Tussen Vecht en Eem 1997 - LOOSDRECHT
Tijdschrift voor regionale geschiedenis van de Stichting Tussen Vecht en Eem m.b.t. Loosdrecht
Tijdschrift voor regionale geschiedenis van de Stichting Tussen Vecht en Eem m.b.t. Loosdrecht
- TAGS
- kerkelanden
- gedichten
- hoekenburg
- bos-van-hacke
- loenderveen
- plassengebied
- kasteel-mijnden
- veenontginning
- gooi
- ambachtsheerlijkheid
- vliegveld-hilversum
- johannes-bodecherus-benningh
- eikenrode
- jonkheer-van-sypesteyn
- oostelijke-vechtplassen
- heren-van-amstel-en-mijnden
- turfbaggeren
- historische-kring-loosdrecht
- hkl
- loosdrecht
Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!
Leverage SEO-optimized Flipbooks, powerful backlinks, and multimedia content to professionally showcase your products and significantly increase your reach.
TVE 15e jrg. nr. 2, mei <strong>1997</strong><br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />
L oosdrecht<br />
o » .<br />
►sbkjl<br />
»' t s w a<br />
■ !<br />
Tijdschrift voor regionale geschied<strong>en</strong>is
GOOIS MUSEUM<br />
Stichting tot bevordering van de belang<strong>en</strong> van<br />
“H et G oois M useum ” te Hilversum.<br />
/Ui □ [U\<br />
O ntw ikkeling<strong>en</strong> gaan snel. E<strong>en</strong> deel van wat er vorig ja a r nog was, is d it jaar al verdw <strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> duidelijker voorbeeld dan de K erkbrink is n iet te gev<strong>en</strong>; wij all<strong>en</strong> k u n n <strong>en</strong> ons nog<br />
lev<strong>en</strong>dig voor de geest hal<strong>en</strong> hoe de K erkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor de<br />
lagere schooljeugd van over ti<strong>en</strong> ja a r zal d at iets zijn uit e<strong>en</strong> ver verled<strong>en</strong>, waar ze ge<strong>en</strong> associaties<br />
m eer bij hebb<strong>en</strong>.<br />
H et is één van de tak<strong>en</strong> van h e t Goois M useum de karakteristiek<strong>en</strong> van voorbije perio d <strong>en</strong><br />
vast te legg<strong>en</strong> <strong>en</strong> te bew ar<strong>en</strong>. H ierbij heb b <strong>en</strong> wij zowel m orele als uw financiële steun hard<br />
nodig.<br />
Als d o n ateu r van h et G oois M useum verle<strong>en</strong>t u deze steun <strong>en</strong> w ordt u tev<strong>en</strong>s op de hoogte<br />
g eh o u d <strong>en</strong> van alle activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong> <strong>en</strong> krijgt u korting bij e<strong>en</strong> aantal specifieke<br />
activiteit<strong>en</strong> <strong>en</strong> uitgav<strong>en</strong> van h et m useum .<br />
De m inim um bijdrage is ƒ30,-. U k u n t u opgev<strong>en</strong> bij h et Goois M useum , telefoon 035-<br />
6292826.<br />
U k u n t h et Goois M useum ook g ed<strong>en</strong>k<strong>en</strong> in uw testam <strong>en</strong>t. U kunt kiez<strong>en</strong> uit twee form u<br />
lering<strong>en</strong>:<br />
a. Ik legateer vrij van recht<strong>en</strong> <strong>en</strong> kost<strong>en</strong> aan de Stichting tot bevordering van de belang<strong>en</strong> van het<br />
Goois Museum te Hilversum e<strong>en</strong> bedrag van ƒ ....... o f<br />
b. ik b<strong>en</strong>oem als mijn erfg<strong>en</strong>aam voor e<strong>en</strong>...... gedeelte de Stichting tot bevordering van de belang<strong>en</strong><br />
van het Goois Museum te Hilversum.<br />
De Stichting is erk <strong>en</strong> d als instelling van algem e<strong>en</strong> n u t <strong>en</strong> betaalt d aard o o r m in d er (slechts<br />
11%) o f zelfs in h et geheel (to t ƒ15.866,-) ge<strong>en</strong> successierecht.<br />
Indi<strong>en</strong> u voornem <strong>en</strong>s b e n t e<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>king te d o <strong>en</strong> aan de Stichting, is e<strong>en</strong> sch<strong>en</strong>king tot<br />
ƒ7.933,- (p er 2 jaar) onbelast.<br />
M ocht u ov<strong>en</strong>veg<strong>en</strong> e<strong>en</strong> volledig aftrekbare lijfr<strong>en</strong>te te sch<strong>en</strong>k<strong>en</strong>, dan w ordt u verzocht<br />
schriftelijk contact op te nem <strong>en</strong> m et h et b estu u r van de Stichting, p er adres Goois<br />
M useum , K erkbrink 6, 1211 BX H ilversum .<br />
STEUN HET GOOIS MUSEUM
TVE 15e jrg. nr. 2. mei <strong>1997</strong><br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />
Tijdschrift voor regionale geschied<strong>en</strong>is<br />
jpfjjp<br />
...<br />
^ :
Colofon<br />
In h o u d<br />
Het tijdschrift <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> is e<strong>en</strong> uitgave van<br />
de Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>. H et tijdschrift verschijnt<br />
3 maal per jaar als “gewoon” num m er (48 pagina’s) <strong>en</strong><br />
éénm aal per jaar in de vorm van e<strong>en</strong> dubbelnum m er<br />
(96 pagina’s) dat gewijd is aan één van de gem e<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
binn<strong>en</strong> het werkgebied van de Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong><br />
<strong>en</strong> <strong>Eem</strong>. In 1996 was dat de gem e<strong>en</strong>te Muid<strong>en</strong>.<br />
De Stichting TVE is e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>werkingsverband van<br />
m eer dan 25 lokale <strong>en</strong> regionale organisaties op historisch<br />
<strong>en</strong> aanverwant gebied. De Stichting bevordert <strong>en</strong><br />
verbreidt de k<strong>en</strong>nis op historisch gebied betreff<strong>en</strong>de de<br />
streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuur- historische<br />
<strong>en</strong> karakteristieke waard<strong>en</strong>. D onateurs van de<br />
Stichting TVE ontvang<strong>en</strong> het tijdschrift gratis.<br />
D onatie/abonnem <strong>en</strong>t<br />
Donateurs kunn<strong>en</strong> zich aanm eld<strong>en</strong> bij:<br />
T. Kruijmer-Vos, Botterstraat 7a, 1271 XL Huiz<strong>en</strong>, 035-<br />
5251713<br />
F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 035-<br />
6941382<br />
Voor opgave als donateur kunt u ook gebruik mak<strong>en</strong><br />
van de antw oordkaart die in dit tijdschrift is bijgeslot<strong>en</strong>.<br />
Bij bov<strong>en</strong>gem elde adress<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s losse<br />
num m ers van het tijdschrift word<strong>en</strong> aangevraagd.<br />
De m inim um donatie bedraagt ƒ27,50 per jaar.<br />
G irorek<strong>en</strong>ingnum m er Postbank 3892084.<br />
Extra num m ers van het tijdschrift te bestell<strong>en</strong> onder<br />
A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije <strong>en</strong>veloppe).<br />
Redactie<br />
E.E. van M<strong>en</strong>sch (voorzitter), I..R. Huese-Rommerts (secretaris),<br />
mw C.M. Abrahamse, drs Maria W.J.L. Boers<strong>en</strong>,<br />
drJ.D.C. Branger, D. Dekema <strong>en</strong> dr P.H.D. Leup<strong>en</strong>.<br />
Redactieadres<br />
Van Gelderlaan 74, 1215 SP Hilversum, 035-6219279.<br />
Inleverdatum voor het volg<strong>en</strong>de num m er is uiterlijk 21<br />
juli <strong>1997</strong>.<br />
Produktie<br />
Uitgeverij Verlor<strong>en</strong>, Hilversum<br />
Druk<br />
Drukkerij Spieghelprint, Bussum<br />
©TVE <strong>1997</strong>. Gedeeltelijk overnem <strong>en</strong> van artikel<strong>en</strong> is<br />
slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding.<br />
Geheel overnem <strong>en</strong> is pas mogelijk na schiftelijke toestem<br />
m ing van het redactiesecretariaat.<br />
ISSN 0169-9334<br />
J.J. Giesk<strong>en</strong>s<br />
Voorwoord 51<br />
Ghr. de Bont<br />
M odder<strong>en</strong> aan de voet van het Gooi. 52<br />
De betek<strong>en</strong>is van het topografisch archief van de<br />
middeleeuwse ve<strong>en</strong>ontginning<br />
H. B runekreef f, bewerking R. Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
De her<strong>en</strong> Van Amstel <strong>en</strong> Van Amstel van Mijnd<strong>en</strong> 61<br />
F. Brand<br />
Mijnd<strong>en</strong>: de am bachtsheerlijkheid <strong>en</strong> haar bevolking 70<br />
A. A. M ant<strong>en</strong><br />
Plann<strong>en</strong> tot het inpolder<strong>en</strong> van de Oostelijke 82<br />
<strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong><br />
H. Kosman, bewerkingJ. Mol<br />
Waterwinning uit de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas 94<br />
P. Bakker<br />
De buit<strong>en</strong>plaats Eik<strong>en</strong>rode {het Bos van Hacke) 103<br />
te Loosdrecht<br />
C.L. van der Leer<br />
Jonkheer H<strong>en</strong>ri van Sypesteyn <strong>en</strong> het oude hek 109<br />
van Hoek<strong>en</strong>burg<br />
M. Eerelm an <strong>en</strong> A.P. Hanselman<br />
Jonkheer Catharinus H <strong>en</strong>ri Cornelis Ascanius 117<br />
van Sypesteyn<br />
B. de Ligt<br />
Johannes Bodecheer B<strong>en</strong>ningh (1606-1642). 121<br />
Zijn gedicht<strong>en</strong> als bron voor g<strong>en</strong>ealogische gegev<strong>en</strong>s<br />
C. van Aggel<strong>en</strong> 126<br />
De gro<strong>en</strong>e geschied<strong>en</strong>is van het Vliegveld Hilversum<br />
Activiteit<strong>en</strong> van de Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> 135<br />
De Historische Kring Loosdrecht 137<br />
Bestuur <strong>en</strong> redactie <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> 138<br />
Varia 139<br />
Van het bestuur<br />
Dit voorjaar is de heer d r J.D.C. Branger tot de redactie<br />
toegetred<strong>en</strong>. Gezi<strong>en</strong> zijn belangwekk<strong>en</strong>de<br />
staat van di<strong>en</strong>st zal de heer Branger zeker bij het redactionele<br />
werk e<strong>en</strong> belangrijke bijdrage lever<strong>en</strong>.<br />
Omslag: Tek<strong>en</strong>ing, Jan de Beijer, O ud-Loosdrecht, 18e<br />
eeuw.<br />
Titelpagina: Luchtfoto Jachthav<strong>en</strong>s te Loosdrecht, 1922.<br />
50 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
Voorwoord<br />
A lgem e<strong>en</strong> w ordt aang<strong>en</strong>om <strong>en</strong> d at Oud-I.oosd<br />
recht o u d e r is dan N ieuw -Loosdrecht. W aarschijnlijk<br />
is dat ook zo. De eerste schriftelijke<br />
bewijz<strong>en</strong> van h et bestaan van L oosdrecht dater<strong>en</strong><br />
uit h e t jaar 1300 m aar h ebb<strong>en</strong> betrekking<br />
op N ieuw -Loosdrecht, o f zoals h e t to<strong>en</strong> heette:<br />
Ter Sipe.<br />
Eerst n ad at deze buurtschap in navolging<br />
van (O ud-) L o o sd rech t e<strong>en</strong> zelfstandige<br />
parochie was gew ord<strong>en</strong> (± 1400), kw am <strong>en</strong> de<br />
nam <strong>en</strong> N ieuw -Loosdrecht (nieuw e kerk) <strong>en</strong><br />
O ud-L oosdrecht (oude kerk) in zwang.<br />
Bijna 700 ja a r h ebb<strong>en</strong> beide d o rp <strong>en</strong> , hoewel<br />
ver<strong>en</strong>igd o n d e r één bestuur, zich apart<br />
ontw ikkeld m et ieder zijn eig<strong>en</strong> karakter <strong>en</strong><br />
structuur. Zal h ier b in n <strong>en</strong> k o rt ab ru p t e<strong>en</strong><br />
eind aan kom <strong>en</strong>? Die vrees schijnt h ier <strong>en</strong><br />
d aar in d erdaad aanwezig te zijn in h et licht<br />
van de gem e<strong>en</strong>telijke herindelingsvoorstell<strong>en</strong><br />
van de provincie U trecht.<br />
In die voorstell<strong>en</strong> zal L oosdrecht p e r 1 januari<br />
2000 ófwel sam <strong>en</strong>gaan in e<strong>en</strong> nieuwe<br />
gem e<strong>en</strong>te m et de U trechtse b u r<strong>en</strong> B reukel<strong>en</strong>,<br />
L o<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> A bcoude, dan wel m et hel N oord-<br />
H ollandse 's-Graveland <strong>en</strong> N ederhorst d<strong>en</strong><br />
Berg.<br />
H et is h ier niet de geleg<strong>en</strong>heid stil te staan<br />
bij de voor <strong>en</strong> tegcus van gem e<strong>en</strong>telijke h erin <br />
deling o f de voor- <strong>en</strong> nadel<strong>en</strong> van beide variant<strong>en</strong>.<br />
Van één ding b<strong>en</strong> ik ech te r overtuigd.<br />
Wat het ook m oge w ord<strong>en</strong>, N ardincklant of<br />
N iftarlake, de beide L oosdrecht<strong>en</strong> m og<strong>en</strong><br />
hun zelfstandigheid m isschi<strong>en</strong> verliez<strong>en</strong>, zev<strong>en</strong><br />
eeuw <strong>en</strong> eig<strong>en</strong> ontw ikkeling <strong>en</strong> cultuur<br />
zull<strong>en</strong> zich niet lat<strong>en</strong> verlooch<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
De Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> , in h ech <br />
te sam <strong>en</strong>w erking m et de H istorische Kring<br />
L oosdrecht, organiseert na neg<strong>en</strong> ja a r opnieuw<br />
h aar jaarlijkse o p <strong>en</strong> dag in L oosdrecht,<br />
ter geleg<strong>en</strong>heid waarvan ook dit th em an u m <br />
m er van TVE, geheel gewijd aan L oosdrecht,<br />
verschijnt, lie t gem e<strong>en</strong>teb estu u r is m et beide<br />
bijzonder gelukkig.<br />
M isschi<strong>en</strong> de laatste op<strong>en</strong> dag in e<strong>en</strong> zelfstandig<br />
Loosdrecht? Voor L oosdrecht ge<strong>en</strong> red<strong>en</strong><br />
de toekom st niet m et vertrouw <strong>en</strong> tegem<br />
oet te zi<strong>en</strong>; ik b<strong>en</strong> er dan ook van overtuigd<br />
d at h e t succes van deze dag d at van de vorige<br />
zo m ogelijk nog zal overtreff<strong>en</strong>.<br />
J.J. Giesk<strong>en</strong>s<br />
burgemeester van de geme<strong>en</strong>te Loosdrecht<br />
l ' - f c ..<br />
I<br />
t. *<br />
M ill * 3<br />
* - !<br />
i| || I I Él > m<br />
m i<br />
.<br />
3<br />
Ned. H<strong>en</strong>mrmde kerk in Oud-<br />
Loosdrecht, ca 1910.<br />
TVE 15ejrg. <strong>1997</strong> 51
M odder<strong>en</strong> aan de voet van het Gooi<br />
De betek<strong>en</strong>is van het topografisch archief<br />
van de middeleeuwse ve<strong>en</strong>ontginningLoosdrecht<br />
Chris de Bont<br />
Inleiding<br />
Dat de kern van h et Gooi uit e<strong>en</strong> aantal beste<br />
heuvels bestaat, zal e<strong>en</strong> ie d er die d aar wel ecus<br />
fietst, vanuit de kuitspier<strong>en</strong> bek <strong>en</strong> d zijn. Deze<br />
zo g <strong>en</strong> aam d e stuw w all<strong>en</strong> h e b b e n dezelfde<br />
o n tstaan sg esch ied <strong>en</strong> is als b ijvoorbeeld de<br />
U trechtse H euvelrug <strong>en</strong> de Veluwe: ze zijn in<br />
de e<strong>en</strong> na laatste ijstijd (h et Sali<strong>en</strong>) d o o r de<br />
n aar h et zuid<strong>en</strong> opschuiv<strong>en</strong>de ijskap op hun<br />
plaats gebulldozerd. De com binatie van e<strong>en</strong><br />
afwissel<strong>en</strong>d reliëf, bodem s die redelijk vruchtb<br />
aar w ar<strong>en</strong> <strong>en</strong> w ater in de nabijheid, bleek in<br />
de vroege m iddeleeuw <strong>en</strong> e<strong>en</strong> relatief kleine<br />
g roep b o er<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bestaan te k u n n <strong>en</strong> g arander<strong>en</strong><br />
'. N aast naam kundige aanw ijzing<strong>en</strong> u it <strong>en</strong> <br />
kele sporadische schriftelijke verm elding<strong>en</strong>,<br />
kom t dit beeld vooral vanuit de archeologische<br />
vondst<strong>en</strong> n aar vor<strong>en</strong>2. Daarbij is h et veelzegg<strong>en</strong>d<br />
d at e<strong>en</strong> deel van deze o u d e bewoningsspor<strong>en</strong><br />
is teruggevond<strong>en</strong> in - o f beter<br />
gezegd o n d e r - de heideveld<strong>en</strong> die de verschill<strong>en</strong>de<br />
G ooise d o rp <strong>en</strong> al vele eeuw <strong>en</strong> van<br />
elkaar scheid<strong>en</strong>'. Klaarblijkelijk zijn de o o r<br />
sp ro n k elijk g u n stig er bew o n in g sco n d ities<br />
d aar in de late m iddeleeuw <strong>en</strong> veranderd. H ier<br />
zi<strong>en</strong> we trouw <strong>en</strong>s d at de - vaak als vanzelfsprek<strong>en</strong>d<br />
gep res<strong>en</strong> teerd e - teg<strong>en</strong>stelling ‘n atu u r<br />
versus c u ltu u r’ zo h ard nog n iet is.<br />
Tot in de late m iddeleeuw <strong>en</strong> w ar<strong>en</strong> de g ro n <br />
