseve<strong>en</strong>.<br />

I Iet initiatief verw ierf b red e steun.<br />

De koninklijke goedkeuring op dit plan<br />

w erd aangevraagd <strong>en</strong> bij besluit van 22 januari<br />

1858 verle<strong>en</strong>d aan de V ere<strong>en</strong>iging tot D rooglegging<br />

d e r T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>sche <strong>en</strong> M aarsseve<strong>en</strong>sclte<br />

Plass<strong>en</strong>, o n d e r voorzitterschap van de<br />

h e e r 1 Iuvdecoper van M aarsseve<strong>en</strong>.<br />

D e Staatscom m issie Conrad<br />

In 1853 - dus <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> e erd er - w erd al<br />

e<strong>en</strong> concessie aangevraagd om de H orsterm<br />

eer <strong>en</strong> de K ort<strong>en</strong>hoelse Plas droog te m a­<br />

k<strong>en</strong>. D at verzoek verried e<strong>en</strong> zekere gretigheid,<br />

w ant op d at m o m <strong>en</strong> t w ar<strong>en</strong> d aar de laatste<br />

te verv<strong>en</strong><strong>en</strong> akkers nog niet e<strong>en</strong>s weggebaggerd.<br />

Deze concessie werd ech ter geweigerd,<br />

om dat die plass<strong>en</strong> deel uitm aakt<strong>en</strong> van<br />

de Nieuwe H ollandse W aterlinie <strong>en</strong> de overheid<br />

h e t nationale belang van e<strong>en</strong> goede def<strong>en</strong>sie<br />

e<strong>en</strong> hogere p rioriteit gaf.<br />

Toch bleef m <strong>en</strong> blijkbaar van diverse an d ere<br />

zijd<strong>en</strong> d ran g u ito ef<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong> gunste van inpoldering<strong>en</strong>.<br />

Dat leidde in 1858 tot h et besluit,<br />

dat e<strong>en</strong> Staatscom m issie de m ogelijkhed<strong>en</strong><br />

van droogm aking van het hele plass<strong>en</strong>gebied<br />

m aar e<strong>en</strong>s m oest bestuder<strong>en</strong>, m et in ach tn e­<br />

m ing ev<strong>en</strong>wel van de m ilitaire belang<strong>en</strong>.<br />

Bij besluit van de koning van 1 ju n i 1858<br />

w erd daaro p e<strong>en</strong> com m issie o n d e r voorzitterschap<br />

van Ir F.W. C onrad ingesteld. In 1860<br />

bracht ze h aar verslag uit.<br />

D at rapport begon m et de constatering dat<br />

reeds m eerm al<strong>en</strong>, <strong>en</strong> sedert ja re n , de droogm<br />

aking van de plass<strong>en</strong> t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de<br />

V echt tet sprake was gekom <strong>en</strong>. M aar iedere<br />

keer was ook vastgesteld dat het h ier niet om<br />

e<strong>en</strong> gew oon geval van droogm aking kon gaan,<br />

om d at de streek deel uitm aakte van e<strong>en</strong> inundatic-linie<br />

in het kader van de landsverdediging,<br />

de Nieuwe H ollandse W aterlinie. De<br />

voorw aard<strong>en</strong>, gericht op h et b eh o u d van die<br />

verdedigingslinie, m aakt<strong>en</strong> de prijs p e r b u n ­<br />

d e r van in g e p o ld e rd p lass<strong>en</strong>gebied extra<br />

hoog. D aaraan schreef de Com m issie h et totdat<br />

m et uitzondering van de bij Koninklijk Besluit<br />

geconcessioneerde droogm akerij van de<br />

T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se <strong>en</strong> M aarsseve<strong>en</strong>se Plas tot dan<br />

toe ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel deel van deze zo uitgebreide<br />

watervlakte voor agrarisch gebruik was teruggew<br />

onn<strong>en</strong>.<br />

De Com m issie C onrad stelde ook vast, dat<br />

het hele gebied tuss<strong>en</strong> de T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se <strong>en</strong><br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 83


’s-Gravelandse Vaart <strong>en</strong> de V echt d o o r e<strong>en</strong><br />

d o o rgaande dijk verdeeld was in e<strong>en</strong> oostelijk<br />

<strong>en</strong> westelijk gebied. M <strong>en</strong> doelde h ier op de<br />

B reukeleve<strong>en</strong>se H er<strong>en</strong>w eg, de (thans verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>)<br />

Schinkeldijk (tuss<strong>en</strong> de D erde <strong>en</strong> Tweede<br />

L oosdrechtse Plas), de V e<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> H orndijk<br />

(L oosdrecht) <strong>en</strong> h et M ol<strong>en</strong>eind (Kort<strong>en</strong>h<br />

o e f). W aterstaatkundig sto n d <strong>en</strong> de gebied<strong>en</strong><br />

aan w eerszijd<strong>en</strong> van d e /e landverbinding zodanig<br />

m et elkaar in verbinding dat de oostelijke<br />

del<strong>en</strong> m et dezelfde w aterw erktuig<strong>en</strong> bem a­<br />

l<strong>en</strong> w erd<strong>en</strong> als de westelijke. De w aterbeheersing<br />

zou na inpold erin g echte r best zo geregeld<br />

k u n n <strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> d at bij in u n d atie van de<br />

linie in tijd<strong>en</strong> van oorlogsgevaar de westelijke<br />

del<strong>en</strong> niet <strong>en</strong> de oostelijke wel o n d e r w ater<br />

zoud<strong>en</strong> kom <strong>en</strong> te staan. D at betek <strong>en</strong>de dat na<br />

in p oldering de Vijfde, V ierde <strong>en</strong> D erde Plas,<br />

de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas <strong>en</strong> de W ijde Blik niet<br />

langer deel zoud<strong>en</strong> uitm ak<strong>en</strong> van de Nieuwe<br />

H ollandse W aterlinie. D aar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />

de B reukeleve<strong>en</strong>se Plas, de Tweede <strong>en</strong> Eerste<br />

Plas, de V untus <strong>en</strong> H et H ol na ev<strong>en</strong>tuele<br />

drooglegging zonodig, in geval van oorlogsgevaar,<br />

w eer snel g e ïn u n d eerd m oet<strong>en</strong> k unn<strong>en</strong><br />

w ord<strong>en</strong>.<br />

Als h e t gehele gebied zou w ord<strong>en</strong> drooggem<br />

aakt, zoud<strong>en</strong> 5170 h ectar<strong>en</strong> land k unn<strong>en</strong><br />

w ord<strong>en</strong> gew onn<strong>en</strong>. H oewel de C om m issie<br />

niet m et zekerheid kon voorspell<strong>en</strong>, d at de<br />

polders u it vruchtbare g ro n d zoud<strong>en</strong> bestaan,<br />

achtte m <strong>en</strong> d at wel w aarschijnlijk. Daarbij<br />

w erd er ook op gewez<strong>en</strong> d at “de in de diepte<br />

d e r plass<strong>en</strong> verzam elde slibbe opgebaggerd<br />

<strong>en</strong> n aar elders vervoerd w ordt, om als bem esting<br />

te d ie n e n ”.<br />

De Com m issie kwam tot de conclusie dat<br />

h e t voor h et Rijk <strong>en</strong> de provincies N oord-H olland<br />

<strong>en</strong> U trech t w<strong>en</strong>selijk zou zijn de plass<strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de V echt in v ruchtdrag<strong>en</strong>d<br />

land te herschepp<strong>en</strong>. D aardoor zou tev<strong>en</strong>s<br />

e<strong>en</strong> eind gem aakt w ord<strong>en</strong> aan de “aanzi<strong>en</strong>lijke<br />

verliez<strong>en</strong>, w aaraan de kanker van d <strong>en</strong> af1<br />

slag de om ligg<strong>en</strong>de streek b lo o tstelt”. De<br />

droogm aking zou zeer wel te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> zijn<br />

m et de “algem e<strong>en</strong>e R ijksbelang<strong>en</strong> van def<strong>en</strong>sie<br />

<strong>en</strong> m et de plaatselijke belang<strong>en</strong> d e r streek,<br />

w aarin zij geleg<strong>en</strong> is”. M aar zo n d er geldelijke<br />

hulp van de Staat zou h e t plan niet uitvoerb<br />

aar zijn, zodat “o f aan bijzondere o n d ern e­<br />

m ers hoogst aanzi<strong>en</strong>lijke subsidiën zull<strong>en</strong><br />

m oet<strong>en</strong> verstrekt w ord<strong>en</strong>, o f wel, d at de Staat<br />

zelf tot de droogm aking zal d i<strong>en</strong> <strong>en</strong> over te<br />

g aan”. H et rapport d ro n g er t<strong>en</strong>slotte op aan<br />

dat de regering m et spoed duidelijk zou m a­<br />

k<strong>en</strong> aan welke eis<strong>en</strong> van lan d sb elan g de<br />

droogm aking zou m oet<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>, zodat belangstell<strong>en</strong>de<br />

o n d e rn e m e rs k o n d <strong>en</strong> w et<strong>en</strong><br />

waar ze aan toe war<strong>en</strong>.<br />

B éthunepolder e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>valler<br />

M et h et drooglegg<strong>en</strong> van de gecom bineerde<br />

Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se-M aarsseve<strong>en</strong>se Plass<strong>en</strong> zat het<br />

intuss<strong>en</strong> niet m ee. R ond h et gebied w erd e<strong>en</strong><br />

ringdijk gelegd. E<strong>en</strong> stoom gem aal w erd geplaatst<br />

<strong>en</strong> van dat stoom gem aal n aar de V echt<br />

w erd e<strong>en</strong> ontsluitingsw eg aangelegd, de Machinekade,<br />

m et daarnaast e<strong>en</strong> afw ateringskanaal<br />

voor h et opgep o m p te polderw ater. To<strong>en</strong><br />

deze infrastru ctu rele w erk<strong>en</strong> w ar<strong>en</strong> uitgevoerd,<br />

kon h e t leegm al<strong>en</strong> aanvang<strong>en</strong>. D aarm<br />

ee begon de ell<strong>en</strong>de: m <strong>en</strong> had niet gerek<strong>en</strong>d<br />

m et h et o p tred <strong>en</strong> van kwelwater, afkom ­<br />

stig van h et Gooi. H et kwelwater kon in deze<br />

pold er o m hoog kom <strong>en</strong>, d o o rd at in dit gebied<br />

ge<strong>en</strong> w aterw er<strong>en</strong>de kleilaag bov<strong>en</strong> de zandond<br />

erg ro n d aanw ezig is. De capaciteit van de<br />

geïnstalleerde pom p <strong>en</strong> bleek te gering om de<br />

kwel de baas te kunn<strong>en</strong>; ze k o nd<strong>en</strong> h et w ater<br />

m aar to t op e<strong>en</strong> zekere diepte verw ijder<strong>en</strong>; de<br />

plas kwam n iet leeg! E<strong>en</strong> dec<strong>en</strong> n iu m latei<br />

kocht<strong>en</strong> M.A. M arquis de B éthune <strong>en</strong> G raaf<br />

d ’E nnetières, beid<strong>en</strong> uit Brussel, de concessie.<br />

Nieuwe m achines w erd<strong>en</strong> gebouw d. Beide<br />

concessionariss<strong>en</strong> stak<strong>en</strong> voor die tijd reusachtige<br />

som m <strong>en</strong> geld in de o n d ern em in g <strong>en</strong><br />

w erd<strong>en</strong> ook nog e<strong>en</strong>s gesteund d o o r forse<br />

subsidies van provincie <strong>en</strong> Rijk. In 1880 kwam<br />

h e t inm iddels tot B éth u n ep o ld er h ern o em d e<br />

plass<strong>en</strong>gebied eindelijk droog.<br />

H et resultaat viel teg<strong>en</strong>. De agrarische kwaliteit<br />

van de p o ld erg ro n d was m in d er dan gedach<br />

t <strong>en</strong> de bem alingskost<strong>en</strong> vanwege de<br />

v o o rtd u r<strong>en</strong> d e kwel d ru k t<strong>en</strong> zwaar op de exploitatie.<br />

D iezelfde kwel m aakte ech ter dat in<br />

<strong>en</strong>kele d u iz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> h ectar<strong>en</strong> land gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>d<br />

aan de B éth u n ep o ld er de w aterstand daalde,<br />

w aardoor d aar voorhe<strong>en</strong> bijna w aardeloze<br />

g ro n d veran d erd e in goede w eiland<strong>en</strong> o f<br />

ve<strong>en</strong>akkers. To<strong>en</strong> in 1896 de bem aling van de<br />

B éthune weg<strong>en</strong>s gebrek aan fonds<strong>en</strong> dreigde<br />

te w ord<strong>en</strong> stopgezet, kwam de om geving dan<br />

K4 TVE 15e jrg. 1W 7


ook te hulp, eerst m et directe financiële steun<br />

<strong>en</strong> in 1902 structureel d o o r de oprichting van<br />

het G rootw aterschap B eoost<strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>.<br />

G em e<strong>en</strong>tebestuur van Breukel<strong>en</strong>-<br />

St.Pieters hoopte op inpoldering van de<br />

Breukeleve<strong>en</strong>se Plass<strong>en</strong><br />

De gem e<strong>en</strong>te Breukel<strong>en</strong>-St. Pieters had d o o r<br />

de turfw inning heel wat land in w ater zi<strong>en</strong> veran<br />

d er<strong>en</strong> . H et gebied van de B reukeleve<strong>en</strong>se<br />

o f Stille Plas. van de Vijfde <strong>en</strong> V ierde Plas <strong>en</strong><br />

grote del<strong>en</strong> van de Zuidelijke <strong>en</strong> N oordelijke<br />

K ievilsbuurt w ar<strong>en</strong> zo tot “o n la n d ” gew ord<strong>en</strong>,<br />

oppervlakt<strong>en</strong>, die nauwelijks <strong>en</strong>ig econom isch<br />

r<strong>en</strong> d em <strong>en</strong> t m eer afw ierp<strong>en</strong>. H et gem e<strong>en</strong>tebestuur<br />

h o o p te dat zich ook voor hun territo ir<br />

gegadigd<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> m eld<strong>en</strong>, die bereid war<strong>en</strong><br />

tot in p oldering<strong>en</strong> over te gaan.<br />

To<strong>en</strong> de M arquis de B éthune <strong>en</strong> zijn com ­<br />

pagnon in 1876 bij de provincie U trecht e<strong>en</strong><br />

subsidie aanvroeg<strong>en</strong> voor de kost<strong>en</strong> van het<br />

drooglegg<strong>en</strong> van hun concessiegebied, o n d ersteunde<br />

de g em e<strong>en</strong>teraad ta n Breukel<strong>en</strong>-St.<br />

Pieters d at verzoek. De overw eging daarbij<br />

was dat het m islukk<strong>en</strong> van de in p oldering van<br />

de Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se- <strong>en</strong> M aarsseve<strong>en</strong>se plass<strong>en</strong> de<br />

kans<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> latere, d o o r hun zeer gew <strong>en</strong>ste<br />

drooglegging van de B reukelerve<strong>en</strong>se plass<strong>en</strong><br />

zou v erm inder<strong>en</strong>.-<br />

Verm inder<strong>en</strong>de turfwinning vergrootte de<br />

arm oede<br />

Voor e<strong>en</strong> goed begrip van de historische achtergrond,<br />

w aarteg<strong>en</strong> de h ier b esprok<strong>en</strong> gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />

m oet<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>, is het<br />

goed ook iets te zegg<strong>en</strong> over de econom ische<br />

ontw ikkeling<strong>en</strong> in de streek.<br />

Ik noem <strong>en</strong>kele feit<strong>en</strong> uit de gem e<strong>en</strong>teverslag<strong>en</strong><br />

van de gem e<strong>en</strong>te L oosdrecht.3<br />

T urfw inning vond k o rt na het m idd<strong>en</strong> van<br />

de 19de eeuw voornam elijk nog in L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong><br />

plaats, in veel m in d ere m ate ook nog<br />

h ier <strong>en</strong> d aar in O ud-L oosdrecht. De produktie<br />

aan tu rf van de eerste kwaliteitsklasse bedroeg<br />

in h et jaar 1859: 80 000 to n n <strong>en</strong> , in<br />

1861: 72 000 to nn<strong>en</strong>, in 1863: 52 000 to n n <strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> in 1865: 49 200 to n n <strong>en</strong> . O n d e r to n n <strong>en</strong><br />

m oet<strong>en</strong> h ier de hij het tu rfm et<strong>en</strong> gebruikelijke<br />

vat<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> verstaan. De gem iddelde<br />

prijs p er ton was in 1859: 60 c<strong>en</strong>t, in 1865: 40<br />

c<strong>en</strong>t. In 1859 w ar<strong>en</strong> 31 van elders kom <strong>en</strong>de<br />

arbeiders in de turfw inning w erkzaam , in<br />

1866 nog Ki, die p er week van ƒ 8 ,- tot ƒ 14,-<br />

verdi<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. In het verslag over 1859 w erd opgem<br />

erkt dat de arm oede to<strong>en</strong>am n aarm ate de<br />

ve<strong>en</strong>derij verm inderde <strong>en</strong> de arm oedige gezinn<strong>en</strong><br />

de gem e<strong>en</strong>te niet verliet<strong>en</strong>; in de visserij<br />

m aakt<strong>en</strong> de vele vissers de verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> sober.<br />

In h et verslag over 1866 m eldde h et gem<br />

e<strong>en</strong> teb estu u r dat ook in L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> de<br />

toestand van de ve<strong>en</strong>derij van ja a r tot jaar verm<br />

inderde. I lel verslag over 1873 verm eldt: "er<br />

w ordt weinig ve<strong>en</strong> m eer gevond<strong>en</strong>”. De t o e ­<br />

stand is dan ook nog ongunstiger dan in v orige<br />

ja r<strong>en</strong>.<br />

H et is dus niet zo verw onderlijk dat de veran<br />

tw oordelijke b e stu u rd e rs b elan g stellin g<br />

h add<strong>en</strong> voor iedere m ogelijke vervang<strong>en</strong>de<br />

bron van econom ische welvaart.<br />

De H orsterm eer drooggelegd<br />

In 1612 verkreeg G erard van R eede, van de<br />

Stat<strong>en</strong> van U trech t octrooy tot bedijking <strong>en</strong><br />

droogm aking van de H orsterm eer. Deze eerste<br />

drooglegging w erd e<strong>en</strong> m islukking dooide<br />

a a n h o u d <strong>en</strong> d e kwel.<br />

In 1880 w erd e<strong>en</strong> concessie voor h et drooglegg<strong>en</strong><br />

v an de H o rsterm eer gew eigerd. Def<strong>en</strong>siehelang<strong>en</strong><br />

gav<strong>en</strong> daarbij de doorslag. N ader<br />

onderzoek leerde echte r dat D ef<strong>en</strong>siebelang<strong>en</strong><br />

(vooral in verband m et fort Kijkuit) niet<br />

geschaad w erd<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de H orsterm eer, volg<strong>en</strong>s<br />

het provinciaal bestuur, e<strong>en</strong> w aterschap<br />

was in de zin van de Wet. Dit betek <strong>en</strong>de dus<br />

dat e<strong>en</strong> concessie niet noodzakelijk was, alle<strong>en</strong><br />

provinciale goedkeuring; deze w erd door<br />

g ed ep u teerd e stat<strong>en</strong> grif gegev<strong>en</strong>, m ede dooide<br />

o n d ersteu n in g van de bestur<strong>en</strong> van de om ­<br />

ligg<strong>en</strong>de polders. Deze steun is te verklar<strong>en</strong><br />

d o o rd at de eig<strong>en</strong>aar van de H orsterm eer,<br />

H.G. van d e r H ouv<strong>en</strong> van O o rdt, bereid was<br />

ook de- bem aling van o n d e r m eer de M eeruiterdijkse<br />

p o ld er <strong>en</strong> de Stichts-Ankeve<strong>en</strong>se pold<br />

er over te nem <strong>en</strong>. De drooglegging was in<br />

1882 e<strong>en</strong> feit.<br />

In deze nieuwe polder, die in 1895 w erd gereg<br />

lem <strong>en</strong>teerd kreeg m <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s m et kwelp<br />

roblem <strong>en</strong> te m ak<strong>en</strong>. De overheid m oest bijrvi:<br />

15e j>fg. <strong>1997</strong> 85


spring<strong>en</strong> m et r<strong>en</strong>teloze voorschott<strong>en</strong> voor<br />

m odernisering van de bem aling. De H orsterm<br />

eer kreeg vooral e<strong>en</strong> belangrijke rol als tuinbouw<br />

gebied.<br />

Lobby van ir A.L.H. Obre<strong>en</strong><br />

In de persoon van ir A.L.H. O b re<strong>en</strong> , voorzitter<br />

van h e t b estuur van de H orsterm eerpolder,<br />

kreg<strong>en</strong> de voorstanders van verdere inpold<br />

erin g <strong>en</strong> vanaf 1907 e<strong>en</strong> warm pleitbezorger.<br />

Zijn vaste uitgangspunt was, d at “de geheele<br />

V echtstreek, e<strong>en</strong>m aal droog-gem aakt,<br />

zoowel in econom isch<strong>en</strong>, als in hygiënisch<strong>en</strong><br />

zin van d <strong>en</strong> nach t in d<strong>en</strong> dag zou tre d e n ”.<br />

H et w ater van de B éthunepolder, d at op de<br />

V echt w erd uitgeslag<strong>en</strong>, vorm de e<strong>en</strong> forse extra<br />

belasting voor deze kleine boezem . H et<br />

poldergem aal m oest als gevolg van de sterke<br />

kwel p e r etm aal gem iddeld 100 000 kubieke<br />

m eter w ater uitm al<strong>en</strong> om die B éth u n ep o ld er<br />

d ro o g te h o u d <strong>en</strong> , d at was m aar liefst vijfti<strong>en</strong><br />

m aal de neerslag op de polder.12 De kwelproblem<br />

<strong>en</strong> w ar<strong>en</strong> h ier dus nog heel wat erger<br />

dan in de N aarderm eerpolder. O m d at bij verd<br />

ere in p oldering<strong>en</strong> nog m eer polders d an de<br />

B éth u n e op de V echtboezem aangew ez<strong>en</strong><br />

zoud<strong>en</strong> zijn, lag e<strong>en</strong> g ro o t probleem in het<br />

verschiet. In e<strong>en</strong> adres, d at O b re<strong>en</strong> in 1907<br />

aan de K oningin richtte, w erd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> b eter<br />

kw antitatief <strong>en</strong> kw alitatief b e h e e r van h et<br />

V echtw ater <strong>en</strong> de droogm aking van de plass<strong>en</strong><br />

op elkaar betrokk<strong>en</strong>. Bijna d ried u iz<strong>en</strong> d hoofd<br />

<strong>en</strong> van in de streek gevestigde huishoud<strong>en</strong>s<br />

schaard<strong>en</strong> zich ach ter dit adres. N adat h et was<br />

ingedi<strong>en</strong>d, betuigd<strong>en</strong> ook zeker zev<strong>en</strong> gem<br />

e e n te ra d e n adhesie, w aaro n d er die van<br />

L oosdrecht <strong>en</strong> Breukel<strong>en</strong>-St. Pieters.<br />

H et <strong>Vecht</strong>- <strong>en</strong> Plass<strong>en</strong>gebied zelf w <strong>en</strong>ste dus<br />

nog steeds op overtuig<strong>en</strong>de wijze d at er landschappelijk<br />

h e t e<strong>en</strong> <strong>en</strong> a n d e r zou geb eur<strong>en</strong>.<br />

M aar de anim o buit<strong>en</strong> h et <strong>Vecht</strong>- <strong>en</strong> Plass<strong>en</strong>gebied<br />

zelf was niet erg groot.<br />

H et college van g ed ep u teerd e stat<strong>en</strong> van<br />

U trech t stelde in 1909 voor e<strong>en</strong> nieuw e staatscom<br />

m issie in te stell<strong>en</strong>.<br />

O b re<strong>en</strong> d eed al h et m ogelijke om d ru k op<br />

de ketel te houd<strong>en</strong> . Hij w erkte m ee aan de oprichting<br />

van de V ere<strong>en</strong>iging voor de B elang<strong>en</strong><br />

d e r U tre ch tsch e-N o o rd h o llan d sch e V echtstreek.<br />

In de eerste vergadering van deze ver<strong>en</strong>iging,<br />

op 30 januari 1909, gaf hij e<strong>en</strong> m ooi<br />

staaltje van zijn red<strong>en</strong>aarskunst <strong>en</strong> red <strong>en</strong> eertran<br />

t weg. Hij ging er van uit dat “e r over de<br />

droogm aking d e r plass<strong>en</strong> beoost<strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong><br />

e<strong>en</strong> zonderling w anbegrip bestaat”. “M <strong>en</strong> verbeeldt<br />

zich, dat de plass<strong>en</strong>, nu zij uitgeve<strong>en</strong>d<br />

zijn, d aar zoo m aar m og<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

d at m <strong>en</strong> in het beste geval e<strong>en</strong>s d <strong>en</strong>k<strong>en</strong> zal<br />

aan hun droogm aking, w anneer er tijd <strong>en</strong><br />

geld teveel zijn. . . W elnu, ik aarzel n iet te zegg<strong>en</strong>,<br />

d at de overheidsperson<strong>en</strong> die zoo sprek<strong>en</strong><br />

h u n plicht niet k <strong>en</strong>n<strong>en</strong>. . . . De bodem<br />

van het V aderland is heilig. V roegere geslacht<strong>en</strong><br />

h ebb<strong>en</strong> h u n bloed vergot<strong>en</strong> om di<strong>en</strong> bodem<br />

vrij te m ak<strong>en</strong> uit de dw ingelandij van d<strong>en</strong><br />

vijand, <strong>en</strong> dan m og<strong>en</strong> wij uit lo u ter loom heid<br />

hem n iet t<strong>en</strong> prooi lat<strong>en</strong> aan h et water.”<br />

O b re<strong>en</strong> hoopte, dat zijn p lann<strong>en</strong> nog in 1913,<br />

bij h e t eeuw feest van h et K oninkrijk d e r N e­<br />

d erlan d <strong>en</strong> , gerealiseerd zoud<strong>en</strong> zijn. “Dan<br />

zull<strong>en</strong> wij ons k u n n <strong>en</strong> verblijd<strong>en</strong>, d at in de<br />

tw eede eeuw van ons onafhankelijk volksbestaan<br />

die schandelijke rom m el van poel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

m oerass<strong>en</strong> niet m eer zal w ord<strong>en</strong> aanschouw d,<br />

welke thans de V echtstreek onveilig m aakt<br />

voor de gezondheid van m <strong>en</strong>sch <strong>en</strong> dier.”<br />

De Staatscommissie van 1911<br />

In 1911 w ord e<strong>en</strong> nieuw e Staatscom m issie ingesteld,<br />

die zich over h et vraagstuk van de inp<br />

oldering van de O ostelijke V echtplass<strong>en</strong> zou<br />

buig<strong>en</strong>. Pas in 1920 kwam zij m et e<strong>en</strong> advies<br />

n aar buit<strong>en</strong>. De conclusies w ek<strong>en</strong> niet w ez<strong>en</strong>lijk<br />

af van die van de Staatscom m issie C onrad,<br />

60 ja a r eerder. Ze to o n d <strong>en</strong> aan, d at inpoldering<br />

van de plass<strong>en</strong> veel geld zou kost<strong>en</strong>. De<br />

com m issie h ech tte ech ter sterk aan h e t bevorder<strong>en</strong><br />

van h et “algem e<strong>en</strong> belang”, w aarvoor<br />

m <strong>en</strong> die hoge kost<strong>en</strong> dan m aar over m oest<br />

h ebb<strong>en</strong>. W ant “de m ogelijkheid welke d aard<br />

o o r w ordt gesch ap <strong>en</strong> om de b etro k k <strong>en</strong><br />

streek tot gro o tere w elvaart te b r<strong>en</strong> g <strong>en</strong> ” verdi<strong>en</strong><br />

d e b <strong>en</strong> u t te w ord<strong>en</strong>. Als e<strong>en</strong> bijkom <strong>en</strong>d<br />

voordeel zag<strong>en</strong> de com m issieled<strong>en</strong> "de verm<br />

in d erin g van h e t kwelbezwaar in de H orsterm<br />

eer <strong>en</strong> de B éth u n e”.<br />

In h e t slot van h aar overw eging<strong>en</strong> stelde de<br />

commissie: “W anneer de plass<strong>en</strong> e<strong>en</strong>m aal zijn<br />

drooggelegd <strong>en</strong> de aldus verkreg<strong>en</strong> g rond<strong>en</strong><br />

in cu ltu u r zijn gebracht, dan zal er - ook in<br />

86 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>


aanm erking g<strong>en</strong>om <strong>en</strong> h et verlies van n atu u r­<br />

schoon <strong>en</strong> het verlies van e<strong>en</strong> gunstig geleg<strong>en</strong><br />

sportgebied - waarschijnlijk n iem and w ord<strong>en</strong><br />

aangetroff<strong>en</strong>, die de droogm aking m et dit verlies<br />

<strong>en</strong> h e t hierbov<strong>en</strong> bed o eld e geldelijke<br />

offer te d u u r gekocht ach t”.'<br />

Ontwikkeling<strong>en</strong> in Loosdrecht<br />

V oor de voortgang van m ijn verhaal is h et zinvol<br />

nogm aals kort stil te staan bij de ontw ikkeling<strong>en</strong><br />

in het gebied in e<strong>en</strong> wat algem <strong>en</strong>er zin.<br />

Ik p u t d aartoe opnieuw u it de gem e<strong>en</strong>teverslag<strong>en</strong><br />

van Loosdrecht.<br />

In de laatste d ec<strong>en</strong> n ia van de 19de eeuw<br />

m aakte h e t L oosdrechtse g em e<strong>en</strong>teb estu u r regelm<br />

atig m elding van de verdere “achteruitgang<br />

d e r turfin d u strie”. Gelijk opgaande d aarm<br />

ee nam de arm oede in de gem e<strong>en</strong>te voortd<br />

u r<strong>en</strong> d toe. M et betrekking tot de twee in<br />

L oosdrecht aanwezige scheepsw erv<strong>en</strong> w erd bij<br />

h erhaling opgem erkt, dat deze ''ach teru itgaande”<br />

w ar<strong>en</strong> <strong>en</strong> nog slechts wat werk vond<strong>en</strong><br />

in h et herstell<strong>en</strong> van kleine vaartuig<strong>en</strong>. In h et<br />

verslag over 1905 lez<strong>en</strong> we "De ve<strong>en</strong>derij loopt<br />

alhier t<strong>en</strong> einde. A lle<strong>en</strong> w ordt nog d o o r eeltige<br />

p erson<strong>en</strong> voor eig<strong>en</strong> gebruik e<strong>en</strong> w einig<br />

tu rf gem aakt”. O ver 1913 w erd<strong>en</strong> nog slechts<br />

35 op- <strong>en</strong> 35 afgaande vaarbew eging<strong>en</strong> d o o r de<br />

sluiz<strong>en</strong> van de gem e<strong>en</strong>te geregistreerd.<br />

De Eerste W ereldoorlog brach t ech te r verandering<strong>en</strong>.<br />

W elgesteld<strong>en</strong>, die gew oon war<strong>en</strong><br />

geweest vakanties te h o u d <strong>en</strong> in h e t b u it<strong>en</strong> ­<br />

land, w erd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oodzaakt h u n recreatie binn<strong>en</strong>slands<br />

te zoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> o n td ek t<strong>en</strong> langzam erh<br />

an d ook de m ogelijkhed<strong>en</strong>, die h et plasscngebied<br />

bood. Volg<strong>en</strong>s de gem e<strong>en</strong>telijke ja a r­<br />

verslag<strong>en</strong> w erd<strong>en</strong> in 1915 op de scheepsw erv<strong>en</strong><br />

in L oosdrecht twee “kleine pleziervaartuig<br />

<strong>en</strong> ” gebouw d, in 1916 w ar<strong>en</strong> dat 10 “luxe<br />

vaartuig<strong>en</strong>”, in 1917 “20 kleine luxe zeiljachte<br />

n ” <strong>en</strong> in 1918 ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s “20 kleine luxe vaartuig<strong>en</strong>”.<br />

De “toestand d e r behoeftige klasse”<br />

in L oosdrecht w erd in die jar<strong>en</strong> stationair g<strong>en</strong>oem<br />

d.<br />

Na de oorlog zakte de op<strong>en</strong>luchtrecreatie<br />

als nieuw e m oto r van econom ische groei lijdelijk<br />

in. In 1919 w erd<strong>en</strong> vijf luxe vaartuig<strong>en</strong> gebouw<br />

d, in 1921 “twee pleziervaartuig<strong>en</strong>”, in<br />

1924 ge<strong>en</strong>. V anaf 1925 ging h et ech ter w eer in<br />

opgaande lijn. In 1926 w erd<strong>en</strong> vier pleziervaartuig<strong>en</strong><br />

afgeleverd <strong>en</strong> stond<strong>en</strong> er aan h et<br />

eind van h et jaar ook nog vier op stapel. In<br />

1927 w erd<strong>en</strong> e r zev<strong>en</strong> afgeleverd <strong>en</strong> w ar<strong>en</strong> er<br />

bij h et jaareinde neg<strong>en</strong> in aanbouw . Na 1925<br />

zijn er geruim e tijd ge<strong>en</strong> klacht<strong>en</strong> m eer over<br />

to <strong>en</strong> em <strong>en</strong> d e arm oede. In 1928 w ar<strong>en</strong> er 1600<br />

vaarbew eging<strong>en</strong> d o o r de sluiz<strong>en</strong> d e r gem e<strong>en</strong>te,<br />