d <strong>en</strong> ro n d o m h et Gooi n iet bew oonbaar. In de<br />
loop van <strong>en</strong>kele duiz<strong>en</strong> d <strong>en</strong> ja re n h add<strong>en</strong> zich<br />
in e<strong>en</strong> g ro o t deel van w est-N ederland, tuss<strong>en</strong><br />
de kust <strong>en</strong> h e t G o o i/d e H euvelrug, m oerass<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong> gevorm d. Dit zog<strong>en</strong>aam de Hollandve<strong>en</strong><br />
kon op som m ige plaats<strong>en</strong> m eer dan<br />
ti<strong>en</strong> m eter dik zijn4. H oewel zom pig ve<strong>en</strong> niet<br />
to t bew oning n o o d d e <strong>en</strong> zeker e<strong>en</strong> g ro o t deel<br />
van h et jaar m oeilijk b egaanbaar was, w erd er<br />
in drogere perio d <strong>en</strong> h o u t gesprokkeld, voor<br />
eig<strong>en</strong> gebruik op kleine schaal tu rf gestok<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> w erd e r wat vee geweid. In de late m iddeleeuw<br />
<strong>en</strong> is d it veranderd. In relatief korte tijd<br />
is h et hele W estnederlandse ve<strong>en</strong>gebied o n t<br />
g o n n <strong>en</strong> 5. O ok de G ooiers kreg<strong>en</strong> bur<strong>en</strong> , m aar<br />
d at ging wel gedeeltelijk t<strong>en</strong> koste van de bew<br />
o o n b aarh eid van h u n h o g e re g ro n d <strong>en</strong> .<br />
D oor de ontw atering ta n de v<strong>en</strong><strong>en</strong> aan de<br />
voet van het Gooi daalde de grondw aterspiegel<br />
in de stuwwall<strong>en</strong> te veel. De red <strong>en</strong> van vertrek<br />
van de boerd erij<strong>en</strong> hoog op de heide is<br />
h e t verhaal van w aterschaarste <strong>en</strong> verdroging".<br />
In dit artikel wil ik, aan de h an d van <strong>en</strong>kele<br />
voorbeeld<strong>en</strong> uit de ontginnings- <strong>en</strong> bewoningsgeschied<strong>en</strong>is<br />
van L oosdrecht <strong>en</strong> om geving,<br />
twee zak<strong>en</strong> aan de o rd e stell<strong>en</strong>. Eerst<br />
g eef ik aan wat voor oude spor<strong>en</strong> in het h e<br />
d<strong>en</strong>daagse landschap nog aanwezig zijn, spot<strong>en</strong><br />
die hun oorsprong vind<strong>en</strong> in de m iddeleeuwse<br />
agrarische v e<strong>en</strong> ontginning <strong>en</strong> in de latere<br />
turfw inningsperiode. D aartoe neem ik u<br />
m ee naar h et ruige landschap in de kite m iddeleeuw<br />
<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> landschap dat de ontginners<br />
vele beperking<strong>en</strong> oplegde, m aar ook kans<strong>en</strong><br />
bood, zoals d at teg<strong>en</strong>w oordig in m anagem <strong>en</strong>tterm<br />
<strong>en</strong> heet. M et wat voor landschap had d <strong>en</strong><br />
de ontginners rek<strong>en</strong>ing te h o u d <strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe<br />
m oest<strong>en</strong> zij hierin h et m eest optim ale netwerk<br />
van afw ateringsslot<strong>en</strong> uitgrav<strong>en</strong> <strong>en</strong> kad<strong>en</strong><br />
aanlegg<strong>en</strong>? O m dit b eter te begrijp<strong>en</strong> verplaats<strong>en</strong><br />
we ons tils het ware in de huid van die<br />
oude ontginners. Daarbij p re te n d e e r ik niet<br />
e<strong>en</strong> volledig beeld van de o n tg in n in g te gev<strong>en</strong>.<br />
D aar is rec<strong>en</strong>telijk h et nodige over geschrev<strong>en</strong>.<br />
Toch zal de discussie - gelukkig<br />
m aar - voorlopig nog niet zijn uitgew oed7.<br />
D aarna kom t e<strong>en</strong> tw eede belangrijke fase uit<br />
de L oosdrechtse landschapsgeschied<strong>en</strong>is aan<br />
de orde: de landvernietig<strong>en</strong>de turfw inning.<br />
K unn<strong>en</strong> we - ook w eer vanuit de historischlandschappelijke<br />
b<strong>en</strong>aderingsw ijze, dus m et<br />
gebruikm aking van de k<strong>en</strong>nis over de landschapsopbouw<br />
ro n d h et ja a r 1000 - begrijp<strong>en</strong><br />
w aarom h et <strong>en</strong> e deel van h et gebied wel is uitgeve<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> a n d e r deel niet?<br />
In h e t tw eede deel van dit artikel stel ik de<br />
52 TV E 15e jrg. <strong>1997</strong>
Weesp<br />
LEGENDA<br />
RONDE VENEN<br />
<strong>Vecht</strong><br />
Breu kol<strong>en</strong>»<br />
G avoland<br />
O ud-U osdredT»<br />
Ve<strong>en</strong>koepel/ve<strong>en</strong>mg<br />
(voedselarm ve<strong>en</strong>)<br />
Ve<strong>en</strong>vlakte<br />
(voedselrijk ve<strong>en</strong>)<br />
Dracht’vallei’ (overgang van<br />
voedselarm naar voedselrijk<br />
ve<strong>en</strong>)<br />
Oevetwall<strong>en</strong><br />
Stuwwalkopp<strong>en</strong><br />
Kwelog<strong>en</strong><br />
Rivier, ve<strong>en</strong> riviertje<br />
VENEN<br />
Oude stads- <strong>en</strong> dorpskern<br />
Vere<strong>en</strong>voudigde topografie<br />
Fig. 1. Situatie rond Loosdrecht ca 1000 na Clir.<br />
'<br />
_________<br />
Tek<strong>en</strong>ing: Chris de Bont <strong>1997</strong><br />
vraag wat we m et deze inform atie eig<strong>en</strong>lijk<br />
aanm oet<strong>en</strong>. V oor de zog<strong>en</strong>aam de toegepaste<br />
historische geografie staat vooral de vertaling<br />
van gegev<strong>en</strong>s voor planologisch gebruik c<strong>en</strong>traal.<br />
Planologie is: h et m ak<strong>en</strong> van keuzes<br />
over hoe we de kom <strong>en</strong>de d ec<strong>en</strong> n ia onze<br />
woon- <strong>en</strong> w erkom geving will<strong>en</strong> gebruik<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
inricht<strong>en</strong>. De planoloog m o et daarbij vele belang<strong>en</strong><br />
teg<strong>en</strong> elkaar afweg<strong>en</strong>. O ok de historisch-gegroeide<br />
omgeving, als d rag er van de<br />
regionale geschied<strong>en</strong>is, speelt daarbij e<strong>en</strong> rol.<br />
Wij m oet<strong>en</strong> aangev<strong>en</strong> wat voor w aard<strong>en</strong> daarbij<br />
in het geding zijn. Im m ers, alle<strong>en</strong> dan kan<br />
e<strong>en</strong> ev<strong>en</strong>w ichtige afweging van belang<strong>en</strong>, op<br />
provinciaal <strong>en</strong> gem e<strong>en</strong>telijk niveau, plaatsvind<strong>en</strong>.<br />
Pas nad at de ontginning- <strong>en</strong> bewoningsgeschied<strong>en</strong>is<br />
is geschetst is h et m ogelijk de<br />
oude spor<strong>en</strong> van eeuw <strong>en</strong>lange m <strong>en</strong>selijke activiteit,<br />
voor zover nog in h e t huidige kindschap<br />
aanwezig, van e<strong>en</strong> w aardeoordeel te<br />
voorzi<strong>en</strong>.<br />
Modder<strong>en</strong> in het laatmiddeleeuwse landschap<br />
R ond 1000 na Chr. w ar<strong>en</strong> in de om geving van<br />
L oosdrecht de oeverw all<strong>en</strong> langs de V echt <strong>en</strong><br />
de hogere g ro n d <strong>en</strong> van h et Gooi - zeker al<br />
vanaf de R om einse tijd - bewoond". Langs de<br />
V echt was de strook m et bew oning in vergelijking<br />
m et de K rom m e <strong>en</strong> O u d e Rijn overig<strong>en</strong>s<br />
m aar sm alletjes. M eer n aar h et n o o rd <strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
de oeverw all<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong> zelfs (gedeeltelijk)<br />
o n d e r h et ve<strong>en</strong> verdw <strong>en</strong><strong>en</strong>. De bew oonde<br />
g ro n d <strong>en</strong> langs de <strong>Vecht</strong> lag<strong>en</strong> ingeklem d<br />
tuss<strong>en</strong> twee grote onbew oonde m oeras- <strong>en</strong><br />
ve<strong>en</strong>gebied<strong>en</strong>, die n aar sam <strong>en</strong>stelling <strong>en</strong> reliëf<br />
onderlin g sterk verschild<strong>en</strong>'' (lig. 1).<br />
Ve<strong>en</strong> ontstaat in e<strong>en</strong> n at zurig m ilieu, waarin<br />
de vegetatie na afsterving niet volledig vergaat.<br />
V uistregel bij nog lev<strong>en</strong>d - dus o n o n t<br />
g o n n <strong>en</strong> - ve<strong>en</strong> is dat voedselrijk (eutroof)<br />
ve<strong>en</strong> altijd vlak blijft, terwijl voedselarm (oligotroof)<br />
ve<strong>en</strong> to t <strong>en</strong>kele m eters hoogte kan<br />
doorgroei<strong>en</strong>. De m ate van voedselrijkdom<br />
w erd bepaald d o o r de herkom st <strong>en</strong> aanwezigheid<br />
van voedingsstoff<strong>en</strong> van h et w ater waarm<br />
ee de vegetatie werd gevoed.<br />
T<strong>en</strong> w est<strong>en</strong> van de V echt lag e<strong>en</strong> m in o f<br />
m eer cirkelvorm ige, to t e<strong>en</strong> flauwe heuvel o p <br />
gegroeide, ve<strong>en</strong>koepel: de latere R onde V<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Het ve<strong>en</strong> was h ier dus voedselarm , wat<br />
b etek <strong>en</strong>t dat h et zo hoog was opgegroeid dat<br />
de vegetatie alle<strong>en</strong> nog d o o r arm reg<strong>en</strong>w ater<br />
w erd gevoed. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> deze ve<strong>en</strong>koepel <strong>en</strong> de<br />
O u d e Rijn lag e<strong>en</strong> praktisch vlak ve<strong>en</strong>gebied.<br />
Telk<strong>en</strong>s als de O u d e Rijn bij overstrom ing<strong>en</strong><br />
7 l /; /ic/ig. <strong>1997</strong> 53
Begin Holoce<strong>en</strong><br />
Stuwwal<br />
Vrije kweluittreding<br />
Drecht = ve<strong>en</strong> rivier<br />
Circa 1000 na Chr.<br />
V e<strong>en</strong>dek<br />
Door ve<strong>en</strong>dek teg<strong>en</strong>gehoud<strong>en</strong> kweluittreding<br />
Drecht = ve<strong>en</strong>-/kwelrivier<br />
Circa 1500 na Chr.<br />
Door terugtrekk<strong>en</strong>d ve<strong>en</strong> weer vrije kweluittreding<br />
Fig. 2. De loop van het kwelwater vanuit de stuwwal in drie period<strong>en</strong>.<br />
buit<strong>en</strong> zijn oevers trad, w erd er e<strong>en</strong> kleilaagje<br />
over h e t ve<strong>en</strong> afgezet. Dit d aard o o r voedselrijke<br />
(eutrofe) ve<strong>en</strong> kon dus n iet hoog opgroei<strong>en</strong>.<br />
De v<strong>en</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de V echt war<strong>en</strong><br />
lithotroof. D at wil zegg<strong>en</strong> d at de w ateraanvoer<br />
vanuit de gro n d kwam: h et was kwelwater vanuit<br />
de hogere g ro n d <strong>en</strong> van h e t Gooi <strong>en</strong> de<br />
U trechtse H euvelrug. In de Stichtse V <strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
pal t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van L oosdrecht, kon dit ve<strong>en</strong><br />
alsnog uitgroei<strong>en</strong> to t e<strong>en</strong> voedselarm e ve<strong>en</strong>rug.<br />
H et hoogste deel van d it ve<strong>en</strong>gebied liep<br />
als e<strong>en</strong> kam parallel aan de <strong>Vecht</strong>, ongeveer<br />
ter hoogte van T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>-W estbroek. De uittreding<br />
van kwelwater was nu d o o r e<strong>en</strong> dik<br />
pakket ve<strong>en</strong> afgedekt: de ve<strong>en</strong>m osve<strong>en</strong>vegetatie<br />
op de kam w erd slechts gevoed d o o r reg<strong>en</strong>w<br />
ater. Bij de H orster- <strong>en</strong> N aard erm eer t<strong>en</strong><br />
n o o rd <strong>en</strong> van L oosdrecht is h et n o o it tot ve<strong>en</strong>groei<br />
k u n n <strong>en</strong> kom <strong>en</strong>. D aar was de u ittred in g<br />
van kwel zo g ro o t d at e r ge<strong>en</strong> vegetatie kon<br />
groei<strong>en</strong>. H et w ar<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aam de kwelog<strong>en</strong>:<br />
op<strong>en</strong> m er<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> v<strong>en</strong>ige om geving.<br />
H et historisch landschap van L oosdrecht<br />
zelf had e<strong>en</strong> tw eeslachtig karakter. H et bevatte<br />
zowel voedselarm - om hooggegroeid - ve<strong>en</strong>,<br />
als ook voedselrijk - lager geleg<strong>en</strong> - ve<strong>en</strong>.<br />
Langs de westelijke ran d van hel Gooi <strong>en</strong> de<br />
U trechtse H euvelrug lag - zoals we al zag<strong>en</strong> -<br />
e<strong>en</strong> bred e strook oligotroof, dus relatief hoog<br />
opgegroeid ve<strong>en</strong>. D it ve<strong>en</strong>dek wigde u it teg<strong>en</strong><br />
de hogere zandgrond<strong>en</strong>. O orspronkelijk zal<br />
de D recht - o f b eter gezegd e<strong>en</strong> voorloper<br />
daarvan - gestroom d h ebb<strong>en</strong> vanaf de uittredingszone<br />
van kwelwater vanuit de stuwwal<br />
(fig. 2 A). T ijd<strong>en</strong>s de ve<strong>en</strong>groei is in de loop<br />
van vele eeuw <strong>en</strong> de D recht als h et ware m ee<br />
om hoog gegroeid ". D oor dil in dikte to <strong>en</strong> e<br />
m <strong>en</strong> d e ve<strong>en</strong>dek w erd de u ittred in g van kwel<br />
bem oeilijkt (fig. 2 B): de D recht w erd e<strong>en</strong><br />
p u re ve<strong>en</strong>rivier, im m ers: lev<strong>en</strong>d ve<strong>en</strong> is praktisch<br />
volledig m et w ater verzadigd - de g ro n d <br />
w aterstand is bijna h et gehele ja a r gelijk aan<br />
maaiveld - w aardoor bijna alle neerslag via<br />
hel ve<strong>en</strong>oppervlak direct in de D recht terech t<br />
kwam <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s via de V echt w erd afgevoerd.<br />
In deze situatie volgde de loop van de<br />
D recht de helling van dit ve<strong>en</strong>dek, m aar lag<br />
wat lager - in e<strong>en</strong> voedselrijk<strong>en</strong>- om geving -<br />
dan h et om rin g <strong>en</strong> d e ve<strong>en</strong> (fig. 1). N iet vrij<br />
van overdrijving k u n n <strong>en</strong> we sprek<strong>en</strong> van de<br />
1h echt 'vallei . H oewel in historische tijd de<br />
D recht dus e<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>riviertje was, w erd er latei,<br />
als gevolg van m aaivelddaling, ontstaan<br />
d o o r e<strong>en</strong> natuurlijke ontw atering, d o o r de<br />
54 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
laatm iddeleeuw se ontginning, of d o o r e<strong>en</strong><br />
com binatie van beide, w eer kwelwater d o o r al1<br />
gevoerd. D e/e kwel is dan o n d e r het, zich vanaf<br />
de hogere g ro n d <strong>en</strong> terugtrekk<strong>en</strong>de ve<strong>en</strong>dek<br />
vandaan gekom <strong>en</strong>, om e r vervolg<strong>en</strong>s overh<br />
één af te strom <strong>en</strong>. De D recht werd van e<strong>en</strong><br />
oorspronkelijke ve<strong>en</strong>stroom e<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>-/kw elstroom<br />
(fig. 2 C). H oe dit ook zij, door de aanw<br />
ezigheid van de D recht is de o n tg in n in g van<br />
L oosdrecht anders verlop<strong>en</strong> dan in de aanpal<strong>en</strong>de<br />
gebied<strong>en</strong>.<br />
Loosdrechts ontginning geschetst<br />
O ver de ontg in n in g van L oosdrecht zijn ons<br />
n iet al te veel oude b ro n n <strong>en</strong> overgeleverd. In<br />
deze - deels hypothetische - ontginningsschets,<br />
co m b in eer ik dan ook de ideeën over<br />
h et historische landschap dat de ontginners<br />
aantroff<strong>en</strong>, n aar hartelust, m aar in zekere vrijheid",<br />
m et de schaarse historische gegev<strong>en</strong>s1-.<br />
Daarbij is voor de historisch geograaf het cultuurlandschap<br />
m et zijn vele spor<strong>en</strong> van ontginning<br />
<strong>en</strong> bew oning zélf ook e<strong>en</strong> belangrijke<br />
inform atiebron. O ok h et hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong><br />
- g ereco n stru eerd e - oorspronkelijke<br />
landschap t<strong>en</strong> tijde van de o n tg in n in g laat zich<br />
als bro n voor de ontginningsw ijze gebruik<strong>en</strong>,<br />
w ant wie de aard van het oorspronkelijke ve<strong>en</strong><br />
k<strong>en</strong>t, heeft de sleutel tot h et begrijp<strong>en</strong> van de<br />
m iddeleeuw se ontginningsw ijze in h a n d e n 13.<br />
Bij e<strong>en</strong> m iddeleeuw se agrarische v e<strong>en</strong>ontginning<br />
speeld<strong>en</strong> altijd dezelfde factor<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
rol". M <strong>en</strong>s<strong>en</strong> m aakt<strong>en</strong> o n d erlin g afsprak<strong>en</strong><br />
over de m anier w aarop zij de o n tg in n in g van<br />
h et ve<strong>en</strong> ging<strong>en</strong> aanpakk<strong>en</strong>. Sterker nog, dit<br />
was e<strong>en</strong> noodzakelijke voorw aarde om tot o n t<br />
ginning over te gaan. De o ntginners m oest<strong>en</strong><br />
d o o r e<strong>en</strong> uitgeki<strong>en</strong>d ontw aterings- <strong>en</strong> afwateringssysteem<br />
te grav<strong>en</strong>, h et ve<strong>en</strong> begaanbaar,<br />
bew erkbaar <strong>en</strong> bew oonbaar m ak<strong>en</strong> <strong>en</strong> het vervolg<strong>en</strong>s<br />
ook zo zi<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong> . Dit ging als<br />
volgt in z’n werk: eerst werd e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aam de<br />
ontginningsas bepaald van w aaruit de ontg in <br />
ning kon gaan plaatsvind<strong>en</strong>. Dit kon zowel<br />
e<strong>en</strong> w aterloop, e<strong>en</strong> weg o f e<strong>en</strong> a n d e r m in o f<br />
m eer rech tlo p <strong>en</strong> d elem <strong>en</strong>t aan de ran d van<br />
(o f in) h e t ve<strong>en</strong>gebied zijn. H aaks op deze lijn<br />
w erd<strong>en</strong> op regelm atige afstand van elkaar slot<strong>en</strong><br />
gegrav<strong>en</strong> (regelm atige strok<strong>en</strong>verkaveling).<br />
H ierd o o r kon h e t ve<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> ontw a<br />
terd. H et resultaat was e<strong>en</strong> ontginningsblok<br />
m et reg elm atig e strok<strong>en</strong>verkaveling, b e<br />
gr<strong>en</strong>sd d o o r dijkjes o f kad<strong>en</strong> (zij- <strong>en</strong> achterkad<br />
<strong>en</strong>). H ierd o o r kwam h et afstrom ingsw ater<br />
van de nog m aagdelijke, o n o n tg o n n <strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
niet m eer op de nieuw e landerij<strong>en</strong> b in n <strong>en</strong> het<br />
ontginningsblok. Was e<strong>en</strong> blok e<strong>en</strong>m aal o n t<br />
g o n n <strong>en</strong> dan kon e<strong>en</strong> aanwezige achter-, o f zijkade<br />
latei als nieuw e secundaire ontginningsas<br />
funger<strong>en</strong>.<br />
Ev<strong>en</strong>als in de zuidelijker geleg<strong>en</strong> Stichtse<br />
V <strong>en</strong><strong>en</strong>15 h e t geval was, is niet lang na 1000 h et<br />
L oosdrechtse ve<strong>en</strong>gebied vanaf de oeverwal<br />
van de V echt volg<strong>en</strong>s h et g<strong>en</strong>oem de ontginningsprincipe<br />
in gebruik g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. De Lo<strong>en</strong>erve<strong>en</strong>se<br />
<strong>en</strong> M ijnd<strong>en</strong>se Polders zijn h et eerst<br />
aan snee gekom <strong>en</strong> <strong>en</strong> voor agrarische gebruik<br />
geschikt gem aakt. Als arg u m <strong>en</strong> t<strong>en</strong> voor deze<br />
w est-oostgerichte ontg in n in g k u n n <strong>en</strong> w ord<strong>en</strong><br />
g <strong>en</strong>oem d h et feit dat in de aangr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de<br />
ve<strong>en</strong>ontginning Dursker V<strong>en</strong>e, d at vlak achter<br />
de oeverwal ligt, e<strong>en</strong> zodanig lage tijns bij de<br />
zog<strong>en</strong>aam de cope-overdracht w erd b e d o n <br />
g<strong>en</strong>, dat h et h ier e<strong>en</strong> vroege o n tg in n in g betreft.<br />
‘C ope’ wijst op de overe<strong>en</strong>kom st die nam<br />
<strong>en</strong>s de lan d h eer m et de ontginners w erd geslot<strong>en</strong>,<br />
w aarin o.a. w erd bepaald o n d e r welke<br />
juridische condities m et de o n tg in n in g kon<br />
w ord<strong>en</strong> aangevang<strong>en</strong> <strong>en</strong> hoe het nieuw e land<br />
in de bestaande territoriale verhouding<strong>en</strong><br />
kon w ord<strong>en</strong> ingebed"’. D aarnaast wijst de<br />
naam L oosdrecht op naam geving vanuit het<br />
V echtgebied <strong>en</strong> op m ogelijk oudste ontg in <br />
ning<strong>en</strong> <strong>en</strong> bew oning in het ve<strong>en</strong> vlak achter<br />
de ocverw all<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong>. Drecht<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
oorspronkelijk plaats<strong>en</strong> waar e<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>riviertje<br />
m oest w ord<strong>en</strong> gepasseerd m iddels e<strong>en</strong> vonder<br />
o f b ru g 17. De naam van deze oversteek is vervolg<strong>en</strong>s<br />
overgegaan op h et over te stek<strong>en</strong> water,<br />
o f h an g t er in ied er geval direct m ee sam<br />
<strong>en</strong>. De <strong>en</strong>ige d o o rg aan d e route t<strong>en</strong> tijde van<br />
de o n tg in n in g liep over de oeverwal van de<br />
V echt, of, als de naam n iet u it de eerste m aar<br />
de tweede ontginningsfase d ateert, over de<br />
achterkade van de eerste ve<strong>en</strong>ontginning<strong>en</strong><br />
vanuit de <strong>Vecht</strong>, de teg<strong>en</strong>w oordige Ve<strong>en</strong>dijk<br />
<strong>en</strong> H orndijk. De v o nder zou dan tuss<strong>en</strong> het<br />
L o<strong>en</strong>erve<strong>en</strong> <strong>en</strong> M ijnd<strong>en</strong>-, o f M uijeveldse Veld<br />
h ebb<strong>en</strong> gelop<strong>en</strong>.<br />
O orspronkelijk liep de D recht nog in e<strong>en</strong><br />
b red e bed d in g tuss<strong>en</strong> de twee zijkad<strong>en</strong> van<br />
deze oudste ontginningsblokk<strong>en</strong> ach ter de oe-<br />
/ 17. /5r/>g. <strong>1997</strong> 55
verwal - de noordelijke m et de toepasselijke<br />
naam Bloklaan. De Nieuwe Kaart van Mynd<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de Loosdrecht uit 1734, gemaakt door J.<br />
Spruyt<strong>en</strong>burg18, toont dat tuss<strong>en</strong> beide oude<br />
ontginning<strong>en</strong> e<strong>en</strong> duidelijk jongere ontginning<br />
direct achter het Huis te Mynd<strong>en</strong>, langs<br />
de Drecht aanwezig was: deze relatief jongere<br />
noord-zuid gerichte verkaveling, die gericht is<br />
op de Drecht, wijkt af van de verkavelingsstructuur<br />
in de omgeving. Deze verkaveling<br />
di<strong>en</strong>de om dit oorspronkelijk te natte stuk<br />
voedselrijk —dus lager geleg<strong>en</strong> - ve<strong>en</strong> alsnog<br />
te ontwater<strong>en</strong>.<br />
To<strong>en</strong> het ve<strong>en</strong> direct achter de oeverwall<strong>en</strong><br />
was ontgonn<strong>en</strong>, zag m<strong>en</strong> zich spoedig g<strong>en</strong>oodzaakt<br />
om de hoger geleg<strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong> op<strong>en</strong><br />
te gaan legg<strong>en</strong>. Dit hangt sam<strong>en</strong> m et het feit<br />
dat de oorspronkelijke agrarische bedrijfsvoering<br />
op jo n g ontgonn<strong>en</strong> ve<strong>en</strong> gem <strong>en</strong>gd was:<br />
veeteelt èn akkerbouw19. H et voor de ontginning<br />
ontwaterde ve<strong>en</strong> begon te oxyder<strong>en</strong>, of<br />
te veraard<strong>en</strong>. Hierbij kwam stikstof vrij, e<strong>en</strong><br />
goede meststof voor graan teelt. Door deze veraarding<br />
daalde het maaiveld echter, zodat de<br />
natuurlijke afwatering van het hele ve<strong>en</strong>gebied<br />
op de <strong>Vecht</strong> gaandeweg verslechterde:<br />
het gebied vernatte <strong>en</strong> akkerbouw werd steeds<br />
moeilijk<strong>en</strong> Uiteindelijk verdwe<strong>en</strong> dat geheel.<br />
In de Enqueste van 1494 verwoordd<strong>en</strong> de pastoor,<br />
de schout <strong>en</strong> andere ‘gedeputeerd<strong>en</strong> van<br />
Losdrecht’ het als volgt'-": We houd<strong>en</strong> ons bezig<br />
met<br />
...turfJ te delv<strong>en</strong>, oock mett<strong>en</strong> coey<strong>en</strong> (.. <strong>en</strong>) met e<strong>en</strong> weynich<br />
lantelinge....<br />
Deze lanteling zou dus spoedig geheel verdwijn<strong>en</strong>;<br />
op de turfwinning kom ik nog terug.<br />
Deze jongere ontginning heeft zich in <strong>en</strong>kele<br />
fas<strong>en</strong> voltrokk<strong>en</strong>. Aan weerszijd<strong>en</strong> van de<br />
Drecht liep de ontginning op teg<strong>en</strong> de oligotrofe<br />
ve<strong>en</strong>rug van respectievelijk K ort<strong>en</strong>hoef<br />
<strong>en</strong> de Stichtse V<strong>en</strong><strong>en</strong>. De situatie in het noord<strong>en</strong><br />
blijft wat onduidelijk. Del<strong>en</strong> van de ‘Kort<strong>en</strong>hoefse’<br />
v<strong>en</strong><strong>en</strong> war<strong>en</strong> zeker voedselarm,<br />
dus hoger opgegroeid. Onzekerheid bestaat<br />
over de werkelijke vorm van dit reliëfrijke<br />
landschap21. Zowel het noordelijke Oud-Loosdrecht,<br />
als de (nu praktisch verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>) Oude<br />
Dijk tuss<strong>en</strong> de Drecht <strong>en</strong> Nieuw-Loosdrecht,<br />
vorm d<strong>en</strong> hier de oudste ontginningsass<strong>en</strong>.<br />
Vanwege e<strong>en</strong> vernatt<strong>en</strong>d milieu heeft de bewoning<br />
aan de O ude Dijk zich verplaatst naar<br />
de oorspronkelijke achterkade van deze oude<br />
ve<strong>en</strong>ontginning: de Nieuwe Dijk. In het oost<strong>en</strong><br />
lag de jongste ve<strong>en</strong>ontginning, die uitwigde<br />
teg<strong>en</strong> de hogere grond<strong>en</strong> van het Gooi.<br />
Deze karakteristieke waaiervormige afronding<br />
van de ontginning (Nieuw Loosdrecht) is in<br />
de 15e eeuw nog in volle gang. Nog in het begin<br />
van de 16e eeuw is er strijd over de rechtspositie<br />
van de nieuw tot stand gekom <strong>en</strong> Loosdrechtse<br />
ontginning<strong>en</strong> in het Goois territoir”.<br />
Ev<strong>en</strong>als in het nabijgeleg<strong>en</strong> Westbroek, waar<br />
sprake was van e<strong>en</strong> laatste ontginningsfase<br />
met opschuiv<strong>en</strong>de bcwoningsasscn”, dater<strong>en</strong><br />
de oudste del<strong>en</strong> van de tor<strong>en</strong> van Nieuw-Loosdrecht<br />
uit de 15e eeuw. Hiermee is de afronding<br />
van de Loosdrechtse agrarische ve<strong>en</strong>ontginningsactiviteit<br />
gemarkeerd.<br />
Turf gew onn<strong>en</strong>, land verlor<strong>en</strong><br />
Al op het eind van de 15e eeuw bleek er in<br />
Loosdrecht sprake te zijn van turfwinning, zoals<br />
ook al in 1494 was gemeld. Vanaf de 16e<br />
eeuw kom<strong>en</strong> de begripp<strong>en</strong> turftrekk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
slagturv<strong>en</strong> in de bronn<strong>en</strong> voor’’. In <strong>en</strong>kele<br />
eeuw<strong>en</strong> is het westelijk deel van het Loosdrechtse<br />
agrarische cultuurland in de kachel<br />
verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>. Wat maakte sommige grond<strong>en</strong><br />
wel geschikt voor turfwinning <strong>en</strong> andere juist<br />
niet? Met het beantwoord<strong>en</strong> van deze vraag<br />
geef ik als hel ware achteraf e<strong>en</strong> onderbouwing<br />
van de eerder aang<strong>en</strong>om <strong>en</strong> middeleeuwse<br />
landschapskarakteristiek<strong>en</strong>. In het kort<br />
komt het er op neer dat voedselrijk (cutroof)<br />
ve<strong>en</strong> niet voor turfwinning geschikt was: het<br />
kleine aandeel brandbare stof maakte dat de<br />
zich warm<strong>en</strong>de m<strong>en</strong>s bij gebruik om zou kom<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> allesverstikk<strong>en</strong>de rookvorming,<br />
zonder dat er ooit veel warmte vrij kon kom<strong>en</strong>.<br />
Uit voedelarm (oligotroof) ve<strong>en</strong> werd<br />
de beste turf gestok<strong>en</strong>, of gebaggerd. De dikke<br />
pakkett<strong>en</strong> oligotroof ve<strong>en</strong>, die tot ve<strong>en</strong>koepels<br />
of -rugg<strong>en</strong> war<strong>en</strong> ‘o p ’gegroeid, zijn in<br />
deze omgeving praktisch geheel met baggerbeugels<br />
weggebaggerd. Wat e<strong>en</strong>s hoog lag,<br />
veranderde in relatief korte tijd in grote waterplass<strong>en</strong>,<br />
zoals op figuur 3 is aangegev<strong>en</strong>.<br />
Over de turfwinning zelf kan ik kort zijn. De<br />
turf werd met behulp van baggerbeugels tot<br />
op de pleistoc<strong>en</strong>e zandondergrond weggehaald.<br />
Eerst ontstond<strong>en</strong> de karakteristieke<br />
petgat<strong>en</strong> <strong>en</strong> legakkers: de turf werd uit de pet-<br />
56 71 'V. /5r/rg. <strong>1997</strong>
Weesp<br />
LEGENDA<br />
RONDE VENEN<br />
mm<br />
Ve<strong>en</strong>koepet/ve<strong>en</strong>rug<br />
(voedselarm ve<strong>en</strong>)<br />
Ve<strong>en</strong>vlakte<br />
(voedselrijk ve<strong>en</strong>)<br />
Drecht'vallei’ (overgang van<br />
voedselarm naar voedselrijk<br />
ve<strong>en</strong>)<br />
OeverwaJI<strong>en</strong><br />
Stuwwalkopp<strong>en</strong><br />
Kwelog<strong>en</strong><br />
Breukeli<br />
m<br />
Uitgeve<strong>en</strong>de, of in verv<strong>en</strong>ing<br />
zijnde gebied<strong>en</strong> in het begin van<br />
de 19e eeuw<br />
Rivier, ve<strong>en</strong>riviertje<br />
Oude stads- <strong>en</strong> dorpskern<br />
: .V ~ ir ■<br />
Vere<strong>en</strong>voudigde topografie<br />
Tek<strong>en</strong>ing: Chris de Bont <strong>1997</strong><br />
Fig. 3. Situatie rond Loosdrecht na de turfwinning.<br />
gat<strong>en</strong> gehaald <strong>en</strong> op de legakkers te drog<strong>en</strong><br />
gelegd. De vraag n aar steeds nieuw e bran d sto f<br />
leidde er uiteindelijk toe, d at ook deze landschappelijke<br />
ribb<strong>en</strong> grot<strong>en</strong>deels w erd<strong>en</strong> verturfd:<br />
de L oosdrechtse plass<strong>en</strong> blev<strong>en</strong> over.<br />
H et topografisch archief: het derde wiel<br />
aan de cultuurhistorische wag<strong>en</strong><br />
H et verhaal van de agrarische v e<strong>en</strong>ontginning<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hun o ntginners ligt voor e<strong>en</strong> groot<br />
deel verborg<strong>en</strong> in de geschied<strong>en</strong>is: er zijn erg<br />
w einig schriftelijke gegev<strong>en</strong>s van overgeleverd.<br />
Toch is flit verhaal ook te lez<strong>en</strong> in de<br />
spor<strong>en</strong> die de m <strong>en</strong>s - al o n tg in n <strong>en</strong> d - in het<br />
landschap heeft achtergelat<strong>en</strong>. Wij n oem <strong>en</strong><br />
de spor<strong>en</strong> die nü nog in onze leefom geving<br />
aanwezig zijn: relict<strong>en</strong>. Deze vorm <strong>en</strong> sam <strong>en</strong><br />
h et zog<strong>en</strong>aam de ‘topografisch archief. Historisch-geograf<strong>en</strong><br />
vind<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>lijk de ontginnings-<br />
<strong>en</strong> bew oningsgeschied<strong>en</strong>is van e<strong>en</strong><br />
streek, o f van e<strong>en</strong> heel land, de basis van alle<br />
geschied<strong>en</strong>is. Im m ers, z o n d e r o n tg o n n e n<br />
g ro n d ge<strong>en</strong> b oer<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> burgers, laat staan<br />
koning<strong>en</strong>, keizers <strong>en</strong> adm iral<strong>en</strong> <strong>en</strong> h ier in het<br />
Sticht: bisschopp<strong>en</strong>.<br />
N aast h et topografisch arch ief k <strong>en</strong>n<strong>en</strong> we<br />
h e t ‘ hodemarchief van de archeolog<strong>en</strong> <strong>en</strong> de<br />
‘historische bebouwde omgeving van de m onum<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorgers. Zoals ik h et h ier h eb verw<br />
oord lijkt het alsof archeologie, historische<br />
geografie <strong>en</strong> h istorische bouw k u n d e drie<br />
hoofdrolspelers op één toneel zijn. De werkelijkheid<br />
is anders: de eerste <strong>en</strong> de laatste k<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> wettelijke bescherm ing <strong>en</strong> spel<strong>en</strong> dus<br />
e<strong>en</strong> hoofdrol. A rcheologica <strong>en</strong> oude b ebouwing<br />
vall<strong>en</strong> o n d e r de M onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong>w et van<br />