“m eer<strong>en</strong>deels pleziervaartuig<strong>en</strong>”.<br />

Groei<strong>en</strong>de Amsterdamse behoefte aan<br />

drinkwater uit de plass<strong>en</strong><br />

O m streeks 1920 begon in A m sterdam de gedachte<br />

te lev<strong>en</strong> dat b in n <strong>en</strong> afzi<strong>en</strong>bare tijd de<br />

capaciteit van h et z


M «J*ÖK<br />

«ORTENMOEF<br />

' VVA Jy :<br />

WWDE BUK<br />

1® # .<br />

fa Jj r<br />

LOENEN<br />

10EN06RVEÊNSE<br />

Pt. AS<br />

LOOSE<br />

PLAS<br />

NiEUWERSLUIS<br />

1’<br />

.OOSOR€C*VSf.<br />

NIEUW LOOSOREE<br />

Pi AS<br />

*■■'<br />

/ .r-rsg<br />

TREKÖATEN<br />

ie PIAS<br />

fi’ <<br />

SREukeiERvEENSfc PLAS<br />

(smpUf<br />

- -<br />

TIENHOVI<br />

Waterkaart Loo.sdrecht.se Plass<strong>en</strong>, ca I960.<br />

sie van 1911 noodzakelijk vond. De gem e<strong>en</strong>te<br />

stuurde e<strong>en</strong> adres aan de Koningin. D aarin w erd<br />

gewez<strong>en</strong> op de toeg<strong>en</strong>om <strong>en</strong> w erkloosheid in de<br />

streek, h e t w egspoel<strong>en</strong> van g ro n d d o o r de watergolf<br />

in de plass<strong>en</strong>, de hoge onderhoudskost<strong>en</strong><br />

aan kad<strong>en</strong> <strong>en</strong> w aterkering<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verw<br />

achting<strong>en</strong> die gewekt w ar<strong>en</strong> d o o r plann<strong>en</strong> vóór<br />

droogm aking van de (overig<strong>en</strong>s n iet m et nam e<br />

g<strong>en</strong>oem de) Staatscom missie.<br />

B inn<strong>en</strong> zeer korte tijd m aakte h et adres van<br />

K o rt<strong>en</strong> h o ef adhesiebetuiging<strong>en</strong> los van zev<strong>en</strong><br />

andere g em e<strong>en</strong>tebestur<strong>en</strong> - te w et<strong>en</strong> die van<br />

A nkeve<strong>en</strong>, N ed erh o rst d <strong>en</strong> Berg, s-Graveland,<br />

B reukel<strong>en</strong>-N ij<strong>en</strong>rode, B reukel<strong>en</strong>-St. Pieters,<br />

L oosdrccht <strong>en</strong> V reeland - <strong>en</strong> drie p o ld erbestur<strong>en</strong><br />

- die van dit Stichts A nkeve<strong>en</strong>se Polder,<br />

de H ollands A nkeve<strong>en</strong>se P older <strong>en</strong> de<br />

I lorstei m eerpolder.7<br />

K8 7’\ /; 15e j,g. <strong>1997</strong>


De m inister van W aterstaat besloot tot het<br />

inw inn<strong>en</strong> van nadere adviez<strong>en</strong>. Zijn eig<strong>en</strong><br />

am b t<strong>en</strong> ar<strong>en</strong> steld<strong>en</strong> zich pro-drooglegging<br />

op, ook al zou d at gepaard gaan m et verlies<br />

van viswater <strong>en</strong> natuurschoon. De m inister<br />

van O orlog liet na twee ja a r bed<strong>en</strong>ktijd w et<strong>en</strong><br />

dat droogm aking u it o o g p u n t van dei<strong>en</strong>sie<br />

niet w<strong>en</strong>selijk was <strong>en</strong> dat, indi<strong>en</strong> dit toch<br />

noodzakelijk w erd geacht, h et liever zolang<br />

m ogelijk uil te stell<strong>en</strong>.<br />

Dat uitstel w erd uiteindelijk e<strong>en</strong> definitief<br />

afstel. H et tijdperk w aarin serieus over h et inpolder<strong>en</strong><br />

van de O ostelijke V echtplass<strong>en</strong> gedach<br />

t kon w ord<strong>en</strong>, was verstrek<strong>en</strong>. Wel zou<br />

nog ev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plan om plass<strong>en</strong> te d em p<strong>en</strong> m et<br />

huisvuil de kop opstek<strong>en</strong>, m aar ook die d reiging<br />

ging voorbij.' De plass<strong>en</strong> w erd<strong>en</strong> recreatie-<br />

<strong>en</strong> natuurg eb ied.<br />

N ot<strong>en</strong><br />

1. Archiev<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te Loosdrecht 1592-1945, inv. nr.<br />

195, deel 1. Dag Register of Notul<strong>en</strong> Boek van de Municipaliteit<br />

Daarin fol. 141v.<br />

2. Archief Geme<strong>en</strong>te Breukel<strong>en</strong>-St. Pieters (Geme<strong>en</strong>tehuis<br />

te Breukel<strong>en</strong>). Notul<strong>en</strong> van de vergadering<strong>en</strong> van<br />

de geme<strong>en</strong>teraad van Breukel<strong>en</strong>-St. Pieters van 30 oktober<br />

1876 <strong>en</strong> 27 november 1876.<br />

3. Archiev<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te Loosdrecht 1592-1945 (Streekarchief,<br />

Hilversum), inv. nr. 271, geme<strong>en</strong>teverslag<strong>en</strong>.<br />

4. Archief Ministerie van Waterstaat 1906-1930 (Algeme<strong>en</strong><br />

Rijksarchief, ’s-Grav<strong>en</strong>hage), inv. nr. 2747 <strong>en</strong> 2748.<br />

5. A.A. Mant<strong>en</strong>, 1995. Plann<strong>en</strong> tot het demp<strong>en</strong> van de<br />

Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas. <strong>Vecht</strong>kroniek - Uitgave van de<br />

Historische Kring Geme<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, nr. 4, blz. 3-14.<br />

Literatuur<br />

H. Kosman, Drink<strong>en</strong> uit de Plas, 1888-1988 - Honderd Jaar<br />

Amsterdamse Piass<strong>en</strong>waterleiding. Uitgave Geme<strong>en</strong>tewaterleiding<strong>en</strong>,<br />

Amsterdam, 1988.<br />

J.P. de Jeu, De ve<strong>en</strong>piass<strong>en</strong> t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong>: de perikel<strong>en</strong><br />

rond de droogmakingsplann<strong>en</strong>. Scriptie, Universiteit<br />

van Amsterdam, 1984.<br />

E. J. Rinsma, De 100 l<strong>en</strong>tes van de Bethune. Nederlandse<br />

Historiën,jaargang 14 (1980), nr. 4/5, blz. 3-63.<br />

H.W. Lints<strong>en</strong> e.a. (Red.), Geschied<strong>en</strong>is van de Techniek in<br />

Nederland. De wording van e<strong>en</strong> moderne sam<strong>en</strong>leving<br />

1800-1890. Walburg Pers, 1994.<br />

F. W. Conrad (Voorzitter), Verslag aan Zijne Majesteit d<strong>en</strong><br />

Koing, uitgebragt door de Commissie tot Onderzoek<br />

omtr<strong>en</strong>t de Droogmaking der Plass<strong>en</strong> beoost<strong>en</strong> de<br />

<strong>Vecht</strong>, ingesteld bij ’s Konings besluit van 1Junij 1858.<br />

’s-Grav<strong>en</strong>hage, 1860.<br />

m M m<br />

* > •* - 4'<br />

w<br />

‘m È Ê M k<br />

w m $<br />

'tmm<br />

WmÊ,<br />

. - f j<br />

I s t e i<br />

w m ■ m m m<br />

LK.C.flan»<br />

Tek<strong>en</strong>ing L.K.C. Prins, Boerderij aan de Loosdrechtse Plas.<br />

TVE lïejrg. <strong>1997</strong> 89


JACHTHAVEN<br />

HET A N K E R<br />

de m oo iste ja c h th a v e n v a n L o o s d re c h t<br />

O a ra ge W . Hoveling<br />

Nootweg 36 - 1231 CV Loosdrecht - Tel. 035-5823920<br />

• In <strong>en</strong> verkoop automobiel<strong>en</strong> nieuw <strong>en</strong> gebruikt<br />

! • Reparatie alle merk<strong>en</strong><br />

! • AVIA pompstation handbedi<strong>en</strong>d<br />

Kroon's Verfhandel<br />

BOOTVERVEN, TEERPRODUKTEN, ENZ.<br />

SIKKENS DEALER<br />

OUD-<strong>LOOSDRECHT</strong>SEDIjK 244<br />

R.V.S. SCHROEVEN / BOUTEN<br />

1231 NH <strong>LOOSDRECHT</strong> TABAKSARTIKELEN<br />

TEL. 035-582 30 29<br />

CAMPING GAS<br />

In het Waterrijke Loosdrecht,<br />

zfn wf Spedaist in ^ l i Y D R O C X n J T J U R ^ voor H iis <strong>en</strong> Kantoor<br />

Dit alles gesitueerd in onze sfeervolie Bloemisterij.<br />

ê<br />

b to o n sa rku rat<br />

n fy J ro c e n tru w /<br />

Tel: 035-5821317 Tel: 035-5821317<br />

Oude Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t 5, 1231 BD Loosdrecht.<br />

90 TVE / v jrg. I 997


nv <strong>en</strong>ergieproduktiebedrijf una<br />

*»prqduc<strong>en</strong>t<br />

vark<br />

elekkiciteit<br />

Voor inlichting<strong>en</strong>:<br />

afdeling In- <strong>en</strong> Externe Betrekking<strong>en</strong><br />

tel. 030 2472211<br />

Keulsekade 189, 3534 AC Utrecht<br />

TVElSejrg. <strong>1997</strong> 91


.<br />

Wie op e<strong>en</strong> platbodem verder wil, kan wel<br />

e<strong>en</strong> diepgaand advies gebruik<strong>en</strong>.<br />

Ieder m<strong>en</strong>s maakt plann<strong>en</strong> voor zijn<br />

toekomst. Allemaal verschill<strong>en</strong>d, gebaseerd<br />

op de eig<strong>en</strong> situatie. Plann<strong>en</strong> die waarschijnlijk<br />

geld kost<strong>en</strong> om ze ook echt te<br />

realiser<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> gesprek met de financieel adviseur<br />

van de Rabobank kan u hierbij behulpzaam<br />

zijn. Hij kan u namelijk precies ver-<br />

tell<strong>en</strong> hoe u het beste uw financiële reserves<br />

kunt opbouw<strong>en</strong>.<br />

Sam<strong>en</strong> met u werkt hij aan e<strong>en</strong> plan<br />

waarmee u zonder financiële zorg<strong>en</strong> de<br />

toekomst tegemoet kunt var<strong>en</strong>.<br />

Met de financieel adviseur van de Rabobank<br />

sta je er niet alle<strong>en</strong> voor.<br />

Rabobank<br />

92 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>


Vliegreiz<strong>en</strong>:<br />

Naar Parijs f 30.- Rome f 162.-<br />

Amsterdam - Vlissing<strong>en</strong> £ 11.75<br />

(Advert<strong>en</strong>tie uit “Het Vliegveld” 1934)<br />

Ja, er is e<strong>en</strong> hoop veranderd!<br />

•uT t D<br />

Het Vliegveld Hilversum w<strong>en</strong>st de<br />

Historische Kring Loosdrecht veel<br />

geluk met het 25-jarig bestaan <strong>en</strong><br />

hoopt het 50-jarig jubileum met u<br />

sam<strong>en</strong> te vier<strong>en</strong>!<br />

[°XRyinöi£<br />

boekhandel EGBERTS<br />

BOEKEN<br />

TIJDSCHRIFTEN<br />

WENSKAARTEN<br />

KANTOORARTIKELEN<br />

CD - ROMS<br />

VIDEO'S<br />

(KLEUR-)FOTOKOPIEREN<br />

OOK VOOR UW SCHOOLBOEKEN<br />

NOOTWEG 59, <strong>LOOSDRECHT</strong><br />

TELEFOON 0 3 5 -5 8 2 5 6 1 7<br />

Egt W aar<br />

Exclusieve kado’s,<br />

woon- <strong>en</strong> tuindecoraties<br />

vindt u bij<br />

Egt Waar<br />

waar?<br />

Oud-Loosdrechtsedijk 184<br />

1231 NG <strong>LOOSDRECHT</strong><br />

tel. (035) 582 4741<br />

Op<strong>en</strong>:<br />

wo<strong>en</strong>sdag t/m vrijdag<br />

10.30-18.00<br />

zaterdag 10.30-17.00<br />

zondag 13.00-17.00<br />

Egt Waar<br />

I'VE I V //£'. <strong>1997</strong> 93


Waterwinning uit de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas<br />

H. Kosman, bewerkingJ. Mol<br />

Het onderstaande artikel is, met toestemming van Geme<strong>en</strong>tewaterleiding<strong>en</strong><br />

te Amsterdam, gebaseerd op het<br />

boek “Drink<strong>en</strong> uit de Plas, 1888-1988 Honderd jaar<br />

Amsterdamse Piass<strong>en</strong>waterleiding”, geschrev<strong>en</strong> doorH.<br />

Kosman <strong>en</strong> in 1988 te Amsterdam uitgegev<strong>en</strong>.<br />

L oosdrecht, e<strong>en</strong>s de ’w atertu in ’ van N ederland,<br />

is d at al lang niet m eer. De plass<strong>en</strong> h eb ­<br />

b <strong>en</strong> veel van h u n schoonheid verlor<strong>en</strong>. De<br />

oevers zijn bijna alle bebouw d, h e t w ater is vervuild.<br />

H eel anders ligt dit bij de L o<strong>en</strong>derv e<strong>en</strong>se<br />

Plas. De oevers zijn nog o n g erept <strong>en</strong> h et gebied<br />

is n iet op<strong>en</strong>gesteld voor recreatie. A an de<br />

noordzijde w ordt de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas begr<strong>en</strong>sd<br />

d o o r de L am bertszkade, die lo opt van<br />

de H o rndijk n aar O udover <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> voor voetgangers<br />

<strong>en</strong> fietsers toegankelijk is. De w eldadige<br />

rust van deze plas valt op. S chitter<strong>en</strong>d is het<br />

uitzicht vanaf de L am berstzkade op de kerktor<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> de twee m ol<strong>en</strong>s van L o<strong>en</strong><strong>en</strong> m et op de<br />

voorgrond ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> aalscholvers op pal<strong>en</strong>.<br />

D at de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas tot nu toe zo ong<br />

erept is geblev<strong>en</strong>, is te d ank<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> sam<br />

<strong>en</strong>loop van om standighed<strong>en</strong> w aardoor de<br />

plas m om <strong>en</strong>teel di<strong>en</strong>st d o et als w aterreservoir<br />

m et natuurlijke zuivering voor G em e<strong>en</strong>tew a-<br />

terleiding<strong>en</strong> A m sterdam .<br />

Ontstaan van de plass<strong>en</strong><br />

lie t huidige landschap in h et ve<strong>en</strong>plass<strong>en</strong>gebied<br />

is ontstaan d o o r m <strong>en</strong>selijk ingrijp<strong>en</strong>.<br />

D oor verbinding van zoetw aterplass<strong>en</strong> was<br />

h ier in de loop d e r eeuw <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoogve<strong>en</strong>gebied<br />

ontstaan. T<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong> kon<br />

... ^<br />

pss:<br />

Vl:<br />

I » ;<br />

Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas, ca 1990.<br />

94 TV E 15e jrg. <strong>1997</strong>


*» «,»* * t*<br />

r r i j i<br />

| «ter O VKN * * * * * * *<br />

..irlfti<br />

• V ^<br />

>*****%•«<br />

nty<br />

* ÉSi / / ) / /«i<br />

; ƒ ~<br />

U O m S e F -<br />

^ - - f c r *<br />

jt


gels bij het verv<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn er toch, door<br />

’qualijk v<strong>en</strong><strong>en</strong>’ <strong>en</strong> afslag, grote waterplass<strong>en</strong><br />

ontstaan. Ook de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas is op<br />

deze wijze ontstaan.<br />

Dempingsdreiging<br />

O m dat de m<strong>en</strong>s altijd weer nieuwe bestemming<strong>en</strong><br />

zoekt voor onbebouwde gebied<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

plass<strong>en</strong> zijn er verschill<strong>en</strong>de ker<strong>en</strong> dempingsplann<strong>en</strong><br />

gelanceerd. Al in 1860 had e<strong>en</strong><br />

staatscommissie droogm aking van de plass<strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong> aanbevol<strong>en</strong>. O m dat<br />

deze echter deel uitm aakt<strong>en</strong> van de Hollandse<br />

waterlinie ging dat to<strong>en</strong> niet door. In 1907<br />

pleitte ing<strong>en</strong>ieur O bre<strong>en</strong>, dijkgraaf van de<br />

Horsterm eerpolder, opnieuw voor droogm a­<br />

king van alle plass<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s hem zou “de geheele<br />

<strong>Vecht</strong>streek, e<strong>en</strong>maal drooggemaakt,<br />

zoowel in economisch<strong>en</strong>, als in hygiënisch<strong>en</strong><br />

zin van d<strong>en</strong> nacht in d<strong>en</strong> dag tred<strong>en</strong>.”<br />

In 1911 kwam er opnieuw e<strong>en</strong> staatscommissie,<br />

die pas in 1920 verslag uitbracht. Hoewel<br />

m <strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> rechtstreekse voordel<strong>en</strong> inzag,<br />

adviseerde m<strong>en</strong> toch over te gaan tot<br />

droogmaking. H et advies werd niet opgevolgd;<br />

de Horstermeer- <strong>en</strong> de Bethunepolder,<br />

die eind neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw wel war<strong>en</strong> drooggemaakt,<br />

werd<strong>en</strong> niet als gunstige voorbeeld<strong>en</strong><br />

beschouwd.<br />

In 1927 doem de er e<strong>en</strong> nieuwe bedreiging<br />

op voor de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas door de dempingsplann<strong>en</strong><br />

van de industrieel J.W. Bronwasser,<br />

die 164 van de 500 hectare plas had gekocht<br />

om vol te stort<strong>en</strong> met afval van de grote<br />

sted<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong> deze plann<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> organisaties<br />

van natuurvri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in het geweer. De<br />

strijd tuss<strong>en</strong> de voor- <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>standers van het<br />

dem p<strong>en</strong> werd in de krant<strong>en</strong> op rijm gevoerd<br />

(zie artikel Plann<strong>en</strong> tot demp<strong>en</strong> van de Oostervechtplass<strong>en</strong><br />

door dr A.A. M ant<strong>en</strong>).<br />

Door het vele rum oer achtte het provinciaal<br />

bestuur van Utrecht behoud van de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />

Plas uit oogpunt van bewaring van natuurschoon<br />

van algeme<strong>en</strong> belang. H et Waterschap<br />

Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> kreeg de vereiste goedkeuring<br />

voor de dempingsconcessies niet. De<br />

gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht maakte bek<strong>en</strong>d ge<strong>en</strong><br />

geme<strong>en</strong>telijk bezit te zull<strong>en</strong> verkop<strong>en</strong>, terwijl<br />

burgem eester <strong>en</strong> wethouders van Hilversum<br />

zich uitdrukkelijk uitsprak<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> elke poging<br />

tot dem p<strong>en</strong>. Deze ontwikkeling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

er wel toe geleid dat de Loosdrechtse<br />

Plass<strong>en</strong> zijn blijv<strong>en</strong> bestaan, m aar van het behoud<br />

van het natuurschoon is weinig terechtgekom<strong>en</strong>,<br />

de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas uitgezonderd.<br />

O f dit altijd zo zal blijv<strong>en</strong> is de vraag. Enu<br />

^<br />

^<br />

■. f .<br />

955*<br />

OST’ -■''<br />

S e M ^ X l - Ï - D A M h r t |«W « u ©**fe*TTtt m « W n la » .r * M 4.J, De stad Amsterdam anno 1342.<br />

96 TVl- Prji%. IW 7


Hat U<br />

Amsterdam<br />

D iem ea<br />

Maid<strong>en</strong><br />

>*r»eei<br />

ÜVeeep<br />

A m sttt<br />

t G«i»<br />

Nmiferilj»<br />

MfMVMÉt<br />

Het plan van 'I'. Smet voor e<strong>en</strong> leiding van de <strong>Vecht</strong> naar e<strong>en</strong> fontein hij hel Stadhuis te Amsterdam, 1660.<br />

kele jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> nog zijn er w eer ideeën geo<br />

p p erd om e<strong>en</strong> deel van de oever langs de<br />

V e<strong>en</strong>dijk te bebouw <strong>en</strong> <strong>en</strong> ’eilan d <strong>en</strong> ’ aan te<br />

legg<strong>en</strong> voor casino’s, e<strong>en</strong> zw em paradijs <strong>en</strong><br />

p ark eerterrein <strong>en</strong> .<br />

Tot nu toe ligt de plas er nog steeds vrij o n ­<br />

gerep t bij. En d at heeft vooral te m ak<strong>en</strong> m et<br />

de geschied<strong>en</strong>is van de drinkw atervoorzi<strong>en</strong>ing<br />

van A m sterdam .<br />

Rondom water <strong>en</strong> toch dorst<br />

H oewel tw eederde van de aarde m et w ater bedekt<br />

is, is zoet w ater toch schaars. Van de 1370<br />

m iljo<strong>en</strong> kubieke kilom eter w ater op aarde bestaat<br />

slechts neg <strong>en</strong> m iljo<strong>en</strong> kubieke kilom eter<br />

uit zoet w ater <strong>en</strong> daarvan is m aar n e t de helft<br />

voor de m <strong>en</strong>s bereikbaar. O ok N ederland<br />

heeft gebied<strong>en</strong> waar drinkw ater schaars is. Zo<br />

kam pte A m sterdam sinds de m iddeleeuw <strong>en</strong><br />

m et e<strong>en</strong> n ijp <strong>en</strong> d drinkw aterprobleem . Amsterdam<br />

is ontstaan aan de oostelijke oever<br />

van de A m stel w aar ro n d 1270 e<strong>en</strong> dam in de<br />

rivier w erd gelegd. De dam b escherm de h et<br />

achterland teg<strong>en</strong> opstuw <strong>en</strong>d w ater uit de Zuiderzee.<br />

T<strong>en</strong> n o o rd <strong>en</strong> van de dam was h et water<br />

zout, t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> ervan zoet. D aar p u tt<strong>en</strong><br />

de A m sterdam m ers h u n drinkw ater u it de<br />

Amstel. Lange tijd ging dat goed, m aar d o o r<br />

liet stort<strong>en</strong> van afval in de gracht<strong>en</strong> vervuilde<br />

h et w ater zo dat de bierbrouw ers in 1480 beslot<strong>en</strong><br />

w ater m et schuit<strong>en</strong> uit de H aarlem m erm<br />

eer te lat<strong>en</strong> kom <strong>en</strong>. O ndanks str<strong>en</strong>ge straff<strong>en</strong><br />

op gracht<strong>en</strong>vervuiling <strong>en</strong> de uitvaardiging<br />

in 1530 van e<strong>en</strong> str<strong>en</strong>ge keur voor h et “suyverh<br />

o u d <strong>en</strong> van het costelijcke stadsw ater” verbeterde<br />

de situatie niet erg. D at blijkt u it h et feit<br />

dat keizer Karel V in 1540 zijn periodieke<br />

audiënties afbrak <strong>en</strong> verder in H aarlem hield<br />

“om te b eh o ed<strong>en</strong> die gezondheyt van Syne<br />

Majesteyt <strong>en</strong>de d <strong>en</strong> ge<strong>en</strong><strong>en</strong> die hem volg<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> d e w ater drillek<strong>en</strong> will<strong>en</strong>, 't welck t’A m sterdam<br />

nyet <strong>en</strong> d o ech t (niet deu g t - redactie),<br />

<strong>en</strong> d e veel sieck, ja de doed t d rinek<strong>en</strong> soud<strong>en</strong><br />

m o g <strong>en</strong> .” H et stadsbestuur ging vervolg<strong>en</strong>s in<br />

1541 toezicht u ito ef<strong>en</strong> <strong>en</strong> op de invoer van<br />

drinkw ater. Alle w aterhalers m oest<strong>en</strong> h e t water<br />

innem <strong>en</strong> bij het Huis te A bcoude w aar ze<br />

als bewijs e<strong>en</strong> loodje kreg<strong>en</strong>. Z o n d er /o 'n<br />

loodje m ocht<strong>en</strong> de portiers van de Reguliersp<br />

o o rt ge<strong>en</strong> w aterschuit b in n <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> kom <strong>en</strong>.<br />

Toch bleef A m sterdam nog drie eeuw <strong>en</strong> na<br />

keizer Kareis uitspraak w orstel<strong>en</strong> m et e<strong>en</strong> ge-<br />

TVE He jig. <strong>1997</strong> 97


ek aan goed drinkwater, waardoor vaak cholera-<br />

<strong>en</strong> tyfusepidemieën uitbrak<strong>en</strong>. En dat in<br />

e<strong>en</strong> door water om ringde stad, gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>d aan<br />

e<strong>en</strong> gebied dat Waterland heet! Dat de vele<br />

epidem ieën e<strong>en</strong> gevolg war<strong>en</strong> van verontreinigd<br />

drinkwater werd pas in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />

eeuw onderk<strong>en</strong>d.<br />

Plann<strong>en</strong> voor waterleiding<strong>en</strong><br />

O m dat de bevolking van de stad alsmaar to<strong>en</strong>am,<br />

moest m<strong>en</strong> steeds m eer water per schuit<br />

aanvoer<strong>en</strong>, onder andere uit de <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> het<br />

Gein. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> 1624 <strong>en</strong> 1687 zijn er wel veel<br />

plann<strong>en</strong> gem aakt om water van de <strong>Vecht</strong> via<br />

e<strong>en</strong> buisleiding naar de stad te leid<strong>en</strong>, maar<br />

ge<strong>en</strong> van die plann<strong>en</strong> is uitgevoerd, waarschijnlijk<br />

door de hoge kost<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> van de<br />

plann<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> geraam d op twee<br />

miljo<strong>en</strong> guld<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm bedrag voor die<br />

tijd. Ook ge<strong>en</strong> van de plann<strong>en</strong> uit de achtti<strong>en</strong>de<br />

eeuw werd verwez<strong>en</strong>lijkt.<br />

O m dat Napoleon, die in 1811 de hoofdstad<br />

van het bij Frankrijk ingelijfde Nederland bezocht,<br />

de b<strong>en</strong>arde drinkwatersituatie van Amsterdam,<br />

“de derde stad van zijn keizerrijk”,<br />

onwaardig vond, kreeg e<strong>en</strong> commissie van<br />

deskundig<strong>en</strong> de opdracht e<strong>en</strong> plan uit te werk<strong>en</strong><br />

voor de aanvoer van <strong>Vecht</strong>water door in<br />

aquaduct<strong>en</strong> gelegde stal<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong>. Door de<br />

noodlottige veldtocht naar Rusland kwam ook<br />

hier niets van terecht. E<strong>en</strong> in 1816 door Cornells<br />

Lanckamp ingedi<strong>en</strong>d plan om water op<br />

te pom p<strong>en</strong> uit de duin<strong>en</strong> bij Santpoort <strong>en</strong><br />

door hout<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong> naar Amsterdam te voer<strong>en</strong><br />

werd afgewez<strong>en</strong>. In 1845 di<strong>en</strong>de ing<strong>en</strong>ieur<br />

C.D. Vaillant zowel e<strong>en</strong> plan in voor e<strong>en</strong><br />

<strong>Vecht</strong>waterleiding als e<strong>en</strong> plan voor e<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong>net<br />

vanuit de K <strong>en</strong>nem er Duin<strong>en</strong>. Voor dit<br />

laatste plan werd<strong>en</strong> geldschieters gevond<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> in 1851 werd de N.V. Duinwater Maatschappij<br />

opgericht. O p 6 ju n i 1853 spoot het<br />

eerste duinwater uit e<strong>en</strong> fontein aan de Amsterdamse<br />

Willemspoort.<br />

O m dat de Amsterdamse bevolking snel<br />

groeide, kon de Duinwater Maatschappij niet<br />

voldo<strong>en</strong>de water lever<strong>en</strong>. In 1881 war<strong>en</strong> de<br />

problem <strong>en</strong> zo groot geword<strong>en</strong> dat het stadsbestuur<br />

de stadsing<strong>en</strong>ieur J.G. van Niftrik opdracht<br />

gaf e<strong>en</strong> “hoogdruk Drink- <strong>en</strong> Werkwaterleiding”<br />

te ontwerp<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong> naar<br />

ipsasai1;<br />

' ■ '"TT;<br />

5 ” I<br />

■p w mmym m<br />

f— P » 1<br />

'(r -,<br />

*<br />

Bov<strong>en</strong>: De twee putdeksels, LINKS voor VECHTwater<br />

(schoonmak<strong>en</strong>), RECHTS voor DUINwater (drinkwater).<br />

Amsterdam. Na veel strubbeling<strong>en</strong> kon de<br />

door de Duinwater Maatschappij aangelegde<br />

<strong>Vecht</strong>waterleiding op 1 mei 1888 in gebruik<br />

word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. H et pom pstation m et watertor<strong>en</strong><br />

werd te Weesperkarspel gebouwd<br />

om dat daar e<strong>en</strong> hooggeleg<strong>en</strong> zandrug tem idd<strong>en</strong><br />

van ve<strong>en</strong>grond<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goed bouwterrein<br />

opleverde. Van het innam epunt te Niglevecht<br />

stroom de het water onder natuurlijk verval<br />

naar Weesperkarspel, vanwaaruit het doorgepompt<br />

werd naar Amsterdam. O m dat de Ge-<br />

98 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


zondheidscom m issie ech te r had uitgesprok<strong>en</strong><br />

dat de V echt als drinkw aterbron ongeschikt<br />

was, w erd h e t w ater in de stad via e<strong>en</strong> apart<br />

buiz<strong>en</strong>net gedistribueerd als 'spoel- <strong>en</strong> industriew<br />

ater’.<br />

G em e<strong>en</strong>telijke waterleiding<strong>en</strong><br />

O m d at de D uinw ater M aatschappij technische<br />

problem <strong>en</strong> ondervond bij de levering<br />

van drinkw ater aan de tot m eer dan 400.000<br />

inw oners gegroeide hoofdstad w erd in 1889<br />

in de gem e<strong>en</strong>teraad gepleit voor e<strong>en</strong> gem e<strong>en</strong>telijk<br />

w aterleidingbedrijf. Na het nem <strong>en</strong> van<br />

vele hobbels kwam dat er ook <strong>en</strong> op 30 april<br />

1896 w erd<strong>en</strong> de Duin- <strong>en</strong> V echtw aterleiding<br />

m et alle to eb eh o r<strong>en</strong> voor twaalf m iljo<strong>en</strong> guld<strong>en</strong><br />

overgedrag<strong>en</strong> aan h et nieuw e bedrijf, de<br />

G em e<strong>en</strong>telijke W aterleiding<strong>en</strong>.<br />

E r was echte r nog ge<strong>en</strong> oplossing gevond<strong>en</strong><br />

voor de slechte kwaliteit van h et <strong>Vecht</strong>water.<br />

H et zoutgehalte nam toe w aardoor het ook<br />

ongeschikt w erd als voedingw ater voor de industrie.<br />

De chlorid<strong>en</strong> in het zout tast<strong>en</strong> nam e­<br />

lijk de pijp<strong>en</strong> van de stoom ketels aan. E <strong>en</strong> o p ­<br />

lossing w erd gevond<strong>en</strong> d o o r w ater uit het tuss<strong>en</strong><br />

1889 <strong>en</strong> 1893 gegrav<strong>en</strong> M erw edekanaal te<br />

betrekk<strong>en</strong>. O m dat dit kanaal e<strong>en</strong> van E uropa's<br />

drukst bevar<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>vaartroutes werd,<br />

w aarop bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> veel afvalwater d o o r de sted<strong>en</strong><br />

werd geloosd, vervuilde ook dit w ater zo<br />

sterk dat m <strong>en</strong> opnieuw op zoek ging n aar e<strong>en</strong><br />

betere w aterbron.<br />

O p zoek naar e<strong>en</strong> betere waterbron<br />

De verzilting van h et M erw edekanaal was voor<br />

de d irectie van G em e<strong>en</strong>tew aterleid in g <strong>en</strong><br />

(ro n d de eeuwwisseling is deze naam in de<br />

plaats gekom <strong>en</strong> van G em e<strong>en</strong>telijke W aterleiding<strong>en</strong>)<br />

aanleiding om in 1921 contact op te<br />

nem <strong>en</strong> m et de d irecteu r van Rijkswaterstaat.<br />

E r w erd<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> w aterm onsters g<strong>en</strong>om<br />

<strong>en</strong> u it h e t M erw edekanaal <strong>en</strong> zijn voedingsbron,<br />

de I.ek, m aar ook uit de L oosdrechtse<br />

Plass<strong>en</strong>, de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>sc Plas <strong>en</strong> zelfs de<br />

Inrichting van de Waterleidingplas, ca 1955.<br />

I'VE Hejrg. I ‘EI? 99


Luchtfoto Loosdrechtse Plas met<br />

fpllpl rechts het wa teil ei dingka n a a I.<br />

■<br />

SI .<br />

•** .<br />

& •<br />

r% m§ m t£M i<br />

• • • '<br />

• • -<br />

& £ £ :• "<br />

»-•* * -•>••••••<br />

Bethunepolder, e<strong>en</strong> in 1880 drooggemal<strong>en</strong><br />

ve<strong>en</strong>pias die t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van de Loosdrechtse<br />

Plass<strong>en</strong> ligt. Deze droogm aking is echter ge<strong>en</strong><br />

succes geweest want door de poreuze zandondergrond<br />

welt zo’n grote hoeveelheid water<br />

op dat per dag 100.000 kubieke m eter water<br />

uitgemal<strong>en</strong> m oet word<strong>en</strong>. Dat is vijfti<strong>en</strong> maal<br />

de neerslag in de polder! Veel kwelwater komt<br />

uit de Loosdrechtse Plass<strong>en</strong>. Het onderzoek<br />

naar de plass<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Bethune werd in de<br />

tweede helft van de jar<strong>en</strong> twintig opgevoerd<br />

<strong>en</strong> leverde veelbelov<strong>en</strong>de resultat<strong>en</strong> op.<br />

In 1928 werd ook op grote schaal de waterkwaliteit<br />

van de Rijn <strong>en</strong> de Waal onderzocht.<br />

O m dat het water van het Merwedekanaal te<br />

zout bleef <strong>en</strong> steeds m eer zwev<strong>en</strong>d slib ging<br />

bevatt<strong>en</strong>, werd de keuze voor e<strong>en</strong> nieuwe waterbron<br />

steeds urg<strong>en</strong>ter.<br />

In 1925 had de directie van Geme<strong>en</strong>tewaterleiding<strong>en</strong><br />

h et provinciaal bestuur van<br />

U trecht <strong>en</strong> het Grootwaterschap Beoost<strong>en</strong> de<br />