1988; liet topografisch archief kom t daarin<br />
niet voor: het is h et d erd e wiel aan de wag<strong>en</strong>.<br />
H et topografische archief van Loosdrecht<br />
We h eb b <strong>en</strong> de ontw ikkeling van h et Loosdrechtse<br />
cultuurland in sneltreinvaart aan ons<br />
voorbij lat<strong>en</strong> gaan, zo n d er ons al te veel in de<br />
details te heb b <strong>en</strong> verdiept. We zag<strong>en</strong> d at m <strong>en</strong>selijke<br />
activiteit<strong>en</strong> spor<strong>en</strong> h eb b <strong>en</strong> nagelat<strong>en</strong><br />
in h et huidige L oosdrechtse c u ltu u rla n d <br />
schap: het topografisch archief. Als we de spor<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> h u n ontstaanswijze systematisch in beschouw<br />
ing nem <strong>en</strong> k u n n <strong>en</strong> we er m et gebruikm<br />
aking van de beg rip p <strong>en</strong> ‘gaafheid’ <strong>en</strong> ‘historisch-geografïsche<br />
inform atiew aarde’ direct<br />
e<strong>en</strong> w aardeoordeel aan hecht<strong>en</strong>. We vrag<strong>en</strong><br />
ons nam elijk af in welke m ate er spor<strong>en</strong> van<br />
o n tg in n in g (verkavelingsstructuur, kad<strong>en</strong>) <strong>en</strong><br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 57
ew oning (dorpsstructuur), van de oude d ro <br />
ge <strong>en</strong> natte infrastructuur (weg<strong>en</strong> <strong>en</strong> w aterlop<strong>en</strong>)<br />
<strong>en</strong> van de historische o p <strong>en</strong> h eid tot op de<br />
dag van vandaag h erk <strong>en</strong> b aar (gaaf) zijn geblev<strong>en</strong>.<br />
M et an d ere w oord<strong>en</strong>, zijn er in h e t huidige<br />
landschap nog g<strong>en</strong>oeg aan knopingspunt<strong>en</strong><br />
om de geschied<strong>en</strong>is van h et gebied te kunn<strong>en</strong><br />
vertell<strong>en</strong>; heeft h et L oosdrechtse nog historisch-geografische<br />
inform atiew aarde?<br />
W at er aan ingericht L oosdrechts land nog<br />
aanw ezig is kan als redelijk gaaf w ord<strong>en</strong> aan <br />
gem erkt. De overgeblev<strong>en</strong> verkaveling w eerspiegelt<br />
qua stru ctu u r (regelm atige strok<strong>en</strong>)<br />
<strong>en</strong> richting (die bijzondere w aaiervorm ) nog<br />
grot<strong>en</strong>deels de m iddeleeuw se ontginningsw ijze<br />
die zich g edur<strong>en</strong>de vele eeuw <strong>en</strong> goed h eeft<br />
k u n n <strong>en</strong> handhav<strong>en</strong>. H oewel h et n u n o g aanwezige<br />
weg<strong>en</strong>- <strong>en</strong> d ijk<strong>en</strong>patroon t<strong>en</strong> opzichte<br />
van de m iddeleeuw se uitgangssituatie n iet<br />
veel is gewijzigd, is e<strong>en</strong> deel hiervan d o o r h et<br />
slagturv<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> gegaan. De oorspronkelijke<br />
bebouw ing, die deel uitm aakte van de<br />
oude o ntginning, is deels verdw <strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> deels<br />
verplaatst. D oor oxydatie als gevolg van ontw a<br />
tering van h et ve<strong>en</strong> heeft zich al vrij snel na de<br />
o n tg in n in g in h et oostelijke deel van de gem<br />
e<strong>en</strong>te e<strong>en</strong> om slag in h et natuurlijk substraat<br />
voorgedaan: h et natte, teg<strong>en</strong> de hogere gro n <br />
d <strong>en</strong> uitw igg<strong>en</strong>de ve<strong>en</strong> heeft zich gedeeltelijk<br />
teruggetrokk<strong>en</strong>: h e t o n d erligg<strong>en</strong>de reliëf is<br />
als h et ware d o o r h e t verdw ijn<strong>en</strong>d ve<strong>en</strong> aan<br />
h e t oppervlak kom <strong>en</strong> te ligg<strong>en</strong>. De oorsp ro n <br />
kelijke o p <strong>en</strong> h eid van h et o n tg o n n <strong>en</strong> ve<strong>en</strong>gebied<br />
is h ierd o o r verlor<strong>en</strong> gegaan. N og op de<br />
19e-eeuwse topografische kaart25 is te zi<strong>en</strong> dat<br />
de drooggevall<strong>en</strong> slot<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> deel zijn opgegaan<br />
in h e t akkerland. In slot<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong><br />
w ater m eer voerd<strong>en</strong>, kreeg spontan e houtopslag<br />
e<strong>en</strong> kans. Deze houtige rand<strong>en</strong> ging<strong>en</strong><br />
ook als veekering functio n er<strong>en</strong> . Was de grote<br />
nieuwbouwwijk van L oosdrecht nog niet aangelegd,<br />
d an h add<strong>en</strong> we k u n n <strong>en</strong> concluder<strong>en</strong><br />
d at hier, ondanks h e t droogvall<strong>en</strong> van de slot<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> h e t teloor gaan van de historisch gegroeide<br />
o p <strong>en</strong>heid van h e t landschap, h e t topografisch<br />
arch ief toch nog verrass<strong>en</strong>d veel<br />
inform atie bevatte. M aar - p an ta rhei - de<br />
nieuw bouw heeft w einig van de onderligg<strong>en</strong>de<br />
historische landschapsstructuur heelgelat<strong>en</strong>,<br />
laat staan van de historische op<strong>en</strong> h eid .<br />
H et zijn in h e t c<strong>en</strong>trale ve<strong>en</strong>w eidegebied,<br />
naast de oude verkavelingsstructuur, de oude<br />
lintvorm ige bebouw ing <strong>en</strong> de m ate van o p <strong>en</strong> <br />
heid, vooral de natte verv<strong>en</strong>ingsactiviteit<strong>en</strong><br />
die spor<strong>en</strong> in h et L oosdrechtse landschap<br />
h ebb<strong>en</strong> getrokk<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> studie in o pdracht<br />
van de provincie U trecht kon ik in 1991 concluder<strong>en</strong>®,<br />
dat - globaal gezi<strong>en</strong> - de regio<br />
L oosdrecht e<strong>en</strong> hoge historisch-geografische<br />
inform atiew aarde bezit. E r ligg<strong>en</strong> nog heel<br />
wat spor<strong>en</strong> in h et landschap, die de belangrijkste<br />
ontw ikkeling<strong>en</strong> uit de L oosdrechtse<br />
landschapsgeschied<strong>en</strong>is w eerspiegel<strong>en</strong>. Zelfs<br />
de L oosdrechtse plass<strong>en</strong>, w ant die vorm <strong>en</strong><br />
voor de historisch geograaf de echo van h et<br />
slagturv<strong>en</strong>.<br />
Voer voor planolog<strong>en</strong><br />
De provincie U trech t heeft n aar aanleiding<br />
van h e t verschijn<strong>en</strong> van <strong>en</strong> als logisch vervolg<br />
op de ‘B eleidsnota M onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> A rcheologie’27<br />
lat<strong>en</strong> onderzo ek <strong>en</strong> o f h et m ogelijk is<br />
e<strong>en</strong> gedetailleerde cultuurhistorische waard<br />
<strong>en</strong> k aart sam <strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>, w aarin archeologie,<br />
historische geografie <strong>en</strong> historische bouwk<br />
unde elk h u n eig<strong>en</strong> w aard<strong>en</strong> k u n n <strong>en</strong> ton<strong>en</strong>,<br />
m aar w aarop ook geïn teg reerd e cultuurhistorische<br />
<strong>en</strong>sem bles zijn aangegev<strong>en</strong>. W ant zeg<br />
nou zelf, e<strong>en</strong> o u d ve<strong>en</strong>arbeidersw oninkje aan<br />
de ran d van e<strong>en</strong> petgat<strong>en</strong> <strong>en</strong> legakkerlandschap<br />
is toch veel in teressan ter, dan als<br />
F rem d k ö rp er m idd<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> post-m oderne<br />
woonwijk. Zo’n kaart kan e<strong>en</strong> goed handvat<br />
bied<strong>en</strong> bij h et m ak<strong>en</strong> van gem e<strong>en</strong>telijke bestem<br />
m ingsplann<strong>en</strong> <strong>en</strong> h et toets<strong>en</strong> daarvan<br />
d o o r de provincie. Als e<strong>en</strong>m aal h et V erdrag<br />
van M alta is geratificeerd - waarbij de verstoorder<br />
van h e t b o d em arch ief w ordt geacht<br />
te betal<strong>en</strong> voor onderzoek, o f veiligstelling -<br />
zal zo’n kaart alle<strong>en</strong> nog m aar aan belang winn<strong>en</strong>.<br />
D at ik daarbij de historische geografie<br />
e<strong>en</strong> volwaardige plaats naast de archeologie<br />
<strong>en</strong> de historische bouw kunde wil zi<strong>en</strong> in n e<br />
m <strong>en</strong>, zal duidelijk zijn. In e<strong>en</strong> snel verander<strong>en</strong><br />
d land als N ederland is h et topografisch<br />
archief n u nog te vaak h et kind van de rek<strong>en</strong>ing.<br />
W ant weet, verlor<strong>en</strong> cultu u rlan d kom t<br />
n o oit w eerom .<br />
58 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>
Literatuur<br />
D.E.H. de Boer, Graaf <strong>en</strong> grafiek; sociaal <strong>en</strong> economische ontwikkeling<strong>en</strong><br />
in het middeleeuwse ’Noordholland’ tuss<strong>en</strong> ± 1345 <strong>en</strong><br />
± 1415 (Leid<strong>en</strong> 1978).<br />
Blok, D.P., Nogmaals het bestanddeel Drecht. In: Mededeling<strong>en</strong><br />
Naamkunde (1959) 12-16.<br />
Chr. de Bont, Het historisch-geografische gezicht van hel Nedersticht;<br />
e<strong>en</strong> cultuurhistorische landschapsverk<strong>en</strong>ning van de<br />
provincie Utrecht. DLO-Staring C<strong>en</strong>trum, rapport 133<br />
(Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 1991).<br />
Chr. de Bont, Reclamation paterns of peat areas in the<br />
Netherlands as a mirror of the mediaeval mind. In: 1’Av<strong>en</strong>ir<br />
des paysages rureaux europé<strong>en</strong>s <strong>en</strong>tre gestion des heritages<br />
et dynamique du changem<strong>en</strong>t (Lyon 1994) 61-68.<br />
G.J. Borger, Draining-digging-dredging; the creation of a<br />
new landscape in the peat areas of the low countries. In:<br />
J.T.A Verhoev<strong>en</strong> (ed.) F<strong>en</strong>s and Bogs in the Netherlands: Vegetation,<br />
History, Nutri<strong>en</strong>t Dynamics and Conservation (Dordrecht/Boston/London<br />
1992) 131-171.<br />
A.L.P. Buitelaar, De Stichtse ministerialiteit <strong>en</strong> de ontginning<strong>en</strong><br />
in de Utrechtse <strong>Vecht</strong>streek (Hilversum 1993).<br />
Cultuurnota, Cultuurnota 1995-1998 van provincie Utrecht,<br />
deel III ‘Beleidsnota Monum<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> Archeologie<br />
(Utrecht 1994).<br />
J. Daams Jzn, De ontwikkeling van het landschap in het<br />
Loosdrechtse gebied. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> (1988) 52-65.<br />
G. H.P. Dirkx <strong>en</strong> J.A.J. Vervloet, ‘Oude Leede’; e<strong>en</strong> historischgeografische<br />
beschrijving, inv<strong>en</strong>tarisatie <strong>en</strong> waardering van<br />
het cultuurlandschap. DLO-Staring C<strong>en</strong>trum, rapport 2<br />
(Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 1989).<br />
M. Donkersloot-de Vrij, 1985. De <strong>Vecht</strong>streek; oude kaart<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
de geschied<strong>en</strong>is van het landschap (Weesp 1988).<br />
A. van Duin<strong>en</strong>, De archeologie van de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas; e<strong>en</strong><br />
rapport over ontgronding van de waterleidingplass<strong>en</strong> van de<br />
Geme<strong>en</strong>texoaterleiding<strong>en</strong> Amsterdam (Amsterdam 1994).<br />
Enqueste <strong>en</strong>de Informatie 1494, bezorgd door R. Fruin<br />
(Leid<strong>en</strong> 1876).<br />
M.K.E. Gottschalk, De ontginning der Stichtse v<strong>en</strong><strong>en</strong> t<strong>en</strong><br />
oost<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong>. Tijdschrift KNAC (1956a) 207-222.<br />
M.K.E. Gottschalk, De waterbeheersing in het Stichtse<br />
ve<strong>en</strong>gebied t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong> tijd<strong>en</strong>s de ontginningsperiode.<br />
Tijdschrift KNAC (1956b) 311-317.<br />
K. van de Graaf, R. Datema <strong>en</strong> K. Anderson, Landschapsplan<br />
<strong>en</strong> archeologie in de Provincie Utrecht. RAAP-rapport 43<br />
(Amsterdam 1990).<br />
J. Kwantes, Opmerkelijkhed<strong>en</strong> over ontstaan <strong>en</strong> begr<strong>en</strong>zing<br />
van Kort<strong>en</strong>hoef. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> (1995) 20-26.<br />
H. van der Lind<strong>en</strong>, De Cope; bijdrage tot de rechtsgeschied<strong>en</strong>is<br />
van de op<strong>en</strong>legging der Hollands-Utrechtse laagvlakte (z.p.<br />
1956).<br />
H. van der Lind<strong>en</strong>, History of the reclamation of the western<br />
f<strong>en</strong>lands and of the organization to keep them<br />
drained. In: H. de Bakker óf M.W. van d<strong>en</strong> Berg. Proceedings<br />
of the symposium on peat lands below sea level. ILRI-publication<br />
30 (Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 1982) 42-73.<br />
R. Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, Gr<strong>en</strong>sgeschill<strong>en</strong> te Loosdrecht. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong><br />
<strong>Eem</strong> (1989) 3-14.<br />
J. van Loon, Naschrift: de nam<strong>en</strong> Ber<strong>en</strong>drecht <strong>en</strong> Oss<strong>en</strong>drecht.<br />
In: Mededeling<strong>en</strong> Naamkunde (1996) 78-83.<br />
H.H.M. Meyer, Het Tweede Blok. Bijdrage tot de historische<br />
geografie van e<strong>en</strong> Goois gr<strong>en</strong>sgebied. Tijdschrift<br />
Holland (1981) 46-57.<br />
H.H.M. Meyer, Amsterdamse ontginning<strong>en</strong> in het west<strong>en</strong><br />
van Gooiland. E<strong>en</strong> bijdrage tot de historische geografie<br />
van e<strong>en</strong> Goois gr<strong>en</strong>sgebied. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> (1984)<br />
60-78.<br />
R. van de Noort, De Utrechtse Heuvelrug <strong>en</strong> Het Gooi in de Vroege<br />
Middeleeuxv<strong>en</strong>; e<strong>en</strong> archeologisch perspectief. Doctoraalscriptie<br />
Instituut voor Pre- <strong>en</strong> Protohistorie van de Universiteit<br />
van Amsterdam (Amsterdam 1988).<br />
W. van Osta, Drecht <strong>en</strong> drechtnam<strong>en</strong>. In: Mededeling<strong>en</strong><br />
Naamkunde (1996) 51-77.<br />
L.J. Pons, De ve<strong>en</strong>grond<strong>en</strong>. In: De bodem van Nederland; toelichting<br />
bij de Bodemkaart van Nederland, schaal 1:200 000.<br />
Stichting voor Bodemkartering (Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 1965).<br />
L.J. Pons, Holoc<strong>en</strong>e peat formation in the lower parts of<br />
the Netherlands. In: J.T.A Verhoev<strong>en</strong> (ed.) F<strong>en</strong>s and Bogs in<br />
the Netherlands: Vegetation, History, Nutri<strong>en</strong>t Dynamics and<br />
Conservation (Dordrecht/Boston/London 1992) 7-129.<br />
S. Pos, Loosdrechtse bodemvondst<strong>en</strong> <strong>en</strong> het ontstaan van<br />
Loosdrecht. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> (1988) 67-68.<br />
G. van de V<strong>en</strong>, (red.), Leefbaar laagland, geschied<strong>en</strong>is van de<br />
waterbeheersing <strong>en</strong> landaanwinning in Nederland (Utrecht<br />
1993).<br />
J.A.J. Vervloet, <strong>en</strong> J.R. Mulder, Cultuurhistorisch onderzoek<br />
landinrichting Amstelland. Rapport nr. 1681. Stichting<br />
voor Bodemkartering (Wag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> 1983).<br />
R. van Zwed<strong>en</strong>, E. Jansma <strong>en</strong> K.J. Steehouwer, Archeologische<br />
inv<strong>en</strong>tarisatie van de <strong>Vecht</strong>streek. Intern rapport Instituut<br />
voor Pre- <strong>en</strong> Protohistorie van de Universiteit van Amsterdam<br />
(Amsterdam 1985).<br />
F.D. Zeiler, Onder de hei; archeologische <strong>en</strong> historisch-geografische<br />
landschapselem<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in het Gooi (Utrecht 1994).<br />
N ot<strong>en</strong><br />
1. Van de Noort (1988) geeft voor deze periode e<strong>en</strong> maximale<br />
bewoningsomvang van zo’n 500 person<strong>en</strong> voor<br />
het Gooi èn de Utrechtse Heuvelrug sam<strong>en</strong>.<br />
2. De Graaf et al. 1990.<br />
3. Zeiler 1994.<br />
4. Pons 1965, 1992.<br />
5. Van der Lind<strong>en</strong> 1956 <strong>en</strong> 1982; Gottschalk 1956. De<br />
meest rec<strong>en</strong>te sam<strong>en</strong>vatting met literatuurverwijzing<strong>en</strong>:<br />
Borger 1992 <strong>en</strong> Van de V<strong>en</strong> 1993.<br />
6. De putt<strong>en</strong> die m<strong>en</strong> op de hei moest slaan om de dal<strong>en</strong>de<br />
grondwaterspiegel aan te kunn<strong>en</strong> tapp<strong>en</strong> zijn steeds<br />
dieper uitgegrav<strong>en</strong>, totdat het technisch niet verder<br />
ging (Zeiler 1994).<br />
7. Zie bijvoorbeeld: Buitelaar 1993 <strong>en</strong> voor toch weer lokale<br />
verfijning<strong>en</strong> in het daarin geschetste beeld: Kwantes<br />
1995.<br />
8. Van Zwed<strong>en</strong> et al. 1985; De Graaf et al. 1990; Van Duin<strong>en</strong><br />
1994; Zeiler 1994.<br />
9. Deze landschapsreconstructie <strong>en</strong> de beschrijving daarvan<br />
is gebaseerd op De Bont 1991 voor het Utrechtse<br />
deel <strong>en</strong> op e<strong>en</strong> bewerking van Vervloet <strong>en</strong> Mulder 1983.<br />
De topografie op dit kaartje is alle<strong>en</strong> ter oriëntatie opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>,<br />
want daarvan was rond 1000 natuurlijk nog<br />
ge<strong>en</strong> sprake!<br />
10. Voor e<strong>en</strong> vergelijkbaar verschijnsel bij het riviertje de<br />
Leede bij Delft: Dirkx <strong>en</strong> Vervloet 1989.<br />
11. Bij de toegepaste historische geografie is er altijd het<br />
spanningsveld welke verhouding er idealiter moet zijn<br />
tuss<strong>en</strong> wet<strong>en</strong>schappelijke informatie <strong>en</strong> toepassingsmogelijkhed<strong>en</strong><br />
van deze k<strong>en</strong>nis. De m<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong><br />
hierover verschill<strong>en</strong>.<br />
TVF: 15e jrg. <strong>1997</strong> 59
12. Zie noot 7 <strong>en</strong> Pos 1988.<br />
13. De Bont 1994.<br />
14. De Bont 1991, p. 50 e.v.<br />
15. Gottschalk 1956, p. 207-222.<br />
16. Van der Lind<strong>en</strong> 1956, p. 302-305. De opmerking<strong>en</strong> van<br />
Van der Lind<strong>en</strong> over de ontginning<strong>en</strong> van het v<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
oostelijk van de <strong>Vecht</strong> moet<strong>en</strong> overig<strong>en</strong>s met <strong>en</strong>ige terughoud<strong>en</strong>dheid<br />
word<strong>en</strong> bekek<strong>en</strong>, omdat hij bij zijn<br />
veronderstelling<strong>en</strong> over het verloop van de ontginning<br />
van de Stichtse V<strong>en</strong><strong>en</strong> de geografische landschapsdynamiek<br />
niet in zijn red<strong>en</strong>ering betrekt.<br />
17. Het blijkt dat de oude drecht- <strong>en</strong> voord<strong>en</strong>am<strong>en</strong> niet<br />
naast elkaar voorkom<strong>en</strong>. De drechtnam<strong>en</strong> hang<strong>en</strong> sam<strong>en</strong><br />
met e<strong>en</strong> (voormalig) ve<strong>en</strong>gebied; de voord<strong>en</strong>am<strong>en</strong><br />
kom<strong>en</strong> meestal voor in dié omgeving waar het natuurlijk<br />
substraat het doorwad<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> waterloop<br />
ook toestaat (Blok 1959 <strong>en</strong> mondelinge mededeling).<br />
In e<strong>en</strong> zeer rec<strong>en</strong>te publicatie wordt het verband tuss<strong>en</strong><br />
‘drecht’ met het Latijnse ‘trajectum’ in de betek<strong>en</strong>is<br />
van rivierovergang in twijfel getrokk<strong>en</strong>. Drecht zou duid<strong>en</strong><br />
op e<strong>en</strong> ‘...water(loop) waar vaartuig<strong>en</strong> van op de<br />
oever door het water werd<strong>en</strong> voortgesleept. (...) Dergelijke<br />
nam<strong>en</strong> kond<strong>en</strong> overgaan op e<strong>en</strong> nabijgeleg<strong>en</strong> nederzetting,<br />
terwijl nederzetting<strong>en</strong> ook g<strong>en</strong>oemd kond<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> nabijgeleg<strong>en</strong> drecht.’ (Van Osta<br />
1996). Met Van Loon (1996) b<strong>en</strong> ik van m<strong>en</strong>ing dat<br />
met het artikel van Van Osta de discussie nog ge<strong>en</strong>szins<br />
is geslot<strong>en</strong>.<br />
18. Donkersloot-de Vrij 1985, p. 93-95, afbeelding van deze<br />
kaart op p. 94.<br />
19. In de ve<strong>en</strong>ontginningsgebied<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> oorspronkelijk<br />
aanzi<strong>en</strong>lijke graanpacht<strong>en</strong> gehev<strong>en</strong> (De Boer 1978).<br />
20. Lnqueste 1494, p. 109 e.v.<br />
21. Hier speelt de nog lang niet uitgewoede discussie over<br />
het ev<strong>en</strong>wicht tuss<strong>en</strong> lithotroof ve<strong>en</strong>, kwel, ontginning<br />
<strong>en</strong> oxydatie, verandering van het uittredingspunt van<br />
kwel <strong>en</strong> zelfs mogelijke aanzuig<strong>en</strong>de werking vanuit de<br />
Zuiderzee via de <strong>Vecht</strong> vanuit het noord<strong>en</strong>.<br />
22. Meyer 1981 <strong>en</strong> 1984; Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> 1989.<br />
23. Gottschalk 1956a; De Bont 1994.<br />
24. Daams 1988, p. 58.<br />
25. Grote historische Atlas 1850, 46-47.<br />
26. De Bont 1991.<br />
27. Cultuurnota deel III.<br />
S tr a a t<br />
D y t,n<br />
Vnrtfiattcn<br />
Som t (itd a c h t<br />
&*> fn ',<br />
(daaklaat<br />
O r lin t<br />
N ltët'W - LOtJj<br />
*»«■* h e rt<br />
IHtKCHT<br />
P o l tl e r<br />
w<br />
[tin de<br />
(hut.<br />
'SÊÊÊk<br />
Imm<br />
m m .<br />
S c h a a l t : 5 0 .0 0 0<br />
.<br />
S t d t r l .Hifi,<br />
60 TVE He w . <strong>1997</strong>
De Her<strong>en</strong> Van Amstel <strong>en</strong> Van Amstel van<br />
M i j n d e n<br />
ƒƒ. BrunekreeJ f, bew erkingR . Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
Inleiding<br />
In de 10e eeuw b eh o o rd e wat thans N ederland<br />
is, tot h et grote D uitse Rijk. O ns land was opgedeeld<br />
in gew est<strong>en</strong>, in die tijd gouw <strong>en</strong> g<strong>en</strong>aam d.<br />
De naam voort ’.ooiland was to<strong>en</strong> N ardinckland,<br />
voor de Betuwe Teisterbant, <strong>en</strong> voor de V echtstreek<br />
N iftarlake. In elke gouw resideerde e<strong>en</strong><br />
hoge functionaris, m eestal e<strong>en</strong> graaf, tev<strong>en</strong>s vazal<br />
van de Duitse keizer, die dikwijls tot de hoge<br />
adel behoorde. V anaf h e t begin van de 10e eeuw<br />
b eg o n n <strong>en</strong> som m ige gouw grav<strong>en</strong> n aar zelfstandigheid<br />
te strev<strong>en</strong>. M aar de keizer had in zijn bisschopp<strong>en</strong><br />
trouwe steunpilar<strong>en</strong> van het c<strong>en</strong>trale<br />
gezag. In ons gebied was dat de bisschop van<br />
U trecht. Deze w erd e<strong>en</strong> rijksvorst, d at wil zegg<strong>en</strong><br />
dat hij naast zijn geestelijke taak als bisschop in<br />
<strong>en</strong> rondom l tree fit d o o r de keizer ook m et bet<br />
grafelijk gezag w erd bekleed. B inn<strong>en</strong> dit wereldlijk<br />
territoriu m , d at d o o r de verl<strong>en</strong>ing van<br />
nieuw e privileges steeds g ro ter w erd (het ( h e r <br />
sticht, D r<strong>en</strong>the, de stad G roning<strong>en</strong>) steunde de<br />
bisschop voor bestuur, rechtspraak, m ilitaire <strong>en</strong><br />
financiële zak<strong>en</strong> op zijn eig<strong>en</strong> di<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>, di<strong>en</strong>stm<br />
ann<strong>en</strong> o f m inisterial<strong>en</strong> g<strong>en</strong>aam d, /ij hield<strong>en</strong><br />
van de bisschop bepaalde del<strong>en</strong> van zijn territorium<br />
in le<strong>en</strong>. Tot deze gebied<strong>en</strong> h o o rd e in<br />
het begin van de 12e eeuw d at van W olfert van<br />
Amstel (afgeleid van A m estelle, is A m stelland).<br />
A m stelland is h et gebied ro n d O uder- <strong>en</strong><br />
Nieuwer-Amstel.<br />
De latere h e re n ra n Amstel w ar<strong>en</strong> dus<br />
di<strong>en</strong> stm an n <strong>en</strong> van de U trechtse bisschop. Zij<br />
m oest<strong>en</strong> betn onvoorw aardelijk steun<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
m et hem t<strong>en</strong> strijde trekk<strong>en</strong>. O ver de Van Atnstels<br />
gaat dit artikel.<br />
De Her<strong>en</strong> van Amstel<br />
Wolfert<br />
Van de eerste led<strong>en</strong> van h et geslacht Van Amstel<br />
is n iet veel bek<strong>en</strong>d. W olfert w ordt als stam <br />
vader g<strong>en</strong>oem d <strong>en</strong> kom t voor b et eerst voor in<br />
de annal<strong>en</strong> van bisschop B urchard. Hij gold<br />
als e<strong>en</strong> vrij aanzi<strong>en</strong>lijk m an. G rote stukk<strong>en</strong><br />
van de gouw N iftarlake w ar<strong>en</strong> aan A m stelland<br />
toegevoegd. Daarbij ook g o ed er<strong>en</strong> , aan weerszijd<strong>en</strong><br />
van de <strong>Vecht</strong> geleg<strong>en</strong>. W olfert bad o n <br />
d er m eer als taak te zorg<strong>en</strong> dat de bisschop er<br />
zijn inkom st<strong>en</strong> uit ontving. Na 1126 kom t zijn<br />
naam niet m eer voor.<br />
Egbert<br />
Zijn oudste zoon. E gbert, zette het werk voort.<br />
Van e<strong>en</strong> overdracht van o n ro er<strong>en</strong> d e goeder<strong>en</strong>,<br />
zeker als het aanzi<strong>en</strong>lijke bezitting<strong>en</strong> of person<strong>en</strong><br />
betrof, m aakte e<strong>en</strong> klerk de stukk<strong>en</strong> op. Bij<br />
geschill<strong>en</strong> m oest<strong>en</strong> soms p erson<strong>en</strong> borg staan.<br />
De nam <strong>en</strong> van getuig<strong>en</strong> o f borg<strong>en</strong> w erd<strong>en</strong> op<br />
deze stukk<strong>en</strong>, charters o f briev<strong>en</strong> g<strong>en</strong>aam d, vermeld.<br />
Tev<strong>en</strong>s m oest<strong>en</strong> deze person<strong>en</strong> de stukk<strong>en</strong><br />
voorzi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> 'h an tm erek ' o f e<strong>en</strong> ‘handteyk<br />
e n ’. Adellijke person<strong>en</strong> gebruikt<strong>en</strong> hiervoor<br />
h u n zegel, afgedrukt in was. Dat d ed <strong>en</strong> ook de<br />
Van Amslcls. Zo komt E gbert acht k eer als getuige<br />
voor: bij de bisschop, m aar ook bij keizer<br />
F rederik Bat bat ossa. M et deze laatste kreeg Egbert<br />
b e te rlite r aan de stok. Hij had nam elijk niet<br />
alle inkom st<strong>en</strong> aan de bisschop afgedrag<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
deze laatste sprak de ban ui tover Egbert. De keizer<br />
bekrachtigde dit m et de zog<strong>en</strong>aam de rijksban.<br />
De aartsbisschop van K eul<strong>en</strong> trachtte te bem<br />
iddel<strong>en</strong> <strong>en</strong> to <strong>en</strong> was E gbert zo verstandig water<br />
in de wijn te do<strong>en</strong>. Wel was hij zo han d ig dat<br />
hij in ied er geval zich van e<strong>en</strong> rech t van opvolging<br />
in am bt<strong>en</strong> <strong>en</strong> bezitting<strong>en</strong> voor zichzelf <strong>en</strong><br />
zijn nageslacht verzekerde. Egbert m o et tuss<strong>en</strong><br />
1172 <strong>en</strong> 1176 zijn overled<strong>en</strong>. Zijn oudste zoon,<br />
G ijsbrccht I, volgde hem op.<br />
Gijsbrerhl I<br />
Veel is er over hem niet bek<strong>en</strong>d. I lij had nauwe<br />
band<strong>en</strong> met U trecht, w ant hij trad vierm<br />
aal op voor zijn bisschop. G ijsbrecht werd<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 61
ook d o o r zijn oudste zoon opgevolgd, Gijsb<br />
rech t II. O ok was e r e<strong>en</strong> zoon Egidius (Aegidius,<br />
Gillis). Egidius kreeg bij de deling van<br />
zijn vaders gebied de streek M ijnd<strong>en</strong> (aan de<br />
V echt gesitueerd, vlakbij L o<strong>en</strong><strong>en</strong>) <strong>en</strong> de t<strong>en</strong><br />
oost<strong>en</strong> daarvan geleg<strong>en</strong> w ildernis in bezit. Hij<br />
w erd de stam vader van h e t geslacht Van Amstel<br />
van M ijnd<strong>en</strong>, w aarover later meer.<br />
Gijsbrecht II<br />
G ijsbrecht II speelde als rid d er e<strong>en</strong> actieve rol<br />
in h et leger van de bisschop, bijvoorbeeld in<br />
de L oonse successie-oorlog (1203-1213).<br />
G raaf Dirk VII van H olland was in 1203 gestorv<strong>en</strong><br />
zo n d er e<strong>en</strong> zoon na te lat<strong>en</strong>. Zijn<br />
d o ch ter A da wilde m et h aar m an, de graaf van<br />
Loon, in de recht<strong>en</strong> van h aar vader tred<strong>en</strong>.<br />
M aar ook Dirks broer, W illem, m aakte aanspraak<br />
op de opvolging. D at betek <strong>en</strong>de d at de<br />
w ap<strong>en</strong>s m oest<strong>en</strong> besliss<strong>en</strong>. De K <strong>en</strong>nem ers, directe<br />
b u re n van de Van Amstels, koz<strong>en</strong> voor<br />
W illem. De bisschop <strong>en</strong> zijn le<strong>en</strong>m an Gijsb<br />
rech t koz<strong>en</strong> voor Ada. O m d at er gevaar voor<br />
ontvoering dreigde, wist G ijsbrecht m et zijn<br />
m an n <strong>en</strong> de graaf van L oon <strong>en</strong> zijn schoonm<br />
o ed er n aar U trech t over te b r<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. H ierover<br />
m aakt<strong>en</strong> de K <strong>en</strong>nem ers zich erg kwaad<br />
<strong>en</strong> zo n n <strong>en</strong> op wraak. V roeg in 1204 viel<strong>en</strong> ze<br />
G ijsbrechts gebied b in n <strong>en</strong> , stak<strong>en</strong> de Amsteldijk<br />
d o o r <strong>en</strong> in u n d eerd <strong>en</strong> h e t om ligg<strong>en</strong>de<br />
land. Ze stak<strong>en</strong> ook zijn huis (kasteel?) in<br />
brand. Rov<strong>en</strong>d <strong>en</strong> b ra n d e n d trokk<strong>en</strong> zij via<br />
M uid<strong>en</strong> <strong>en</strong> W eesp langs de <strong>Vecht</strong>, to t B reukel<strong>en</strong>.<br />
Bisschop D iederik was e<strong>en</strong> goed rid d er <strong>en</strong><br />
kwam zijn di<strong>en</strong>stm an G ijsbrecht te hulp. De<br />
vijand w erd m et gelijke m u n t betaald. De dijk<br />
w erd w eer hersteld <strong>en</strong> m ogelijk is ook Gijsbrechts<br />
kasteel w eer opgebouw d.<br />
H et ja a r 1226 was belangrijk voor G ijsbrecht.<br />
De to<strong>en</strong>m alige bisschop, O tto II van Lippe,<br />
schonk M uid<strong>en</strong>, W eesp <strong>en</strong> D iem <strong>en</strong>, m et h u n<br />
toll<strong>en</strong> <strong>en</strong> h e t visrecht, voor 30 p o n d e n p e r<br />
ja a r als le<strong>en</strong> aan de h er<strong>en</strong> Van Amstel. M aar<br />
G ijsbrecht wilde m eer. A an de overzijde van<br />
de V echt lag e<strong>en</strong> g ro o t gebied, G ooiland,<br />
eig<strong>en</strong>dom van de abdis van h e t klooster in Elt<strong>en</strong>.<br />
Hij kreeg van h aar ro n d 1230 e<strong>en</strong> stuk<br />
van G ooiland in le<strong>en</strong> voor h e t lev<strong>en</strong>, dus niet<br />
erfelijk. Er zijn aanw ijzing<strong>en</strong> dat d it h e t gebied<br />
N aard<strong>en</strong> <strong>en</strong> L ar<strong>en</strong> om vatte.<br />
Bisschop O tto was m eer soldaat dan geestelijke.<br />
Hij ging diverse ker<strong>en</strong> ‘in de slag’, bijvoorbeeld<br />
in 1227 m et de kastelein (kasteelb<br />
eh eerd er) van C oevord<strong>en</strong>, ook e<strong>en</strong> van zijn<br />
d i<strong>en</strong>stm ann<strong>en</strong>. O ndertuss<strong>en</strong> h add<strong>en</strong> di<strong>en</strong>stm<br />
an n <strong>en</strong> als de Van Amstels <strong>en</strong> ook de kasteleins<br />
van C oevord<strong>en</strong> zich e<strong>en</strong> ridderlijke status<br />
aangem et<strong>en</strong>. Zij w erd<strong>en</strong> steeds m eer gezi<strong>en</strong><br />
als e<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gstuk van de adel, die dikwijls<br />
ook tot de ridderschap toetrad. In O tto ’s militiare<br />
gevolg w ar<strong>en</strong> veel edel<strong>en</strong> <strong>en</strong> ridders, o n <br />
d e r h<strong>en</strong> ook G ijsbrecht II. De bisschop overleefde<br />
de strijd m et zijn trouw eloze d i<strong>en</strong>aar<br />
niet, ev<strong>en</strong>m in als diverse edel<strong>en</strong>. G ijsbrecht<br />