<strong>Vecht</strong> gepolst om te zijner tijd e<strong>en</strong> regeling te<br />

treff<strong>en</strong> voor het gebruik van de plass<strong>en</strong> als<br />

drinkwaterbron. Maar ook ander<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />

hun oog lat<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> op de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />

Plas, zoals Bronwasser die, reeds eerder vermeld,<br />

in 1927 het plan opvatte om de Plas te<br />

dem p<strong>en</strong> met vuilnis uit de grote sted<strong>en</strong>.<br />

#*4as<br />

Bij de beslissing de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas niet<br />

te dem p<strong>en</strong> speelde naast natuurbehoud ook<br />

de sinds 1925 bek<strong>en</strong>de plann<strong>en</strong> van Amsterdam<br />

voor het winn<strong>en</strong> van drinkwater uit deze<br />

plas e<strong>en</strong> doorslaggev<strong>en</strong>de rol.<br />

Piass<strong>en</strong>plan<br />

In 1929 kwant Geme<strong>en</strong>tewaterleiding<strong>en</strong> met<br />

e<strong>en</strong> klein <strong>en</strong> e<strong>en</strong> groot plass<strong>en</strong>plan. Het kleine<br />

plan voorzag in de onttrekking van zes miljo<strong>en</strong><br />

kubieke m eter water per jaar, het grote<br />

in dertig miljo<strong>en</strong>. In beide gevall<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> de<br />

Loosdrechtse Plass<strong>en</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas<br />

de functie krijg<strong>en</strong> van opslagreservoir voor<br />

ruwwaler (onbehandeld drinkwater - redactie)<br />

<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangevuld m et water uit de<br />

Bethunepolder. Zonodig zoud<strong>en</strong> de plass<strong>en</strong><br />

op peil word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> door het inlat<strong>en</strong><br />

van water uit de <strong>Vecht</strong> of het Merwedekanaal.<br />

Na onderhandeling<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Amsterdam <strong>en</strong><br />

het Grootwaterschap Beoost<strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>, de<br />

waterschapp<strong>en</strong> van Breukeleve<strong>en</strong>, Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>,<br />

Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Bethune <strong>en</strong> het gem e<strong>en</strong>tebestuur<br />

van Loosdrecht werd op 25 juni<br />

1930 het Piass<strong>en</strong>contract getek<strong>en</strong>d, dat garandeerde<br />

dat ge<strong>en</strong> van de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> nadeel<br />

100 TVE I v /ȣ. / 997


zou ondervind<strong>en</strong> van de onttrekking van water<br />

aan de L oosdrechtse Plass<strong>en</strong>. A m sterdam<br />

was al in 192'.) beg o n n <strong>en</strong> m et de uitvoering<br />

van het grote piass<strong>en</strong>plan, w aarvoor o n d e r and<br />

ere aan de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas e<strong>en</strong> pom pstation<br />

gebouw d werd m et e<strong>en</strong> leiding naar<br />

W eesperkarspel. Deze Plas was afgeslot<strong>en</strong> voor<br />

de scheepvaart <strong>en</strong> d aard o o r uiterm ate geschikt<br />

om als inlaatp u n t te d i<strong>en</strong><strong>en</strong>. In februari<br />

1932 kwam de installatie in b edrijf <strong>en</strong> de overgang<br />

van V echtw aterleiding n aar Piass<strong>en</strong>waterleiding<br />

betek<strong>en</strong>de het einde van h et zoulprobleem<br />

voor de A m sterdam se w atervoorzi<strong>en</strong>ing.<br />

In d at jaar bedroeg de w aterleverantie<br />

van W eesperkarspel aan de ruim 760.000 inw<br />

oners van A m sterdam m eer dan elf m iljo<strong>en</strong><br />

kubieke m eter. H ierm ee nam de Piass<strong>en</strong>waterleiding<br />

bijna e<strong>en</strong> d erd e van de A m sterdam ­<br />

se w atervoorzi<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwart van het<br />

drinkw ater voor zijn rek<strong>en</strong>ing.<br />

M et de vervanging van V echtw ater d o o r Piass<strong>en</strong>w<br />

ater had de gem e<strong>en</strong>te A m sterdam er op<br />

gro n d van h et Piass<strong>en</strong>contract e<strong>en</strong> om vangrijke<br />

taak bijgekreg<strong>en</strong>: de kw aliteitsbewaking van<br />

de nieuwe bron. Sinds 1990 is G em e<strong>en</strong>tew aterlciding<strong>en</strong><br />

behalve w aterleverancier ook beh<br />

eerd e r <strong>en</strong> exploitant van e<strong>en</strong> g root aantal gem<br />

al<strong>en</strong>, sluiz<strong>en</strong>, duikers, dijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> w aterkering<strong>en</strong><br />

die handhaving van h et w aterpeil in het<br />

L oosdrechtse gebied verzeker<strong>en</strong>.<br />

Uitbreiding Piass<strong>en</strong>waterleiding<br />

In de oorlogsjar<strong>en</strong> heeft G em e<strong>en</strong>tew aterleiding<strong>en</strong><br />

m et kunst <strong>en</strong> vliegwerk de w atertoevoer<br />

gaande k u n n <strong>en</strong> h o u d <strong>en</strong> . D oor de inundaties<br />

in 1939 <strong>en</strong> 1945 kwam vervuild <strong>Vecht</strong>w<br />

ater in de plass<strong>en</strong>. De oplossing werd gevond<br />

<strong>en</strong> d o o r w eer w ater uit h et M erw edekanaal<br />

te betrekk<strong>en</strong>.<br />

Na de oorlog w erkte G em e<strong>en</strong>tew aterleiding<strong>en</strong><br />

verder aan h et uitb reid<strong>en</strong> <strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong><br />

van de Plass<strong>en</strong> w aterleiding. In 1948 kwam er<br />

e<strong>en</strong> plan om e<strong>en</strong> deel van de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />

Plas uit te diep <strong>en</strong> <strong>en</strong> d o o r e<strong>en</strong> om dijking af te<br />

scheid<strong>en</strong> om h e t w ater te bescherm <strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />

v ero n trein ig in g <strong>en</strong> uit de om geving. Deze<br />

nieuw e W aterleidingplas zou d o o r e<strong>en</strong> kanaal<br />

rechtstreeks w ord<strong>en</strong> v erbond<strong>en</strong> m et het gemaal<br />

in de B ethunepolder. In 1957 w erd<strong>en</strong><br />

deze 123 hectare grote <strong>en</strong> acht m eter diepe<br />

W aterleidingplas <strong>en</strong> het bijb eh o r<strong>en</strong> d e W aterleidingkanaal<br />

in gebruik g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. Dat was<br />

precies op tijd, w ant de Piass<strong>en</strong>w aterleiding<br />

w erd steeds belangrijker voor A m sterdam . Al<br />

in 1956 w erd, via h et in 1954 vernieuw de<br />

pom pstation te W eesperkarspel, e<strong>en</strong> recordhoeveelheid<br />

w ater geleverd van bijna 25 miljo<strong>en</strong><br />

kubieke m eter, voor h et eerst m eer dan<br />

de helft van de totale w aterbehoefte van de<br />

hooldstad. D oor diverse oorzak<strong>en</strong> kon er in<br />

de navolg<strong>en</strong>de ja re n veel m in d er drinkw ater<br />

w ord<strong>en</strong> geproduceerd.<br />

O ndanks de isolatie van de ruw w aterbron<br />

bleef m <strong>en</strong> m et problem <strong>en</strong> kam p<strong>en</strong>. D o o re e n<br />

hoog fosfaatgehalte van het w ater uit de Béth<br />

u n e steeg de alg<strong>en</strong>groei in de W aterleidingplas,<br />

w aardoor de filters steeds vaker gereinigd<br />

m oest<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong>. D oor aanvulling m et<br />

slecht V echtw ater vervuild<strong>en</strong> de L oosdrechtse<br />

Plass<strong>en</strong> steeds m eer. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> 1958 <strong>en</strong> 1971 werd<strong>en</strong><br />

vele proev<strong>en</strong> gedaan om de kwaliteit van<br />

het w ater te v erbeter<strong>en</strong> <strong>en</strong> de alg<strong>en</strong> te bestrijd<strong>en</strong>.<br />

O m dat ook de w aterlevering d o o r alle<br />

p roblem <strong>en</strong> was teruggelop<strong>en</strong> tot circa twintig<br />

m iljo<strong>en</strong> kubieke m eter p e r jaar, w erd beslot<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> nieuw b edrijf voor de Piass<strong>en</strong>w aterleiding<br />

te bouw <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> efficiëntere w aterbehandeling<br />

<strong>en</strong> m et e<strong>en</strong> gro tere capaciteit.<br />

In okto b er 197.3 werd de eerste paal geslag<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> op 7 februari 1977 w erd<strong>en</strong> de nieuw e<br />

installaties te I.o<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> W eesperkarspel in<br />

gebruik g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. D oor de vergrote capaciteit<br />

was aanvulling m et nog m eer piass<strong>en</strong>w ater<br />

nodig. O m d at de V echt nog steeds m eer vervuild<br />

was dan h e t A m sterdam -R ijnkanaal werd<br />

e<strong>en</strong> transportleiding n aar dit kanaal aangelegd.<br />

O m de L oosdrechtse Plass<strong>en</strong> van goed<br />

w ater te k u n n <strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> m oest h et kanaalwater<br />

wel eerst gezuiverd w ord<strong>en</strong>. In 1983 kwam<br />

h et inlaatpom pstation voor h et A m sterdam -<br />

R ijnkanaal in bedrijf. De jaarcapaciteit van de<br />

W aterleidingplas kon d aard o o r w ord<strong>en</strong> opgevoerd<br />

tot 31 m iljo<strong>en</strong> kubieke m eter drinkw a­<br />

ter.<br />

Nieuwe plann<strong>en</strong><br />

O m d at h e t drinkw aterverbruik nog steeds<br />

stijgt, is G em e<strong>en</strong>tew aterleiding<strong>en</strong> al w eer bezig<br />

m et nieuw e p lan n <strong>en</strong> om de capaciteit te<br />

vergrot<strong>en</strong> wat, o n d e r an d ere de realisatie van<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


toekomstige situatie<br />

Uitslagwater van de polder<br />

gebruikt voor de drink<br />

watervoorzi<strong>en</strong>ing<br />

i<br />

i<br />

Grot<strong>en</strong>deels water, ge<strong>en</strong><br />

(directe) functie voor de<br />

drinkwatervoorzi<strong>en</strong>ing<br />

lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

(Reservoir) t<strong>en</strong><br />

behoeve van de<br />

drinkwatervoorzi<strong>en</strong>ing<br />

x<br />

Windmol<strong>en</strong><br />

ass<strong>en</strong><br />

Gemaal/'pompstation<br />

Breukel<br />

N.fl.P. -4.00 ra<br />

Maarss<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> tweede W aterleidingplas in de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />

Plas inhoudt. In 1994 is hierover e<strong>en</strong><br />

rapport versch<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1996 is de Milieu Effect<strong>en</strong><br />

Rapportage (MER) afgerond. Er is e<strong>en</strong><br />

voorkeursalternatief ontwikkeld dat rek<strong>en</strong>ing<br />

houdt m et de aspect<strong>en</strong>: natuurontwikkeling,<br />

winning van zand, het mak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> depot<br />

voor m eerm olm , het uitzicht op de plas <strong>en</strong> de<br />

kost<strong>en</strong>.<br />

Als deze plann<strong>en</strong> gerealiseerd word<strong>en</strong> zal<br />

de gehele Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas nog lange tijd<br />

zijn weldadige rust behoud<strong>en</strong>.<br />

Bronn<strong>en</strong><br />

Toekomstige situatie waarbij<br />

al hel water u it de Béthunepolder<br />

naar de eerste<br />

én de tweede waterleidingplas<br />

wordt gepompt.<br />

H. Kosman, Drink<strong>en</strong> uit de Plas, 1888-1988 Honderd jaar Amsterdamse<br />

Piass<strong>en</strong>waterleiding. (Amsterdam 1988, Stadsdrukkerij<br />

Amsterdam)<br />

A. van Duin<strong>en</strong>, De archeologie van de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>seplas, (Amsterdam<br />

1994, Geme<strong>en</strong>tewaterleiding<strong>en</strong> Afdeling Natuur<br />

<strong>en</strong> Terreinbeheer)<br />

102 I'VE 15e jrg. <strong>1997</strong>


De buit<strong>en</strong>plaats E ik<strong>en</strong>rode<br />

( ‘het Bos van H acke’) te Loosdrecht Piet Bakker<br />

Bescherm de buit<strong>en</strong>plaats<br />

De buit<strong>en</strong>plaats E ik<strong>en</strong>rode ligt in de bebouw ­<br />

de kom van Nieuvv-1 .oosdrecht tuss<strong>en</strong> het gem<br />

e<strong>en</strong>tehuis <strong>en</strong> de Sypekerk. H et com plex<br />

w ordt om slot<strong>en</strong> d o o r het Sint-A nnepad, de<br />

E m tinckhof, het zog<strong>en</strong>aam de Zwarte Pad <strong>en</strong><br />

de Nieuw I.oosdrechtsedijk. T er plaatse is het<br />

terrein beter bek <strong>en</strong> d als 'h et Bos van H acke”.<br />

H et in h et bos geleg<strong>en</strong> landhuis bezat reeds<br />

de status van rijksm onum <strong>en</strong>t. In 1996 zijn de<br />

overige gebouw <strong>en</strong> <strong>en</strong> het park aangew ez<strong>en</strong> als<br />

bescherm d rijksm onum <strong>en</strong>t. Dankzij de inzet<br />

van de Rijksdi<strong>en</strong>st voor de M onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg,<br />

de Stichting H istorisch G oed L oosdrecht <strong>en</strong><br />

de H istorische Kring L oosdrecht is nu de buit<strong>en</strong>plaats<br />

in zijn geheel bescherm d. A rchitect<br />

P.D. van Vliet <strong>en</strong> o n d erg etek <strong>en</strong> d e adviseerd<strong>en</strong><br />

de plaatselijke organisaties. Dit leidde tot het<br />

opstell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> toekom stvisie op de b u it<strong>en</strong> ­<br />

plaats, die d o o r de Stichting I listorisch G oed<br />

L oosdrecht g ep res<strong>en</strong> teerd w erd aan de gem<br />

e<strong>en</strong>teraad <strong>en</strong> e<strong>en</strong> g root aantal belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

uit de plaatselijke bevolking.<br />

De Stichting H istorisch G oed L oosdrecht<br />

stelt zich o n d erm eer t<strong>en</strong> doel cultuurhistorisch<br />

belangrijke goed er<strong>en</strong> in L oosdrecht te<br />

beh o u d <strong>en</strong> .<br />

In de visie w ordt e<strong>en</strong> beeld geschetst van de<br />

w aarde van E ik<strong>en</strong>rode, de k n elp u n t<strong>en</strong> , de gew<br />

<strong>en</strong>ste eindsituatie <strong>en</strong> de activiteit<strong>en</strong> die nodig<br />

zijn om die te bereik<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> plan van aanpak<br />

zijn deze activiteit<strong>en</strong> uitgesplitst in e<strong>en</strong><br />

deelplan voor de gebouw <strong>en</strong>, e<strong>en</strong> landschapsplan<br />

<strong>en</strong> e<strong>en</strong> n atu u rb eh eerp lan . D aarnaast zijn<br />

m aatregel<strong>en</strong> nodig in h et kader van de w aterhuishouding<br />

<strong>en</strong> h et recreatieve gebruik (ontsluiting)<br />

. U iteindelijk zal dit m oet<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot<br />

e<strong>en</strong> integraal b eh eerp lan voor het gebied. P er<br />

deelplan w ordt aangegev<strong>en</strong> welke partij voor<br />

de uitvoering ingeschakeld zou k u n n <strong>en</strong> wand<br />

<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke p lanning m ogelijk g eh an teerd<br />

zou k u n n <strong>en</strong> w ord<strong>en</strong>. Voor h et hele plan is e<strong>en</strong><br />

financiële onderbouw ing opgestelcl.<br />

A chtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s is h et buit<strong>en</strong> d o o r vier geiteraties<br />

van de fam ilie H acke van M ijnd<strong>en</strong> bew<br />

oond geweest. In 1975 h eelt de fam ilie haar<br />

landgoed verkocht aan BV G oördinatiebouw<br />

te N aard<strong>en</strong>, m et uitzondering van de grafkapel<br />

die in 1992 is overgedrag<strong>en</strong> aan de Stichting<br />

H istorisch Cioed L oosdrecht. O p de aan<br />

h et parkbos gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de w eiland<strong>en</strong>, die tot het<br />

landgoed b eh o o rd <strong>en</strong> , heeft B ouw m aatschappij<br />

Verwelius te H uiz<strong>en</strong> w oningbouw uitgevoerd.<br />

De g em e<strong>en</strong>te L oosdrecht w erd in 1994<br />

eig<strong>en</strong>aresse van h e t rester<strong>en</strong>de gedeelte van<br />

h et landgoed.<br />

U itgangspunt is d at de buit<strong>en</strong>plaats E ik<strong>en</strong>rode<br />

na m eer dan 20 jaar ernstige verw aarlozing<br />

nog steeds zeer de m oeite w aard is in cu ltu u r­<br />

historisch <strong>en</strong> natuurw et<strong>en</strong>schappelijk opzicht.<br />

In cultuurhistorisch opzicht is het vroegere<br />

b u it<strong>en</strong> van de fam ilie H acke van M ijnd<strong>en</strong> zelfs<br />

van nationale betek<strong>en</strong>is. D oor het nem <strong>en</strong> van<br />

m aatregel<strong>en</strong>, gebaseerd op e<strong>en</strong> goed doordacht<br />

plan, is h et m ogelijk de belangrijkste<br />

w aard<strong>en</strong> te herstell<strong>en</strong>.<br />

H uidige situatie<br />

1let gehele com plex m aakt thans e<strong>en</strong> verpaup<br />

erd e indruk. E<strong>en</strong> duidelijke visie op de toekom<br />

stige functie van de diverse gebouw <strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

h et b eh eer van het park ontbreekt. Sinds 1975<br />

zijn de gebouw <strong>en</strong> <strong>en</strong> h et bos d o o r de vorige<br />

eig<strong>en</strong>aar verw aarloosd. D oordat er ge<strong>en</strong> toezicht<br />

was zijn del<strong>en</strong> van h et terrein aan vandalisme<br />

t<strong>en</strong> prooi gevall<strong>en</strong>. Zowel h et landhuis<br />

als h et koetshuis verker<strong>en</strong> bouw kundig in<br />

slechte staat; e<strong>en</strong> deel van h et landhuis is zelfs<br />

ingestort. O ok de grafkapel heeft ernstig geled<strong>en</strong><br />

van inbraak <strong>en</strong> vandalism e. De ijskelder is<br />

in 1975 m et zand dichtgegooid. Zelfs de klinkers<br />

van e<strong>en</strong> deel van de oprijlaan zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

H et bos v ertoont vele tek<strong>en</strong><strong>en</strong> van achter-<br />

TVE 15ejrg. <strong>1997</strong> 103


I<br />

7<br />

Voorzijde van de buit<strong>en</strong>plaats, ca 1958.<br />

stallig o n d erh o u d . D oor storm <strong>en</strong> om gew aaide<br />

bom <strong>en</strong> zijn n o oit opgeruim d. E<strong>en</strong> deel van de<br />

w andelpad<strong>en</strong> is d o o r gebrek aan o n d e rh o u d<br />

verdw <strong>en</strong><strong>en</strong>. Vele g ro ep <strong>en</strong> struik<strong>en</strong> <strong>en</strong> bom <strong>en</strong><br />

zijn te sterk uitgegroeid (o.a. alle rhodod<strong>en</strong>d<br />

ro n g ro ep <strong>en</strong> ). Plaatselijk is e<strong>en</strong> alles overw<br />

oeker<strong>en</strong>de begroeiing van esdoorn, am erikaanse<br />

vogelkers <strong>en</strong> hulst ontstaan. Enige<br />

zichtass<strong>en</strong> zijn dichtgegroeid. De gazons zijn<br />

reeds vele ja re n niet gem aaid, w aardoor de<br />

bloem <strong>en</strong>rijkdom is verdw <strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> de vegetatie<br />

sterk is verruigd. De vijvers <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele slot<strong>en</strong><br />

zijn gedeeltelijk dichtgeslibd m et blad. O p<br />

hell<strong>en</strong>de gedeelt<strong>en</strong> (op de ijsberg <strong>en</strong> langs de<br />

slingervijver) is plaatselijk erosie o pgetred<strong>en</strong>.<br />

De familie Hacke van Mijnd<strong>en</strong><br />

_________<br />

H et landhuis is gebouw d in 1845-1846 in o p ­<br />

d rach t van d r ja n C onrad H acke (1814-1873).<br />

D aarna w oond<strong>en</strong> er: C onrad Jan H acke van<br />

M ijnd<strong>en</strong> (1847-1924), die b urgem eester van<br />

L oosdrecht was, Ja n Elias H acke van M ijnd<strong>en</strong><br />

(1888-1969), die van ca. 1910 tot 1914 in Heidelberg<br />

bosbouw stu d eerd e <strong>en</strong> zesti<strong>en</strong> orchidceënkass<strong>en</strong><br />

o p E ik<strong>en</strong>rode bouw de, <strong>en</strong> R.<br />

Fe<strong>en</strong>stra die gehuw d was m et de jo n g ste dochter<br />

van Jan Elias.<br />

Jan C onrad H acke stam de uit e<strong>en</strong> Duitse familie;<br />

hij was de zoon van e<strong>en</strong> p redikant die in<br />

B urgsteinfurt gebor<strong>en</strong> was. D oor zijn huwelijk<br />

m et de g efo rtu n eerd e jkvr. J.C.S. Elias o n t­<br />

stond e<strong>en</strong> connectie m et de teg<strong>en</strong>over Eik<strong>en</strong>rode<br />

geleg<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats N ooit G edacht. In<br />

de fam ilie van jkvr. Elias kom <strong>en</strong> ook de nam<br />

<strong>en</strong> G eelvinck, Alewijn <strong>en</strong> Van de Poll voor.<br />

Tev<strong>en</strong>s was er e<strong>en</strong> connectie m et huize Bouwzicht,<br />

dat stond op de plaats w aar nu h et zusterhuis<br />

van de B euk<strong>en</strong>hof staat. Zowel N ooit<br />

G edacht als Bouwzicht zijn later eig<strong>en</strong>dom geweest<br />

van de fam ilie H acke. Ja n C onrad w oonde<br />

op Bouwzicht voordat E ik<strong>en</strong>rode w erd gebouw<br />

d <strong>en</strong> hij trok er zich w eer terug na h et<br />

huwelijk van zijn zoon. Dooi het hoog o p ­<br />

gaande geboom te vorm <strong>en</strong> deze drie aan elkaar<br />

gr<strong>en</strong> z<strong>en</strong> d e voorm alige buit<strong>en</strong>s in landschappelijk<br />

opzicht nog steeds e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d<br />

<strong>en</strong> sam <strong>en</strong> h an g <strong>en</strong> d geheel in de bebouw de<br />

kom van L oosdrecht.<br />

104 'I'VE I 5e jrg. <strong>1997</strong>


De eerste ste<strong>en</strong> van het landhuis werd op 1I<br />

m aart 1845 gelegd d o o r jkvr.J.C.S. Elias; h et h u ­<br />

welijk vond plaats op 13 m aart 1845. O p 1 novem<br />

ber 1846 was de bouw van het huis voltooid.<br />

In 1856 koopt Jan C onrad H acke de am bachtsheerlijkheid<br />

van M ijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beide Loosd<br />

rech t<strong>en</strong> . Sindsdi<strong>en</strong> noem t hij zich H acke van<br />

M ijnd<strong>en</strong>. Tot de aan de am bachtsheerlijkheid<br />

verbond<strong>en</strong> recht<strong>en</strong> b e h o o rd <strong>en</strong> tolheffing<strong>en</strong>,<br />

de b <strong>en</strong>oem ing van p red ik an t<strong>en</strong> <strong>en</strong> am bt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>,<br />

twee bank<strong>en</strong> in de kerk <strong>en</strong> viswater in de<br />

<strong>Vecht</strong>. Tot de plicht<strong>en</strong> b e h o o rd <strong>en</strong> bestuurlijke<br />

tak<strong>en</strong>, o.a. h et h o u d <strong>en</strong> van rechtspraak.<br />

Jan C onrad H acke was d o cto r in de letter<strong>en</strong>.<br />

Hij had e<strong>en</strong> grote liefde voor Italië <strong>en</strong> bew<br />

ondering voor D ante. Hij m aakte lange reiz<strong>en</strong><br />

n aar Italië (o.a. e<strong>en</strong> studiereis in 1835) <strong>en</strong><br />

verrichtte in 1854/1855 kunstaankop<strong>en</strong> in Italië<br />

ter verfraaiing van E ik<strong>en</strong>rode. Hij had e<strong>en</strong><br />

verzam eling<strong>en</strong> schilderij<strong>en</strong> u it de oud-Italiaanse<br />

school. Zijn vrouw kocht veel antiek in<br />

N ederland.<br />

Jan C onrad H acke nodigde in de theekoepel<br />

(Turkse t<strong>en</strong>t) zijn literaire vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring<br />

uit <strong>en</strong> trok zich h ier teru g om te w erk<strong>en</strong> aan<br />

zijn vertaling van D an te’s Divina C om m edia.<br />

Hij was op aansporing van J.L. t<strong>en</strong> Kate beg<br />

o n n <strong>en</strong> m et deze vertaling. H et werk is uitgegev<strong>en</strong><br />

in drie del<strong>en</strong> <strong>en</strong> geïllustreerd m et h o u t­<br />

gravures van Gustave D oré.<br />

Tot zijn gast<strong>en</strong> b eh o o rd <strong>en</strong> o.a. de rom ansch<br />

rijfster G c c rtru id a (T ruitje) B osboom -<br />

Toussaint <strong>en</strong> h aar echtg<strong>en</strong>oot de schilder Johannes<br />

B osboom (die veel in L oosdrecht<br />

schilderde; H aagse School), Nicolaas Beets,<br />

E.J. Potgieter, prof. D o n d ers (oogarts te<br />

U trecht), m r G. van T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> (burgem eester<br />

van A m sterdam , was gehuw d m et de d o ch ­<br />

ter van J.C. H acke) <strong>en</strong> de Italiaanse kolonel<br />

C.A. Vecchi (letterkundige <strong>en</strong> adjudant van<br />

G aribaldi). Truitje Bosboom -Toussaint karakteriseerde<br />

E ik<strong>en</strong>rode als "e<strong>en</strong> allerheerlijkst<br />

aangelegd b u it<strong>en</strong> ”.<br />

In 1860 w erd in het park e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> grafkapel<br />

gebouw d; de laatste H acke is h ier in 1969 bijgezet.<br />

H et “begraf<strong>en</strong>ispad”, w aarover de familieled<strong>en</strong><br />

hun laatste gang m aakt<strong>en</strong>, liep vanaf<br />

h et huis via de oranjerie langs de n o o rd rand<br />

van het park in oostelijke richting n aar de<br />

grafkapel.<br />

y m<br />

* W ”<br />

&.-V 1<br />

• •<br />

i :<br />

WÊÊÊ<br />

Ajb. 2. De ruin de Nieuw Loosdrechtsedijk geleg<strong>en</strong> Turkse<br />

t<strong>en</strong>t is in 1930 afgebrok<strong>en</strong>. De verticale ban<strong>en</strong> van het<br />

t<strong>en</strong>tdoek war<strong>en</strong> afwissel<strong>en</strong>d oud rose <strong>en</strong> witgekleurd.<br />

Cultuurhistorische waarde<br />

L andhuis <strong>en</strong> park zijn als e<strong>en</strong>heid ontw orp<strong>en</strong>,<br />

m ogelijk d o o r de befaam de J.D. Z ocher jr.,<br />

die zowel arch itect als landschapsarchitect<br />

was. Z ekerheid bestaat hierover niet d aar er<br />

ge<strong>en</strong> tek <strong>en</strong> in g <strong>en</strong> zijn teruggevond<strong>en</strong>. Mevrouw<br />

E.D.M . Plooij-C uipers, a c h te rk le in ­<br />

d o ch ter van (tin C onrad Hacke, schreef in<br />

1990 e<strong>en</strong> artikel m et de titel “H erinnering<strong>en</strong><br />

aan E ik<strong>en</strong>rode”. Zij verm eldt in dit artikel uitdrukkelijk:<br />

“H et park w erd d o o r de tuinarchitect<br />

Z ocher ontw orp<strong>en</strong>." H et landhuis vertoont<br />

e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>de gelijk<strong>en</strong>is m et h et landhuis<br />

M ol<strong>en</strong>bosch in Zeist, dat tuss<strong>en</strong> 1836 <strong>en</strong><br />

1838 d o o r J.D . Z ocher jr. w erd gebouw d, <strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tatietek<strong>en</strong>ing van e<strong>en</strong> klein landhuis<br />

o f villa in neoclassicisische stijl uit h et archief<br />

van J.D. Z ocher jr. Volg<strong>en</strong>s de eerste<br />

ste<strong>en</strong> was de “bouw m eester” J. Streefkerk. Verm<br />

oedelijk slaat deze aan duiding op de aan n e­<br />

mer, h e t tim m erbedrijf Streefkerk, d at ja re n ­<br />

lang in L oosdrecht gevestigd was. De hypothes<strong>en</strong><br />

dat h et landhuis e<strong>en</strong> kopie zou zijn van<br />

e<strong>en</strong> huis dat J.C. H acke op e<strong>en</strong> van zijn reiz<strong>en</strong><br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong><br />

105


,-i.A - i f i ' * ' V 'i<br />

"V.-<br />

Grajkapel op Eik<strong>en</strong>rode.<br />

it-...*<br />

riiafejj<br />

v- . r1/ r ?#1 y & i **l*<br />

. ; ■ ? » • • • • 1<br />

in Italië had gezi<strong>en</strong> dan wel van e<strong>en</strong> afbeelding<br />

in e<strong>en</strong> Italiaans o f A m erikaans tijdschrift<br />

zijn niet bevestigd.<br />

Behalve h et landhuis w ar<strong>en</strong> op de b u it<strong>en</strong> ­<br />

plaats de volg<strong>en</strong>de bouw w erk<strong>en</strong> aanwezig:<br />

oranjerie (vóór 1871 uitgebreid m et koetshuis,<br />

koetsiersw oning, paard<strong>en</strong>stal <strong>en</strong> m achinekam<br />

er), theekoepel (Turkse t<strong>en</strong> t), m oestuin<br />

m et zesti<strong>en</strong> kass<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuinm uur, <strong>en</strong>ige<br />

brugg<strong>en</strong>, grafkapel, ijskelder annex wijnkelder,<br />

tuinm answ oning, boerderij, diverse m arm<br />

er<strong>en</strong> b eeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuinvaz<strong>en</strong> die U acke in Italië<br />

had gekocht <strong>en</strong> e<strong>en</strong> fontein m et beeld <strong>en</strong>groep.<br />

C urieus was de luchtw achttor<strong>en</strong>, die na<br />

1950 op E ik<strong>en</strong>rode gebouw d is in h et kader<br />

van de K oude O orlog. Deze van geprefabric<br />

e erd e b e to n n e n raatb o u w -elem <strong>en</strong> t<strong>en</strong> gebouw<br />

de tor<strong>en</strong> fungeerde als w aarnem ingspost<br />

voor laagvlieg<strong>en</strong>de vliegtuig<strong>en</strong> u it h et oost<strong>en</strong>.<br />

In 1964 w erd de to r<strong>en</strong> afgebrok<strong>en</strong>.<br />

M etuitzonderingvan hetlandhuis, o ran jerie/<br />

koetshuis <strong>en</strong> fam iliegrafkapel zijn alle bouw ­<br />

w erk<strong>en</strong> verdw <strong>en</strong><strong>en</strong>. H et m arm er<strong>en</strong> C hristusbeeld<br />

is in 1984 uit de grafkapel overgebracht<br />

n aar de oud-katholieke kerk te H ilversum .<br />

Het park bezit e<strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>de stru ctu u r <strong>en</strong><br />

vele bijzondere oude bom <strong>en</strong>. De aanleg wijst<br />

op e<strong>en</strong> m eesterhand. H et park is in h et m idd<strong>en</strong><br />

van de 19e eeuw aangelegd in landschapsstijl.<br />

H et rechthoekige landhuis ligt<br />

c<strong>en</strong>traal in hel park: o ran jerie/k o etsh u is <strong>en</strong><br />

grafkapel ligg<strong>en</strong> terzijde. Zowel aan de voorals<br />

aan de achterzijde van het landhuis ligg<strong>en</strong><br />

o p <strong>en</strong> ruim t<strong>en</strong> die d o o r couliss<strong>en</strong> zijn om gev<strong>en</strong>.<br />

Aan de voorzijde (westzijde) bestaat de<br />

o p <strong>en</strong> ruim te uit e<strong>en</strong> glooi<strong>en</strong>d gazon m et e<strong>en</strong><br />

kleine ronde vijver. De op<strong>en</strong> ruim te aan de<br />

achterzijde (oostzijde) bestaat uit e<strong>en</strong> grote<br />

slingervijver m et eilandje, die aan de oostzijde<br />

w ordt begr<strong>en</strong>sd d o o r twee heuvels. In de bij<br />

de grafkapel geleg<strong>en</strong> heuvel bevindt zich e<strong>en</strong><br />

ijskelder. T<strong>en</strong> n o o rd <strong>en</strong> van de ijskelder ligt<br />

e<strong>en</strong> derd e kleine ro n d e vijver. De couliss<strong>en</strong><br />

bestaan uit g ro ep <strong>en</strong> rh o d o d <strong>en</strong> d ro n <strong>en</strong> conifer<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> d erde, d o o r loofbom <strong>en</strong> begr<strong>en</strong>sde<br />

o p <strong>en</strong> ruim te ligt aan de zuidzijde van het huis.<br />

Deze ligt in h et verl<strong>en</strong>gde van de B rem laan in<br />

de aan gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de nieuwbouw. O ver alle drie<br />

g<strong>en</strong>oem de o p <strong>en</strong> ruim t<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> zichtlijn<strong>en</strong>.<br />

B ov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> was e r e<strong>en</strong> zichtas in noordw estelijke<br />

richting n aar de oranjerie.<br />

De h o o fd in g an g vanaf de N ieuw Loosdrechtsedijk<br />

bestaat uit e<strong>en</strong> slinger<strong>en</strong>de oprijlaan.<br />

V anaf de ingang kon m <strong>en</strong> langs e<strong>en</strong><br />

g roep eik<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> m ajestueuze g roep van vijf<br />

bru in e beuk<strong>en</strong> over hel gazon m et de kleine<br />

ro n d e vijver kijk<strong>en</strong>d m ete<strong>en</strong> de voorgevel van<br />

h et huis zi<strong>en</strong>. T hans is deze zichtlijn dichtgegroeid.<br />

De m et klinkers bestrate oprijlaan bevatte<br />

e<strong>en</strong> lus: hierover kond<strong>en</strong> de koets<strong>en</strong><br />

voorrijd<strong>en</strong>. Van h et zuidelijk deel van de lus<br />

zijn de klinkers na 1975 verdw <strong>en</strong><strong>en</strong>, w aardoor<br />

h et pad vrijwel o n begaanbaar is gew ord<strong>en</strong>.<br />

De lan<strong>en</strong> bestaan uit zom ereik, beuk <strong>en</strong> linde.<br />

O pvall<strong>en</strong>d is e<strong>en</strong> slinger<strong>en</strong>de beuk<strong>en</strong>laan die<br />

vanaf de hoofdingang d o o r h et bos in de richting<br />

van h et huis loopt. Bij e<strong>en</strong> grote groep<br />

van ach t lind<strong>en</strong> aan de zuidwestzijde van h et<br />

huis kom t deze beuk<strong>en</strong>laan sam <strong>en</strong> m et de zuidelijke<br />

lus van de oprijlaan <strong>en</strong> e<strong>en</strong> recht eik<strong>en</strong>laantje<br />

dat afbuigt n aar h et Zwarte Pad.<br />

In h et park zijn vele oude bom <strong>en</strong> aanwezig.<br />

Daarbij k u n n <strong>en</strong> drie leeftijdsklass<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong><br />

o n d erscheid<strong>en</strong>, die co rresp o n d er<strong>en</strong> m et de<br />

aktiviteit<strong>en</strong> van drie g<strong>en</strong>eraties van de fam ilie<br />

H acke. De leeftijdsklass<strong>en</strong> van de bont<strong>en</strong> zijn<br />

106 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


a l P ? * - . a , ; *.*■ - .