w erd “ter d o o t toe” gew ond <strong>en</strong> d o o r de kastelein<br />
van C oev o rd <strong>en</strong> gevang<strong>en</strong> g e /e t. Hij<br />
m o ch t daar tijdelijk uit om aan de verkiezing<br />
van e<strong>en</strong> nieuw e bisschop deel te nem <strong>en</strong>. D aarom<br />
w erd hij “op bed d e ligg<strong>en</strong>de b in n <strong>en</strong> ged<br />
rag h <strong>en</strong> in ’t g<strong>en</strong>erael capittel.” De opvolgerbisschop<br />
ontsloeg G ijsbrecht van zijn plicht<br />
w eer n aar de gevang<strong>en</strong>is terug te gaan. Hij<br />
d eed de kastelein in de ban <strong>en</strong> daarm ee was<br />
volg<strong>en</strong>s h et recht van die tijd de gevang<strong>en</strong>h<br />
o u d in g onw ettig g ew ord<strong>en</strong>. N ad at Gijsbrech<br />
t nog als getuige w ordt g <strong>en</strong>oem d in<br />
1228 <strong>en</strong> 1230, is hij k o rt daarn a overled<strong>en</strong>.<br />
Gijsbrecht III<br />
O pvolger werd zijn zoon G ijsbrecht lil, die<br />
zich aan de bisschoppelijke di<strong>en</strong>st- <strong>en</strong> le<strong>en</strong>band<br />
trachtte te ontw orstel<strong>en</strong>. Hij zocht aansluiting<br />
bij de graaf van H olland, Floris IV.<br />
Deze w erd g edood tijd<strong>en</strong>s e<strong>en</strong> toernooi in<br />
C lerm ont aan de Maas <strong>en</strong> zijn zoon Willem<br />
nam , zodra hij 18 ja a r oud <strong>en</strong> volwass<strong>en</strong> was<br />
gew ord<strong>en</strong>, de taak van zijn vader over. Nauwelijks<br />
20 ja a r oud, in 1247, werd hij tot koning<br />
van h et Room se (D uitse) rijk gekoz<strong>en</strong>. Hij<br />
m oest in Ak<strong>en</strong> gekro o n d w ord<strong>en</strong>, m aar som <br />
m ig<strong>en</strong> verzett<strong>en</strong> zich teg<strong>en</strong> de keuze voor Willem<br />
van H olland <strong>en</strong> w ar<strong>en</strong> in A k<strong>en</strong> aan de<br />
m acht. O m g ekroond te k u n n <strong>en</strong> w ord<strong>en</strong>,<br />
m oest W illem dus eerst A k<strong>en</strong> in n em <strong>en</strong> . De belegering,<br />
waarbij G ijsbrecht m et zijn m an n <strong>en</strong><br />
aanw ezig was, d u u rd e vijf m aand<strong>en</strong>. To<strong>en</strong><br />
eerst kon de feestelijke in tocht plaatsvind<strong>en</strong>.<br />
O ndanks de hulp die G ijsbrecht aan de jo n <br />
ge W illem had verle<strong>en</strong>d, was h u n verstandh<br />
o u d in g niet best. M et argusog<strong>en</strong> bekeek Willem<br />
de g roei<strong>en</strong>de m acht van de Van Amstels.<br />
62 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
De verkiezing van de proost van St. Jan in<br />
U trecht, Gozewijn van Amstel, tot bisschop,<br />
d roeg bij aan d e /e angst. H et Inkte koning<br />
W illem, tev<strong>en</strong>s dus graaf van I Iolland, om sam<br />
<strong>en</strong> m et a n d e re n deze nieuw e bisschop<br />
Gozewijn terzijde te schuiv<strong>en</strong>, t<strong>en</strong> gunste van<br />
H <strong>en</strong>drik van V iand<strong>en</strong>; ook de paus keu rd e dit<br />
goed. Gozewijn legde zich hierbij niet neer:<br />
hij bleef nog e e n ja a r lang op zijn bisschopszetel<br />
zitt<strong>en</strong>. W aarschijnlijk gedw ong<strong>en</strong> d o o r de<br />
pauselijke legaat, gaf hij in 1250 zijn verzet op.<br />
G ijsbrecht accep teerd e deze verandering niet.<br />
Hij brach t m et zijn b o n d g <strong>en</strong> o t<strong>en</strong> e<strong>en</strong> leger op<br />
de b e<strong>en</strong> om de nieuw e bisschop te bestrijd<strong>en</strong>.<br />
H et liep slecht af voor hem : hij verloor de slag<br />
<strong>en</strong> bisschop H <strong>en</strong>drik van V iand<strong>en</strong> keerde terug<br />
n aar U trecht, waarbij hij G ijsbrecht <strong>en</strong><br />
h e e r H erm an van W oerd<strong>en</strong>, ter w eerszijd<strong>en</strong><br />
aan zijn paard g eb ond<strong>en</strong>, t<strong>en</strong> aanschouw <strong>en</strong><br />
van ied ere<strong>en</strong> de stad in bracht.<br />
Toch h ad koning W illem wel zoveel m acht,<br />
dat hij de bisschop dw ong de twee gevang<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
vrij te lat<strong>en</strong>. Voor G ijsbrecht bleef de nederlaag<br />
<strong>en</strong> de koninklijke voorspraak m oeilijk<br />
te verter<strong>en</strong>.<br />
De bisschop liet G ijsbrecht overig<strong>en</strong>s n iet<br />
m et rust. Hij liet e<strong>en</strong> sterk kasteel in V reeland<br />
bouw <strong>en</strong>. D at betek <strong>en</strong>de e<strong>en</strong> directe bed reiging<br />
van G ijsbrechts gebied. W aarschijnlijk<br />
overleed G ijsbrecht al voordat h et kasteel gereed<br />
was. Hij werd opgevolgd d o o r zijn zoon<br />
G ijsbrecht IV.<br />
w ord<strong>en</strong>, m aar besloot vooraf de lastige Westfriez<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> afstraffing te gev<strong>en</strong>. In de str<strong>en</strong>ge<br />
w inter van 1255-1256 trok h et geharnaste legertje<br />
b ra n d e n d <strong>en</strong> m o o rd <strong>en</strong> d h et w aterrijke<br />
w oongebied van de W estfriez<strong>en</strong> b inn<strong>en</strong>. D aar<br />
zakte de zwaar geharnaste W illem m et zijn<br />
paard bij H oogw oud d o o r h et ijs. De Friez<strong>en</strong><br />
w ar<strong>en</strong> er als de kipp<strong>en</strong> bij om hem af te m a<br />
k<strong>en</strong>. E <strong>en</strong> roem loos einde van e<strong>en</strong> d apper<br />
m an, nog m aar 22 jaar oud. W illems zoontje<br />
Floris (de latere Floris V) was slechts E ó ja a r<br />
oud. D aarom w ar<strong>en</strong> er ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de voogd<strong>en</strong>,<br />
die h et b estu u r in H olland voor hem<br />
w aarnam <strong>en</strong>. To<strong>en</strong> Floris V twaalf ja a r was, vond<strong>en</strong><br />
de H ollandse edel<strong>en</strong> hem oud <strong>en</strong> wijs g<strong>en</strong>oeg<br />
om zelf h et heft in h and<strong>en</strong> te k unn<strong>en</strong><br />
nem <strong>en</strong>. 18 Jaar oud, ging hij de W estfriez<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> afstraffing gev<strong>en</strong> voor de dood van zijn vader,<br />
m aar dit draaide opnieuw op e<strong>en</strong> sm adelijke<br />
nederlaag uit.<br />
De b o er<strong>en</strong> van K <strong>en</strong>nem erland w ar<strong>en</strong> hun<br />
horigheid, h u n arm oede <strong>en</strong> de steeds zwaarwmm<br />
mm<br />
Gijsbrecht IV<br />
Deze G ijsbrecht had d e zijde van koning Willem<br />
gekoz<strong>en</strong>: de bisschop zat te dich t bij zijn<br />
bezitting<strong>en</strong>. V oor e<strong>en</strong> belediging die de koning<br />
in U trech t was aangedaan, m oest de bisschop<br />
gestraft w ord<strong>en</strong>. M et zijn m an n <strong>en</strong> bevond<br />
G ijsbrecht zich in het leger van de koning.<br />
Dit leger w erd d o o r h e t bisschop verslag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> G ijsbrecht m oest - dat was e<strong>en</strong> van de<br />
vredesvoorw aard<strong>en</strong> - in U trech t kom <strong>en</strong>, om<br />
d aar als boeteling in de St. M aart<strong>en</strong>skerk de<br />
bisschop k n iel<strong>en</strong>d om vergiff<strong>en</strong>is te bidd<strong>en</strong>.<br />
O m dat hij ais le<strong>en</strong>m an van de bisschop de eed<br />
van trouw gebrok<strong>en</strong> had, m oest hij deze opnieuw<br />
aflegg<strong>en</strong>. Tev<strong>en</strong>s m oest<strong>en</strong> alle achterstallige<br />
schuld<strong>en</strong> uit zijn le<strong>en</strong>gebied voldaan<br />
w ord<strong>en</strong>.<br />
W illem zou in R om e tot keizer gekroond<br />
Afb. 1. Zegel van Gijsbrecht TV van Amstel: e<strong>en</strong> ridder te<br />
paard, met het wap<strong>en</strong> van Amstel, te wet<strong>en</strong> vier balk<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> geruit St. Andrieskruis daarbov<strong>en</strong>. Het randschrift is:<br />
‘S. guiselberti militis dni: de amstel’. Op het teg<strong>en</strong>zegel<br />
staat e<strong>en</strong> schild met hetzelfde wap<strong>en</strong> <strong>en</strong> de tekst: ‘S. guiselberti<br />
de amstel’. Ook bij de tak van Amstel van Mijnd<strong>en</strong><br />
werd dit xvap<strong>en</strong> gebruikt <strong>en</strong> zodo<strong>en</strong>de als geme<strong>en</strong>tewap<strong>en</strong><br />
van Loosdrecht ingevoerd.<br />
T V E l5 ejrg . <strong>1997</strong> 63
dere belasting<strong>en</strong> m eer dan beu. E<strong>en</strong> opstand<br />
brak uit <strong>en</strong> m et hooivork<strong>en</strong>, zeis<strong>en</strong> <strong>en</strong> knots<strong>en</strong><br />
gewap<strong>en</strong>d, trokk<strong>en</strong> zij het Hollandse gebied<br />
binn<strong>en</strong>, onder de leus: “Dood aan de<br />
adel”. Vele edel<strong>en</strong> vluchtt<strong>en</strong>, zo niet Gijsbrecht:<br />
hij sloot zich als hun hoofd bij de opstandeling<strong>en</strong><br />
aan. Hij trok naar Vreeland <strong>en</strong><br />
het <strong>Vecht</strong>gebied. H et leger groeide snel in<br />
omvang <strong>en</strong> m<strong>en</strong>ige burcht werd m et de grond<br />
gelijk gemaakt. Ook <strong>Eem</strong> land <strong>en</strong> Amersfoort<br />
kwam<strong>en</strong> in opstand. Zelfs U trecht werd bezet<br />
<strong>en</strong> de nog niet gewijde (elect) bisschop Jan<br />
van Nassau vluchtte de stad uit. H ierna overtuigde<br />
Gijsbrecht zijn opstandeling<strong>en</strong> dat het<br />
beter was naar huis terug te ker<strong>en</strong>. Graaf Kloris<br />
V was to<strong>en</strong> 20 ja ar <strong>en</strong> Gijsbrecht 40 jaar.<br />
Spoedig zoud<strong>en</strong> zij elkaar treff<strong>en</strong>.<br />
In 1276 zat de elect Jan van Nassau in geldnood<br />
<strong>en</strong> Gijsbrecht schoot hem e<strong>en</strong> grote som<br />
geld voor. In ruil daarvoor kreeg hij eindelijk<br />
het slot Vreeland in le<strong>en</strong>, m et de heerlijkheid<br />
van Maarss<strong>en</strong> <strong>en</strong> Everzeele. Jan van Nassau<br />
had ook misbruik gemaakt van geld<strong>en</strong>, bestemd<br />
voor de kruisvaart <strong>en</strong> hij wist niet hoe<br />
hij dit weer kon aanzuiver<strong>en</strong>. Floris V hielp<br />
hem <strong>en</strong> ‘kocht’ van hem het hele Nedersticht.<br />
Zodo<strong>en</strong>de werd hij —in plaats van de bisschop<br />
- de feitelijke heer van de edel<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook van<br />
Gijsbrecht van Amstel <strong>en</strong> H erm an van Woerd<strong>en</strong>.<br />
Zij weigerd<strong>en</strong> echter Floris te gehoorzam<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> Gijsbrecht werd gevang<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>,<br />
terwijl Herm an van W oerd<strong>en</strong> wist te ontsnapp<strong>en</strong>.<br />
Floris nam ook hun goeder<strong>en</strong> over, totdat<br />
zij hem zoud<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> erk<strong>en</strong>d. O m dat de<br />
overdracht van kasteel Vreeland door de bisschop<br />
aan Gijsbrecht destijds schriftelijk geregeld<br />
was, kon Floris dit niet zomaar afnem<strong>en</strong>.<br />
Wel kon hij het kasteel m et geweld innem <strong>en</strong>.<br />
Hij sloeg het beleg voor Vreeland op. To<strong>en</strong> de<br />
Zeeuwse troep<strong>en</strong>, opgeroep<strong>en</strong> door Floris, bij<br />
Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> aankwam<strong>en</strong>, trachtte Gijsbrecht h<strong>en</strong><br />
te verjag<strong>en</strong>. Hij werd echter verslag<strong>en</strong>, gevang<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>om <strong>en</strong> <strong>en</strong> moest Vreeland aan Floris<br />
overgev<strong>en</strong>. H erm an van W oerd<strong>en</strong>s kasteel te<br />
M ontfoort viel ook in hand<strong>en</strong> van Floris.<br />
Van de abdis van Elt<strong>en</strong> wist Floris te bereik<strong>en</strong><br />
dat Gooiland aan hem werd afgestaan.<br />
Ook daarbinn<strong>en</strong> raakte Gijsbrecht dus zijn bezit<br />
kwijt. Pas na ruim zes jaar werd Gijsbrecht<br />
vrijgelat<strong>en</strong>. O nder verneder<strong>en</strong>de voorwaard<strong>en</strong><br />
kreeg hij e<strong>en</strong> deel van de le<strong>en</strong>goeder<strong>en</strong><br />
weer terug. Er moest e<strong>en</strong> groot bedrag aan<br />
‘oorlogsschuld’ betaald word<strong>en</strong> <strong>en</strong> als garantie<br />
moest<strong>en</strong> er niet m inder dan 30 borg<strong>en</strong> gesteld<br />
word<strong>en</strong>, die m et lijf <strong>en</strong> goeder<strong>en</strong> garant<br />
stond<strong>en</strong> voor de stipte nakom ing van alle<br />
voorwaard<strong>en</strong>. Gijsbrecht was nu zo vastg<strong>en</strong>ageld,<br />
dat hij ge<strong>en</strong> kant m eer op kon.<br />
Floris verloor in die tijd de goodwill van de<br />
edel<strong>en</strong>. In de geschiedschrijving wordt dit toegedicht<br />
aan zijn slechte reputatie op zedelijk<br />
gebied. Nieuw onderzoek heeft uitgewez<strong>en</strong><br />
dat het verhaal van de verkrachting van de<br />
vrouw van Van Velz<strong>en</strong> e<strong>en</strong> fabeltje is. Omdat<br />
ook Gijsbrecht van Amstel aan de sam<strong>en</strong>zwering<br />
<strong>en</strong> de daaropvolg<strong>en</strong>de m oord op de<br />
graaf had meegedaan, verviel<strong>en</strong> zijn bezitting<strong>en</strong><br />
nu definitief aan het Hollandse huis. Gijsbrecht<br />
overleed in ballingschap.<br />
De Her<strong>en</strong> Van Amstel van Mijnd<strong>en</strong><br />
De naant Van Amstel zou nog e<strong>en</strong> tijdlang<br />
voortlev<strong>en</strong> in het geslacht van de her<strong>en</strong> van<br />
Amstel van Mijnd<strong>en</strong>. O nder deze familie ressorteerde<br />
het gebied van ‘Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beide<br />
Loosdrecht<strong>en</strong>’, zoals de ambachtsheerlijkheid<br />
werd g<strong>en</strong>oem d. Ook Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> kasteel<br />
K ron<strong>en</strong>burg hoord<strong>en</strong> hier later bij <strong>en</strong> in de<br />
kerk van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn m eerdere her<strong>en</strong> Van<br />
Amstel van Mijnd<strong>en</strong> begrav<strong>en</strong>.<br />
Egidius (Gilles)<br />
Eerder werd al aangehaald, dat Gijsbrecht II<br />
van Amstel e<strong>en</strong> broer, Egidius of Gilles had.<br />
Deze kreeg van zijn vader rond het jaar 1200<br />
het gebied van Mijnd<strong>en</strong> in bezit. Hij <strong>en</strong> zijn<br />
opvolgers noem d<strong>en</strong> zich dan ook Van Amstels<br />
van Mijnd<strong>en</strong>. Aan de oever van de Drecht, e<strong>en</strong><br />
ve<strong>en</strong>riviertje dat dicht bij Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> in de <strong>Vecht</strong><br />
uitm ondde, liet hij e<strong>en</strong> kasteel bouw<strong>en</strong>. Uit<br />
die begintijd is weinig bek<strong>en</strong>d. In 1227 <strong>en</strong><br />
1233 trad Egidius op als getuige voor de bisschop<br />
van U trecht <strong>en</strong> in 1235 blijkt hij ridder<br />
te zijn. Egidius <strong>en</strong> zijn nakom eling<strong>en</strong> moet<strong>en</strong><br />
veel gedaan hebb<strong>en</strong> om de aan h<strong>en</strong> toebehor<strong>en</strong>de<br />
grond<strong>en</strong> vruchtbaar te mak<strong>en</strong>. Door de<br />
brede opzet van de ontginning verliep de ontsluiting<br />
van de wildernis zeer langzaam. Na de<br />
aanleg van dijk<strong>en</strong>, paste Egidius e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aam<br />
de veerverkaveling toe. De Drecht was<br />
de c<strong>en</strong>trale waterlozing: daar loosde m<strong>en</strong> het<br />
64 TVE15ejrg. <strong>1997</strong>
overtollige water in de <strong>Vecht</strong>. De naam<br />
‘D recht’ betek<strong>en</strong>t oorspronkelijk e<strong>en</strong> plek<br />
waar m<strong>en</strong> overgezet kon word<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> overzetveer<br />
dus. Met de hier vooral in de winter drassige<br />
grond <strong>en</strong> daardoor dikwijls slechte weg<strong>en</strong>,<br />
was zo’n riviertje ook erg belangrijk: m<strong>en</strong><br />
kon person<strong>en</strong> <strong>en</strong> goeder<strong>en</strong> gemakkelijk van<br />
de <strong>en</strong>e naar de andere plaats vervoer<strong>en</strong>.<br />
Rond 1300 kreeg Loosdrecht e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> parochiekerk.<br />
Deze kerk was waarschijnlijk e<strong>en</strong><br />
afscheiding van de kerk van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>. Ter Sype<br />
kreeg pas 100 jaar later e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> kerk. De bewoners<br />
aldaar war<strong>en</strong> dus op (Oud-) Loosdrecht<br />
aangewez<strong>en</strong>.<br />
Willem<br />
Na Egidius dood volgde zijn zoon Willem hem<br />
op. Deze leefde in de tijd van Rooms koning<br />
Willem II. Hij was ridder. Van 1235 tot 1283<br />
wordt niem and uit dit geslacht g<strong>en</strong>oemd. Als<br />
opvolger van Willem wordt Amelis van Amstel<br />
van Mijnd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd.<br />
Amelis I<br />
Deze opvolger kan Willems zoon, maar mogelijk<br />
ook zijn kleinzoon geweest zijn. Vanaf<br />
128.5 werd<strong>en</strong> de her<strong>en</strong> Van Amstel van Mijnd<strong>en</strong><br />
tot de Stichtse edel<strong>en</strong> gerek<strong>en</strong>d. Rond<br />
deze tijd hebb<strong>en</strong> zij ook het gebied van Ter<br />
Sype tot hun bezit gerek<strong>en</strong>d, waarmee hun<br />
eig<strong>en</strong>dom dus reikte van de <strong>Vecht</strong> tot aan de<br />
hoge grond<strong>en</strong> van het Gooi. En niem and betwistte<br />
deze aansprak<strong>en</strong>. In deze voor e<strong>en</strong><br />
groot deel nog woeste grond<strong>en</strong> was niem and<br />
geïnteresseerd. In Gooiland had de familie<br />
Van Amstel e<strong>en</strong> belang <strong>en</strong> derhalve slot<strong>en</strong><br />
deze geruisloos op elkaar aan. Over ‘Ter Sype’<br />
zegt Brunekreef dat het t<strong>en</strong> noordwest<strong>en</strong> van<br />
de Nieuwloosdrechtsedijk kan hebb<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>.<br />
Later onderzoek heeft aangetoond, dat<br />
de oorsprong van ‘Ter Sype’ in het (zuid)oost<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> dus richting Gooiland gezocht m oet<br />
word<strong>en</strong>.<br />
Omdat Amelis I borg voor Gijsbrecht IV van<br />
Amstel was, werd na de m oord op Floris V het<br />
vrije <strong>en</strong> allodiaal gebied van Mijnd<strong>en</strong> (= vrij<br />
van le<strong>en</strong>recht, hij had het van zijn vader gekreg<strong>en</strong>)<br />
nu onderhorig aan het huis van Hol-<br />
| —<br />
WMwWi<br />
:- L ~ T v<br />
■ : & ! '; v%<br />
mm . j f . ti<br />
g c v . ' p j ui<br />
? • 1<br />
mm ,<br />
:- "<br />
5. . ...... -— yi j»<br />
AJb. 2. Ets / . Schijnvoet, Huis te Ruwiel bij Breukel<strong>en</strong>, 18e eeuw.<br />
I'VE 15ejrg. <strong>1997</strong><br />
65
land <strong>en</strong> hijzelf le<strong>en</strong>m an van de H ollandse<br />
g raaf Ja n II. V anaf d it m o m <strong>en</strong> t m ocht<strong>en</strong> zij de<br />
naam Van Amstel niet m eer drag<strong>en</strong> <strong>en</strong> werd<br />
h e t e<strong>en</strong>voudig: h e e r van M ijnd<strong>en</strong>. Amelis is<br />
jong gestorv<strong>en</strong>, slechts 32 ja a r w erd hij.<br />
Wouter I<br />
Zoon W outer (I) volgde Amelis op. To<strong>en</strong><br />
W outer de g oeder<strong>en</strong> overnam , m oest hij zijn<br />
bezit aan de graaf van H olland opdrag<strong>en</strong>. Na<br />
e<strong>en</strong> eed van trouw ontving hij de heerlijkheid<br />
w eer in le<strong>en</strong> van de H ollandse graaf terug. In<br />
e<strong>en</strong> o o rk o n d e van 1317 staat d at de graaf in<br />
geval van oorlog de beschikking zal krijg<strong>en</strong><br />
over h e t kasteel van W outer. Ter zekerheidstelling<br />
w ar<strong>en</strong> borg<strong>en</strong> vereist: de h er<strong>en</strong> van Ny<strong>en</strong>rode,<br />
van IJsselsteyn, van Zuyl<strong>en</strong>, van L o<strong>en</strong>reslooth<br />
<strong>en</strong> van Ruwiel tek <strong>en</strong> d <strong>en</strong> hiervoor. H ieru<br />
it k u n n <strong>en</strong> we opm ak<strong>en</strong> d at W outers kasteel<br />
in geval van oorlog e<strong>en</strong> belangrijk bezit was <strong>en</strong><br />
d at hij - gezi<strong>en</strong> de belangrijke vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>schaar<br />
- in hoog aanzi<strong>en</strong> stond. To<strong>en</strong> W outer in 1326<br />
jong overleed werd D irk van de D oes tot<br />
voogd over de nog jo n g e kinder<strong>en</strong> b<strong>en</strong>oem d.<br />
Zijn salaris hiervoor b edro eg 130 p o n d <strong>en</strong> per<br />
jaar.<br />
Amelis II<br />
Amelis II w erd de opvolger van zijn vader. Hij<br />
trouw de o p twaalfjarige leeftijd <strong>en</strong> hertrouw de<br />
later m et Luitgarde van derM erw ede. Pas 14 jaar<br />
oud, ontving Amelis de ridderslag. Hij m o et in<br />
e<strong>en</strong> goed blaadje gestaan heb b <strong>en</strong> bij de strijdlustige<br />
bisschop van U trecht J a n van Arkel. Amelis<br />
verkreeg kasteel Ruwiel, om d at zijn neef ald<br />
aar overled<strong>en</strong> was zo n d er nakom eling<strong>en</strong>. Ruwiel<br />
was e<strong>en</strong> bisschoppelijk le<strong>en</strong> <strong>en</strong> Amelis had<br />
n u twee h e re n te di<strong>en</strong><strong>en</strong>: de graaf van H olland<br />
<strong>en</strong> de bisschop van U trecht. Kon d at goed gaan?<br />
H et o n tg in n <strong>en</strong> van woeste g ro n d <strong>en</strong> brach t<br />
h e t p robleem van gr<strong>en</strong>sscheiding m et zich<br />
m ee. Amelis kreeg d aar ro n d 1343 m ee te m a<br />
k<strong>en</strong>. In de o o rk o n d <strong>en</strong> b o ek <strong>en</strong> kom t e<strong>en</strong> beschrijving<br />
voor, g e d a te e rd P inksteravond<br />
1343, w aarbov<strong>en</strong> staat: “R ascheiding van Loosd<br />
rech t d o o r Amelis van M ijnd<strong>en</strong>.” D aarin<br />
w ordt gesprok<strong>en</strong> over e<strong>en</strong> “vri<strong>en</strong>delicke sceydin<br />
g h e tussch<strong>en</strong> d<strong>en</strong> g o ed<strong>en</strong> lud<strong>en</strong> van Goeyland<br />
an die e<strong>en</strong> e zijde, <strong>en</strong> d e mij [Amelis II]<br />
<strong>en</strong> m in<strong>en</strong> lud<strong>en</strong> van L oesdrecht an die a n d e<br />
re sijde.” Hij beloofde de scheiding te zull<strong>en</strong><br />
h o u d <strong>en</strong> voor wettig, “t<strong>en</strong> w aare d at m ijn lieve<br />
h eere van H o llan d [de graaf] d it an d ers<br />
scheyd<strong>en</strong> w oude.” Amelis m oest dus wel degelijk<br />
rek<strong>en</strong>ing h o u d <strong>en</strong> m et zijn le<strong>en</strong>heer. M aar<br />
ook m et de bisschop ...<br />
To<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> oorlog op gang kwam tuss<strong>en</strong> de<br />
H ollandse g raaf W illem IV <strong>en</strong> de U trechtse<br />
bisschop, <strong>en</strong> eerstg<strong>en</strong>oem de e<strong>en</strong> beleg opsloeg<br />
voor de stad U trecht, m oest Amelis kiez<strong>en</strong><br />
aan welke kant hij stond. Hij koos hoogst<br />
waarschijnlijk voor de graaf <strong>en</strong> was daarm ee<br />
de bisschop ontrouw gew ord<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> W illem<br />
bij W arns sneuvelde (1345), kreeg de bisschop<br />
de geleg<strong>en</strong>heid de afvallige le<strong>en</strong>m an te<br />
straff<strong>en</strong>. Hij trok “m et groot volck van w ap<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
m et ontw ond<strong>en</strong> b an ier<strong>en</strong> n aar <strong>Eem</strong> nes,<br />
stack d aer ’t tater in <strong>en</strong> sloech er m et alle veel<br />
d o o t <strong>en</strong> nam e<strong>en</strong> <strong>en</strong> g rot<strong>en</strong> ro o f <strong>en</strong> vele ghevangh<strong>en</strong><strong>en</strong>."<br />
De H ollanders w ild<strong>en</strong> de burgers van <strong>Eem</strong> <br />
nes e<strong>en</strong> handje help <strong>en</strong> <strong>en</strong> Amelis was zo overm<br />
oedig om de leiding over d it legertje op zich<br />
te nem <strong>en</strong>. “O p e<strong>en</strong> groot, gro<strong>en</strong> velt, ghehetcn<br />
kapers, nabij <strong>Eem</strong> nes" o n tm o ett<strong>en</strong> de<br />
tro ep <strong>en</strong> elkaar. De H ollanders verlor<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
h u n aanvoerder, Amelis van M ijnd<strong>en</strong>, ridder,<br />
w erd daar gevang<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. H et kostte<br />
hem “e<strong>en</strong> grote som m e van p e n n in g e n ”, waarna<br />
hij w eer vrijgelat<strong>en</strong> werd. Amelis overleed<br />
in 1352, slechts 26 jaar oud.<br />
IIouter II<br />
Amelis liet drie zoons na: W outer, zijn opvolger;<br />
Willem, latei schep<strong>en</strong> van U trecht <strong>en</strong><br />
G ijsbrecht, b eh e e rd e r van de financiën van<br />
U trecht. De zoons stond<strong>en</strong>, gezi<strong>en</strong> h u n jo n g e<br />
leeftijd, aanvankelijk o n d e r voogdijschap.<br />
H oewel jong, w erd W outer II d o o r de bisschop<br />
zowel in 1353 als in 1357 b ele<strong>en</strong>d m et<br />
Ruwiel. W outer van zijn kant beloofde h et kasteel<br />
te zull<strong>en</strong> o n tru im <strong>en</strong> , als de bisschop h et<br />
voor e<strong>en</strong> oorlog nodig zou heb b <strong>en</strong> . Toch was<br />
W outer ge<strong>en</strong> trouw e gezel van de bisschop.<br />
Hij raakte Ruwiel e<strong>en</strong> tijdlang kwijt, w ant to<strong>en</strong><br />
de bisschop W oud<strong>en</strong>berg belegerde gaf W outer<br />
ge<strong>en</strong> o f te w einig steun <strong>en</strong> w erd daarvoor<br />
gestraft. L ater h eeft W outer het kasteel van de<br />
bisschop gekocht. Hij b eh o o rd e tot de belangrijkste<br />
U trechtse ridders. O p 28 ju n i 1375 o n t<br />
ving W outer van h e t kapittel van St. Pieter te<br />
66 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
A melis lil<br />
Afb. 3. Zegel van Wouter van Mijnd<strong>en</strong>, 1362.<br />
U trecht g ed u r<strong>en</strong> d e ti<strong>en</strong> jaar in p ach t "de ti<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
van B roeckelerv<strong>en</strong>e <strong>en</strong> van T y<strong>en</strong>hoev<strong>en</strong><br />
op M aers<strong>en</strong>v<strong>en</strong>e.”<br />
In L oosdrecht kreeg W outer b ek <strong>en</strong>dheid<br />
bij de stichting van de kerk van Nieuw-Loosdrecht.<br />
Hij bezat h et collatiereclit, d.w.z. h et<br />
rech t om pastoors te b<strong>en</strong> o em <strong>en</strong>, in Oud-Loosdrecht.<br />
Bij de stichting van de nieuw e kerk<br />
vergunde bisschop F rederik van B lank<strong>en</strong>heim<br />
hem ook hetzelfde rech t aldaar <strong>en</strong> “t<strong>en</strong> eeuwig<strong>en</strong><br />
daage.” Als am bachtsheer had W outer<br />
ook h et rech t van vooroffer<strong>en</strong>: hij m ocht tijd<strong>en</strong>s<br />
de di<strong>en</strong>st h et eerst e<strong>en</strong> gift voor de priester<br />
op h et altaar legg<strong>en</strong>. O p 28 m ei 1412 w erd<br />
W outer b <strong>en</strong> o em d tot baljuw van M ijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
L oosdrecht. Dit recht betek<strong>en</strong>de d at W outer<br />
h et rech t kreeg om e<strong>en</strong> schout <strong>en</strong> de schep<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
aan te stell<strong>en</strong>. W outer heeft ook de eerste<br />
k or<strong>en</strong> m o l<strong>en</strong> in L oosdrecht gebouw d, op de<br />
M ol<strong>en</strong>m e<strong>en</strong>t. Dit is de weg die vanaf h et gem<br />
e<strong>en</strong>tehuis in de richting H ilversum loopt.<br />
E euw <strong>en</strong>lang h e e ft deze m o l<strong>en</strong> g efu n ctio <br />
neerd. H et m al<strong>en</strong> van het k or<strong>en</strong> m ocht dooide<br />
L oosdrechters alle<strong>en</strong> bij deze m ol<strong>en</strong> plaatsvind<strong>en</strong>;<br />
overtreders w erd<strong>en</strong> bestraft. Deze m o<br />
l<strong>en</strong> zorgde voor e<strong>en</strong> deel van de inkom st<strong>en</strong><br />
van de am bachtsheer.<br />
In het conflict tuss<strong>en</strong> de H oeks<strong>en</strong> <strong>en</strong> Kabeljauw<strong>en</strong><br />
koos W outer de kant van de H oek<strong>en</strong>.<br />
O p 82-jarige leeftijd streed hij nog in h et leger<br />
van Jacoba van B eier<strong>en</strong>. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> 1422 <strong>en</strong> 1424<br />
is hij overled<strong>en</strong>, zijnde” ‘seer out."<br />
W outers zoon Amelis lil was m idd<strong>en</strong> veertig<br />
to<strong>en</strong> zijn vader overleed. Hij was to<strong>en</strong> al baljuw<br />
van Amstel- <strong>en</strong> W aterland <strong>en</strong> in 1415 volgde<br />
zijn b<strong>en</strong>oem ing tot schep<strong>en</strong> van U trecht.<br />
Al in 1394 werd deze Amelis d o o r h erto g Albrecht<br />
van B eier<strong>en</strong> b ele<strong>en</strong>d m et “h et dobbelschool<br />
<strong>en</strong> q u ak b o rd in d e L o o sd re c h t.”<br />
Q uak<strong>en</strong> is de b<strong>en</strong>am ing van e<strong>en</strong> oud spel dat<br />
m et dobbelst<strong>en</strong><strong>en</strong> gespeeld werd; dit spel<br />
m oet m <strong>en</strong> dus ook in L oosdrecht beoef<strong>en</strong>d<br />
hebb<strong>en</strong>.<br />
O ok Amelis III koos de zijde van de H oek<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> di<strong>en</strong> d e in 1398 m et vijfti<strong>en</strong> m an in e<strong>en</strong><br />
krijgstocht teg<strong>en</strong> de Friez<strong>en</strong>. In 1405 nam hij<br />
m et zes glaviën (glavie: e<strong>en</strong> ijzer<strong>en</strong> spits van<br />
e<strong>en</strong> lans, m et zes lansknecht<strong>en</strong> dus) aan e<strong>en</strong><br />
gevecht deel. To<strong>en</strong> Philips van B ourgondië,<br />
de teg<strong>en</strong>partij, de m acht kreeg in G ooiland<br />
<strong>en</strong> L oosdrecht, raakte Amelis al zijn bezitting<strong>en</strong><br />
h ier kwijt. E r w erd<strong>en</strong> bew aarders van de<br />
kastel<strong>en</strong> M ijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Ruwiel aangesteld. Pas<br />
to<strong>en</strong> zev<strong>en</strong> jaar later Jacoba van B eier<strong>en</strong> volledig<br />
afstand d eed van h aar aansprak<strong>en</strong>, kreeg<br />
Amelis zijn oude bezitting<strong>en</strong> w eer terug.<br />
Uit de periode 1432-1439 d ater<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aantal<br />
o v ere<strong>en</strong> k o m st<strong>en</strong> m et de bisch o p van<br />
U trecht, w aaruit blijkt d at zowel de bisschop<br />
als de am bachtsheer h et uitgrav<strong>en</strong> van de v<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
h ebb<strong>en</strong> bevorderd. Voor de geschied<strong>en</strong>is<br />
van L oosdrecht is de belangrijkste overe<strong>en</strong>komst<br />
die van 21 ja n u a ri 1439, w aaruit gereco<br />
n strueerd kan w ord<strong>en</strong>, dat h et riviertje de<br />
Sype - w aaruit de nam <strong>en</strong> Sypekerk <strong>en</strong> Sypesteyn<br />
afgeleid zijn - o n tsp ro n g in de v<strong>en</strong><strong>en</strong> op<br />
de gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> de am bachtsheerlijkheid <strong>en</strong><br />
W estbroek <strong>en</strong> w aar aan L oosdrechtse zijde<br />
e<strong>en</strong> kleine nederzetting van boer<strong>en</strong> w oond<strong>en</strong>.<br />
Deze ned erzettin g is waarschijnlijk vanuit h et<br />
Gooi daar gekom <strong>en</strong>.2<br />
B runckreef m eldt d at Amelis in 1424 eig<strong>en</strong><br />
aar van het slot K ron<strong>en</strong>burg werd. Dit is e<strong>en</strong><br />
m isverstand; zoals h ie ro n d e r nog zal blijk<strong>en</strong>,<br />
m oet dit toegeschrev<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> aan zijn zoon.<br />
In 1434 stelde Philips van B ourgondië Amelis<br />