■<br />

- * V > -‘ .r.<br />

‘V * > •‘•:<br />

" i a<br />

jaf, ekster, vlaamse gaai, koolmees, pimpelmees<br />

<strong>en</strong> zwartkoptuinfluiter. Tot voor <strong>en</strong>kele<br />

jar<strong>en</strong> bloedde er e<strong>en</strong> kleine kolonie blauwe<br />

reigers op Eik<strong>en</strong>rode. In e<strong>en</strong> aangr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>d<br />

bos broed<strong>en</strong> o.a. ook havik, goudvink <strong>en</strong> wielewaal,<br />

vroeger ook nachtegaal.<br />

Van de hier voorkom <strong>en</strong>de zoogdier<strong>en</strong> zijn<br />

eekhoorn <strong>en</strong> vos vermeld<strong>en</strong>swaard; soms<br />

wordt e<strong>en</strong> ree waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />

Op Eik<strong>en</strong>rode is in 1994 de aanwezigheid<br />

van vijf soort<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> vastgesteld: rosse<br />

vleermuis (twee kraamkolonies in oude beuk<strong>en</strong>),<br />

watervleermuis (kraamkolonie in oude<br />

eik), laatvlieger, ruige dwergvleermuis <strong>en</strong> gewone<br />

dwergvleermuis. Ev<strong>en</strong>tueel kan de ijskelder<br />

geschikt gemaakt word<strong>en</strong> als winterverblijfplaats<br />

voor vleermuiz<strong>en</strong>.<br />

In 1994 zijn diverse exem plar<strong>en</strong> van de<br />

ringslang waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Voorts kleine watersalamander,<br />

bruine kikker <strong>en</strong> pad. Bov<strong>en</strong> de<br />

vijvers vlieg<strong>en</strong> regelmatig libell<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />

fladder<strong>en</strong> hier verscheid<strong>en</strong>e vlindersoort<strong>en</strong><br />

rond, die nog niet op naam zijn gebracht.<br />

Voorzijde Eik<strong>en</strong>rode.<br />

- "'■■ * '* -<br />

Besluit<br />

zijn indertijd 10.000 boll<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kleinbloemige<br />

gele narcis aangeplant), bonte crocus,<br />

sneeuwklokje (deels met gevulde bloem <strong>en</strong>),<br />

groot sneeuwklokje, blauw druifje <strong>en</strong> Siberische<br />

sterhyacint. Lelietje-van-dal<strong>en</strong> is vermoedelijk<br />

ook deels aangeplant.<br />

Eik<strong>en</strong>rode vervult e<strong>en</strong> oasefunctie voor verscheid<strong>en</strong>e<br />

bijzondere diersoort<strong>en</strong>. Vele vogelsoort<strong>en</strong><br />

die k<strong>en</strong>m erk<strong>en</strong>d zijn voor oud parkbos<br />

broed<strong>en</strong> hier, o.a. bosuil, buizerd, grote<br />

bonte specht, gro<strong>en</strong>e specht, boomklever,<br />

boomkruiper, heggemus, winterkoning, roodbotst,<br />

vink, merel, zanglijster, tortelduif, tjift-<br />

Uit de gang van zak<strong>en</strong> rond de buit<strong>en</strong>plaats<br />

Eik<strong>en</strong>rode blijkt hoe historische ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong><br />

invloed kunn<strong>en</strong> uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> op de bescherming<br />

van het erfgoed in hun eig<strong>en</strong> omgeving.<br />

Nadat hel complex was aangewez<strong>en</strong> als rijksmonum<strong>en</strong>t<br />

heeft de gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht<br />

opdracht verle<strong>en</strong>d aan het adviesbureau Mas<br />

koning voor het opstell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> plan voor<br />

restauratie van landhuis <strong>en</strong> koetshuis, e<strong>en</strong><br />

nieuwbouwlokatie in de voormalige moestuin<br />

<strong>en</strong> de herinrichting van het park. Nadat dit<br />

plan is uitgevoerd zull<strong>en</strong> de Loosdrechtse bevolking<br />

<strong>en</strong> ongetwijfeld ook vele bezoekers<br />

van elders kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> van dit<br />

waardevolle cultuur- <strong>en</strong> natuurm onum <strong>en</strong>t.<br />

108 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


J o n k h e e r H e n ri van Sypesteyn<br />

<strong>en</strong> het oude hek van Hoek<strong>en</strong>burg<br />

C.L. van der Leer<br />

E<strong>en</strong> korte pelgrimage vooraf<br />

D <strong>en</strong> Haag, juli 1995. E<strong>en</strong> lom e w arm te rust<br />

doodstil op de verw eerde, h ier <strong>en</strong> d aar scheefgezakte<br />

zerk<strong>en</strong> van de m eer dan zes eeuw <strong>en</strong><br />

oude begraafplaats O ud Eik <strong>en</strong> D uin<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>kele hoge, krom gegroeide eik pro b eert tevergeefs<br />

de verw eerde g rafm onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong> te bescherm<br />

<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> h et o n b arm h artig helle zonlicht.<br />

Z onlicht dat nieuw sgierig klim t over elke<br />

ste<strong>en</strong> <strong>en</strong> onbeschaam d b in n <strong>en</strong> d rin g t d o o r ied<br />

ere spleet in de bijna uite<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>de graftom<br />

b<strong>en</strong>. E <strong>en</strong> eeuw <strong>en</strong>oude k ap elru ïn c die<br />

sinds het ein d van de 1(>e eeuw als e<strong>en</strong> verstild<br />

d eco r aan de ran d van deze d o d <strong>en</strong> ak k er staat<br />

heeft toch nog e<strong>en</strong> belangrijke laak. Als e<strong>en</strong><br />

postunie troost verdeelt hij zorgvuldig zijn weldadige<br />

schaduw over de w eggeslet<strong>en</strong> opschrift<strong>en</strong><br />

op de ligg<strong>en</strong>de zerk<strong>en</strong>. Die h add<strong>en</strong> de h e r­<br />

in n erin g lev<strong>en</strong>d m oet<strong>en</strong> h o u d <strong>en</strong> aan deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

die h ier aan de aarde w erd<strong>en</strong> loevertrouw d.<br />

En daar, bijna aan d e rand van die steeds vager<br />

w ord<strong>en</strong>de schaduw ligt h et doel van m ijn<br />

korte pelgrim age. E<strong>en</strong> og<strong>en</strong>schijnlijk verget<strong>en</strong><br />

plekje: de sobere grafzerk van jo n k h eer Catharinus<br />

H <strong>en</strong>ri C ornells Ascanius van Sypesteyn.<br />

O ok zijn naam is nog slechts m et veel<br />

m oeite te lez<strong>en</strong>. V erder vet raadt niets d at hier<br />

de m an ligt die tijd<strong>en</strong>s zijn lev<strong>en</strong> bezet<strong>en</strong> was<br />

van eerbied voor h et verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus e<strong>en</strong> verw<br />

oed verzam elaar w erd van o u d h ed <strong>en</strong> . Zo<br />

kwam het dat uiteindelijk hij h et oude hek<br />

van de V oorburgse buit<strong>en</strong>plaats H oek <strong>en</strong> b u rg<br />

red d e van de sloop. Dat g ebeurd e in 191 E<br />

Jonkheer H<strong>en</strong>ri van Sypesteyn<br />

Jonkheer C atharinus H <strong>en</strong>ri C ornells Ascanius<br />

van Sypestevn w ordt op 14 d ecem b er 1857 geb<br />

o r<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> deftig huis te D<strong>en</strong> Haag. I lij was<br />

h e t d erd e kind m aar de <strong>en</strong>ige zoon van<br />

ouders die beid<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> respectabel geslacht<br />

stam m <strong>en</strong>: jo n k h eer Jan W illem van Sypesteyn<br />

<strong>en</strong> jonkvrouwe A driana W ilhelm ina van Vredcn<br />

b u rch . Van zijn vader erfde hij de bevlog<strong>en</strong>heid<br />

voor h et verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor zijn fam i­<br />

liegeschied<strong>en</strong>is in h et bijzonder. Hij trad al<br />

jong in de voetspor<strong>en</strong> van zijn vader to<strong>en</strong> hij<br />

zich ging toelegg<strong>en</strong> op h et verzam el<strong>en</strong> <strong>en</strong> ord<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> van handschrift<strong>en</strong>, p o rtrett<strong>en</strong> , oude<br />

curiosa <strong>en</strong> zeldzaam hed<strong>en</strong>. Van zijn m oeder<br />

erfde hij plichtsbesef <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ijzer<strong>en</strong> doorzettingsverm<br />

og<strong>en</strong> dat w einig ruim te liet voor and<br />

er<strong>en</strong> die zijn ideal<strong>en</strong> doorkruist<strong>en</strong>. Dat d o o r­<br />

zettingsverm og<strong>en</strong> kwam hem goed van pas,<br />

w ant al snel w erd zijn lev<strong>en</strong> volledig beheerst<br />

d o o r één grote passie w aaraan hij zijn hele lev<strong>en</strong><br />

zon opoffer<strong>en</strong>: de herbouw van zijn voorvaderlijke<br />

kasteel.<br />

Dit kasteel stond in lang vervlog<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong> in<br />

de drassige Sype te L oosdrecht, aan de rand<br />

van de laaggeleg<strong>en</strong> gro n d w aar h et w ater<br />

d o o rh e<strong>en</strong> 'sijpelde' om zo de slotgracht van<br />

voldo<strong>en</strong>de w ater te voorzi<strong>en</strong>. O m streeks 1400<br />

werd het kasteel verwoest d o o r e<strong>en</strong> vijandelijke<br />

overval vanuit h et naburige M ijnd<strong>en</strong>. H et<br />

werd herbouw d, w eer verwoest, w eer h erbouw<br />

d <strong>en</strong> nogm aals verwoest. In de 17e eeuw<br />

w ar<strong>en</strong> de ruïnes van het verw oeste kasteel<br />

voorgoed van de aardbodem verdw <strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

daarm ee de laatste zichtbare h erin n erin g aan<br />

het stamslot. Vanwaar die herbouw visio<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

na bijna drie vervlog<strong>en</strong> eeuw <strong>en</strong>? H et besef<br />

stam h o u d er te zijn, dru k te zwaar op Jonkheer<br />

H <strong>en</strong>ri. M aar de tijd verstreek, hij bleef ongehuwd<br />

<strong>en</strong> dus kinderloos. W ilde hij als stam ­<br />

h o u d er toch e<strong>en</strong> duidelijke daad stell<strong>en</strong>? E<strong>en</strong><br />

daad die iets tastbaars zou terughal<strong>en</strong> uit de<br />

fam iliehistorie, <strong>en</strong> tegelijkertijd zijn geslacht<br />

zichtbaar kon d o <strong>en</strong> voortlev<strong>en</strong> in de h erin n e­<br />

ring van de k om <strong>en</strong>de eeuw<strong>en</strong>?<br />

In het voorjaar van 1884 had Jonkheer H <strong>en</strong>ri<br />

e<strong>en</strong> bezoek gebracht aan (Nieuw-) Loosdrecht.<br />

D aar h o o rd e hij hoe in de volksverhal<strong>en</strong><br />

het oude slot Sypesteyn nog voortleefde.<br />

En in de kadastrale leggers op h et g em e<strong>en</strong>tehuis<br />

bleek h e t terrein w aar h et oude kasteel<br />

TV F, I ïejrg. <strong>1997</strong> 109


m m I<br />

NsüK<br />

m é p :<br />

begin was veelbelov<strong>en</strong>d. Bij de onmiddellijk<br />

begonn<strong>en</strong> opgraving<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> de fundam <strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

van de kasteelgebouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> de duidelijke<br />

spor<strong>en</strong> van de oorspronkelijke gracht<strong>en</strong>, beschoeiing<strong>en</strong>,<br />

brugg<strong>en</strong> <strong>en</strong> terrein<strong>en</strong> nog verrass<strong>en</strong>d<br />

gaaf in de grond aanwezig te zijn. De<br />

herbouw kon op basis van de oude fundam <strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

gerealiseerd word<strong>en</strong>.<br />

Maar voordat die herbouw van het kasteel<br />

zelf begon, zag de jonkheer kans om op de teruggevond<strong>en</strong><br />

terrein<strong>en</strong> zijn andere ideaal te<br />

verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong>: de reconstructie van e<strong>en</strong><br />

‘Oud-Nederlandsche tuin’. En daarm ee kom<strong>en</strong><br />

we dan op het spoor van het oude Voorburgse<br />

Hoek<strong>en</strong>burghek.<br />

Van Sypesteyn <strong>en</strong> de ‘O ud-N ederlandsche<br />

tuinkunst’<br />

m<br />

e w-<br />

iSPSi<br />

i■ i<br />

De ruïne van de kerk van Eik <strong>en</strong> Duin<strong>en</strong> in de 18e eeuzu.<br />

Linksvoor de ruïne vindt e<strong>en</strong> begraf<strong>en</strong>isplechtigheid<br />

plaats, rechtsonder kniel<strong>en</strong> bedevaartgangers.<br />

vermoedelijk had gestaan gemakkelijk terug<br />

te vind<strong>en</strong>. Weliswaar was de grond inmiddels<br />

gesplitst in verschill<strong>en</strong>de percel<strong>en</strong> <strong>en</strong> bebouwd<br />

m et boer<strong>en</strong>woning<strong>en</strong>, m aar het geheel<br />

was goed herk<strong>en</strong>baar. De mooiste verrassing<br />

vorm d<strong>en</strong> echter de w ap<strong>en</strong>st<strong>en</strong><strong>en</strong> die zijn voorvader<br />

Cornelis Ascanius in 1664 had lat<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.<br />

Die voorvader had in die tijd ook plann<strong>en</strong><br />

gem aakt om het kasteel weer in oude gedaante<br />

te herbouw<strong>en</strong>. De vernieling<strong>en</strong> door<br />

plunder<strong>en</strong>de Franse troep<strong>en</strong> in 1672 hadd<strong>en</strong><br />

dat echter verhinderd. Maar die wap<strong>en</strong>st<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

war<strong>en</strong> er nog, in het bezit van burgem eester<br />

Hacke van Mijnd<strong>en</strong>. En die gaf de st<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

zomaar spontaan cadeau aan jonkheer H<strong>en</strong>ri.<br />

De jonkheer besefte dat hij op dat m om <strong>en</strong>t de<br />

eerste st<strong>en</strong><strong>en</strong> van zijn herbouwvisio<strong>en</strong> concreet<br />

in beide hand<strong>en</strong> hield. Het duurde nog<br />

tot 1901 voor de hij de voorvaderlijke grond<br />

vrijwel geheel had aangekocht <strong>en</strong> de realisering<br />

van zijn droom ter hand kon nem <strong>en</strong>. H et<br />

Omstreeks 1902 begon de jonkheer met de<br />

aanleg van e<strong>en</strong> park <strong>en</strong> e<strong>en</strong> tuin in de stijl van<br />

de 16e <strong>en</strong> 17e eeuw. Op zijn voorvaderlijke<br />

grond wil hij, rondom het nog te herbouw<strong>en</strong><br />

kasteel, lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe zo’n Oud-Nederlandse<br />

tuin n u nog had kunn<strong>en</strong> zijn als het met piëteit <strong>en</strong><br />

veel liefde zo goed do<strong>en</strong>lijk in stand gehoud<strong>en</strong> was.<br />

Bij de reconstructies maakte Van Sypesteyn<br />

gebruik van zijn grote collectie 16e- <strong>en</strong> 17eeeuwse<br />

afbeelding<strong>en</strong> die hij inmiddels had<br />

verzameld.<br />

Als eerste werd het park aangelegd, direct<br />

buit<strong>en</strong> de kasteelgracht, in 17e-eeuwse stijl<br />

met rechte pad<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> lindelaan die uitlop<strong>en</strong>d<br />

op e<strong>en</strong> bos, <strong>en</strong> veel bijzondere boomsoort<strong>en</strong>.<br />

Daarna volgde de aanleg van voorplein<br />

<strong>en</strong> slottuin. H et voorplein kreeg het 16eeeuwse<br />

uiterlijk m et vierkante grasvlakk<strong>en</strong>,<br />

e<strong>en</strong> waterput <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele schaduwrijke bom<strong>en</strong><br />

als kastanje, linde <strong>en</strong> eik. De 16e-eeuwse slottuin<br />

kwam uiteraard binn<strong>en</strong> de bescherm ing<br />

van de kasteelgracht te ligg<strong>en</strong>. Deze tuin werd<br />

ontgev<strong>en</strong> door hag<strong>en</strong> <strong>en</strong> loofgang<strong>en</strong>, met<br />

daarbinn<strong>en</strong> symmetrische bloemvakk<strong>en</strong> omrand<br />

door buxushaagjes. Ook de kunstig geknipte<br />

buxusvormbom<strong>en</strong> zijn symmetrisch in<br />

deze tuin aangebracht. Van de geplande kruid<strong>en</strong>tuin<br />

<strong>en</strong> middeleeuwse boom gaard met<br />

(gras)zod<strong>en</strong>bank <strong>en</strong> bron of fontein werd<br />

echter niet veel gerealiseerd. Op de bedoelde<br />

plek naast het kasteel werd<strong>en</strong> nog wel <strong>en</strong>kele<br />

oudere appel- <strong>en</strong> peersoort<strong>en</strong> geplant, maar<br />

110<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


....<br />

jonkheer H<strong>en</strong>ri van Sypesteyn in<br />

zijn ‘Oud-Nederlandsehe tuin ’<br />

met zijn twee hond<strong>en</strong>, ra 1930.<br />

d aar is h et hij geblev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> d o o lh o f kwam er<br />

wel,-in 17e-eeuwse trant, opgebouw d uit beuk<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>,<br />

aangelegd op e<strong>en</strong> eilandje naast<br />

het park.<br />

In 1907 war<strong>en</strong> de voornaam ste tuindel<strong>en</strong><br />

aangelegd <strong>en</strong> kon de jo n k h eer zich ev<strong>en</strong> in<br />

alle rust gaan w ijd<strong>en</strong> aan het schrijv<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />

boek over de N ederlandse tuinhislorie. Z o’n<br />

boek vond hij d rin g <strong>en</strong> d nodig. W ant, zo<br />

schreef hij: is het met verwonderlijk Aal in tie Nederland<strong>en</strong>,<br />

die eeuw<strong>en</strong>lang e<strong>en</strong> zoo voorname //laats<br />

innam<strong>en</strong> bij tie beoef<strong>en</strong>ing van d<strong>en</strong> tuinbouw, wier<br />

tuinarchitectuur steeds de bewondering mm de naburige<br />

land<strong>en</strong> opwekte die h<strong>en</strong> navolgd<strong>en</strong>, dat hier<br />

ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel boekwerk bestaat, dat, zel/s onvolledig,<br />

e<strong>en</strong> beeld geep van de geschiedkundige ontwikkeling<br />

van deze beide zoo belangrijke uiting<strong>en</strong> van kunst<br />

<strong>en</strong> nijverheid, in de. Noordelijke <strong>en</strong> Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>?<br />

(...) Nog e<strong>en</strong> reil<strong>en</strong> bestond er voor mij om<br />

het uil te gev<strong>en</strong>. En die was om de k<strong>en</strong>nis omtr<strong>en</strong>t de<br />

oude Nederlandsche hun<strong>en</strong> wat meer in ons land te<br />

verlooid<strong>en</strong>. Het boek, getiteld 'O ud-N ederlandse<br />

T uinkunst' kwam in 1910 gereed. H et bleek<br />

e<strong>en</strong> tinieke publicatie: h e t eerste boek in N e­<br />

derlan d d at op deskundige <strong>en</strong> boei<strong>en</strong>d-helder<br />

geschrev<strong>en</strong> wijze e<strong>en</strong> geschiedkundig overzicht<br />

geeft van de Nederlandsche tuinarchitectuur<br />

van de 15de lot de 19de eeuw. V erder bevat het<br />

111 afbeelding<strong>en</strong> bijna alle g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> naar nog<br />

niet eerder gereproduceerde Nederlandsche schilderij<strong>en</strong>,<br />

miniatur<strong>en</strong>, leeh<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, pr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of voorwerp<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> in origineele opnam<strong>en</strong>. Veel tuin-hislorische<br />

inzicht<strong>en</strong> die de Jonkheer in zijn boek beschreef,<br />

h ad d <strong>en</strong> inm iddels concrete vorm gekreg<strong>en</strong><br />

in zijn eig<strong>en</strong> tuin. M aar de kroon op<br />

zijn tuinreconstruclie ontb rak nog. Dat m oest<strong>en</strong><br />

de hekk<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> die, zoals hij in zijn<br />

boek schreef, e<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijk o n d erd eel vorm<br />

<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> historische tuin.<br />

Van Sypesteyn <strong>en</strong> de hekk<strong>en</strong> in de<br />

tuinkunst<br />

E<strong>en</strong> om h ein in g b esch erm t e<strong>en</strong> tuin teg<strong>en</strong> de<br />

buit<strong>en</strong>w ereld <strong>en</strong> geeft het zijn gew <strong>en</strong>ste beslot<strong>en</strong>heid.<br />

Z o’n o m heining bestond aanvankelijk<br />

uil e<strong>en</strong> aard<strong>en</strong> wal, h o u t<strong>en</strong> palissade,<br />

d o o rn h aag o f dicht vlechtwerk van takk<strong>en</strong>.<br />

H et is niet toevallig dat het w oord tuin afkom<br />

stig is van 'tu n e ', e<strong>en</strong> oud w oord dat uiteindelijk<br />

o m heining van w ilg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t.<br />

Van Sypesteyn b eschreef in zijn boek<br />

hoe zo'n om heining in de loop d e r eeuw <strong>en</strong><br />

zijn verdedig<strong>en</strong>de noodzaak verloor, zoals dat<br />

m et kastel<strong>en</strong> ook h et geval was. Wel behield<br />

h et hek zijn functie van afscheidingsm ogelijkheid,<br />

e<strong>en</strong> aan duiding w aar h et eig<strong>en</strong> e rf begon<br />

<strong>en</strong> d at van e<strong>en</strong> an d er ophield. O ok werd<strong>en</strong><br />

hekk<strong>en</strong> geplaatst b in n <strong>en</strong> het eig<strong>en</strong> gebied,<br />

bijvoorbeeld om de toegang tot verschill<strong>en</strong>de<br />

tu in o n d erd el<strong>en</strong> te m arker<strong>en</strong>. E r o n t­<br />

stond bij d it alles m eer behoefte aan ruim te<br />

<strong>en</strong> op<strong>en</strong> h eid ; de tuinafscheiding w erd ‘doorzichtiger’,<br />

liet uitzicht op de buit<strong>en</strong>w ereld,<br />

m aar g unde ook e<strong>en</strong> blik naar b inn<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />

op<strong>en</strong> hek gaf daarbij visueel d iepte aan wat er<br />

ach te r lag w aardoor h e t ook e<strong>en</strong> perspectivi-<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> I I 1


** u ,/ j+t. tfWtAmW'<br />

d 's m ^nte-f,<br />

4t*~es .***»***« ^ r r x<br />

i! j n-fk+4-***' JCZZTZ &&4*+r<br />

. i '{ '£ * > K ^ 'f < r* * i c t i i * . z * ■ £ ■ f ö y -<br />

| % ***£*».<br />

■p*VWr -& S?/U^<br />

S~£t-£<br />

j»>-s -4^1.._ ■'Zü


s s a t<br />

/


Het oude tolhuis, de<br />

voormalige portierswoning<br />

aan de oprijlaan<br />

-aan Hoek<strong>en</strong>burg.<br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> de boomstamm<strong>en</strong><br />

door is direct<br />

naast het huis nog net<br />

e<strong>en</strong> gedeelte zichtbaar<br />

van het op<strong>en</strong>staande<br />

hek, ca 1900.<br />

S jj*-; ’J**<br />

■ è . l , '<br />

tolhuis) aan het hek der oprijlaan. Ju ist die toevoeging<br />

tuss<strong>en</strong> haakjes leidde h e t spoor naar<br />

h e t definitieve antw oord. W ant van d at tolhuis<br />

is e<strong>en</strong> o u d e ansichtkaart bew aard geblev<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> kaart, verstuurd in augustus 1901, m et de<br />

Prinses M ariannelaan gezi<strong>en</strong> vanaf de G eestbrug.<br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> de bom <strong>en</strong> is rechts h e t tolhuis te<br />

zi<strong>en</strong>, de voorm alige portiersw oning van H oek<strong>en</strong>burg.<br />

De eerste blik op de kaart is teleurstell<strong>en</strong>d.<br />

G e<strong>en</strong> hek te zi<strong>en</strong>, lijkt het. M aar e<strong>en</strong><br />

vergrootglas geeft e<strong>en</strong> andere, zeer verrass<strong>en</strong>de<br />

kijk. W ant d at glas o n th u lt tuss<strong>en</strong> de bom<br />

<strong>en</strong>, de vage conto u r<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>staand<br />

hek. En in die co n to u r<strong>en</strong> is duidelijk de krul<br />

te zi<strong>en</strong> die zo k<strong>en</strong> m erk <strong>en</strong> d is voor h e t oude<br />

H oek<strong>en</strong>burghek.<br />

Zo heeft die oude ansichtkaart h e t geheim<br />

ontsluierd van de plek w aar eertijds h e r hek<br />

stond. In 1911 m oest dit hek plaats m ak<strong>en</strong><br />

voor e<strong>en</strong> nieuw, d at de to<strong>en</strong>m alige eig<strong>en</strong>aar<br />

van H oek<strong>en</strong>burg, Ja n D aniël M artinus de<br />

Voogt, k ort daarvoor had gekocht op de were<br />

ld te n to o n ste llin g te B russel. G elukkig<br />

w achtte h e t o u d e hek e<strong>en</strong> m ooie nieuw e bestem<br />

m ing to<strong>en</strong> Jo n k h e e r Van Sypesteyn h e t in<br />

hetzelfde ja a r overbracht n aar zijn kasteelg<br />

ro n d in N ieuw -Loosdrecht. D aar staat h et<br />

nog steeds als e<strong>en</strong> bewijs h oezeer h e t de m oeite<br />

w aard is om zuinig te zijn op onze historische<br />

kostbaarhed<strong>en</strong>.<br />

S y p estey n e n h e t o u d e h e k van<br />

H o e k e n b u r g<br />

A ugustus 1995. R ond kasteel Sypesteyn in<br />

N ieuw -Loosdrecht h eerst de vredige stilte van<br />

e<strong>en</strong> O ud-H ollandse slottuin. R idderspor<strong>en</strong>,<br />

k attek ru id , kam ille <strong>en</strong> lav<strong>en</strong>del p ro b e re n<br />

sch u ch ter h u n tere kleur<strong>en</strong> te verberg<strong>en</strong> achter<br />

de b escherm <strong>en</strong>de haagjes. M aar h u n bed<br />

w elm <strong>en</strong> d e h o o g z o m e rg e u r v e rra a d t h <strong>en</strong><br />

keer op keer. D aarom w ord<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> geliefde<br />

landingsplek voor de h o n d e rd e n over elkaar<br />

buitel<strong>en</strong> d e vlinders. De zon speelt u itbundig<br />

m et h aar vrolijke licht over de vele koningsblauwe<br />

hekk<strong>en</strong>, die ieder e<strong>en</strong> stukje tuingeschied<strong>en</strong>is<br />

uitbeeld<strong>en</strong>. Elk hek heeft e<strong>en</strong> belangrijke<br />

functie in de tuin <strong>en</strong> h e t park: de<br />

één m arkeert de ingang, <strong>en</strong>kele andere de<br />

overgang n aar e<strong>en</strong> nieuw tuingedeelte, e<strong>en</strong><br />

volg<strong>en</strong>de vorm t e<strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>d e in d p u n t van<br />

e<strong>en</strong> laan, o f o m kadert e<strong>en</strong> bijzonder verge-<br />

114 TVE 1 Ie jrg. <strong>1997</strong>


■.. V \ -<br />

.<br />

f ><br />

■<br />

■<br />

■<br />

'<br />

#9$ ÉS®<br />

; ■<br />

; .S *<br />

: * - r - ,* •» -. ÜÜ<br />

..,= .V"<br />

Het Hoek<strong>en</strong>burghek met de contour<strong>en</strong> van kasteel Sypesleyn, 1996.<br />

zicht bij de bosrand. Van d aaru it is nog goed<br />

te zi<strong>en</strong> hoe diep de w eiland<strong>en</strong> ach ter het bos<br />

in de verte verdw ijn<strong>en</strong>. O ok is te zi<strong>en</strong> hoe,<br />

d o o r diezelfde w eiland<strong>en</strong>, lange slot<strong>en</strong> h et<br />

eertijds sijpel<strong>en</strong>de w ater vanuit die verre h orizon<br />

richting Sypesteyn br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />

H et oude H o ek<strong>en</strong>burghek heeft e<strong>en</strong> m ooi<br />

c<strong>en</strong>trale plaats gekreg<strong>en</strong> in de hoofdas van de<br />

tuin. H et staat fraai op de bru g over de gracht<br />

die hel park afscheidt van de slottuin, aan het<br />

begin van de lange lind<strong>en</strong>laan. Het is e<strong>en</strong> karakteristiek<br />

hek, verm oedelijk d a te re n d uit de<br />

vroege ach tti<strong>en</strong> d e eeuw, geheel in ijzer uitgevoerd,<br />

m et sierkrull<strong>en</strong>, boll<strong>en</strong>, zijvleugels <strong>en</strong><br />

korte tuss<strong>en</strong>spijl<strong>en</strong>. Die tuss<strong>en</strong>spijl<strong>en</strong> d i<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />

om ongew <strong>en</strong>ste dier<strong>en</strong> b u it<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong> . De<br />

beide zijvleugels h eb b <strong>en</strong> aan de b u it<strong>en</strong> k an t<br />

drie-dim <strong>en</strong>sionale pijlpunt<strong>en</strong>. De naam H oek<br />

<strong>en</strong> b u rg die bij de aankoop in 1911 nog gedeeltelijk<br />

aanwezig was in de bov<strong>en</strong>kant van<br />

h et hek, n et o n d e r de boll<strong>en</strong>, w erd d o o r Van<br />

Sypesteyn verw ijderd. In 1987 kwam tijd<strong>en</strong>s de<br />

TVE 15c jrir. 1967 115


estauratie van het hek het hekm erk op de<br />

hoofdspijl<strong>en</strong> weer duidelijk te voorschijn.<br />

Zo’n hekm erk is het m erktek<strong>en</strong> van de ijzerfabrikant.<br />

Het H oek<strong>en</strong>burghek draagt als hekmerk<br />

de bekroonde initial<strong>en</strong> WR.<br />

W andel<strong>en</strong>d in het park komt vanzelf de vraag<br />

naar bov<strong>en</strong> hoe de tuin van Hofwijck eruit zou<br />

hebb<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als Van Sypesteyn zijn werk<br />

daar had kunn<strong>en</strong> afmak<strong>en</strong>. Van Sypesteyn, die<br />

e<strong>en</strong> bewonderaar van Huyg<strong>en</strong>s was, woonde<br />

op 16 juli 1916 de oprichtingvergadering bij<br />

van de Ver<strong>en</strong>iging Hofwijck. H et doel was<br />

Hofwijck van de sloop te redd<strong>en</strong>. Van Sypesteyn<br />

werd bestuurslid <strong>en</strong> voorzitter van de<br />

restauratiecommissie. Hoewel het herstel van<br />

het Huis voorrang kreeg, wijst g<strong>en</strong>oem d voorzitterschap<br />

van Van Sypesteyn er op dat reeds<br />

to<strong>en</strong> de restauratie van de Hofwijcktuin minst<strong>en</strong>s<br />

zo belangrijk werd gevond<strong>en</strong>. Door e<strong>en</strong><br />

fundam <strong>en</strong>teel m<strong>en</strong>ingsverschil met de tamelijk<br />

tactloze <strong>en</strong> autoritaire Hofwijckvoorzitter,<br />

Hofstede de Groot, stapte Van Sypesteyn echter<br />

in 1918 uit die restauratiecommissie <strong>en</strong> bedankte<br />

uiteindelijk ook voor het lidmaatschap<br />

van de Ver<strong>en</strong>iging. Van e<strong>en</strong> historisch goed<br />

doordachte reconstructie van de Hofwijcktuin<br />

kwam daardoor niet veel terecht. Wellicht zou<br />

de jonkheer er ook voor gezorgd hebb<strong>en</strong> dat<br />

in de Hofwijcktuin veel m eer ‘op<strong>en</strong>-deur<strong>en</strong>werck’<br />

waar Constantijn Huyg<strong>en</strong>s reeds over<br />

schreef was gekom<strong>en</strong> . Dat zou ongetwijfeld<br />

het Huis, de beeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> de tuin e<strong>en</strong> betere<br />

bescherm ing hebb<strong>en</strong> gebod<strong>en</strong> dan de kwetsbare<br />

situatie van nu.<br />

De terugtocht uit het park voert weer door<br />

het oude hek van H oek<strong>en</strong>burg. H et voelt als<br />

de herleving van e<strong>en</strong> stukje lang vervlog<strong>en</strong><br />

Voorburg. Zo maar binn<strong>en</strong> handbereik. Maar<br />

op het m om <strong>en</strong>t dat ik het hek e<strong>en</strong> laatste keer<br />

wil aanrak<strong>en</strong>, flitst ope<strong>en</strong>s de schim van de<br />

jonkheer door mij he<strong>en</strong>. Alsof hij t<strong>en</strong> afscheid<br />

nog e<strong>en</strong>m aal over de brug komt aangelop<strong>en</strong>,<br />

zoals hij dat, tot zijn overlijd<strong>en</strong> in 1937, honderd<strong>en</strong><br />

ker<strong>en</strong> m oet hebb<strong>en</strong> gedaan. Uiteraard<br />

is hij vergezeld van zijn trouwe hond<strong>en</strong>.<br />

Die ligg<strong>en</strong> hier dichtbij het H oek<strong>en</strong>burghek<br />

begrav<strong>en</strong> op het hond<strong>en</strong>kerkhof, diep onder<br />

het gras van de langgerekte singel. E<strong>en</strong> verstild<br />

plekje achter de mooiste vormboom uit<br />

de tuin <strong>en</strong> vlakbij het oude beeld van Nimrod,<br />

de bescherm god van de jacht. Als t<strong>en</strong>slotte<br />

het hek voorzichtig dichtvalt ligg<strong>en</strong> drie<br />

eeuw<strong>en</strong> tuingeschied<strong>en</strong>is achter mij. Gelukkig<br />

weet ik die nu veilig bescherm d door de ti<strong>en</strong><br />

eerbiedwaardige hekk<strong>en</strong>. Die hebb<strong>en</strong> het nu<br />

al drie eeuw<strong>en</strong> trouw volgehoud<strong>en</strong>. Ze zull<strong>en</strong><br />

hier zeker nog eeuw<strong>en</strong>lang hun dankbare<br />

taak kunn<strong>en</strong> vervull<strong>en</strong>.<br />

Opgedrag<strong>en</strong> aan Jeannette van Schaik, Jose fine<br />

Boers, H <strong>en</strong>k Boers, H a n s van Roon <strong>en</strong> al die andere<br />

vrijwilligers die in de tachtiger jar<strong>en</strong> de tuin van<br />

Sypesteyn hebb<strong>en</strong> gered uit de verwaarloosde <strong>en</strong> diep<br />

vervall<strong>en</strong> staat, <strong>en</strong> die met veel piëteit, deskundigheid<br />

<strong>en</strong> noeste arbeid de tuin weer hebb<strong>en</strong> teruggebracht<br />

lol de Oud-Nederlandse bloem<strong>en</strong>hof die de<br />

naarn Sypesteyn weer met ere kan drag<strong>en</strong>.<br />

Bronn<strong>en</strong><br />

Oud-Archief Cieme<strong>en</strong>te Voorburg; Archief Huyg<strong>en</strong>smuseum<br />

I Iofwijck, Voorburg; Archief kasteel-museum Sypesteyn,<br />

Nieuw-Loosdrecht.<br />

C.H.C.A.van Sypesteyn, Oud-Nederlandsche tuinkunst (I)<strong>en</strong><br />

Haag 1910)<br />

A.l). Wumkcs, Jhr Catharinus H<strong>en</strong>ri Cornells Ascanius van Sypesteyn.<br />

Kleine kroniek van zijn lev<strong>en</strong> (Nieuw-Loosdrecht<br />

1971)<br />

Ir<strong>en</strong>e Dankelman, ‘Jonkheer van Sypesteyn. Aanleg terrein.<br />

Onderdel<strong>en</strong> van de aanleg’ in: Ir<strong>en</strong>e Dankelman, Tammo<br />

Smith <strong>en</strong> André van der Goes (ed), I)e Sypesteyn. 16e<br />

eeuwse tuin uit de 20e eeuw (Loosdrecht 1977)<br />

Josef me Boers <strong>en</strong> Jeannette van Schaik, ‘De hekwerk<strong>en</strong> van<br />

kasteel Sypesteyn. Symbiose van tuinarchitectuur <strong>en</strong><br />

smeedkunst’, Gro<strong>en</strong> nr 7/8 (1988)<br />

J.M.van Schaik, E<strong>en</strong> rondgang door de tuin<strong>en</strong> van kasteel Sypesteyn<br />

(Nieuw-Loosdrecht 1993)<br />

A.J.A.M.Lisman, ‘Toegangshekk<strong>en</strong> in de <strong>Vecht</strong>streek’, Jaarboekje<br />

van het Oudheidkundig G<strong>en</strong>ootschap Niflerlake (1994)<br />

Kees van der Leer, ‘Constantijn Huijg<strong>en</strong>s op Hofwijck. E<strong>en</strong><br />

hoveling als hov<strong>en</strong>ier’, Historisch Voorhurg jrg 2 nr 2<br />

(1996)<br />

116 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>


Jonkheer Catharinus H<strong>en</strong>ri Cornells<br />

Ascanius van Sypesteyn<br />

A l Eerelman <strong>en</strong> A.P. Hanselman<br />

De meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in deze regio toet<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>woordig<br />

wel dat het middeleeuws aando<strong>en</strong>de Kasteel-Museum<br />

Sypesteyn in Nieuw-Loosdrecht pas aan het begin<br />

van deze eeuw is gebouwd door de Haagse jonkheer<br />

Van Sypesteyn. In het voorgaande artikel zijn<br />

reeds vele gegev<strong>en</strong>s over zijn lev<strong>en</strong> vermeld. Maar<br />

wie was hij eig<strong>en</strong>lijk, met wie had hij contact <strong>en</strong> hoe<br />

zag hij eruit? Dit zijn slechts e<strong>en</strong> klein aantal vrag<strong>en</strong><br />

die over deze fasciner<strong>en</strong>de <strong>en</strong> gedrev<strong>en</strong> man te<br />

stell<strong>en</strong> zijn.<br />

De jo n k h eer kwam aan h et einde van de vorige<br />

eeuw als e<strong>en</strong> vreem deling n aar het geïsoleerde<br />

L oosdrecht m et e<strong>en</strong> uitzonderlijke missie;<br />

h et bouw <strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kasteel. H oe kek<strong>en</strong><br />

de bew oners van h et d o rp teg<strong>en</strong> hem aan?<br />

Vel<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aan h et begin van<br />

deze eeuw voor hem gew erkt, m et hem sam<br />

<strong>en</strong>gew erkt o f zijn op e<strong>en</strong> an d ere m anier<br />

m et hem in aanraking gekom <strong>en</strong>. De jo n k h e e r<br />

had bijvoorbeeld nauw contact m et dom inee<br />

Vell<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> de schoolm eester V oogsgeerd,<br />

die heid<strong>en</strong> interesse h add<strong>en</strong> in de geschied<strong>en</strong>is<br />

van het d o rp L oosdrecht <strong>en</strong> zodo<strong>en</strong>de ook<br />

zeer geïnteresseerd w ar<strong>en</strong> in de bouw van het<br />

kasteel <strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>is van de fam ilie<br />

Van Sypesteyn. B eid<strong>en</strong> hielp<strong>en</strong> m et de aankoop<br />

van de grond, zij d ed <strong>en</strong> historisch onderzoek<br />

<strong>en</strong> o n d erh ield <strong>en</strong> e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve briefwisseling<br />

m et de jonkheer. H et leek er echter<br />

op d at er co n cu rr<strong>en</strong> tie was tuss<strong>en</strong> deze twee<br />

‘volgeling<strong>en</strong>’, m et nam e van de k ant van<br />

V oogsgeerd. To<strong>en</strong> hij h o o rd e d at de dom inee<br />

e<strong>en</strong> boek over de geschied<strong>en</strong>is van Loosdrech<br />

t wilde schrijv<strong>en</strong>, stuurde hij e<strong>en</strong> felle<br />

b rief n aar de jonkheer: Het eerste <strong>en</strong> het laatste<br />

w oord m oet aan ons. Wij schrijv<strong>en</strong> h ier de<br />

geschied<strong>en</strong>is.' V oogsgeerd was waarschijnlijk<br />

bang zijn bevoorrechte plaats te verliez<strong>en</strong>. Hij<br />

liet ge<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>heid voorbij gaan om zijn<br />

sym pathie voor de jo n k h eer <strong>en</strong> de bouw van<br />

zijn kasteel te ton<strong>en</strong>, waarbij hij veelal hoogdrav<strong>en</strong>de<br />

taal uitte: E<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>jarige held<strong>en</strong> onderneming.<br />

Het groote publiek weet niet <strong>en</strong> beseft niet,<br />

wat hel is geweest; maar ik kan er wat beter over oordel<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> daarom kan ik ook beter waarder<strong>en</strong>. Het is<br />

e<strong>en</strong> geschiedk undige herovering; e<strong>en</strong> historische overwinning,<br />

zichtbaar <strong>en</strong> lastbaar voor de gehele wereld.?...).<br />

Zo schreef hij ti<strong>en</strong> ja a r n ad at de jo n k ­<br />

h e e r b eg o n n <strong>en</strong> was m et de bouw van h e t kas­<br />

teel.-<br />

Van Sypesteyn was e<strong>en</strong> echte aristocraat van<br />

de oude stem pel, zijn fam ilie <strong>en</strong> zijn stand war<strong>en</strong><br />

erg belangrijk voor hem . De contact<strong>en</strong><br />

m et m <strong>en</strong>s<strong>en</strong> die hij als zijn gelijke zag, war<strong>en</strong><br />

dan ook over h et algem e<strong>en</strong> goed, hij kon zeer<br />

hoffelijk <strong>en</strong> charm ant zijn. Toch was er sprake<br />

van e<strong>en</strong> zekere afstandelijkheid van zijn kant.<br />

Hij schiep ge<strong>en</strong> afstand maar er was afstand <strong>en</strong> op<br />

die afstand was hij beminnelijk <strong>en</strong> liet hij ook zijn<br />

hart sjneh<strong>en</strong> B uit<strong>en</strong> de vri<strong>en</strong>dschapp<strong>en</strong><br />

Jonkh<strong>en</strong> C.H.C.A. van Sypesteyn (1857-1937).<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong><br />

117


Opgraving<strong>en</strong> in 1911 van de fu n ­<br />

dam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het huis Sypesteyn.<br />

m et de notab el<strong>en</strong> van h et d o rp h ad Van Sypesteyn<br />

natuurlijk ook contact m et zijn w erknem<br />

ers. Hij gedroeg zich ook teg<strong>en</strong>over h<strong>en</strong><br />

over h e t algem e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>delijk, m aar hij liet<br />

wel m erk<strong>en</strong> d at hij de m eerd ere was. E r was<br />

e<strong>en</strong> duidelijke kloof, de w erknem ers m oest<strong>en</strong>,<br />

als zij bij hem b in n <strong>en</strong> kw am <strong>en</strong>, blijv<strong>en</strong> staan<br />

<strong>en</strong> vooral de pet afnem <strong>en</strong>. Hij d u ld d e ge<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>spraak<br />

<strong>en</strong> wilde zeker n iet als h u n gelijke<br />

b eh an d eld w ord<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> arb eid er die e<strong>en</strong>s opm<br />

erkte als ik zoveel geld had als u wou ik niel in<br />

zo’n oud pak lop<strong>en</strong>, kon onm iddellijk vertrekk<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> hoefde niet m eer terug te kom <strong>en</strong>.'<br />

O ok was hij vrij w antrouw <strong>en</strong>d. Als hij m erkte<br />

d at e<strong>en</strong> van zijn w erknem ers iets verkeerd had<br />

gedaan, gaf hij h <strong>en</strong> e<strong>en</strong> boete, dan hield hij<br />

bijvoorbeeld e<strong>en</strong> rijksdaalder van h e t loon in.5<br />

Aan de an d ere kant m aakt<strong>en</strong> de werklui<br />

ook wel gebruik van zijn vri<strong>en</strong>delijkheid. Als<br />

zij iets interessants vond<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s h e t o n d erzoek<strong>en</strong><br />

van de g ro n d <strong>en</strong> d it aan de jo n k h eer<br />

gav<strong>en</strong>, kreg<strong>en</strong> zij van hem e<strong>en</strong> borrel. En zo<br />

geb eu rd e h e t d at w erknem ers e<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong><br />

voorw erp, bijvoorbeeld e<strong>en</strong> oude kruik, in<br />

tw eeën brak <strong>en</strong> <strong>en</strong> hem d it o p verschill<strong>en</strong>de<br />

dag<strong>en</strong> gav<strong>en</strong>, om op die m an ier twee drankjes<br />

in de w acht te slep<strong>en</strong>.6 O ok verrast<strong>en</strong> zij hem<br />

wel e<strong>en</strong>s m et e<strong>en</strong> stuk (semi-) antiek uit eig<strong>en</strong><br />

huis, d at zij o n d e r de aarde sm eerd<strong>en</strong> om h et<br />

zo e<strong>en</strong> o u d e r uiterlijk te gev<strong>en</strong>, w aarvoor zij<br />

w eer e<strong>en</strong> borrel kreg<strong>en</strong>.<br />

E én van de w erklied<strong>en</strong> m et wie Van Sypesteyn<br />

regelm atig on<strong>en</strong> ig h eid had, was de m etselaar<br />

H arm s<strong>en</strong>. Hij had in 1902 o p d rach t gekreg<strong>en</strong><br />

de oude gracht<strong>en</strong> uit te grav<strong>en</strong> <strong>en</strong> te herstell<strong>en</strong>.<br />

H ierbij m aakte hij ech te r volg<strong>en</strong>s de jo n k ­<br />

h e e r grove fout<strong>en</strong>. Hij verzweeg d at hij fundam<br />

<strong>en</strong>t<strong>en</strong> had gevond<strong>en</strong>, om dat h ierd o o r vertraging<br />

op zou tred<strong>en</strong>. In zijn contract stond<br />

dat hij in zo 'n geval al h et werk stil zou m oet<strong>en</strong><br />

legg<strong>en</strong>. O ok m aakte hij e<strong>en</strong> fout in de<br />

loop van de g racht<strong>en</strong>, vroeg hoge lon<strong>en</strong> voor<br />

niet n ad er toegelichte karweitjes <strong>en</strong> sloopte<br />

zo n d er overleg oude, belangrijke del<strong>en</strong> van<br />

de huiz<strong>en</strong> die voorhe<strong>en</strong> op h et terrein stond<strong>en</strong>.<br />

Zo w erd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> fraaie oude m u u r m et<br />

glas-in-lood raam <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kelder m et m iddeleeuwse<br />

kloosterm opp<strong>en</strong> niet voor het nageslacht<br />

bew aard. Van Sypesteyn was e<strong>en</strong> m an<br />

die zijn bevel<strong>en</strong> tot o p de letter opgevolgd wilde<br />

zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> was zodo<strong>en</strong>de zeer ontevred<strong>en</strong><br />

over deze w erkm an. Door deze handeling<strong>en</strong>, in<br />

verband met andere bedriegerij<strong>en</strong> was deze persoon<br />

weliswaar gelukkig dadelijk ontmaskerd <strong>en</strong> voorgoed<br />

verwijderd, doch er was toch belangrijke schade (...)<br />

toegebracht, zo schreef de jonkheer.8 H arm s<strong>en</strong><br />

heeft, n ad at hij in ong<strong>en</strong> ad e was gevall<strong>en</strong>,<br />

n o o it m eer op h et kasteelterrein gewerkt.<br />

G ed u r<strong>en</strong> d e de bouw was H arm s<strong>en</strong> ge<strong>en</strong>szins<br />

de <strong>en</strong>ige m et wie Van Sypesteyn in de clinch<br />

lag. In 1911 gaf de jo n k h eer De V rind jr., e<strong>en</strong><br />

1laagse architect, de opdrach t e<strong>en</strong> ontw erp te<br />

m ak<strong>en</strong> voor de bouw van h et kasteel. Zij war<strong>en</strong><br />

h et ech ter vaak one<strong>en</strong>s. De jo n k h e e r wilde<br />

zo veel m ogelijk oude m aterial<strong>en</strong> in het<br />

kasteel verw erk<strong>en</strong>, om dat d at n aar zijn me-<br />

I IS<br />

TVE I V jrg. <strong>1997</strong>


ning dc au th <strong>en</strong> ticiteit van het kasteel t<strong>en</strong> goede<br />

kwant. De V rind stond er echte r op de d eu ­<br />

r<strong>en</strong>, kozijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> dergelijke o n d erd el<strong>en</strong> gewoon<br />

in oude stijl n a te m ak<strong>en</strong>. H ierdoor<br />

voelde de jo n k h e e r zich nogal teg<strong>en</strong> het zere<br />

he<strong>en</strong> geschopt <strong>en</strong> schreef hij verscheid<strong>en</strong>e<br />

m al<strong>en</strong> m o p p er<strong>en</strong> d in de kantlijn van de briev<strong>en</strong><br />

die hij van De V rind kreeg: “o nnodige bem<br />

oeiing'." O ok vond de jo n k h eer dat De<br />

V rind niet snel g<strong>en</strong>oeg werkte. O ndanks dit alles<br />

was hun persoonlijke contact in de beginjar<strong>en</strong><br />

van de bouw redelijk goed: de jo n k h eer<br />

gaf de architect zo nu <strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> gesch<strong>en</strong>kje,<br />

vaak in de vorm van et<strong>en</strong> o f d ran k <strong>en</strong> zij hadd<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve briefwisseling. De spanning<strong>en</strong><br />

b eg o n n <strong>en</strong> ech ter steeds m eer op te lop<strong>en</strong>.<br />

De briev<strong>en</strong> van De Vrind w erd<strong>en</strong> steeds<br />

korter <strong>en</strong> m in d er vaak verstuurd, wat uiteraard<br />

ook te m ak<strong>en</strong> had m et de Eerste W ereldoorlog.<br />

M aar in 1918 barstte de bom . Van Svpestcyn<br />

beschuldigde De Vrind ervan ge<strong>en</strong><br />

belangstelling te hebb<strong>en</strong> voor de herbouw van<br />

e<strong>en</strong> gebouw tje op h e t voorplein. Deze o n tk <strong>en</strong> ­<br />

de. <strong>en</strong> lichtte toe dal hij vanuit D <strong>en</strong> H aag we i­<br />

nig kon do<strong>en</strong> om dat de jo n k h eer ge<strong>en</strong> inform<br />

atie o pstuurde, m aar dit hielp niets. In<br />

augustus van dat jaar w erd de laatste brief geschrev<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> het contact verbrok<strong>en</strong>. V anaf die<br />

datum liet Van Sypesteyn de bouw tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />

m ak<strong>en</strong> d o o r de L oosdrechtse tim m erm an<br />

H <strong>en</strong> n ip m an <strong>en</strong> was hij w eer volledig eig<strong>en</strong><br />

baas. In 1927 w erd de bouw d o o r geldgebrek<br />

gestopt, h e t kasteel is h e d e n te n d a g e nog<br />

steeds niet afgebouw d. Dit is o n d e r m eer te<br />

zi<strong>en</strong> is aan de blinde m u u r aan de tuinzijde<br />

van h et kasteel.<br />

We w et<strong>en</strong> nu iets m eer over de contact<strong>en</strong> van<br />

de jo n k h eer m et de bevolking van Nieuw-<br />

L oosdrecht. M aar wat vond m <strong>en</strong> van hem , van<br />

zijn verschijning, hoe zag hij eruit? B ek<strong>en</strong>d is<br />

dat hij zich vervoerde m et e<strong>en</strong> ezelwag<strong>en</strong>tje.<br />

De ezel was nogal koppig <strong>en</strong> w eigerde zo nu<br />

<strong>en</strong> d an elke di<strong>en</strong>st, zo w eigerde hij over brugg<strong>en</strong><br />

zo n d er leu ning<strong>en</strong> te lop<strong>en</strong>. H et beest<br />

m oest dan m et de w ag<strong>en</strong> n aar de overkant getrokk<strong>en</strong><br />

w ord<strong>en</strong>, waarbij h et e<strong>en</strong>s gebeurde<br />

dat de jo n k h eer m et zijn vervoer in h et w ater<br />

belandde. De k in d er<strong>en</strong> uit h et d o rp vond<strong>en</strong><br />

de ezelwag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> fraaie nieuw igheid, zeker<br />

als zij e<strong>en</strong>s m ee m ocht<strong>en</strong> rijd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal<br />

van h<strong>en</strong> speeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> spelletje m et de jo n k ­<br />

h e e r <strong>en</strong> zijn wag<strong>en</strong>. Als hij m et zijn ezel het<br />

d o rp in ging, wat zo’n drie keer p e r week gebeurde,<br />

stond<strong>en</strong> zij hem op te w acht<strong>en</strong>. Dan<br />

grep <strong>en</strong> zij de teugels b eet om de wag<strong>en</strong> te<br />

stopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> vroeg<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>delijk doch d rin ­<br />

g<strong>en</strong>d om e<strong>en</strong> noot. H ierop gooide Van Sype-<br />

K uaiiSJ<br />

/•rr<br />

k 1<br />

emmm<br />

mf:<br />

>■’ ba*<br />

i», _Ksstdff<br />

fSesleyn?<br />

....... . ; * \ *7 .............. : mm.<br />

Luchtfoto Kasled-museum Sypesteyn, ca I960.<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong><br />

1I!)


Interimr b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>zaal.<br />

I» —<br />

yv<br />

, -*KSlgi<br />

, i “V'X. i<br />

steyn e<strong>en</strong> handvol not<strong>en</strong> op straat, die de kinder<strong>en</strong><br />

snel opraapt<strong>en</strong>, waarna ze hetzelfde<br />

trucje nog e<strong>en</strong>s probeerd<strong>en</strong>." Ook reed de<br />

jonkheer het (voormalige) schoolplein teg<strong>en</strong>over<br />

het kasteel wel e<strong>en</strong>s op <strong>en</strong> deelde daar<br />

appels <strong>en</strong> andere ding<strong>en</strong> uit de tuin uit aan de<br />

kinder<strong>en</strong>."1<br />

Behalve door zijn ezelwag<strong>en</strong> viel de jonkheer<br />

op door zijn kleding <strong>en</strong> zijn hond<strong>en</strong>. Hij<br />

wandelde vaak met zijn hond<strong>en</strong> door de tuin<br />

<strong>en</strong> zij vergezeld<strong>en</strong> hem vaak tijd<strong>en</strong>s het thee<br />

drink<strong>en</strong>. Gesuggereerd wordt wel dat deze<br />

huisdier<strong>en</strong> het gemis aan e<strong>en</strong> echtg<strong>en</strong>ote opvuld<strong>en</strong>;<br />

de jonkheer bleef zijn lev<strong>en</strong> lang ongehuwd.<br />

Hel staat in ieder geval vast dat hij<br />

zeer aan zijn hond<strong>en</strong> gehecht was, in de tuin<br />

is dan ook e<strong>en</strong> apart hond<strong>en</strong>kerkhof te vind<strong>en</strong>.<br />

Jonkheer van Sypesteyn zag zichzelf wel als<br />

e<strong>en</strong> aristocraat, m aar zo zag hij er, wat zijn kleding<br />

betreft, in anderm ans og<strong>en</strong> zeker niet<br />

uit. Hij droeg e<strong>en</strong> oude jas, e<strong>en</strong> donker pak,<br />

handscho<strong>en</strong><strong>en</strong> met gat<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> deftige donkere<br />

hoed, waar vaak e<strong>en</strong> scheur in zat. Hij<br />

was erg m ager <strong>en</strong> had e<strong>en</strong> grote, grijze snor.<br />

Hij zag er altijd slordig uit, maar was desalniettem<br />

in e<strong>en</strong> indrukwekk<strong>en</strong>d figuur, (...) wel<br />

iemand waar, in mijn oog, iedere<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beetje teg<strong>en</strong>op<br />

keek." Hij was e<strong>en</strong> m arkante man, m et<br />

e<strong>en</strong> m arkante missie, waar nu nog over gepraat<br />

wordt <strong>en</strong> wi<strong>en</strong>s nalat<strong>en</strong>schap nu nog te<br />

zi<strong>en</strong> is!<br />

In h e t k ad er van zijn stu d ie geschied<strong>en</strong>is aan de<br />

U niversiteit U trecht h e e ft A rth u r H anselm an in o p ­<br />

d rach t van K asteel-M useum Sypesteyn onderzo ek<br />

gedaan naar h et lev<strong>en</strong>, de contact<strong>en</strong> <strong>en</strong> de doelstelling<strong>en</strong><br />

van jo n k h eer C .H .C .A . van Sypesteyn. H ierv<br />

oor h eeft hij in fo rm atie uit h et arch ief van h e t kasteel-m<br />

useum <strong>en</strong> uit interview s verw erkt. Dit artikel<br />

is geschrev<strong>en</strong> d o o r M artine E erelm an <strong>en</strong> A rthur<br />

H anselm an m et m edew erking van K asteel-M useum<br />

Sypesteyn <strong>en</strong> g eeft e<strong>en</strong> k o rte im pressie van h et onderzoek.<br />

N ot<strong>en</strong><br />

1. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van Voogsgeerd,<br />

gedateerd 10-12-1904, inv<strong>en</strong>tarisnummer ISO.<br />

2. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van Voogsgeerd,<br />

gedateerd 14-8-1909, inv<strong>en</strong>tarisnummer 180.<br />

?>. A.D. Wumkes, jhr Catharinus H<strong>en</strong>ri Cornells Aseanius van<br />

Sypesteyn. Kleine kroniek van zijn tev<strong>en</strong> (Nieuw-I.oosdrecht,<br />

Van Sypesteyn Stichting 1971), 78,<br />

4. Ibidem, 79.<br />

5. Ibidem, 52.<br />

0. Ibidem, 87.<br />

7. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, inv<strong>en</strong>tarisnummer<br />

171.<br />

8. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van De Vrind,<br />

gedateerd 25-9-1912, inv<strong>en</strong>tarisnummer 185.<br />

9. 111lot tnalie afkomstig uit e<strong>en</strong> interview van A.P. Hanselman<br />

met mevrouw van der Vliet, 26 november 1990.<br />

10. Informatie afkomstig uit e<strong>en</strong> interview van A.P. Hanselman<br />

met mevrouw Doets, 10 december 1996.<br />

11. Informatie afkomstig uit e<strong>en</strong> interview van A.P. Hanselman<br />

met de heer Lamme, 18 november 1990.<br />

120 I'VE 15e jrg. <strong>1997</strong>


Jo h a n n e s B o d e c h e e rB e n n in g h (1606-1642)<br />

Zijn gedicht<strong>en</strong> als bron voor g<strong>en</strong>ealogische gegev<strong>en</strong>s<br />

B. de Ligt<br />

O p ongeveer zesjarige leeftijd verhuisde Jo ­<br />

hannes B odecheer B <strong>en</strong>ningh m et zijn ouders<br />

van zijn geboorteplaats L oosdrecht n aar Alkmaar.<br />

Dat was in 1611. In L eid<strong>en</strong> <strong>en</strong> A m sterdam<br />

ontw ikkelde hij zich tot d ich ter <strong>en</strong> geleerde.<br />

Quotidie morimurvms zijn lijfspreuk: Dagelijks<br />

sterv<strong>en</strong> wij. In 1642 overleed hij daadwerkelijk,<br />

m isschi<strong>en</strong> wel tot zijn eig<strong>en</strong> verbazing.<br />

N u is hij bijna verget<strong>en</strong>.<br />

Behalve dich ter <strong>en</strong> geleerde was hij als zoon,<br />

kleinzoon, broer, zwager <strong>en</strong> neef, onderd eel<br />

van e<strong>en</strong> fam ili<strong>en</strong>etw erk dat zich vooral in Amsterdam<br />

<strong>en</strong> het Gooi m anifesteerde o n d e r de<br />

nam <strong>en</strong> B odecheer <strong>en</strong> B anning (of B <strong>en</strong>ning)<br />

natuurlijk, <strong>en</strong> ook Stachouw er <strong>en</strong> C oppit. Dan<br />

gaat h et over pred ik an t<strong>en</strong> , rijke kooplui <strong>en</strong> invloedrijke<br />

am bt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>. In Enkele aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />

betreff<strong>en</strong>de vroege Amsterdammers in het Goot heeft<br />

P.M. Vrijlandt over h <strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong>.' O ver de<br />

Stachouw ers d eed C.A. van W oelder<strong>en</strong> d at al<br />

eerder.2 A anvulling<strong>en</strong> hiero p gav<strong>en</strong> onlangs G.<br />

A dem a <strong>en</strong> F.j.j. de G oover.'<br />

Veel van B odecheers poëzie is geleg<strong>en</strong>heidswerk.<br />

In dat soort gedicht<strong>en</strong> figurer<strong>en</strong> m <strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />

natuurlijk net e<strong>en</strong> beetje anders dan in de officiële<br />

stukk<strong>en</strong>. I loewel het over het algem e<strong>en</strong> gevaarlijk<br />

is gedicht<strong>en</strong> te gebruik<strong>en</strong> als b ro n voor<br />

biografische o f soortgelijke doeleind<strong>en</strong>, lijkt d at<br />

in dit geval niet zo’n waagstuk: de door Bodecheer<br />

verm elde persoonsgegev<strong>en</strong>s zijn m eestal<br />

volstrekt ondubbelzinnig . De verslaggever w int<br />

het in deze p< lëzie regelm atig van de dichter. O m ­<br />

dat die v erslaggeving o n d e r an d ere betrekking<br />

h eeft op e<strong>en</strong> aantal m <strong>en</strong>s<strong>en</strong> die in h et vroeg zev<strong>en</strong><br />

ti<strong>en</strong>de-eeuwse Loosdrecht <strong>en</strong> in h et Gooi e<strong>en</strong><br />

rol o f rolletje h ebb<strong>en</strong> gespeeld, is h et m isschi<strong>en</strong><br />

aardig h ier aan <strong>en</strong>kele van zijn gedicht<strong>en</strong> wat<br />

m eer b ek <strong>en</strong>dheid te gev<strong>en</strong>.<br />

Lev<strong>en</strong>sloop<br />

H et lev<strong>en</strong> van Johannes was <strong>en</strong>erver<strong>en</strong>d. In 1606<br />

w erd hij geb o r<strong>en</strong> als waarschijnlijk de o p e e n na<br />

oudste zoon van Nicolaas B odecherus. In 1620<br />

w erd hij als 14-jarige ingeschrev<strong>en</strong> als letter<strong>en</strong> ­<br />

s tu d e n tin L eid<strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1624 prom oveerde hij.<br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> 1629 <strong>en</strong> 1638 was hij er h o ogleraar in de<br />

ethica <strong>en</strong> sinds 1635 ook in de physica. In 1631,<br />

hij was to<strong>en</strong> ongeveer 25 jaar oud, hekelde hij<br />

de verdorv<strong>en</strong> zed<strong>en</strong> v an zijn stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> geschrift<br />

m et de titel: Satyricon in anruptaejuv<strong>en</strong>tutis<br />

mores corruptos. In die tijd was h et Latijn de voertaal<br />

in academ ische kring<strong>en</strong>. De s<strong>en</strong>aat van de<br />

Lcidse universiteit m oest er aan te pas kom <strong>en</strong> om<br />

e<strong>en</strong> stu d <strong>en</strong> t<strong>en</strong>opro c r de kop in te drukk<strong>en</strong>; de<br />

jonge professor kreeg e<strong>en</strong> berisping. In 1638<br />

vroeg hij aan curator<strong>en</strong> verlof om als politiek raad<br />

in di<strong>en</strong>st te tred <strong>en</strong> van de W estindische C om ­<br />

pagnie. Als zodanig vertrok hij n aar Brazilië. Bij<br />

die geleg<strong>en</strong>heid gaf C onstantijn H uyg<strong>en</strong>s als getuig<strong>en</strong><br />

is over hem dat hij e<strong>en</strong> knappe jonge m an<br />

was <strong>en</strong> goed schreef.Vin 1640 blijkt hij krankzinnig<br />

te zijn <strong>en</strong> in 1642 w ordt gem eld, dat hij is<br />

overled<strong>en</strong>.<br />

Behalve w et<strong>en</strong>schappelijke geschrift<strong>en</strong> heel t<br />

Johannes B odecheer B <strong>en</strong>ningh e<strong>en</strong> aantal letterkundige<br />

w erk<strong>en</strong> gepubliceerd. In 1634 versche<strong>en</strong><br />

zijn treurspel I)tdo. O ft’Heylloo.seMinnetocht<br />

over de tragische liefdesgeschied<strong>en</strong>is van<br />

deze Carthaagse vorstin <strong>en</strong> de Trojaanse held A<strong>en</strong>eas.<br />

In zijn GoudeMuntgoddinhad hij al eerd er<br />

de geldzucht gehekeld. Van 1639 dater<strong>en</strong> de Epigrammata<br />

Americana ad (...) comiteml. Mauritium,<br />

dat zijn de A m erikaanse p u n td ich t<strong>en</strong> , opgedrag<strong>en</strong><br />

aan graaf Johan M aurits van Nassau, ‘de<br />

Braziliaan’, die de N ederlandse expansie in Brazilië<br />

leidde. B odecheers baas dus. In h et kader<br />

van dit artikel zijn echte r twee andere bundels<br />

gedicht<strong>en</strong> belangrijk<strong>en</strong><br />

Vader Nicolaas<br />

De eerste is Leydsche Oorlofdagh<strong>en</strong>: O f Nederduytselie<br />

Gedicht<strong>en</strong>, uitgegev<strong>en</strong> te A m sterdam in<br />

1630 bij Jacob Acrtsz. Golom. De bundel is opgedrag<strong>en</strong><br />

aan de Leidse stadsregering, want<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 121


]:3M<br />

\éti<br />


E<strong>en</strong> familie van baljuws<br />

Interessant ook is het Grafschrift Van mijn Gom<br />

Stans B<strong>en</strong>ningh, Baljuw van de Loosdrecht, Mijnd<strong>en</strong>,<br />

<strong>en</strong>de Teckop uit decem ber 1(127. Voor e<strong>en</strong><br />

goed begrip: ‘rechtevoort’ betek<strong>en</strong>t ‘zojuist’<br />

<strong>en</strong> ‘nos<strong>en</strong>’ is ‘verdriet d o<strong>en</strong>’.<br />

Verrotte be<strong>en</strong><strong>en</strong> van ons schier gedoelde stom,<br />

Welch lang e<strong>en</strong> Ha nnings noem gedroeg<strong>en</strong> heeft met eer<strong>en</strong>,<br />

Wilt doch uw nae-neef niet uyt uwe grafstee weer<strong>en</strong>;<br />

Ontfanght m 7 donckre hol, dat yeder e<strong>en</strong> maeckt lam,<br />

Hem wi<strong>en</strong> de str<strong>en</strong>ghe dood het lieve lev<strong>en</strong> neem<br />

In 7 midd<strong>en</strong> van sijn tijd, <strong>en</strong> indi<strong>en</strong> u de zeereu<br />

Van oase quael<strong>en</strong> noch e<strong>en</strong> weynigh kunn<strong>en</strong> deer<strong>en</strong>,<br />

We<strong>en</strong>t dat ons rechtevoort dit onheyl over-quam.<br />

Enghy ooek blanche Dracht, die in de Loosdrechts wij ek<strong>en</strong><br />

De voll<strong>en</strong> over-vloed niet volle vloed<strong>en</strong> loost,<br />

7 Is recht, dat desa dood u op het hooghste noosl<br />

Dat ghy de golfjes heet wat loomer he<strong>en</strong> te strijek<strong>en</strong><br />

Voor-bij de kant<strong>en</strong> van uw vette boter-wey.<br />

En luystert in het oor der glaasjes droef geschrey.<br />

Het geslacht B<strong>en</strong>ning of Banning was e<strong>en</strong><br />

zeer voornaam Amsterdams geslacht, dat daar<br />

eeuw<strong>en</strong>lang de schep<strong>en</strong>bank <strong>en</strong> de burgemeesterszetel<br />

bezet heeft gehoud<strong>en</strong>. Het had<br />

belangrijke bezitting<strong>en</strong> in h et Gooi, met<br />

nam e in Blaricum. In Loosdrecht, Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

Teckop (bij Cock<strong>en</strong>g<strong>en</strong>) hebb<strong>en</strong> led<strong>en</strong> van familie<br />

Banning ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> achtere<strong>en</strong> hel<br />

baljuwschap uitgeoef<strong>en</strong>d. De hier bewe<strong>en</strong>de<br />

Stans wordt ook vermeld als Stans Banning<br />

Texel. Blijkbaar hechtte de dichter er aan, dat<br />

de relatie tuss<strong>en</strong> de Bannings <strong>en</strong> de Bodecheers<br />

naar buit<strong>en</strong> toe goed zichtbaar was: ik<br />

k<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> andere Bodecheer die zich Bodecheer<br />

Banning noem de. Hoe de relatie precies<br />

was heb ik niet kunn<strong>en</strong> nagaan. Het ambt<br />

zou wel in de familie blijv<strong>en</strong>, waarover later. 1<br />

Van juli 1630 dateert e<strong>en</strong> gedicht in de Leydsche<br />

Oorlofdagh<strong>en</strong> dat nog wat m eer informatie<br />

geeft over de familieverhouding<strong>en</strong>. H et is in Leid<strong>en</strong><br />

geschrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> heeft dit opschrift: Voor-spoedighe<br />

Reys A<strong>en</strong> mijn Neef de E. Heer Albertus Conradus<br />

van der Burch (...) als hy voor Ambassadeur nae<br />

Moscovi<strong>en</strong> trock, <strong>en</strong>de mijn broeder Adria<strong>en</strong> Bodecheer<br />

in syngeselschap medegingh. In het exemplaar 505<br />

E 24 van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek<br />

zit onder deze tekst e<strong>en</strong> strookje geplakt<br />

m et de mededeling: voor Secretaris.<br />

Van der Burgh verbleef van juli 1030 tot oktober<br />

1631 aan het hof van de tsaar van Moscovië.<br />

Hij was bevri<strong>en</strong>d met die andere bek<strong>en</strong>de<br />

baljuw, van Gooiland dit keer, P.G. Hooft,<br />

m et wie hij via di<strong>en</strong>s eerste vrouw Ghristina<br />

van Erp ook verwant was. Hooft hield Van der<br />

Burgh gedur<strong>en</strong>de di<strong>en</strong>s verblijf in Rusland<br />

per brief op de hoogte van wat er in de rest<br />

van de wereld zoal plaatsvond, waarbij hij <strong>en</strong><br />

passant Rusland (d a t drabbigh water) uitsloot<br />

van de besc haafde volk<strong>en</strong>.7Hoe precies de familierelatie<br />

met de Bodccheers was moet nog<br />

uitgezocht word<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> ander verband<br />

spreekt de dichter Bodecheer over Albert<br />

Co<strong>en</strong>raedsz Burgh als over zijn ‘bloedverwant',<br />

wal de relatie ook niet veel duidelijker<br />

maakt. Van Neptunus wordt in liet gedicht beweerd,<br />

dat hij Van der Burghs naam verhoest<br />

dickw ils heeft hooi<strong>en</strong> dondr<strong>en</strong>, S e lf in B rasili<strong>en</strong><br />

Voor broer Adria<strong>en</strong> had hij nog deze w<strong>en</strong>s:<br />

Ghij Broeder, oudste lack van beyd ’ ons ouders telgh<strong>en</strong>,<br />

Noch dood, noch holle Zee zal uwe siel verswelgh<strong>en</strong>,<br />

In het geselschap is alle<strong>en</strong> uw veyligheyd.<br />

De Hemel slijp uw breyn <strong>en</strong> wil uw jonghe jaer<strong>en</strong><br />

Voor uw geboort<strong>en</strong>s plaats in rijper tijd bewaer<strong>en</strong>!<br />

Die plicht is yeder in 7 besonder op-geleyt.<br />

En zeker om hem gerust te stell<strong>en</strong> volgt dan<br />

weer de eerder g<strong>en</strong>oem de lijfspreuk Quotidie<br />

morimur.<br />

Nederduytsche Gedicht<strong>en</strong>Xmdde de overbodig lijk<strong>en</strong>de<br />

ondertitel van de bundel Leidsche Oorlofdagh<strong>en</strong><br />

van 1630. De lijfspreuk maakt echter al<br />

duidelijk, dat voor deze dichter het Latijn e<strong>en</strong><br />

net zo voor de hand ligg<strong>en</strong>d medium was als zijn<br />

moedertaal. In zijn milieu schreef m <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> in<br />

het Nederlands gedur<strong>en</strong>de zijn ‘oorlofdag<strong>en</strong>’.<br />

De bundel Poëmata die Janus Bodecherus Banningius<br />

in 1637 in Leid<strong>en</strong> liet verschijn<strong>en</strong> di<strong>en</strong>de<br />

waarschijnlijk vooral e<strong>en</strong> public-relationsdoel.<br />

Bijna driehonderd bladzijd<strong>en</strong> Latijnse<br />

gedicht<strong>en</strong>, opgedrag<strong>en</strong> aan zo ongeveer alle<br />

grote schrijvers <strong>en</strong> geleerd<strong>en</strong> van die tijd: Daniël<br />

Heinsius <strong>en</strong> Jacob Gats (aan wie ook de<br />

Oorlofdag<strong>en</strong> opgedrag<strong>en</strong> war<strong>en</strong> geweest), Vossius,<br />

Barlaeus, Schriverius, Huyg<strong>en</strong>s, Hugo de<br />

Groot <strong>en</strong> Anna Maria van Schuurman, om alle<strong>en</strong><br />

m aar <strong>en</strong>kele van de bek<strong>en</strong>dste te noem <strong>en</strong>,<br />

die op hun beurt weer lofdicht<strong>en</strong> voor Bodechecrs<br />

bundel produceerd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> kleine dertig<br />

jaar later zou de Amsterdamse dokter-dichter<br />

Willem Godschalk van Focqu<strong>en</strong>broch zijn<br />

bundel Thalia opdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> aap.<br />

Behalve de intellectuele <strong>en</strong> artistieke elite<br />

van zijn tijd kom<strong>en</strong> in de Poëmata ook de familieled<strong>en</strong><br />

van de dichter aan bod. Zo is er e<strong>en</strong><br />

T V E 15e jrg. <strong>1997</strong> 123


X<strong>en</strong>ium Ad Nicolaum Bodecherum, Putrem, e<strong>en</strong><br />

nieuwjaarsgedicht aan vader Nicolaas Bodecherus,<br />

dat verder ge<strong>en</strong> bijzonderhed<strong>en</strong> over<br />

person<strong>en</strong> of gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> bevat. Dat is wel<br />

het geval bij het gedicht Ad Joannem Bodecherum,<br />

Patruum, S<strong>en</strong>ern Octuag<strong>en</strong>arium aan de<br />

tachtigjarige grijsaard oom Johannes Bodecherus.<br />

Deze broer van vader Nicolaas was<br />

predikant in Coth<strong>en</strong>, ook rem onstrantsgezind,<br />

m aar m et hem liep het m inder dram a­<br />

tisch af."<br />

Dat het baljuwsambt in de familie bleef blijkt<br />

uit het gedicht Ad Adrianum Bodecherum, Fratrem,<br />

Bailivum in Loosdrecht, Mynd<strong>en</strong>, & Teckop:<br />

Aan Adriaan Bodecheer, mijn broer, baljuw in<br />

Loosdrecht, Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Teckop. Ik geef van<br />

de Latijnse gedicht<strong>en</strong> hier alle<strong>en</strong> de vertaling.<br />

Het, ambt datje grootvader <strong>en</strong> je oom eerder verkreg<strong>en</strong><br />

hebb<strong>en</strong> bezit jij, broer, nu, teruggekeerd uit de ko ude<br />

van Skythië [Rusland], Wees vasthoud<strong>en</strong>d aan de<br />

wett<strong>en</strong> <strong>en</strong> het rechtvaardige, beteugel de gewelddadig<strong>en</strong>;<br />

laatje lev<strong>en</strong> blij vervliet<strong>en</strong> met je echtg<strong>en</strong>ote uit<br />

de familie Stachouwer; het platteland zal gev<strong>en</strong> wat<br />

de met mur<strong>en</strong> omslot<strong>en</strong> sted<strong>en</strong> niet kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>; de<br />

landelijke e<strong>en</strong>voud k<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> ijverzucht.“<br />

Om nu e<strong>en</strong> massale trek naar het platteland<br />

te voorkom<strong>en</strong> kan ik m eedel<strong>en</strong>, dat de dichter<br />

in zijn laatste regel e<strong>en</strong> vergissing maakte. Op<br />

15 juli 1641 schreef het H of van Holland aan<br />

de baljuw van Gooiland, P.G. Hooft, dat<br />

Adriaan Bodecheer <strong>en</strong> nog iem and geklaagd<br />

hadd<strong>en</strong> over t’groot gewelt, <strong>en</strong>de outrage [grove belediging],<br />

twelcke sij te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> haer a<strong>en</strong>geda<strong>en</strong><br />

te sijn bij Johan Stachouwer swager vand<strong>en</strong> voors.<br />

Bailliuw [Adriaan B.], <strong>en</strong>de drie van sijne Di<strong>en</strong>aers.<br />

O f Hooft er maar wat aan wilde do<strong>en</strong>.1" E<strong>en</strong><br />

stuk van Johan Stachouwer aan het H of van<br />

Holland in e<strong>en</strong> geschil m et Adria<strong>en</strong> Bodecherus<br />

<strong>en</strong> A erlandt Stachouwer, echtelied<strong>en</strong>, over<br />

het huis te Ruysdael bij Blaricum van e<strong>en</strong> mij<br />

niet bek<strong>en</strong>de datum zal ook wel niet gehandeld<br />

hebb<strong>en</strong> over de geluckige rust van licht-vernoechde<br />

siel<strong>en</strong>, Wi<strong>en</strong>s sorg<strong>en</strong> wijder niet <strong>en</strong> weyd<strong>en</strong><br />

dan haer vee (Hooft, Granida)<br />

Aerlandt of Aerlandia Stachouwer komt<br />

voor in het artikel van Adema. E<strong>en</strong> andere bevestiging<br />

van haar bestaan is te vind<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />

acte van overdracht van e<strong>en</strong> huis <strong>en</strong> hofstede<br />

met toebehor<strong>en</strong> aan Aarlandia Stachouwer,<br />

huisvrouw van de baljuw Adria<strong>en</strong> Bodecheer(1648).12<br />

Haar broer Johan (1598-1655)<br />

was e<strong>en</strong> vermog<strong>en</strong>d koopm an m et grote belang<strong>en</strong><br />

in de Westindische Compagnie. Hij<br />

had bezitting<strong>en</strong> in het Gooi, onder andere het<br />

al g<strong>en</strong>oem de huis Ruysdael hij Blaricum. Sinds<br />

1640 was hij heer van Schiermonnikoog. Ook<br />

in Brazilië had hij belang<strong>en</strong>. Zijn broer Jacob<br />

Stachouwer was daar politiek raad, net als de<br />

dichter Johannes Bodecheer B<strong>en</strong>ningh sedert<br />

1638. In Blaricum herinner<strong>en</strong> aan Johan Stachouwer<br />

nu nog de weg van die naam <strong>en</strong> zijn in<br />

de kerk opgestelde grafste<strong>en</strong>.<br />

Broer Gerardus<br />

Uit het voorafgaande is wel duidelijk geword<strong>en</strong>,<br />

dat de familie Bodecherus in de eerste<br />

helft van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw op allerlei wijz<strong>en</strong><br />

sterk betrokk<strong>en</strong> was bij het reil<strong>en</strong> <strong>en</strong> zeil<strong>en</strong><br />

van de republiek op veel terrein<strong>en</strong> <strong>en</strong> in<br />

alle windstrek<strong>en</strong>. Voor Gerardus, waarschijnlijk<br />

de jongste zoon van dom inee Nicolaas<br />

Bodecherus, was deze betrokk<strong>en</strong>heid van tragische<br />

aard. De bijzonderhed<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we<br />

uit e<strong>en</strong> gedicht in de Poëmata: Ad Nicolaum<br />

Bodecherum, Putrem, De Obitu Gerirdi Bodecheri,<br />

Fritris (Aan vader N.B. over het sterv<strong>en</strong> van<br />

broer G.B.). Ik neem het hier grot<strong>en</strong>deels<br />

over.<br />

Uil het kamp, op r<strong>en</strong> schokk<strong>en</strong>de zware wag<strong>en</strong>,<br />

Nabij V<strong>en</strong>lo, kwam hij terug, ziek,<br />

Ziek van lichaam, maar met krijgshaftig gemoed.<br />

En zich toevertrouw<strong>en</strong>d aan e<strong>en</strong> rustiger Waal<br />

- Hoewel de rivier bruis<strong>en</strong>d zwol<br />

Weg<strong>en</strong>s de bergtopp<strong>en</strong> van Hess<strong>en</strong> -<br />

Totdat het trage schip de Rotte naderde,<br />

Om Leid<strong>en</strong> van meer nabij te zi<strong>en</strong>,<br />

Om zijn ouders van meer nabij te zi<strong>en</strong>,<br />

Ligg<strong>en</strong>d in e<strong>en</strong> doodzieke slapte<br />

Van e<strong>en</strong> uitputt<strong>en</strong>de scheurbuik; kort daarna e<strong>en</strong> lijk<br />

To<strong>en</strong> hij te Delft aankwam. Aan de Amstel ligt hij<br />

- Gelukkig wel door deze zaligheid -<br />

Verbond<strong>en</strong> met zijn voorvader<strong>en</strong> in het graf.<br />

Moge het u slecht vergaan, kwade onderwereldduistemis<br />

Die mij mijn broer ontnom<strong>en</strong> hebt.<br />

Verdi<strong>en</strong>de die krachtige geest dus, hij die<br />

De lans zwaaide va n de prins van Oranje,<br />

De bevrijder van het vaderland <strong>en</strong> vader van de zoon,<br />

Verdi<strong>en</strong>de hij zo te sterv<strong>en</strong>, kwade duisternis ?<br />

Verdi<strong>en</strong>de hij zo te sterv<strong>en</strong>, van wie<br />

Het baarddons <strong>en</strong> de lichte baard nauwelijks e<strong>en</strong>maal<br />

Van de km was geweest, <strong>en</strong> de huid glad ?<br />

Jullie, Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong> Brantius,<br />

Onder wier leiding de oef<strong>en</strong>school keurt,<br />

Zijn getuig<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> edel <strong>en</strong> goed hart<br />

124 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


En wat voor e<strong>en</strong> Bataaf waarli jk past.<br />

En all<strong>en</strong> die in de cohorte dezelfde wap<strong>en</strong>s<br />

Hebb<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong>, hekel<strong>en</strong> hierom<br />

En veracht<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk de misdaad.<br />

Moge die troost voldo<strong>en</strong>de zijn <strong>en</strong> ‘moge die uw<br />

/acht<strong>en</strong> stopzett<strong>en</strong>, vader; dat voor ieder<br />

De lev<strong>en</strong>sdag<strong>en</strong> vastgesteld zijn <strong>en</strong> aan Gvd bek<strong>en</strong>d —<br />

. Zo leert het lot van tie natuur <strong>en</strong> dat afkomstig van God.<br />

Omdat voor u. als ingewijde, toegankelijk zijn<br />

Het lol van de natuur <strong>en</strong> dat van God beide<br />

En omdat nu nog twee zoons over zijn, e<strong>en</strong> dochter; <strong>en</strong><br />

moeder zelf nog leeft<br />

Zuil ge uw verdriet kwijt kunn<strong>en</strong> rak<strong>en</strong>, zi<strong>en</strong>de<br />

Dat kwee zoons nog over zijn, e<strong>en</strong> doelde); <strong>en</strong><br />

moeder zeil nog leeft.<br />

In 1632 gafV<strong>en</strong>lo zich over aan Frederik H <strong>en</strong>drik.<br />

Waarschijnlijk speelde het hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>e<br />

zich af tijd<strong>en</strong>s de veldtocht langs de<br />

Maas in mei van datjaar. Gerardus Bodecherus<br />

m oet to<strong>en</strong> ongeveer vijf<strong>en</strong>twintig zijn geweest.<br />

In het Leidse stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>album werd hij<br />

in augustus 1627 ingeschrev<strong>en</strong> als twintigjarige<br />

zoon van dom inee Nicolaas.<br />

E<strong>en</strong> kluw<strong>en</strong> van verwantschapp<strong>en</strong><br />

Met de voorvader<strong>en</strong> in het graf verbond<strong>en</strong> te<br />

zijn noem t de dichter e<strong>en</strong> zaligheid. Ook in<br />

het grafschrift van zijn oom Stans B<strong>en</strong>ningh<br />

kwam dat d<strong>en</strong>kbeeld al voor. Opnieuw stelt hij<br />

het aan de orde in e<strong>en</strong> Epitaphium Margaretae<br />

Banningiae Constantini Filiae, Cognatae, sepultae<br />

Loosdmht (Grafschrift van M argareta Banning,<br />

dochter van Constantijn, bloedverwant,<br />

begrav<strong>en</strong> te Loosdrecht): Hier rust, niet sam<strong>en</strong>gevoegd<br />

met haar doel<strong>en</strong>, het meisje Banning, in<br />

haar geboortegrond begrav<strong>en</strong>. Ofschoon de grond<br />

van Amstelland de grootvader <strong>en</strong> de vader van de<br />

dode bewaart, ze kon nauwelijks door e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>der<br />

ste<strong>en</strong> neergedrukt word<strong>en</strong>. Als deze Margareta de<br />

dochter is van de in 1627 overled<strong>en</strong> baljuw<br />

Stans B<strong>en</strong>ningh voor wie Bodecheer het hiervoor<br />

afgedrukte grafschrift vervaardigde, dan<br />

is met dit sterfgeval de in 1627 schier gedoelde<br />

stam misschi<strong>en</strong> wel helemaal onder het Loosdrechtse<br />

maaiveld verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

De gedicht<strong>en</strong> van Johannes Bodecheer B<strong>en</strong>ningh<br />

mak<strong>en</strong> niet m inder dan de aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />

van Vrijlandt duidelijk, dat m<strong>en</strong> in bepaalde<br />

kring<strong>en</strong> in de vroege zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />

eeuw graag ‘onder ons' bleef. Ze vorm<strong>en</strong> ook<br />

e<strong>en</strong> aanvulling op die aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Het geslacht<br />

Bodecherus blijkt binn<strong>en</strong> dat netwerk<br />

verwant te zijn aan de Bannings <strong>en</strong> Stachouwers.<br />

Blijk<strong>en</strong>s <strong>en</strong>kele hier niet besprok<strong>en</strong> gedicht<strong>en</strong><br />

bestond er ook verwantschap met de<br />

in het Gooi niet onbek<strong>en</strong>de Coppits <strong>en</strong> daarbuit<strong>en</strong><br />

met de voorname geslacht<strong>en</strong> Van der<br />

Burch <strong>en</strong> Broekhov<strong>en</strong>. Hel beschrijv<strong>en</strong> van<br />

die kluw<strong>en</strong> laat ik graag aan m eer bevoegd<strong>en</strong><br />

over, <strong>en</strong> het ontwarr<strong>en</strong> er van nog veel liever.<br />

Intuss<strong>en</strong> is de m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de dichter Johannes<br />

Bodecheer B<strong>en</strong>ningh bij deze behandeling<br />

van zijn poëtisch werk natuurlijk schromelijk<br />

te kort gedaan. Daar zal hij zich 350 jaar later<br />

in de wereld aan g<strong>en</strong>e zijde wel niet m eer over<br />

opwind<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> ook wel, want e<strong>en</strong> anonieme<br />

auteur verzekert ons in e<strong>en</strong> gedicht dat<br />

De geest van Matthaeus Gansneb T<strong>en</strong>gnagel, die<br />

sinds 1652 in d ’andre werelt by de verstorv<strong>en</strong> Poët<strong>en</strong><br />

verkeerde het volg<strong>en</strong>de waarnam:<br />

'K zie Bodecher a<strong>en</strong> d 'e<strong>en</strong> zijde<br />

Met zijn Diclo afgedwaelt,<br />

En zijn Munt-Godin, O lijd<strong>en</strong>!<br />

Heeft ook ramp zijn bijt bepael.t:<br />

Zy storf om Eneas wille,<br />

Vol van wanhoop in de /< .<br />

Hy van razerny ’er grill<strong>en</strong>,<br />

Was haer lot quad, 7 zijne mee.”<br />

N ot<strong>en</strong><br />

1. T.V.E., 5, afl. 3 (1975) 65-83.<br />

2. De Nederlamlsche l.e.niw, 32 (1914) kolom 300-306 <strong>en</strong><br />

332-340.<br />

3. In: Mededeling<strong>en</strong>blad van de Historische Kring Blaricum, nr.<br />

22 (1995) 10-12.<br />

4. (■ Brandt, ll/storie der Reformatie, deel 4 (Rotterdam<br />

1704) 800-802.<br />

5. J.A. Worp, De briefwisseling van Constantijn Huyg<strong>en</strong>s, II,<br />

355.<br />

6. Zie ook B. de Ligt, ‘Loosdrechts Poezie Album’(I),<br />

HKL, nr. 56 (1986) 18-20.<br />

7. De briefwisseling van Pieter Comeliszoon Hooft, deel 2 (Culemborg<br />

1977) nr. 402.<br />

8. Zie daarvoor: B. de Ligt, ‘Joannes Assueri Bodecherus,<br />

predikant te Coth<strong>en</strong>’. Het Kromme-Rijngebied 30-2 (1996)<br />

29-30.<br />

9. Vertaling B<strong>en</strong> Wolk<strong>en</strong>; alle andere vertaling<strong>en</strong> uit het<br />

Latijn zijn van dr. Willem Kraak, classicus te Bussum.<br />

10. De briefwisseling van Pieter Comeliszoon Hooft, deel 3 ( Culemborg<br />

1979) nr. 1076.<br />

11. W.J. Formsma, Archiev<strong>en</strong> Her<strong>en</strong> van Schiermonnikoog. Monum<strong>en</strong>ta<br />

Frisii a, nr. 3. Im. nr. 264.<br />

12. Idem, im. nr. 205.<br />

13. Mattheus Gansneb T<strong>en</strong>gnagel, Alle Werk<strong>en</strong> (Amsterdam<br />

I960) 5 13.<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 125


De Gro<strong>en</strong>e Geschied<strong>en</strong>is van het<br />

Vliegveld Hilversum<br />

c . van Aggetm<br />

In 1989 versche<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> artikel (in TVE 7e jaargang,<br />

nr.4, december 1989) over het 50 jarige bestaan<br />

van het Vliegveld Hilversum. Inmiddels is de<br />

toekomst van het vliegveld zó in de belangstelling,<br />

dat de redactie mij verzocht om voor dit Loosdrechtnummer<br />

e<strong>en</strong> nieuw artikel te schrijv<strong>en</strong>.<br />

Ligging<br />

H et Vliegveld Hilversum ligt in de zuid-west<br />

hoek van het Gooi <strong>en</strong> dus in de provincie<br />

Noord-Holland.<br />

H et gebied ligt tuss<strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> de hogere<br />

zandgrond<strong>en</strong> van het Gooi <strong>en</strong> de Utrechtse<br />

Heuvelrug. In dat gebied vormde zich zo’n<br />

10.000 jaar geled<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>. Dat hoogve<strong>en</strong> werd<br />

afgegrav<strong>en</strong>. De ontginningspatron<strong>en</strong> zijn zeer<br />

duidelijk op kaart<strong>en</strong> terug te vind<strong>en</strong>. Vooral<br />

na de vroegmiddeleeuwse regressiefase, waarbij<br />

het lange tijd zeer droog was <strong>en</strong> de zeespiegel<br />

daalde, werd het goed mogelijk om het<br />

ve<strong>en</strong> te ontginn<strong>en</strong>. De omgeving van het vliegveld<br />

was gr<strong>en</strong>sgebied. Op velerlei gebied.<br />

H et was de gr<strong>en</strong>s van hoge <strong>en</strong> lage grond<strong>en</strong>;<br />

van int<strong>en</strong>sieve <strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sieve landbouw <strong>en</strong>, last<br />

but not least, van U trecht <strong>en</strong> Holland.<br />

H et was ook e<strong>en</strong> wild <strong>en</strong> ruig gebied. Floris<br />

V, graaf van Holland <strong>en</strong> Zeeland, heer van<br />

Friesland was uitg<strong>en</strong>odigd voor e<strong>en</strong> jachtpartij<br />

door de edel<strong>en</strong> Gijsbrecht van Amstel, H erman<br />

van W oerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Gerard van Velz<strong>en</strong>. M<strong>en</strong><br />

heeft lange tijd gedacht dat die jachtpartij in<br />

de omgeving van Einde Gooi heeft plaats gevond<strong>en</strong>.<br />

H et lot van Floris V is bek<strong>en</strong>d. Ter nagedacht<strong>en</strong>is<br />

heet de gr<strong>en</strong>sweg van de Egelshoek<br />

naar Hollandsche Rading: Floris V-weg.<br />

De naam Egelshoek zou ook relatie hebb<strong>en</strong><br />

m et die gevang<strong>en</strong>neming: Egelshoek = Ekelige<br />

= akelige hoek !<br />

Volg<strong>en</strong>s Albertus Perk kom t de naam van<br />

Ekelshoek is gelijk Eikelshoek, wat weer e<strong>en</strong><br />

relatie heeft m et het voormalige Eik<strong>en</strong>bos<br />

(Eikbosserweg). Andere bronn<strong>en</strong> duid<strong>en</strong> op<br />

de meest voor de hand ligg<strong>en</strong>de theorie, namelijk<br />

die van e<strong>en</strong> dier.<br />

Kerkeland<strong>en</strong>, Eerste <strong>en</strong> Tweede Blok<br />

De grond<strong>en</strong> t<strong>en</strong> west<strong>en</strong> van Hilversum war<strong>en</strong><br />

bezit van de kerk van Naard<strong>en</strong>. Al in 1387 <strong>en</strong><br />

1430 war<strong>en</strong> deze grond<strong>en</strong> aan de kerk geschonk<strong>en</strong>.<br />

Inkomst<strong>en</strong> daaruit di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> voor<br />

het onderhoud van de kerk. H et gebied was<br />

bek<strong>en</strong>d onder de naam Kerkeland<strong>en</strong>. Het bestond<br />

uit 240 m org<strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> vullingland<strong>en</strong><br />

(afgegrav<strong>en</strong> hoge v<strong>en</strong><strong>en</strong>, die weer opgevuld<br />

werd<strong>en</strong>). I.oosdrechtse boer<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> del<strong>en</strong><br />

van de Kerkeland<strong>en</strong> in pacht.<br />

Het gebied in het zuid<strong>en</strong> van het Gooi was<br />

eig<strong>en</strong>dom van de staat (landsheer). De Erfgooiers<br />

hadd<strong>en</strong> daar de gebruiksrecht<strong>en</strong>.<br />

V V ■ •1<br />

A y N I T<br />

A \ Vrtsdebeit<br />

V/iegve/t<br />

E g e lsh o e k<br />

Hilversum<br />

f-.-vV* ] Vj<br />

Q} 'M m<br />

if * - » ■<br />

Ajb. 1. Ligging Vliegveld Hilversum tuss<strong>en</strong> Hilversum <strong>en</strong><br />

Loosdrecht.<br />

126 TVE lór lig. <strong>1997</strong>


AJb. 2. De aanleg van het Vliegveld<br />

Hilversum vond in de crisistijd<br />

plaats in het kader van de<br />

werkverschaffing.<br />

r l - ,<br />

mm ....<br />

Veelal liet<strong>en</strong> ze er schap<strong>en</strong> graz<strong>en</strong>. V anaf 1625<br />

kw am <strong>en</strong> er grootschalige p lan n <strong>en</strong> om heide<br />

te ontginn<strong>en</strong>.<br />

H et “E erste Blok” w erd na felle strijd pas in<br />

1634 verkaveld. D aar o n tstond ’s-Graveland.<br />

H et “Tweede Blok” (in h et zuid<strong>en</strong> van het<br />

Gooi) w erd n iet ontg o n n <strong>en</strong> . Pas na de heideverdeling<br />

t an 1836 w erd<strong>en</strong> de kavels van het<br />

Tweede Blok verkocht <strong>en</strong> o n tg o n n <strong>en</strong> . Daar<br />

o n tstond later o.a. h et lan dgoed E inde Gooi.<br />

R ond 1840 w ar<strong>en</strong> er verschill<strong>en</strong>de grondtransacties<br />

in de om geving van het vliegveld. Dat<br />

is vrij bijzonder <strong>en</strong> had te m ak<strong>en</strong> m et de eig<strong>en</strong>dom<br />

s-verhouding<strong>en</strong>. Veel gro n d was in eig<strong>en</strong>dom<br />

van de staat (“D o m ein<strong>en</strong>”), terwijl Erfgooiers<br />

de gebruiksrecht<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> an d er<br />

deel was in bezit van de kerk van N aard<strong>en</strong>, waarvan<br />

Loosdrechtse b o e re n d e g rond<strong>en</strong> pachtt<strong>en</strong>.<br />

In 1886 was er e<strong>en</strong> scheiding m et D om ein<strong>en</strong>.<br />

De g ro n d <strong>en</strong> “toegescheid<strong>en</strong> ” aan de Erfgooiers,<br />

kw am <strong>en</strong> in h u n vol bezit. De gebied<br />

<strong>en</strong> die D om ein<strong>en</strong> verkreeg, w'erd<strong>en</strong> p ro m p t<br />

in 1837 geveild.<br />

De percel<strong>en</strong> 62 t/m 66, 74 t/m 79 alsm ede 80<br />

t/m 83kw am <strong>en</strong> in bezit van de bek<strong>en</strong>de heer Sinkei<br />

uit A m sterdam . Hij betaalde daarvoor in totaal<br />

ƒ6710,-. O verig<strong>en</strong>s zou Sinkei zijn g ro n d <strong>en</strong><br />

spoedig w eer verkop<strong>en</strong>. Bij de overzicht<strong>en</strong>, te<br />

zi<strong>en</strong> op de “ingekleurde kaart van Perk” (1845),<br />

blijk<strong>en</strong> Six van H illegom , Van de Poll <strong>en</strong> Van d er<br />

L ind<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>aar te zijn gew ord<strong>en</strong>. Dit b etro f h et<br />

gebied tuss<strong>en</strong> het huidige vliegveld <strong>en</strong> T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>sche<br />

Kanaal.<br />

In 1939 w erd d it gebied d o o r D ef<strong>en</strong>sie in<br />

gebruik g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. A ldaar zou in de m obilisatie<br />

tijd e<strong>en</strong> g root deel van de Ie V erk<strong>en</strong>ningsg<br />

roep van h et L uchtvaart R egim <strong>en</strong>t o n d erg e­<br />

bracht w ord<strong>en</strong>.<br />

O verig<strong>en</strong>s w erd in 1840 één achtste deel<br />

van de K erkeland<strong>en</strong> ook geveild. In totaal betro<br />

f h et ruim 47 bunder. De eerste 5 percel<strong>en</strong>,<br />

ruim 16 bunder, w erd<strong>en</strong> aan de Kerk van<br />

N aard<strong>en</strong> “toegescheid<strong>en</strong>". Deze g ro n d werd<br />

gekocht voor ƒ3350,-. De overige percel<strong>en</strong><br />

kw am <strong>en</strong> in bezit van L oosdrechtse boer<strong>en</strong>.<br />

U iteraard b leef de rest van de K erkeland<strong>en</strong><br />

in vol bezit van de Kerk van N aard<strong>en</strong>. Zo ook<br />

h et terrein van h e t vliegveld H ilversum .<br />

Vliegveld in het G ooi<br />

In de jar<strong>en</strong> dertig nam de belangstelling voor<br />

luchtvaart <strong>en</strong>orm toe. V erschill<strong>en</strong>de groepering<strong>en</strong><br />

kwam<strong>en</strong> m et plan n <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> vliegveld.<br />

In januari 1934 was de N.V. Sportpark<strong>en</strong> Vliegveld<br />

’t Gooi opgericht. Aan de L oosdrechtsew<br />

eg/R aaw eg zou e<strong>en</strong> sportcom plex m et w ielerbaan,<br />

t<strong>en</strong>nisban<strong>en</strong>, cricketkooi<strong>en</strong>, m otor-racebaan,<br />

voetbalveld, polobad, twee café-restaurants,<br />

clublokal<strong>en</strong>, servicestations, stalling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

... e<strong>en</strong> vliegveld w ord<strong>en</strong> aangelegd. Dit m iljo<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> p ro ject (crisis-tijd!) w erd n iet uitgevoerd.<br />

O verig<strong>en</strong>s viel h e t an tec ed <strong>en</strong> t<strong>en</strong> o n d erzo ek van<br />

<strong>en</strong>kele syndicaatled<strong>en</strong> negatief uit.<br />

V anaf m aart 1934 zou h e t G ooisch Vliegveld<br />

TVli 15ejrg. <strong>1997</strong> 127


' ' -<br />

* C v<br />

Nf<br />

- ; " ‘ -<br />

j<br />

^ N » *<br />

^mggatfgS&+<br />

A/5. 5. Overzicht Vliegveld bij de herop<strong>en</strong>ing in 1948.<br />

Actie Comité met verschill<strong>en</strong>de plann<strong>en</strong> tot<br />

aanleg van e<strong>en</strong> vliegveld kom<strong>en</strong>.<br />

De eerste locatie lag tuss<strong>en</strong> de Noorderbegraafplaats<br />

<strong>en</strong> de Craailoosche brug. H et bestuur<br />

van het Gooisch Natuurreservaat weigerde<br />

om de zev<strong>en</strong> ha grond te verhur<strong>en</strong>. Als<br />

tweede optie had m<strong>en</strong> het landgoed Einde<br />

Gooi op het oog. Eig<strong>en</strong>aar Insinger had al e<strong>en</strong><br />

strook van 500 bij 700 m eter gereserveerd.<br />

Helaas was dat te weinig, zodat Einde Gooi<br />

niet doorging. Ook e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig vliegveld<br />

bij de Raaweg zou er niet kom<strong>en</strong>.<br />

Hoewel dit plan wel door het college van<br />

B&W gesteund werd, weigerde de minister<br />

van Verkeer <strong>en</strong> Waterstaat het terrein “aan te<br />

wijz<strong>en</strong> als luchtvaartterrein in d<strong>en</strong> zin van de<br />

Luchtvaartwet”.<br />

Vliegveld De Oude R<strong>en</strong>baan<br />

l)e belangstelling voor de luchtvaart nam<br />

zi<strong>en</strong>derog<strong>en</strong> toe. In het to<strong>en</strong>malige hotel Hof<br />

van Holland vond in 1934 de Eerste Hilversumschc<br />

Luchtvaart T<strong>en</strong>toonstelling plaats.<br />

E<strong>en</strong> jaar later was de oprichting van de<br />

Stichts-Gooische Kleine Luchtvaartclub e<strong>en</strong><br />

feit. M<strong>en</strong> organiseerde lezing<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong>.<br />

Van vlieg<strong>en</strong> kwam nog echter weinig<br />

terecht. Uiteindelijk vond de eerste vlucht<br />

van die club plaats vanaf vliegveld Teugel<br />

Ook nadat de Hilversumsche Zweefvlieg- <strong>en</strong><br />

Kleine Luchtvaartclub was opgericht, moest<br />

m <strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong> vanaf Teuge. Eindelijk lukte het<br />

om e<strong>en</strong> locatie voor e<strong>en</strong> Goois vliegveld te vind<strong>en</strong>:<br />

op de heide tuss<strong>en</strong> Hilversum, Bussum<br />

<strong>en</strong> Lar<strong>en</strong>. Deze paard<strong>en</strong>r<strong>en</strong>baan was van 1880<br />

tot 1893 in gebruik. In 1928 werd de r<strong>en</strong>baan<br />

<strong>en</strong> omgeving wederom gebruikt. Notab<strong>en</strong>e bij<br />

de ruiterspel<strong>en</strong> van de Olympische Spel<strong>en</strong> van<br />

dat jaar.<br />

H et vlieg<strong>en</strong> vanaf de “r<strong>en</strong>baan” stelde nog<br />

niet veel voor. Met het zweefvliegtuig van het<br />

type Zögling haalde m <strong>en</strong> vlucht<strong>en</strong> van ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong><br />

second<strong>en</strong>.<br />

128 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


Ajb. 4. Op 9 mei 1940, één dag<br />

voor het uitbrek<strong>en</strong> van de oorlog,<br />

sloeg e<strong>en</strong> Fokker C.V van de le<br />

Verk<strong>en</strong>ningsgroep over de kop.<br />

7<br />

Vliegveld aan de Noodweg<br />

Mobilisatie<br />

_________<br />

Inm iddels was de Stichting Vliegveld het Gooi<br />

op 26 oktober 1937 opgericht. De o nderhandeling<strong>en</strong><br />

m et de instanties <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>standers<br />

verliep<strong>en</strong> traag. Pas op 21 februari 1938 w erd<br />

de huurovere<strong>en</strong>kom st m et de N ed. H ervorm ­<br />

de kerk te N aard<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong>. De volg<strong>en</strong>de dag<br />

trok e<strong>en</strong> groot gezelschap n aar de N oodweg.<br />

D aar verrichtte burgem eester Lambooy. oudm<br />

inister van O o rlo g e n M arine, e<strong>en</strong> plechtige<br />

op<strong>en</strong>ingshandeling: de eerste spade ging in<br />

de g ro n d <strong>en</strong> werd m et e<strong>en</strong> versierde kruiwag<strong>en</strong><br />

w eggered<strong>en</strong>.<br />

Deze feestelijke gebeurt<strong>en</strong>is eindigde bijna<br />

in e<strong>en</strong> ongeluk. E<strong>en</strong> tweetal vliegtuig<strong>en</strong> gaf op<br />

deze feestdag e<strong>en</strong> vliegdem onstratie. M <strong>en</strong> wilde<br />

zelfs land<strong>en</strong> op h e t daarvoor totaal ongeschikte<br />

terrein. E<strong>en</strong> op de g ro n d aanwezige<br />

piloot kon d o o r arm bew eging<strong>en</strong> het land<strong>en</strong><br />

van de vlieg<strong>en</strong>iers verhinder<strong>en</strong>.<br />

D oor “w erkverschaffing” w erd de aanleg<br />

van het vliegterrein uitgevoerd. Er w ar<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />

teg<strong>en</strong>slag<strong>en</strong>. Zo was h et n odig veel<br />

m eer slot<strong>en</strong> te d em p <strong>en</strong> d an m <strong>en</strong> gepland<br />

had. M <strong>en</strong> had m eer g ro n d nodig. Na h et egaliser<strong>en</strong>,<br />

ploeg<strong>en</strong>, egg<strong>en</strong> <strong>en</strong> roll<strong>en</strong>, w erd de<br />

g ro n d ingezaaid. H elaas verstoof e<strong>en</strong> groot<br />

deel in de k o u d e schrale w in ter van<br />

1938/1939.<br />

In het voorjaar van 1939 was de grasm at in<br />

redelijke conditie. E<strong>en</strong> h an g ar <strong>en</strong> clubgebouw<br />

w erd<strong>en</strong> gebouw d. Ter viering van deze feit<strong>en</strong><br />

m ocht b urgem eester I.am boov op 27 mei<br />

1939 e<strong>en</strong> ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong>.<br />

O p 30 sep tem b er 1939 zou h e t vliegveld feestelijk<br />

w ord<strong>en</strong> geop<strong>en</strong>d. Dat feest ging d o o r de<br />

m obilisatie niet door. H et vliegpark w erd overg<strong>en</strong>om<br />

<strong>en</strong> d o o r def<strong>en</strong>sie. Er kw am <strong>en</strong> zev<strong>en</strong><br />

Fokker C.V <strong>en</strong> vijf K oolhov<strong>en</strong> FK.51 toestell<strong>en</strong><br />

van de le V erk <strong>en</strong> n in g sg ro ep '2 e Luchtvaart<br />

R egim <strong>en</strong>t. In okto b er (tijdelijk) aangevuld<br />

m et jachtvliegtuig<strong>en</strong> van h et type Fokker<br />

D.XVII van de 2e Ja.V.A. O p 1 m aart 1940<br />

kwam er e<strong>en</strong> aanvulling voor de le Verk.gr.<br />

nam elijk twee Fokker C.X. vliegtuig<strong>en</strong>.<br />

Er w erd<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de m obilisatie oef<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />

g eh oud<strong>en</strong>. Zo w ar<strong>en</strong> er in oktober<br />

1939 nachtvlucht<strong>en</strong> m et de D.XVU’s. O ok<br />

w erd<strong>en</strong> vliegtuig<strong>en</strong> regelm atig verdekt opgesteld.<br />

Dit g ebeurde in de boss<strong>en</strong> t<strong>en</strong> zu id o o s­<br />

t<strong>en</strong> van Z onnestraal <strong>en</strong> ook in de om geving<br />

van de Z onneheide. M <strong>en</strong> sleepte de vliegtuig<strong>en</strong><br />

m et de h an d o f m et b eh u lp van a u to ’s<br />

n aar h u n schuilplaats<strong>en</strong>. O p het vliegveld werd<strong>en</strong><br />

t<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> n o o d h angar neergezet.<br />

In de m eidag<strong>en</strong> van 1940 nam de dreiging<br />

toe. H et vliegveld werd om geploegd, zodat de<br />

vor<strong>en</strong> h et lan d <strong>en</strong> van vijandelijke vliegtuig<strong>en</strong><br />

m oest voorkom <strong>en</strong>. B oer V eldhuiz<strong>en</strong> was er<br />

e<strong>en</strong> hele nach t m ee bezig geweest. De paard<strong>en</strong><br />

w ar<strong>en</strong> doodop <strong>en</strong> niet m eer vooruit te<br />

b ran d <strong>en</strong> . D ef<strong>en</strong>sie vroeg hem rustig d o o r te<br />

gaan m et h et werk. Hij kon m akkelijk verse<br />

p aard<strong>en</strong> l<strong>en</strong><strong>en</strong> bij an d ere boer<strong>en</strong>.<br />

O ok kwam er versperring, waarbij m <strong>en</strong> beto<br />

n n <strong>en</strong> rioolbuiz<strong>en</strong>, rijtuig<strong>en</strong> <strong>en</strong> an d ere rom ­<br />

mel gebruikte. A lle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> landingsbaan was<br />

vrijgehoud<strong>en</strong>.<br />

l'VE 15ejrg. <strong>1997</strong><br />

129


W, T W<br />

."Fm<br />

Ajl). 5. Rest<strong>en</strong> onderkom<strong>en</strong> Duitse<br />

vluchtleiding uit de oorlogstijd.<br />

C a<br />

: L-<br />

In de nacht van 9 op 10 mei werd al het personeel<br />

om 1.00 uur gewekt. M<strong>en</strong> moest om<br />

3.00 uur aanwezig zijn <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwartier later<br />

“gevechtsgereed” zijn. De Duitsers viel<strong>en</strong> om<br />

4.00 uur aan, waarbij het veld met Me-109<br />

aangevall<strong>en</strong> werd.<br />

Duitse uitbreiding van het vliegveld<br />

De Duitse bezetters zorgd<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> flinke<br />

uitbreiding van het vliegveld. Ook de natuur<br />

<strong>en</strong> de bebouwde omgeving kreg<strong>en</strong> in ernstige<br />

mate te mak<strong>en</strong> met de Duitse aanwezigheid.<br />

Toch is het vliegveld, zeker in vergelijking<br />

m et bases zoals Soesterberg, Deel<strong>en</strong>, Leeuward<strong>en</strong><br />

of V<strong>en</strong>lo relatief klein geblev<strong>en</strong>. Wel<br />

vormde het vliegveld e<strong>en</strong> belangrijke schakel<br />

in het productieproces van de Bücker Bü-181<br />

Bestmann vliegtuig<strong>en</strong>. Deze werd<strong>en</strong> bij Fokker<br />

in Amsterdam-Noord gebouwd, volg<strong>en</strong>s<br />

Duitse bronn<strong>en</strong> 708 stuks. De toestell<strong>en</strong> ging<strong>en</strong><br />

per dieplader naar Hilversum voor m ontage<br />

<strong>en</strong> invlieg<strong>en</strong>.<br />

Op het terrein van Zonnestraal, niet ver van<br />

het bod<strong>en</strong>huis “De Koepel”, was e<strong>en</strong> grote<br />

m ontagehal gebouwd. Hiervandaan liep e<strong>en</strong><br />

rolbaan (taxibaan voor de vliegtuig<strong>en</strong>) in zuidelijke<br />

richting naar het vliegveld. In de nabijheid<br />

van de hal kwam e<strong>en</strong> ondergrondse<br />

schuilplaats voor bewaking. (Thans nog aanwezig<br />

op het terrein van de kinderboerderij<br />

van De Zonnehoeve).<br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> Zonnestraal <strong>en</strong> Loosdrecht werd<strong>en</strong><br />

11 bunkerwoning<strong>en</strong> gebouwd. Eén daarvan<br />

was het casino. Dit complex kreeg de naam:<br />

H erm ann Göring Lager; g<strong>en</strong>oem d naar de<br />

Reichsminister der Luftwaffe <strong>en</strong> later Reichsmarschall<br />

H erm ann Göring.<br />

In het zuidelijke deel van het Loosdrechtse<br />

Bos kwam de wap<strong>en</strong>makerij. Op het natuurgebied<br />

Zonneheide verrez<strong>en</strong> gebouw<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve<br />

van reparatie <strong>en</strong> onderhoud van vliegtuigonderdel<strong>en</strong>,<br />

zoals kompass<strong>en</strong>, m otor<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong> elektrische installaties. En in Loosdrecht<br />

kwam<strong>en</strong> m unitiedepots (in woning<strong>en</strong>!) <strong>en</strong> gevechtstor<strong>en</strong>s.<br />

Ook ded<strong>en</strong> schur<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st als<br />

opslagplaats<strong>en</strong> van onderdel<strong>en</strong>.<br />

In de periode eind 1944/begin 1945 werd<strong>en</strong><br />

betonn<strong>en</strong> ban<strong>en</strong> aangelegd. Eén liep in<br />

de richting van Nieuw-Loosdrecht richting<br />

Einde Gooi. Pal t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van de begraafplaats<br />

passeerde de baan de Rading. Haaks op<br />

deze baan war<strong>en</strong> parkeerplaats<strong>en</strong> of opslagplaats<strong>en</strong><br />

aangelegd. Spionagerapport<strong>en</strong> van 2<br />

februari 1945 sprek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> “drietal ban<strong>en</strong><br />

die van het vliegveld aflop<strong>en</strong> naar de bosrand<br />

waar zomerhangaars zijn gebouwd. Veel b<strong>en</strong>zine,<br />

grote voorraad bom m <strong>en</strong>.”<br />

In de noordwest hoek bevond zich de verkeersleiding<br />

van het vliegveld. Thans zijn daar<br />

nog <strong>en</strong>kele bunkers (teg<strong>en</strong>over de Boni-superm<br />

arkt). Aan de noord-zijde, nabij de<br />

Noodweg, werd<strong>en</strong> hangars gebouwd.<br />

De grootste uitbreiding vond echter plaats<br />

in oostelijke richting. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> het Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>sch<br />

Kanaal, de Noodweg <strong>en</strong> het oorspronkelijke<br />

vliegpark liet de bezetter e<strong>en</strong> grote kazerne<br />

bouw<strong>en</strong>. Daar zetelde de com mandant.<br />

Er bevond<strong>en</strong> zich verschill<strong>en</strong>d boerderij-achti-<br />

130 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


A/b. 6. Hangar <strong>en</strong> hav<strong>en</strong>kantoor,<br />

1994.<br />

X<br />

■Mjpi ■■ ■<br />

; J<br />

H H IH H<br />

ge bunkerwoning<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ziek<strong>en</strong>huis, m unitiedepot<br />

<strong>en</strong> cantine maakt<strong>en</strong> deel uit van het<br />

complex. Dit complex zou na de oorlog overgaan<br />

naar de Koninklijke Marine, die daar het<br />

M arine O pleidings Kamp zou sticht<strong>en</strong>.<br />

(Thans Korp. Van O udheusd<strong>en</strong> kazerne)<br />

In het natuurgebied richting H oorncboeg<br />

werd<strong>en</strong> m unitiekuil<strong>en</strong> aangelegd. Naast bomm<strong>en</strong><br />

van 1000 kg kond<strong>en</strong> daar ook brandstol1<br />

vat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong>. G edur<strong>en</strong>de de periode<br />

januari t/m maart 1945 is er nog hard<br />

gewerkt aan de uitbreiding. M<strong>en</strong> kapte bom<strong>en</strong><br />

bij Einde Gooi <strong>en</strong> Nederlandse werklied<strong>en</strong><br />

war<strong>en</strong> bezig met de nieuwe startban<strong>en</strong>.<br />

Op 12 april 1945 eindigd<strong>en</strong> de werkzaamhed<strong>en</strong><br />

terwijl op de 17e van die m aand e<strong>en</strong><br />

“Spr<strong>en</strong>gkom m ando” van 40 man begon met<br />

verniel<strong>en</strong> van de militaire installaties.<br />

Na de oorlog<br />

Tijd<strong>en</strong>s de nadag<strong>en</strong> van de Tweede Wereldoorlog<br />

werd veel materiaal <strong>en</strong> gebouw<strong>en</strong> opgeblaz<strong>en</strong><br />

of onklaar gemaakt (in Loosdrecht<br />

moest<strong>en</strong> bij het opblaz<strong>en</strong> van hangars of bunkers<br />

de ram <strong>en</strong> op<strong>en</strong> gezet word<strong>en</strong>).<br />

Na de bevrijding hadd<strong>en</strong> Canadese troep<strong>en</strong><br />

e<strong>en</strong> plekje gevond<strong>en</strong> op "het militaire kam p”<br />

(later Marine Opleidings Kamp). Het hoofdkwartier<br />

van het Engelse 657 (Army)<br />

squadron kwam op 1 juni 1945 met Auster<br />

AOP.5 vliegtuig<strong>en</strong> naar het vliegveld. De geallieerd<strong>en</strong><br />

gebruikt<strong>en</strong> het vliegveld of gebouw<strong>en</strong><br />

nog totjanuari 1946.<br />

:<br />

t :<br />

Het opruim <strong>en</strong> <strong>en</strong> afvoer<strong>en</strong> van materiaal<br />

duurde <strong>en</strong>ige tijd <strong>en</strong> de grasmat van het vliegveld<br />

moest hersteld word<strong>en</strong>. Ook vond er e<strong>en</strong><br />

herkaveling plaats van de landbouwgrond<strong>en</strong>,<br />

die in de oorlogstijd of mobilisatie gevorderd<br />

war<strong>en</strong>.<br />

De boerderij van Roel Veldhuiz<strong>en</strong>, pal t<strong>en</strong><br />

zuid<strong>en</strong> van het vliegveld geleg<strong>en</strong>, was in de<br />

oorlog gesloopt. Hij verhuisde naar de Rading.<br />

De boerderij van Freek Gro<strong>en</strong>, aan de<br />

Rading, bleef ev<strong>en</strong>wel nog lange tijd staan.<br />

Pas begin jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig zou bij verhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

zou bet terrein gekocht w ord<strong>en</strong> door<br />

J.Daams, waar het bedrijf Skylight domicilie<br />

zou vind<strong>en</strong>.<br />

In mei 1947 m ocht<strong>en</strong> de zweefvliegers van<br />

de Gooische Zweefvlieg Club het veld weer gebruik<strong>en</strong>.<br />

De Gooisch-Stichtsche Aero Club,<br />

met voorzitter Klaas de Geus van d<strong>en</strong> Heuvel,<br />

kreeg het voor elkaar dat op 4 <strong>en</strong> 5 oktober<br />

1947 e<strong>en</strong> vliegweek<strong>en</strong>d, m et verschill<strong>en</strong>de<br />

motorvliegtuig<strong>en</strong>, georganiseerd werd.<br />

Inmiddels had de Geme<strong>en</strong>te Hilversum het<br />

vliegveld gekocht <strong>en</strong> verhuurde deze het aan<br />

de Stichting Vliegveld Het Gooi. Op 10 juli<br />

1948 werd het vliegveld officieel geop<strong>en</strong>d<br />

door Prins Bernhard met het hijs<strong>en</strong> van de<br />

Nederlandse vlag. Bernhard kwam in zijn<br />

eig<strong>en</strong> vliegtuig: de Stinson S<strong>en</strong>tinel PH-PBB.<br />

Vanaf 1950 werd de Nationale Luchtvaart<br />

School (NTS) e<strong>en</strong> belangrijke gebruiker van<br />

het vliegveld. Na de oorlog was er grote behoefte<br />

aan vliegers. De NES verzorgde de<br />

voorselectie van de aspirant-militaire vliegers.<br />

Later kwam<strong>en</strong> er ook verschill<strong>en</strong>de bedrij-<br />

TVE 15c jrg. <strong>1997</strong><br />

131


A/b. 7. Busje voor i'luchtleiding<br />

Gooische Zweefvlieg Club.<br />

ViÉk<br />

mmWÊmÈ<br />

________<br />

v<strong>en</strong>, waaronder NV M eteor (luchtfotografie<br />

<strong>en</strong> landbouw vlucht<strong>en</strong>), h et N ederlands<br />

Luchtreclame Bedrijf van Martin Schröder <strong>en</strong><br />

Skylight van johan Daams.<br />

Woningbouwplann<strong>en</strong><br />

E in d jar<strong>en</strong> vijftig had Hilversum e<strong>en</strong> zeer actief<br />

vliegveld. De G em e<strong>en</strong>te Hilversum had<br />

ev<strong>en</strong>wel plann<strong>en</strong> voor woningbouw. Daardoor<br />

hing in de l<strong>en</strong>te van 1959 de toekomst van het<br />

vliegveld aan e<strong>en</strong> zijd<strong>en</strong> draadje. De Gem e<strong>en</strong>te<br />

Hilversum pres<strong>en</strong>teerde het uitbreidingsplan<br />

“Egelshoek” <strong>en</strong> het was niet uitgeslot<strong>en</strong><br />

dat het vliegveld zou m oet<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>.<br />

Zowel de Koninklijke Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging<br />

voor Luchtvaart (KNVvL) die in 1954 de<br />

NLS had overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> als G edeputeerde Stat<strong>en</strong><br />

van Noord-Holland sprak<strong>en</strong> zich uit teg<strong>en</strong><br />

de plann<strong>en</strong>. Pas in 1963 werd de Geme<strong>en</strong>te<br />

Hilversum in het ongelijk gesteld.<br />

Hoewel de KNVvL de NLS al in 1968 had<br />

verkocht, moest zij de exploitatie tot 1975 uitdi<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />

Sinds 28 februari 1975 is deze overg<strong>en</strong>om<br />

<strong>en</strong> door de Stichting Vliegveld Hilversum.<br />

Ook de Gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht kwam na de<br />

Tweede W ereldoorlog tot uitbreiding. In 1945<br />

ging de bebouwing slechts tot aan de Nootweg<br />

(de Loosdrechtse Nootweg, met e<strong>en</strong> t) <strong>en</strong> tot<br />

aan de Rading. In d ejar<strong>en</strong> 50 t/m 90 ging de<br />

uitbreiding verder, zelfs tot aan de Tjalk <strong>en</strong><br />

Vrijheid, waarbij m<strong>en</strong> m et de bebouwing voorbij<br />

het industrieterrein aan de Industrieweg<br />

kwam.<br />

Uit het uitbreidingsplan “Ter Sype” blijkt<br />

dat de Gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht wil uitbreid<strong>en</strong>.<br />

Echter één van de drie uitgezette start- <strong>en</strong> landingsban<strong>en</strong><br />

loopt over het uitbreidingsgebied.<br />

Dit is de baan 13-31. De Stichting Vliegveld<br />

Hilversum heeft aangegev<strong>en</strong> dat er mogelijkhed<strong>en</strong><br />

zijn om baan 13-31 op te gev<strong>en</strong>. Dit<br />

kan bijvoorbeeld door de huidige “prefer<strong>en</strong>te”<br />

baan 07-25, die 540 m eter lang is, te verl<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />

tot 600 meter. E<strong>en</strong> andere optie is<br />

draaiing van de baan met ti<strong>en</strong> grad<strong>en</strong> tot (t<strong>en</strong><br />

06-24 baan. Verl<strong>en</strong>ging is Ook dan gew<strong>en</strong>st. Er<br />

blijft steeds sprake van grasban<strong>en</strong>. Van verharding<br />

van de ban<strong>en</strong> is ge<strong>en</strong> sprake.<br />

Toekomst van het vliegveld<br />

In 1987 verl<strong>en</strong>gde de Gem e<strong>en</strong>te Hilversum<br />

het huurcontract tot <strong>1997</strong>. Dat was ev<strong>en</strong>als in<br />

de jar<strong>en</strong> ervoor slechts voor e<strong>en</strong> relatief korte<br />

periode. De Gem e<strong>en</strong>te Hilversum zag, met<br />

het jaartal <strong>1997</strong> dichterbij kom<strong>en</strong>d, dat door<br />

verdwijning van het vliegveld er woning<strong>en</strong> of<br />

bedrijv<strong>en</strong> gebouwd zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />

De afloop van het huurcontract bood schijnbaar<br />

de geleg<strong>en</strong>heid voor e<strong>en</strong> andere bestemming<br />

dan luchtvaartterrein.<br />

In de afgelop<strong>en</strong> ja re n versch<strong>en</strong><strong>en</strong> zeer veel<br />

stukk<strong>en</strong> in de pers over de toekomst van het<br />

vliegveld. Het bestuur van de Stichting Vliegveld<br />

Hilversum onderhandelde met de gem<br />

e<strong>en</strong>te om het huurcontract langdurig te ver-<br />

132 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>


■<br />

• -?<br />

wam<br />

i<br />

t • * a t ‘M<br />

•<br />

«sSBlfc<br />

AJb. 8. Gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> het vliegveld <strong>en</strong> de Egels hoek, vastgelegd in 1948.<br />

R '<br />

--^j<br />

l<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. O f tot e<strong>en</strong> an d ere overe<strong>en</strong>kom st te<br />

gerak<strong>en</strong>. O ok gaf h et b estu u r voorlichting aan<br />

gebruikers <strong>en</strong> bew oners, zoals op 27 novem ­<br />

b e r 1995 in bet restaurant Vliegveld Hilversum<br />

. A ldaar werd inform atie verstrekt om ­<br />

tr<strong>en</strong> t de historie, h et eig<strong>en</strong>dom , h et h u u rco n ­<br />

tract, de stru ctu u u r van de huidige b eheerd er<br />

alsm ede h aar financiële positie. Tev<strong>en</strong>s kwam<br />

de relatie van h et vliegveld m et h aar om geving<br />

aan de orde. D eskundig<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> inform<br />

atie over h e t luchtruim structuur, geluidszon<br />

erin g <strong>en</strong> -productie.<br />

O pvall<strong>en</strong>d was ciat in de discussie o m tr<strong>en</strong>t<br />

h et voortbestaan van h et vliegveld de bewoners<br />

van L oosdrecht, verschill<strong>en</strong>de natuur- o f<br />

m ilieugroepering<strong>en</strong> <strong>en</strong> bew oners van H ilversum<br />

(inclusief de Egelshoek) zich voorstander<br />

noem <strong>en</strong> m et betrekking tot het voortbestaan<br />

van h et vliegveld.<br />

Contract verl<strong>en</strong>gd<br />

H et h u u rcontract tuss<strong>en</strong> de g em e<strong>en</strong>te H ilversum<br />

<strong>en</strong> het Vliegveld H ilversum werd in novem<br />

ber 1996 verl<strong>en</strong>gd, in elk geval voor e<strong>en</strong><br />

periode van vijf jaar. E v<strong>en</strong>tueel kan de h u u r<br />

daarn a m et nog e<strong>en</strong>s vijf jaar w ord<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gd.<br />

Dit besluit kwam globaal overe<strong>en</strong> m et<br />

h et voorstel van het college van burgem eester<br />

<strong>en</strong> w ethouders, u it h e t begin van 1996.<br />

E v<strong>en</strong>tuele herbestem m ing van h et terrein is<br />

vooralsnog niet aan de orde geweest. H et huidige<br />

college m e<strong>en</strong> d e dat eerst e<strong>en</strong> integrale<br />

toekom stvisie op I Iilversum m o et w ord<strong>en</strong> o n t­<br />

wikkeld.<br />

En nu verder<br />

De d o o r de RED ( Rijks L uchtvaart Di<strong>en</strong>st)<br />

ontw orp<strong>en</strong> geluidszonering had het voordeel<br />

dat er voor e<strong>en</strong> bepaald gebied w erd vastgesteld<br />

hoe hoog de geluidsbelasting m ag zijn.<br />

In dat voorstel was sprake van 76.000 vliegtuigbew<br />

eging<strong>en</strong>. De voorzitter van de stichting<br />

Vliegveld H ilversum had e r wel wat m eer<br />

will<strong>en</strong> h ebb<strong>en</strong>. O ok om d at veel overlast van<br />

vliegtuiglaw aai h elem aal n ie t v ero o rzaak t<br />

w erd d o o r vliegtuig<strong>en</strong> van Vliegveld H ilversum<br />

, m aar d o o r h et steeds m aar d ru k k er word<br />

<strong>en</strong> d e vliegveld Schiphol.<br />

Het vliegveld nam al m aatregel<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld<br />

t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de op<strong>en</strong>ingstijd<strong>en</strong>; alle<strong>en</strong><br />

tuss<strong>en</strong> 08.00 u u r <strong>en</strong> 20.00 u u r m ag er gevlog<strong>en</strong><br />

w ord<strong>en</strong>. O ok zijn er strakke aanvlieg-<br />

TV E 15e jrg. <strong>1997</strong><br />

133


--t»g {<br />

" * S f l<br />

m il<br />

AJb. 9. Werkplaats voor zweefvliegtuig<strong>en</strong> van de Gooische Zweefvlieg Club.<br />

<strong>en</strong> vertrekroutes vastgesteld. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />

er nu steeds m eer stillere vliegtuig<strong>en</strong> gebruikt.<br />

Al beëindigde in 1996 het beroem de bedrijf<br />

van J. Daams: “Skylight” haar activiteit<strong>en</strong>, het<br />

weerhield andere bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> clubs niet om<br />

in <strong>1997</strong> er flink teg<strong>en</strong> aan te gaan. Zo vierde<br />

de Gooise Zweefvlieg Club haar 60-jarig jubileum<br />

m et als afsluiting de ingebruik nam e van<br />

e<strong>en</strong> nieuw clubhuis.<br />

De toekomst van het vliegveld Hilversum is<br />

thans voor e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> zeker. H et blijft<br />

echter, ook voor Loosdrecht, spann<strong>en</strong>d wat<br />

uiteindelijk die integrale toekomstvisie zal<br />

br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> woon- of industriewijk van Hilversum<br />

zal e<strong>en</strong> ernstige aantasting word<strong>en</strong> van<br />

het gro<strong>en</strong>e gebied; de overgangsfase tuss<strong>en</strong><br />

Holland <strong>en</strong> Utrecht.<br />

Bronn<strong>en</strong><br />

Streekarchief voor Gooi <strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>streek: Archief Geme<strong>en</strong>te<br />

Hilversum, dossiers 1.814.2 (Oude R<strong>en</strong>baan), 1.814.12<br />

(Noodweg), 1.858.3 VIII, Villa <strong>en</strong> VlIIb<br />

Knipselarchief Bibliotheek ’s-Gravelandseweg Hilversum:<br />

O.a. knipsels uit: De Gooi- <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>lander, jaargang<strong>en</strong><br />

1934, 1973, 1975, 1989, 1991 t/m <strong>1997</strong>; De Arbeid, jaargang<br />

1938.<br />

Goois Museum: Dossiermap van de voorbereidingscommissie;<br />

T<strong>en</strong>toonstelling “Vliegveld Hilversum 1934-1993”,<br />

gehoud<strong>en</strong> van 3 juli t/m 12 september 1993.<br />

Sectie Luchtmachthistorie: Dossier vliegveld<strong>en</strong> “I lilversum”<br />

Verzetsgroep “Albrecht”: Aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, kaartjes <strong>en</strong> overige;<br />

(geheime) informatie verzameld in 1943-1945.<br />

Publicaties<br />

Van Aggel<strong>en</strong>, C., Vliegveld Hilversum 50 jaar; E<strong>en</strong> jubileum dat<br />

niet gevierd werd. In <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>, 7e jaargang,<br />

nr.4, december 1989. (Ook versch<strong>en</strong><strong>en</strong> in Eig<strong>en</strong> Perk<br />

1989/4).<br />

De Bruin, e.a., Illusies <strong>en</strong> incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De militaire luchtvaart <strong>en</strong><br />

de neutraliteitshandhaving tot mei 1940. Z.p., z.j.<br />

Geme<strong>en</strong>te Hilversum, Verslag over de jar<strong>en</strong> 1939-1949.<br />

Mol<strong>en</strong>aar, F. J., De luchtverdediging Mei 1940. D<strong>en</strong> Haag, 1970.<br />

Roundel, uitg. British Aviation Research Group, Vol 6,<br />

No.6, november 1982.<br />

Van der Stroom-Tor<strong>en</strong>, R. e.a. GOZC 1936-1986, Hilversum<br />

1986.<br />

Wesselink, T. Vliegveld Hilversum. In Luchtvaart, 1le jaargang,<br />

nr.7/8 (juli/augustus 1994).<br />

134 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>


Activiteit<strong>en</strong> van de Stichting<br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />

O PEN DAG <strong>1997</strong> op zaterdag 24 m ei te L oosdrecht<br />

Kerk <strong>en</strong> kerkzaal “het Lichtbak<strong>en</strong>” van de<br />

H ervorm de G em e<strong>en</strong>te Oud-Loosdrechtsedijk<br />

230 Oud-Loosdrecht.<br />

De O p<strong>en</strong> Dag wordt georganiseerd door de<br />

Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> in sam<strong>en</strong>werking<br />

m et de Historische Kring Loosdrecht.<br />

Op deze dag kunn<strong>en</strong> contact<strong>en</strong> met vele<br />

organisaties word<strong>en</strong> gelegd of hernieuwd <strong>en</strong><br />

all<strong>en</strong>, die in het Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek zijn<br />

geïnteresseerd, kunn<strong>en</strong> elkaar daar ontm oet<strong>en</strong>.<br />

Deze dag is voor iedere<strong>en</strong> toegankelijk,<br />

dus ook voor belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong> lid<br />

zijn. Het maximale aantal plaats<strong>en</strong> is 200.<br />

Daarom is inschrijving vooraf aan te bevel<strong>en</strong>.<br />

E<strong>en</strong> inschrijvingsformulier treft u aan als<br />

losse bijlage in het tijdschrift.<br />

PROGRAMMA<br />

Vanaf 9.30 uur<br />

- ontvangst deelnem ers m et koffie <strong>en</strong> koek<br />

in de kerkzaal<br />

- registratie deelnem ers <strong>en</strong> regeling ntiddagexcursies<br />

- boek-, tijdschrift- <strong>en</strong> informatietafels kunn<strong>en</strong><br />

word<strong>en</strong> geraadpleegd<br />

10.00 uur<br />

welkom door de de heer J.J. Giesk<strong>en</strong>s, burgemeester<br />

van Loosdrecht<br />

10.10 uur<br />

op<strong>en</strong>bare vergadering TVE (art. 10 statut<strong>en</strong>)<br />

geleid door de waarnem<strong>en</strong>d voorzitter, mevrouw<br />

drs Maria W.J.L. Boers<strong>en</strong><br />

10.20 uur tot 12.00 uur<br />

voordracht<strong>en</strong> m et muzikale intermezzi<br />

1. Loosdrecht in vogelvlucht, e<strong>en</strong> historisch-geografische<br />

verk<strong>en</strong>ning met dia's door de heer<br />

drs Chr. de Bont, medewerker van het Staring-Instituut<br />

te W ag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />

2. Het interieur van Kasteel-museum Sypesteyn,<br />

dooi' mevrouw Conny G. Bogaard, museumconservator<br />

van Sypesteyn<br />

3. Het landgoed Eik<strong>en</strong>rode (in de volksmond<br />

het Bos van Hack g<strong>en</strong>oem d), e<strong>en</strong> dia-pres<strong>en</strong>tatie<br />

door de heer Piet A. Bakker, bioloog <strong>en</strong><br />

wet<strong>en</strong>schappelijk medewerker van de Ver<strong>en</strong>iging<br />

van N atuurm onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong> N ederland<br />

12.10 tot 13.15 uur<br />

aperitief <strong>en</strong> lunch.<br />

Tev<strong>en</strong>s de verdere regeling van de excursies<br />

13.15 tot 15.15 uur<br />

excursies (er kan slechts aan één excursie<br />

word<strong>en</strong> deelg<strong>en</strong>om <strong>en</strong>)<br />

1. Rondvaart naar de “Ster" van de Loosdrecht;<br />

met toelichting op de ve<strong>en</strong>ontginning<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

het huidige landschap onder leiding van de<br />

heer P. Honig<br />

2. Bezoek aan het atelier van mevrouw Christel<br />

van der Korst, boek- <strong>en</strong> papierrestaurator <strong>en</strong> rondleiding<br />

op het landgoed Eik<strong>en</strong>rode onder leiding<br />

van de her<strong>en</strong> Piet A. Bakker (bosgebied) <strong>en</strong><br />

Adriaan Doets (m onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 1.35


3. Bezoek <strong>en</strong> rondleiding kasteel <strong>en</strong> historische tuin<br />

van Sypesteyn<br />

15.15 uur<br />

terugkom st van excursies <strong>en</strong> feestelijk slotconcert<br />

in de Ned. H ervorm de Kerk van<br />

Oud-I.oosdrecht<br />

ca. 15.30 uur<br />

afsluiting van de O p<strong>en</strong> Dag <strong>1997</strong><br />

N.B. H et is voor sommige excursies aan te<br />

bevel<strong>en</strong> om waterdichte scho<strong>en</strong><strong>en</strong> mee te<br />

nem <strong>en</strong>.<br />

O p de excursies kunn<strong>en</strong> fotograf<strong>en</strong> van<br />

natuur <strong>en</strong> landschap hun hart ophal<strong>en</strong> dus<br />

e<strong>en</strong> advies: neem uw fototoestel mee!<br />

Bereikbaarheid:<br />

per auto:<br />

volg de aanwijzing<strong>en</strong> van de<br />

parkeerwachters voor <strong>en</strong> op<br />

het kerkplein<br />

per trein/bus: vanaf hoofdstation Hilversum<br />

met buslijn 121; vertrektijd<strong>en</strong><br />

8.22 of 9.22 uur.<br />

Uitstapp<strong>en</strong> bij Jachthav<strong>en</strong><br />

van Dijk).<br />

Trein taxi-vervoer vanaf hoofdstation Hilversum<br />

is mogelijk.<br />

*.%>-**■ fJ<br />

*<br />

W M :<br />

'U.*<br />

mmm<br />

-■■■<br />

-•. -<br />

■<br />

-<br />

m ó t - j m -<br />

spy<br />

4 * 4<br />

‘ ....<br />

* ** »* »<br />

- 3 * \<br />

7 ' -yf-lA»;<br />

uit £ooódrecht<br />

Luchtfoto Loosdrecht richting Ve<strong>en</strong>dijk-Homdijk, ca 1960.<br />

136 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


De Historische Kring Loosdrecht<br />

J. Mol<br />

L oosdrecht kan bog<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> lange geschied<strong>en</strong>is.<br />

Al vroeg begon m <strong>en</strong> m et h et in cultuur<br />

b r<strong>en</strong> g <strong>en</strong> van h et ve<strong>en</strong>gebied om er b o er<strong>en</strong>bedrijf<br />

te k u n n <strong>en</strong> uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong>. In de twaalfde<br />

eeuw was er e<strong>en</strong> kleine d orpsgem e<strong>en</strong>schap op<br />

de plaats waar n u O ud-L oosdrecht ligt. R ond<br />

1300 w ordt Ter Sype g<strong>en</strong>oem d, e<strong>en</strong> b u u rtschap<br />

op de plaats van de hervorm de kerk van<br />

N ieuw -Loosdrecht. T urfw inning heeft geleid<br />

tot het ontstaan van de plass<strong>en</strong>, w aardoor de<br />

gem e<strong>en</strong>te L oosdrecht nu uit 1758 ha w ater <strong>en</strong><br />

1517 ha land bestaat. G ed u r<strong>en</strong> d e eeuw <strong>en</strong><br />

w erd er geschied<strong>en</strong>is gem aakt, die belangrijk<br />

g<strong>en</strong>oeg was om o n d e r de aandacht van e<strong>en</strong><br />

b reed publiek te b r<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. D aartoe w erd op 22<br />

sep tem b er 1972 de H istorische Kring Loosd<br />

re c h t (HKL) opgericht. W at in 1972 begon<br />

als e<strong>en</strong> K ringetje m et 50 led<strong>en</strong> is in vijf<strong>en</strong>twintig<br />

jaar gegroeid tot e<strong>en</strong> bloei<strong>en</strong>de Kring m et<br />

bijna 700 led<strong>en</strong>, niet gering voor e<strong>en</strong> g em e<strong>en</strong>te<br />

m et ongeveer 9000 inw oners.<br />

De HKL stelde zich t<strong>en</strong> doel de geschied<strong>en</strong>is<br />

van Loosdrecht te onderzoek<strong>en</strong>, te docu m <strong>en</strong> ­<br />

ter<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek <strong>en</strong> d te m ak<strong>en</strong>. En d at h ebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> ­<br />

thousiaste <strong>en</strong> hardw erk<strong>en</strong>de vrijwilligers waar<br />

gem aakt. In de achterligg<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />

/.ij e<strong>en</strong> gedeg<strong>en</strong> d o cu m <strong>en</strong> tatiec<strong>en</strong> tru m opgezet<br />

op het gebied van archeologie, g<strong>en</strong>ealogie,<br />

kartografie <strong>en</strong> fotografie. D aartoe zijn e<strong>en</strong> om ­<br />

vangrijke bibliotheek <strong>en</strong> e<strong>en</strong> knipselarchief ingericht,<br />

e<strong>en</strong> foto- <strong>en</strong> diacollectie aangelegd <strong>en</strong><br />

vele geluids- <strong>en</strong> videoband<strong>en</strong> gem aakt. Tev<strong>en</strong>s<br />

bezit de K ring e<strong>en</strong> grote verzam eling gebruiksvoorw<br />

erp<strong>en</strong>. Er is zoveel onderzoek gedaan<br />

d at e<strong>en</strong> reeks boekjes <strong>en</strong> ruim h o n d erd p eriodiek<strong>en</strong><br />

k ond<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> uitgegev<strong>en</strong>.<br />

O m d at in onze tijd d o o r de welvaart veel historie<br />

verlor<strong>en</strong> is gegaan <strong>en</strong> nog dreigt te gaan,<br />

im m ers w aar geld is w ordt ou d vervang<strong>en</strong> d o o r<br />

nieuw, m oet erovercle rester<strong>en</strong>de m onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

gew aakt w ord<strong>en</strong>. D aarom o n d erh o u d t de 11KL<br />

zeer goede contact<strong>en</strong> m et tic Stichting Historisch<br />

G oed Loosdrecht, die zich inzetvoorhet behoud<br />

van L oosdrechtse m o n u m <strong>en</strong> t<strong>en</strong> .<br />

Dat de O p<strong>en</strong> Dag van de Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong><br />

V echt <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> in mei <strong>1997</strong> in L oosdrecht w ordt<br />

geh o u d <strong>en</strong> is ge<strong>en</strong> toeval. Al in 1995 heeft h et bestuurvan<br />

de H istorische K ring L oosdrecht TVE<br />

gepolst over hel h o u d <strong>en</strong> van deze dag. Im m ers<br />

e<strong>en</strong> vijf<strong>en</strong> twintigjarig bestaan is de m oeite waard<br />

om iets extra te do<strong>en</strong>. Met hetsucces van de O p<strong>en</strong><br />

D ag in 1988 voor og<strong>en</strong> k ond<strong>en</strong> we de uitdaging<br />

wel aan. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is h et de laatste keer dat het<br />

in de gem e<strong>en</strong>te L oosdrecht kan; wij m oet<strong>en</strong> binn<br />

<strong>en</strong>kort sam <strong>en</strong> m et an d ere do rp <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe<br />

gem e<strong>en</strong>te vorm <strong>en</strong> o f onderdeel w ord<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />

b u u rg em e<strong>en</strong> te. De H istorische K ling Loosd<br />

rech t m o et dan alle<strong>en</strong> verder <strong>en</strong> zich zi<strong>en</strong> te<br />

handhav<strong>en</strong>. Wij zijn erv an overtuigd dat h et wel<br />

lukk<strong>en</strong> zal. De HKL heeft zich zo’n plaats in de<br />

L oosdrechtse sam <strong>en</strong>levingverw orv<strong>en</strong> datzij niet<br />

m eer weg te d <strong>en</strong> k <strong>en</strong> is, ook al zou L oosdrecht<br />

e<strong>en</strong> an d ere naam krijg<strong>en</strong>.<br />

Historische<br />

Kring<br />

Loosdrecht<br />

* ><br />

22e jaargang nummer 104 - september 199S<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 137


Bestuur <strong>en</strong> redactie<br />

<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />

Led<strong>en</strong> dagelijks bestuur<br />

drs Maria W.J.L. Boers<strong>en</strong> (wnd voorzitter)<br />

A. Paulownalaan 5<br />

1412 AK Naard<strong>en</strong><br />

035-6946926<br />

T. Kruijmer-Vos (secretaris)<br />

Botterstraat 7a<br />

1271 XL Huiz<strong>en</strong><br />

035-5251713<br />

F.H. Bos (p<strong>en</strong>ningmeester)<br />

Stargardlaan 10<br />

1404 BD Bussum<br />

035-6941382<br />

L. Lankreyer-van Eijle, <strong>Eem</strong>nes<br />

035-5389198<br />

drs K. Loeft, Lar<strong>en</strong><br />

035-5380474<br />

P.j. Timmer, Loosdrecht<br />

035-5823412<br />

Het algeme<strong>en</strong> bestuur bestaat uit verteg<strong>en</strong>woordigers<br />

van:<br />

Historische kring “Baerne”<br />

Historische kring Bussum<br />

Historische kring Blaricum<br />

Historische kring <strong>Eem</strong>nes<br />

Historische kring “In de Gloriosa” Ankeve<strong>en</strong>, 's-Graveland,<br />

Kort<strong>en</strong>hoef<br />

Hilversumse historische kring “Albertus Perk”<br />

Historische kring Huiz<strong>en</strong><br />

Historische kring Lar<strong>en</strong><br />

Historische kring Loosdrecht<br />

Historische kring Muid<strong>en</strong><br />

Stichting “Comité Oud Muiderberg”<br />

Ver<strong>en</strong>iging Werkgroep Vestingstad Naard<strong>en</strong><br />

Historische kring Nederhorst d<strong>en</strong> Berg<br />

Historische kring Weesp<br />

Archeologische Werkgeme<strong>en</strong>schap voor Nederland,<br />

afdeling Naerdincklant<br />

Streekarchief voor het Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek, Hilversum<br />

Stadsarchief Naard<strong>en</strong><br />

Stadsarchief Weesp<br />

Ver<strong>en</strong>iging Curtev<strong>en</strong>ne, ’s-Graveland<br />

Dudok Stichting, Hilversum<br />

Nederlandse G<strong>en</strong>ealogische ver<strong>en</strong>iging, afdeling<br />

Gooi <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>land Stichting NIVON<br />

Geologisch Museum Hofland, Lar<strong>en</strong><br />

Stichting tot bevordering van de belang<strong>en</strong> van het<br />

Goois Museum, Hilversum<br />

Stichting “Hilversum, Pas Op!”<br />

Stichting Huizer Museum<br />

Werkgroep klederdracht<strong>en</strong> <strong>Eem</strong> <strong>en</strong> Gooiland<br />

Singer Museum, Lar<strong>en</strong><br />

Stichting Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het Nederlands Vestingmuseum,<br />

Naard<strong>en</strong><br />

Redactie<br />

mw C.M. Abrahamse<br />

Diep<strong>en</strong>daalselaan 294<br />

1215 KH Hilversum<br />

035-6292646 (kantoor)<br />

drs Maria W.J.L. Boers<strong>en</strong><br />

A. Paulownalaan 5<br />

1412 AK Naard<strong>en</strong><br />

035-6946926<br />

dr J.D.C. Branger<br />

Postiljon 56<br />

1251 TM Lar<strong>en</strong><br />

035-5310823<br />

D. Dekema<br />

Drossaard 30<br />

1412 NS Naard<strong>en</strong><br />

035-6940760<br />

L.R. Huese-Rommerts (secretaris)<br />

Van Gelderlaan 74<br />

1215 SP Hilversum<br />

035-6219279<br />

dr P.H.D. Leup<strong>en</strong><br />

Burg. Lambooylaan 15<br />

1217 LB Hilversum<br />

035-6245704<br />

E. E. van M<strong>en</strong>sch (voorzitter)<br />

JHB Koekkoekstraat 26<br />

1214 AD Hilversum<br />

035-6292826 (kantoor), 035-6234913<br />

138 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


Varia<br />

C. van Aggel<strong>en</strong> (geb. 1954). G roepsleraar aan<br />

de D altonschool De M e<strong>en</strong>t. B estuurslid van<br />

de H ilversum se historische kring “A lbertus<br />

Perk ”. Publiceert over u ite<strong>en</strong> lo p <strong>en</strong> d e o n d e r­<br />

w erp<strong>en</strong>. S tudeerde aardrijkskunde aan de<br />

VL/VU te A m sterdam . W oont in Hilversum.<br />

Piet Bakker (geb. 1937). Sinds 1963 als bioloog<br />

werkzaam bij de V er<strong>en</strong>iging N atuurm o­<br />

n u m e n te n ie A m sterdam <strong>en</strong> s-Graveland.<br />

T hans belast m et h et beleid t.a.v. cultuurhistorie<br />

<strong>en</strong> landschap in de terrein <strong>en</strong> van N atuurm<br />

o n u m <strong>en</strong> t<strong>en</strong> . Adviseert via zijn A dviesbureau<br />

voor cultuurhistorie ‘Verweving” over historische<br />

buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>, traditionele b o er<strong>en</strong> tu i­<br />

n<strong>en</strong> <strong>en</strong> oude cu ltuurplant<strong>en</strong>.<br />

Chris de Bont (geb. 19 5 1) is sinds 1982 als historisch<br />

geograaf w'erkzaam bij h et DLO-Staring<br />

C <strong>en</strong>trum te W ag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, waar hij zich<br />

voornam elijk bezighoudt m et zog<strong>en</strong>aam de<br />

toegepast historische geografisch onderzoek.<br />

In opdrach t van rijk, provincies <strong>en</strong> m inisteries<br />

verricht hij onderzoek n aar de geschied<strong>en</strong>is<br />

van h et hed<strong>en</strong>daagse cultuurlandschap t<strong>en</strong><br />

behoeve van provinciale streekplann<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />

landinrichtingsproject<strong>en</strong>, m aar ook om bij<br />

grootschalige ingrep<strong>en</strong> in het landschap de<br />

cultuurhistorische betek<strong>en</strong>is e<strong>en</strong> rol te lat<strong>en</strong><br />

spel<strong>en</strong>. M om <strong>en</strong>teel werkt hij in o p dracht van<br />

h et M inisterie van L andbouw aan e<strong>en</strong> landelijk<br />

geografisch inform atiesysteem w aarin de<br />

cultuurhistorische w aard<strong>en</strong> van het landschap<br />

zijn opg<strong>en</strong>om <strong>en</strong>.<br />

F. Brand (geb. 1941). H oofd-geluidstechnicus<br />

bij h e t N ederlands O m ro ep p ro d u k tie B edrijf<br />

(N O B), voorhe<strong>en</strong> de N OS te H ilversum . Als<br />

film geluidstechnicus in 1961 in di<strong>en</strong>st gekom<br />

<strong>en</strong> bij de NTS te Bussum. Vele jar<strong>en</strong> bestuurslid<br />

(p<strong>en</strong>ningm eester) geweest van de<br />

H istorische Kring L oosdrecht. Vanaf 1974 redactielid<br />

van h et periodiek van de kring.<br />

Drs Martine Eerelman (geb. 1973) is in 1996<br />

afgestudeerd in de studie A lgem <strong>en</strong>e L etter<strong>en</strong><br />

aan de U niversiteit U trecht, m et als specialisatie<br />

C ultuureducatie. Zij heeft in hel m ededeling<strong>en</strong>blad<br />

nr.4 1996 van de Stichting U trechtse<br />

Kastel<strong>en</strong> n aar aanleiding van h aar doctoraalscriptie<br />

e<strong>en</strong> artikel gepubliceerd over de<br />

pres<strong>en</strong>tatie van het verled<strong>en</strong> in vijf U trechtse<br />

kastel<strong>en</strong>.<br />

Arthur Hanselman (geb. 1971). S tudeerde geschied<strong>en</strong>is<br />

aan de U niversiteit U trecht.<br />

Hans Kosman is publicist <strong>en</strong> PR-adviseur te<br />

W ass<strong>en</strong>aar.<br />

Drs C.L. van der Leer (geb. 1944). S tudeerde<br />

econom ische w et<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> aan de Erasmusuniversiteit<br />

te R otterdam . Is doc<strong>en</strong> t <strong>en</strong> conrector<br />

bij de H aagse S chol<strong>en</strong>gem e<strong>en</strong>schap<br />

Zandvliet. Publicaties: ‘De tu in <strong>en</strong> van Meerdervoort.<br />

Van ridderlijke H ofstede tot luisterrijke<br />

b u it<strong>en</strong>plaats’, in Zivijndrecht.se Wet<strong>en</strong>swaardighed<strong>en</strong><br />

(1994); ‘G edrieën alle<strong>en</strong> voor h et geluk<br />

g eb o re n ’ e<strong>en</strong> historische vertelling over<br />

drie zusters Pom pe van M eerdervoort in de<br />

verzam elbundel Alle<strong>en</strong>staand<strong>en</strong> (1995); ‘Constantijn<br />

H ug<strong>en</strong>s <strong>en</strong> V oorburg. E <strong>en</strong> hoveling<br />

<strong>en</strong> zijn hofstede', 'G onslantijn H uyg<strong>en</strong>s op<br />

Hofwijck. E<strong>en</strong> hoveling als hov<strong>en</strong>ier’ <strong>en</strong> ‘Constantijn<br />

H uyg<strong>en</strong>s in D <strong>en</strong> Haag. E<strong>en</strong> hoveling<br />

in de h ofstad’, drie artikel<strong>en</strong> in de reeks Historisch<br />

Voorburg (1996)<br />

B. de Ligt (geb. 1934). V ervroegd uitgetred<strong>en</strong><br />

leraar N ederlands. Is lid van de redactie van<br />

h e t tijdschrift van de historische K ring Loosdrecht.<br />

R. Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> (geb. 1935). Was werkzaam als d o ­<br />

c<strong>en</strong>t luchtvaart In tern e bedrijfsschool H olland-International,<br />

Rijswijk. Publicaties in het<br />

tijdschrift van de H istorische K ring Loosdrecht.<br />

W oont te Austerlitz.<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 139


Dr A.A. Mant<strong>en</strong> (geb. 1933). Studeerde geologie<br />

<strong>en</strong> biologie. Trad in 1960 in di<strong>en</strong>st van de<br />

W et<strong>en</strong>schappelijke Uitgeverij. Richtte in 1985<br />

de historische kring Breukel<strong>en</strong> op <strong>en</strong> is tot op<br />

hed<strong>en</strong> voorzitter van deze kring. Tev<strong>en</strong>s voorzitter<br />

van het provinciaal steunpunt “Stichting<br />

Stichtse Geschied<strong>en</strong>is. Vele publicaties op historisch<br />

gebied, speciaal in het huisorgaan van<br />

de historische kring Breukel<strong>en</strong>.<br />

Verantwoording illustraties<br />

Omslag: p. 49 - Rijksmuseum, Amsterdam<br />

Titelpagina: p. 50 - Goois Museum<br />

Voorwoord: p. 51 - Goois Museum<br />

Modder<strong>en</strong> aan de voet van het Gooi: p. 53, 54, 57 —Coll.<br />

van de auteur<br />

p. 60 —Coll. Goois Museum<br />

Her<strong>en</strong> van Amstel: p. 63 - W.A. Rijksvrijheer van Spa<strong>en</strong>,<br />

Historie der Heer<strong>en</strong> van Amstel, van Ysselstein <strong>en</strong> van Mynd<strong>en</strong>,<br />

D<strong>en</strong> Haag 1807.<br />

p. 66, 69 - Ludolf Smids, Schatkamer der Nederlandsche<br />

oudhed<strong>en</strong>, Amsterdam 1711.<br />

p. 68 - Periodiek Historische Kring Loosdrecht, 13ejrg,<br />

nr. 56, p. 22, februari 1986.<br />

Mijnd<strong>en</strong>: p. 70, 71, 72, 74, 75, 76, 78 - Coll. Historische<br />

Kring Loosdrecht<br />

p. 73 - J.G.N. R<strong>en</strong>aud, Variaties op het thema kasteel,<br />

1966.<br />

p. 77 - P.J. Lingers, Gezigt<strong>en</strong> aan de rivier de <strong>Vecht</strong>,<br />

1836.<br />

p. 79 - A. Becker-Jord<strong>en</strong>s, E<strong>en</strong> kabinet van Utrechtse<br />

gezicht<strong>en</strong>, 1973.<br />

Plann<strong>en</strong> tot inpolder<strong>en</strong>: p. 81 - Topografische Di<strong>en</strong>st, coll.<br />

Goois Museum.<br />

p. 88 - VW-Loosdrecht, coll. Goois Museum<br />

p. 89 - Foto coll. Goois Museum<br />

Waterwinning: p. 94 - Foto J. Mol<br />

p. 95, 96, 97, 98, 99, 100, 102 - H. Kosman, Drink<strong>en</strong> uit<br />

de plas, 1988.<br />

Eik<strong>en</strong>rode: p. 104, 105, 106, 107, 108 - Coll. Historische<br />

Kring Loosdrecht<br />

H. van Sypesteyn <strong>en</strong> het oude hek: p. 110 - Gravure F. van<br />

Bleyswyck 1729, coll. van de auteur<br />

p. 111, 112, 113a-A rchief Kasteel-museum Sypesteyn<br />

p. 113b - Archief Instituut Effatha, Voorburg<br />

p. 114 - Coll. van de auteur<br />

p. 115 - Foto H.C. Popijus<br />

C.H.C.A. van Sypesteyn: p. 117, 118 - Archief Kasteel-museum<br />

Sypesteyn<br />

p. 119, 120-C oll. Goois Museum<br />

J.B. B<strong>en</strong>ningh: p. 122 - Iconografisch Bureau, D<strong>en</strong> Haag<br />

Vliegveld Hilversum: p. 126 - Topografische Di<strong>en</strong>st<br />

p. 130, 131, 132, 133, 134-van de auteur<br />

p. 127, 128-Stev<strong>en</strong>s, Hilversum<br />

p. 129-Sectie Luchtmachthisterie<br />

Activiteit<strong>en</strong> TVE: p. 136 - Coll. Historische Kring Loosdrecht<br />

Varia: p. 140 - Coll. Goois Museum<br />

F V *<br />

1r^r<br />

« k i i * '«<br />

*<br />

Foto A. van d<strong>en</strong> End<strong>en</strong>, Loosdrechtse Plass<strong>en</strong>, ca. 1930.<br />

140 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


J& L<br />

Ge<strong>en</strong> b edrijf in Nederland kan bog<strong>en</strong> op zo’n<br />

ervaring in het over de weg transporter<strong>en</strong> van<br />

jacht<strong>en</strong>. Zeilschep<strong>en</strong> <strong>en</strong> motorjacht<strong>en</strong> van elk<br />

formaat koers<strong>en</strong> op de speciale diepladers van<br />

Van de Wetering, de Internationale Boottransporteurs<br />

uit Loosdrecht, naar elke d<strong>en</strong>kbare hav<strong>en</strong> in<br />

Europa <strong>en</strong> zelfs daarbuit<strong>en</strong>. Aan het stuurwiel<br />

mann<strong>en</strong> die thuis zijn in Europa, mann<strong>en</strong> die<br />

wet<strong>en</strong> dat zij e<strong>en</strong> kostbare lading vervoer<strong>en</strong> die<br />

piekfijn <strong>en</strong> onbeschadigd moet word<strong>en</strong> afgeleverd<br />

in de hav<strong>en</strong> van bestem m ing. 20 Im posante<br />

trucks-met-dieplader zijn continu op de weg in<br />

heel Europa.<br />

Van d e W etering<br />

In te rn a tio n a le B oottran sport<strong>en</strong><br />

Tjalk 2, Postbus 8 5 ,1 2 3 0 AB Loosdrecht.<br />

Tel.: 035 582 55 50, Fax: 035 582 62 24.<br />

cXtttsfLcsttxt<br />

Partyc<strong>en</strong>ter, Capitainerie, café<br />

öbarbecue-terras aan de<br />

Loosdrechtse Plass<strong>en</strong> o.a. voor:<br />

Familiefeest<strong>en</strong><br />

Bootverhuur<br />

Aktieve arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />

Zakelijke bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />

Puzzeltocht<strong>en</strong><br />

Barbecue partys<br />

I Vraag vrijblijv<strong>en</strong>d onze informatieset aan.<br />

Oud lootdrtctadijk 107 -1131LW Loosdrecht<br />

tel. fax o $ - $ 3 0 7 2<br />

D e h is to rie van L o o s d re c h t v in d t U in één p ro d u c t:<br />

De Loosdrechtse Turf<br />

N a tu u rlijk van E chte b a k k e r Jacques Maas<br />

Bakkerij<br />

|Jcicque/ fïloo/<br />

Nootweg 22 • Nieuw Loosdrecht<br />

Tel. 035 - 5823847 • Fax 035 - 5821288<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 141


Christman Smit Qfl<br />

Makelaars<br />

Met Christiaan Smit<br />

verkop<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t<br />

meer kans op<br />

e<strong>en</strong> succesvolle verkoop<br />

HILVERSUM: HUIZEN: LAREN: ; '<br />

1 Stationsstraat 6a Kerkstraat 42 Brink 34<br />

I !<br />

035-6 24 08 51 035-6 25 25 34 035-5 38 37 00 1#<br />

R<br />

V ><br />

M eyer 8c S t e in s B is s c h o p<br />

NOTARISSEN<br />

RIJKSWEG 2<br />

1412 BA NAARDEN<br />

tel. (035) 6943331<br />

fax (035) 6944324<br />

142 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


S T A A LK O N S T R U K T IE Tev<strong>en</strong>s verhuur van:<br />

A A N HANG W AGEN VERHUUR<br />

IWAGENBOUW<br />

Diepladers<br />

Ambulances<br />

Opleggers<br />

Dieplaad Kippers<br />

Schamelwag<strong>en</strong>s<br />

Geslot<strong>en</strong> wag<strong>en</strong>s<br />

^Idhym VBthuiif<br />

BART VELDHUIZEN bv<br />

Voor partikulier<br />

<strong>en</strong> bedrijfslev<strong>en</strong><br />

voor lange of<br />

korte periode<br />

Tijdig reserver<strong>en</strong> voorkom t teleurstelling<strong>en</strong>!!!<br />

Nieuw-Loosdrechtsedijk 40, Loosdrecht, tel. (035) 5821411<br />

v/d Bunt<br />

Voor al uw<br />

dagelijkse<br />

boodschapp<strong>en</strong>!<br />

Cafetaria<br />

DE SCHAKEL<br />

Nootweg 53 • Loosdrecht Telefoon 035 - 582 3774<br />

Nieuw Loosdrechtsedijk 26<br />

Loosdrecht<br />

Tel. 035 - 58 25 377<br />

TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 143


m<br />

Electro-apparatuur die U bij ons<br />

aanschaft heeft e<strong>en</strong> naam <strong>en</strong> is dus<br />

van de beste kwaliteit.We do<strong>en</strong><br />

alle<strong>en</strong> zak<strong>en</strong> met de bek<strong>en</strong>de<br />

merk<strong>en</strong>. En omdat we dat in het<br />

groot do<strong>en</strong> (met 5000 Europese<br />

collega’s tegelijk) krijg<strong>en</strong> we de<br />

prijz<strong>en</strong> van de grote merk<strong>en</strong> klein.<br />

Zodat U voor de beste kwaliteit<br />

nooit teveel betaalt.<br />

Anton van Mels<strong>en</strong><br />

audio/video<br />

VERKOOP EN REPARATIE V A N R ADIO<br />

TELEVISIE, AFSPEELAPR, KLEIN HUISHOUDELIJK<br />

N ootw eg 20<br />

1231 CV Loosdrecht Telefoon (035) 582 3 7 1I<br />

s »d W ilt bv<br />

COMPLETE<br />

WONINGINRICHTING<br />

NOOTWEG 11 TEL.: 035 - 582 3428 WIJ HEBBEN ALLES<br />

<strong>LOOSDRECHT</strong><br />

VOOR UW W O NING<br />

bouwbedrijf aalberts bv<br />

postbus 18, 1230 AA Loosdrecht<br />

Nieuw-Loosdrechtsedijk 105, 1231 KN Loosdrecht<br />

Telefoon 035 - 582 32 89<br />

144 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>


Uitgeverij Verlor<strong>en</strong>:<br />

MAAKT GESCHIEDENIS<br />

Lar<strong>en</strong>seweg 123 - 1221 CL Hilversum - ®03 5-6859856 —®o 35-6836357<br />

UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HILVERSUM<br />

EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS:<br />

P a u l v a n d e r V l ie t , Onno Zwier van Har<strong>en</strong> (1713-1779).<br />

Staatsman <strong>en</strong> dichter.<br />

E<strong>en</strong> beschuldiging van incest maakte in 1760 e<strong>en</strong> abrupt einde aan de politieke carrière van de<br />

Friese edelman Onno Zwier van Har<strong>en</strong>. In zijn literaire oeuvre weet hij zijn val aan e<strong>en</strong> politieke<br />

sam<strong>en</strong>zwering vanwege zijn goede relaties met de Oranjes. Deze interessante biografie<br />

beschrijft lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> werk van staatsman èn dichter.<br />

470 blz., g e ïllu s tre e rd , ISBN 90-6550-550-4, ƒ79,-<br />

Van tresorier tot thesaurier-g<strong>en</strong>eraal. Zes eeuw<strong>en</strong> financieel<br />

beleid van e<strong>en</strong> hoge Nederlandse ambtsdrager.<br />

In 1387 werd voor het eerst het woord ‘tresorier’ gebruikt als aanduiding voor de c<strong>en</strong>trale<br />

financiële ambt<strong>en</strong>aar in D<strong>en</strong> Haag. Ruim 50 ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> sindsdi<strong>en</strong> deze functie bekleed.<br />

In dit royaal geïllustreerde boek wordt e<strong>en</strong> beeld gegev<strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>is van dit onderbelichte,<br />

oude beroep. Onder redactie van J.Th. de Smidt, R.H.J.M. Gradus, G.A. Kaatee e.a.<br />

576 blz., geïllustreerd, ISBN 90-6550-542-3, ƒ59,-<br />

Onno Zwier van Har<strong>en</strong><br />

(1713- 1779)<br />

Staatsman <strong>en</strong> „dichter<br />

V tresorier<br />

TOT<br />

TH ESAURI ER- GENERAAL<br />

V -. ,*w ,<br />

f e p<br />

Slllifl<br />

CTftStj<br />

P i in n van rit » Vu lt<br />

Uw boekhandelaar kan U informer<strong>en</strong> over onze uitgav<strong>en</strong>, ook over<br />

de Hilversumse geschied<strong>en</strong>is. Als U dat wilt zett<strong>en</strong> wij U graag op<br />

onze verz<strong>en</strong>dlijst.


C $ t ,<br />

■<br />

iom w yth er<br />

BK<br />

*

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!