aan tot baljuw over M ijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Loosdrecht.<br />
Als zodanig oef<strong>en</strong>de hij de hoge rechtspraak in<br />
d it gebied uit. O m streeks deze tijd telde Loosdrecht<br />
ongeveer 100 huiz<strong>en</strong>. M <strong>en</strong> leefde van<br />
de landbouw , de veeteelt <strong>en</strong> de visserij. M aar<br />
ook de turfstekerij vorm de e<strong>en</strong> belangrijke<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 67
o n van inkom st<strong>en</strong>. Amelis is in 1436 overled<strong>en</strong>.<br />
Zijn zoon, Amelis IV, w erd de opvolger.<br />
Amelis TV<br />
In de am btsperiode van Amelis IV was h et kasteel<br />
M ijnd<strong>en</strong> langzam erhand vervall<strong>en</strong> geraakt.<br />
Veel m ooier was h et nog onlangs w eer<br />
opgebouw de kasteel K ro n <strong>en</strong> b u rg , aan de<br />
overzijde van de V echt geleg<strong>en</strong>. H et w erd bew<br />
oond d o o r e<strong>en</strong> n e e f van Amelis, h e e r H <strong>en</strong> <br />
drik van K ron<strong>en</strong>burg. O m dat de kerk van<br />
L o<strong>en</strong><strong>en</strong> - w aar ook de h er<strong>en</strong> Van M ijnd<strong>en</strong> ter<br />
kerke ging<strong>en</strong> - in H <strong>en</strong>driks g erecht stond,<br />
had deze h et privilege om altijd als eerste de<br />
kerk te m og<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>gaan. D aarna pas de<br />
h e e r Van M ijnd<strong>en</strong>. Zo ook bij h e t u itd el<strong>en</strong> van<br />
de heilige hostie: deze w erd eerst aan H <strong>en</strong>drik<br />
van K ron<strong>en</strong>burg gegev<strong>en</strong>, daarn a pas aan<br />
Amelis. D at was de laatste e<strong>en</strong> d o o rn in h et<br />
oog. To<strong>en</strong> H <strong>en</strong>drik in grote problem <strong>en</strong> raakte<br />
vanwege e<strong>en</strong> <strong>en</strong> o rm e schuld, zag Amelis zijn<br />
kans schoon <strong>en</strong> kocht de heerlijkheid K ron<strong>en</strong>burg.<br />
D aar ging hij ook w on<strong>en</strong> <strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong><br />
was hij e<strong>en</strong> m ooi <strong>en</strong> sterk kasteel rijker geword<strong>en</strong>:<br />
voortaan was hij de belangrijkste h e e r in<br />
dit gebied.<br />
Amelis stond in de gunst van Philips van<br />
B ourgondië. Zo m ocht hij van d e herto g de<br />
oude fam ili<strong>en</strong>aam Van Amstel van M ijnd<strong>en</strong><br />
w eer gaan voer<strong>en</strong>. O ok w erd hij raadgever van<br />
Philips van B ourgondië. O m d at intuss<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
bastaardzoon van Philips, David, bisschop van<br />
U trech t was gew ord<strong>en</strong>, was er ook van die<br />
kant w einig gevaar m eer te duch t<strong>en</strong> . Amelis<br />
w erd in 1458 ook raad van de bisschop. Amelis<br />
had e<strong>en</strong> g root gezin: m aar liefst d erti<strong>en</strong><br />
kin d er<strong>en</strong> <strong>en</strong> hiervan kw am <strong>en</strong> zes meisjes in<br />
e<strong>en</strong> klooster terecht. O p 28 februari 1465<br />
kreeg hij toestem m ing om zijn l<strong>en</strong> <strong>en</strong> over zijn<br />
kin d er<strong>en</strong> te verdel<strong>en</strong>. U iteraard kreeg de o u d <br />
ste zoon, A nthonis, het leeuw eaandeel. Zoon<br />
W outer kreeg Ruwiel toegew ez<strong>en</strong>.<br />
Anthonis I<br />
Deze zoon noem d e zich h e e r van M ijnd<strong>en</strong>,<br />
L oosdrecht, C ro n <strong>en</strong> b u rch , L o<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>ersloot.<br />
In de tw eede helft van de 15e eeuw<br />
verarm de L oosdrecht d o o r de vele oorlog<strong>en</strong><br />
van de vorst<strong>en</strong>, w aarvoor steeds opnieuw betaald<br />
m oest w ord<strong>en</strong>. Tweem aal tijd<strong>en</strong>s de re-<br />
gering van h erto g Karei de Stoute (1647-<br />
1477) b randde L oosdrecht geheel af. E<strong>en</strong><br />
g ro o t deel van d e bevolking w erd n a a r<br />
U trecht geb rach t als gijzelaar <strong>en</strong> m ocht pas<br />
w eer lerug ker<strong>en</strong> n ad at e<strong>en</strong> losprijs van 450<br />
koei<strong>en</strong> aan de stad was betaald. De verarm ing<br />
had tot gevolg d at h e t turfw inning e<strong>en</strong> grotere<br />
om vang ging aannem <strong>en</strong>. O m d at de kwaliteit<br />
goed was, kwam er ook veel vraag vanuit<br />
de grote sted<strong>en</strong>. A nthonis is overled<strong>en</strong> in<br />
1494 <strong>en</strong> w erd, ev<strong>en</strong>als zijn vader, begrav<strong>en</strong> in<br />
de kerk van L o<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Amelis V<br />
Amelis d roeg dezelfde naam als zijn vader,<br />
m et de toevoeging<strong>en</strong> O ucoop <strong>en</strong> Ter Aa. Het<br />
gebied van deze h er<strong>en</strong> had zich dus w eer uitgebreid.<br />
De strijd voor e<strong>en</strong> zelfstandige N ederlandse<br />
staat zal gaan beginn<strong>en</strong>, m et als bijkom <strong>en</strong>d effect<br />
vele <strong>en</strong> grote verandering<strong>en</strong> voor de'edel<strong>en</strong>.<br />
De belasting ging steeds zw aarder op h<strong>en</strong> dru k <br />
k<strong>en</strong>. ( )ok Amelis o n d ervond dit aan de lijve.<br />
Hij is tw eem aal getrouw d gew eest m et meisje<br />
s u it vooraanstaande geslacht<strong>en</strong>: Van M ath<strong>en</strong>esse<br />
<strong>en</strong> Van d<strong>en</strong> Boetzelaer. H ij is in 1542<br />
overled<strong>en</strong>.<br />
Anthonis II<br />
L uther had in 1517 zijn 95 stelling<strong>en</strong> bek<strong>en</strong>d<br />
gem aakt. O ndanks de d o o r de Rooms-Katholiekc<br />
kerk g<strong>en</strong> o m <strong>en</strong> m aatregel<strong>en</strong> - o f misschi<strong>en</strong><br />
juist d aard o o r - kreg<strong>en</strong> de hervorm ers<br />
grote aan h an g o n d e r de bevolking. O ok Loosd<br />
re c h t w erd vrijwel geheel protestants. A nthonis<br />
<strong>en</strong> zijn gezin blev<strong>en</strong> echte r de oude kerk<br />
trouw. D oor de vervolging<strong>en</strong> van o n d e r an d e<br />
re Alva, zuchtt<strong>en</strong> ook de d o o r Amelis b estuurde<br />
gebied<strong>en</strong> o n d e r de grote druk. H et w erd<br />
voor A nthonis m oeilijk zijn gebied goed te bestur<strong>en</strong>,<br />
hij had de tijd niet m ee. Van A nthonis'<br />
kin d er<strong>en</strong> w erd A nthonis III zijn opvolger.<br />
Anthonis III<br />
A nthonis was in 1570 verteg<strong>en</strong>w oordigd in de<br />
ridderschap van H olland. Hij kreeg zes kinder<strong>en</strong>,<br />
w aaronder e<strong>en</strong> zoon, Amelis. E<strong>en</strong> veelbelov<strong>en</strong>de<br />
zoon, die al in 1570 zitting had in de<br />
Stat<strong>en</strong> van I lolland. 1Ielaas overleed hij in<br />
68<br />
TVK 15e jrg. <strong>1997</strong>
1572 <strong>en</strong> de vader was troosteloos. In 1573<br />
werd K ron<strong>en</strong>burg door de Spanjaard<strong>en</strong> bezet.<br />
Dit le<strong>en</strong> was e<strong>en</strong> zog<strong>en</strong>aamd ‘zwaardle<strong>en</strong>’,<br />
hetge<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>de dat het alle<strong>en</strong> in mannelijke<br />
lijn voortgezet kon word<strong>en</strong>. En er was dus<br />
ge<strong>en</strong> opvolger. Als <strong>en</strong>ige mogelijkheid riep<br />
Anthonis de hulp in van Philips II om er e<strong>en</strong><br />
'onversterflijk' le<strong>en</strong> van te mak<strong>en</strong>. Dal wilde<br />
Philips wel, mits hij er goed voor betaald<br />
werd: 4172 pond<strong>en</strong> van 40 grot<strong>en</strong> elk, e<strong>en</strong> bijna<br />
niet op te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong> bedrag voor Anthonis.<br />
Al zijn goeder<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> bezwaard. Al deze teg<strong>en</strong>slag<br />
kon Anthonis niet m eer aan <strong>en</strong> zijn<br />
goeder<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> onder zijn kinder<strong>en</strong> verdeeld.<br />
Hij overleed in 1580, als laatste heer<br />
Van Amstel van Mijnd<strong>en</strong>. Via zijn dochters<br />
kwam<strong>en</strong> de goeder<strong>en</strong> in bezit van de jonkher<strong>en</strong><br />
van Li nd<strong>en</strong> van Hem m <strong>en</strong> <strong>en</strong> daarm ee was<br />
e<strong>en</strong> lang <strong>en</strong> roerig tijdperk voor Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Loosdrecht afgeslot<strong>en</strong>.<br />
V erantw oording<br />
De heer H. Brunekreef heeft bov<strong>en</strong>staande<br />
m eer uitgebreid gepubliceerd in het periodiek<br />
van de Historische Kring Loosdrecht, de<br />
num m ers 53 t/m 57, 1985-1986.<br />
B ron n <strong>en</strong><br />
|. Ter Gouw, Geschied<strong>en</strong>is van Amsterdam. (Amsterdam 1879)<br />
W.A. Rijksvrijheer van Spa<strong>en</strong>, Historie der Heer<strong>en</strong> van Amstel,<br />
van IJsselstein <strong>en</strong> van Mynd<strong>en</strong>. (D<strong>en</strong> Haag 1807)<br />
I)e Geschiedkundige Atlas van Nederland, Martinus Nijhoff.<br />
Mijnd<strong>en</strong><br />
De ambachtsheerlijkheid <strong>en</strong> haar bevolking<br />
F. Brand<br />
Aan de oever van de <strong>Vecht</strong>, in het uiterste west<strong>en</strong><br />
van het gehied tuss<strong>en</strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>, ligt<br />
de buurtschap Mijnd<strong>en</strong>. De betek<strong>en</strong>is van het<br />
woord Mijnd<strong>en</strong> - Mind<strong>en</strong>, Miind<strong>en</strong>, Myn<strong>en</strong> of<br />
Mynde werd er ook wel geschrev<strong>en</strong> - is onbek<strong>en</strong>d.<br />
Deze voormalige heerlijkheid is lange<br />
tijd nauw verbond<strong>en</strong> geweest m et de beide<br />
Loosdrecht<strong>en</strong> <strong>en</strong> ze is dat - afgezi<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
korte onderbreking - nog steeds.<br />
De heerlijkheid Mijnd<strong>en</strong> gr<strong>en</strong>sde in het<br />
noord<strong>en</strong> aan de Drecht, in het oost<strong>en</strong> aan<br />
Nieuw-Loosdrecht, in het zuid<strong>en</strong> aan Breukeleve<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> in het west<strong>en</strong> aan de <strong>Vecht</strong>. In 1750<br />
werd de oppervlakte begroot op 296 m org<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> 100 roed<strong>en</strong>, voornamelijk bestaande uit<br />
laag wei- <strong>en</strong> hooiland.' Er heerste zulk e<strong>en</strong>e buit<strong>en</strong>gnuoone<br />
stilte (...) dat e<strong>en</strong> stedeling, aan het<br />
drokke gewoel gewoon, er zig weldra verveelt.2 Mijnd<strong>en</strong><br />
werd m et Loosdrecht vaak als één geheel<br />
beschouwd, m aar het is lang e<strong>en</strong> op zichzelf<br />
staande ambachtsheerlijkheid geblev<strong>en</strong>. H et<br />
gebied behoorde in de twaalfde eeuw aan het<br />
geslacht Van Amstel. De m eer dan honderd<br />
goeder<strong>en</strong> (landerij<strong>en</strong>), die bij deze heerlijkheid<br />
hoord<strong>en</strong> —de zog<strong>en</strong>aamde ‘l<strong>en</strong><strong>en</strong>’ —lag<strong>en</strong><br />
in Loosdrecht, Oud-Over, Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>,<br />
Nieuwersluis, Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, Port<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, Oucoop,<br />
Vreeland, Kortrijkerveld, Horstwaard, Nichtevecht<br />
<strong>en</strong> zelfs in Schalkwijk <strong>en</strong> Leersum.<br />
Slechts voor e<strong>en</strong> klein deel in Mijnd<strong>en</strong> zelf.3<br />
Krcn<strong>en</strong>hut<br />
11<br />
„ f ,Buv„ #<br />
mmwi<br />
* - tfontfoijl J<br />
. O R N p E .<br />
Sfgm<br />
■ p c e C d 'c<br />
* - - -<br />
rr I - scheidt.<br />
AJb. 1. Fragm<strong>en</strong>t Nieuwe Kaart van Baljuwschap van<br />
Gooyland, haak Tirion, Amsterdam 1750.<br />
Het Huis te Mijnd<strong>en</strong><br />
De heerlijkheid was militair e<strong>en</strong> belangrijk gebied<br />
weg<strong>en</strong>s de strategische ligging op de<br />
plaats waar de D recht in de <strong>Vecht</strong> uitm ondde,<br />
met als achterland e<strong>en</strong> goede bron van inkomst<strong>en</strong>:<br />
de nog te ontginn<strong>en</strong> (ve<strong>en</strong>)land<strong>en</strong>.<br />
Het zou ridder Egidius, zoon van Gijsbrecht<br />
van Amstel, geweest zijn, die rond 1200 het gebied<br />
in zijn bezit kreeg <strong>en</strong> die in 1227 het kasteel,<br />
ook wel het H u is te M ijnd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oemd,<br />
bouwde <strong>en</strong> vandaar als heer van Mijnd<strong>en</strong> de<br />
wijde omgeving beheerste.<br />
Na de m oord op Floris V (1296) werd<strong>en</strong> de<br />
her<strong>en</strong> Van Amstel onderw orp<strong>en</strong> aan de graaf<br />
van Holland. Ook de heer van Mijnd<strong>en</strong> moest<br />
trouw belov<strong>en</strong> aan het Hollandse huis om de<br />
heerlijkheid weer als le<strong>en</strong> van de graaf te mog<strong>en</strong><br />
ontvang<strong>en</strong>. Dat gebeurde door middel<br />
van e<strong>en</strong> bijzondere akte, gedateerd in 't Jaar<br />
derti<strong>en</strong> hondert sev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong> des Sonnedaghs na Sint<br />
Victors dagh, dat was 17 oktober 1317. Tot<br />
m eerdere zekerheid voor de naleving van zijn<br />
belofte van trouw zou Wouter (1) van Mijnd<strong>en</strong><br />
zijn huis <strong>en</strong> goed beschikbaarstell<strong>en</strong>, m e<strong>en</strong>de<br />
Voogsgeerd.' Maar W outer beloofde, volg<strong>en</strong>s<br />
R<strong>en</strong>aud in 1966, dat ingeval hij e<strong>en</strong> huis timm<br />
erde (= bouwde) hij dit aan de graaf in le<strong>en</strong><br />
zou opdrag<strong>en</strong>. Zijn vroege dood heeft hem<br />
dat belet. Pas e<strong>en</strong> goede veertig jaar later<br />
droeg Amelis (11) van Mijnd<strong>en</strong>, de zoon van<br />
Wouter, zijn pas gebouwd huis aan de graaf<br />
op, zo blijkt uit e<strong>en</strong> oorkonde in het Grafelijk<br />
archief van H olland.5 R<strong>en</strong>aud verwees hiermee<br />
het verhaal over e<strong>en</strong> mogelijke stichtingsjaar<br />
1227 naar het rijk der fabel<strong>en</strong>. H et kasteel<br />
stond er dus pas rond het m idd<strong>en</strong> van de veerti<strong>en</strong>de<br />
eeuw <strong>en</strong> e<strong>en</strong> eeuw later was het alweer<br />
door oorlog verwoest. Dit blijkt uit e<strong>en</strong> brief<br />
uit de vijfti<strong>en</strong>de eeuw van Amelis (IV) van<br />
Mijnd<strong>en</strong>, die zich inmiddels ook heer van het<br />
nabijgeleg<strong>en</strong> Kron<strong>en</strong>burg m ocht noem <strong>en</strong>. Hij<br />
schreef namelijk: zoe is ’t dat 't vornjoemde] huys<br />
deur oeloch <strong>en</strong>de anders verga<strong>en</strong> <strong>en</strong>de vervall<strong>en</strong> is.1’<br />
70 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
De Ruïne van Mijnd<strong>en</strong><br />
E<strong>en</strong> aardige plattegrond van het tot ruïne vervall<strong>en</strong><br />
kasteel is te vind<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> kaart uit liet<br />
begin van de achtti<strong>en</strong>de eeuw.7 Plann<strong>en</strong> voor<br />
wederopbouw zijn er, voorzover wij wet<strong>en</strong>,<br />
niet geweest. Volg<strong>en</strong>s de schrijver van de His<br />
tonische aanteek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>: heeft m<strong>en</strong> voor gehail deez ’<br />
puijnhoop<strong>en</strong> te ontdekk<strong>en</strong> [blootlegg<strong>en</strong>] <strong>en</strong> te<br />
graav<strong>en</strong> in derselver fondam<strong>en</strong>te, om oudhee.de <strong>en</strong><br />
de nette grondslag, die niet, noch ook d<strong>en</strong> opstal bek<strong>en</strong>d<br />
is (ons weet<strong>en</strong>s), te ontdekk<strong>en</strong>. Welke archeoloog<br />
of oudheidkundige dit plan koesterde<br />
staat niet vermeld. H et ging ook niet door. De<br />
belangstelling om opgraving<strong>en</strong> te verricht<strong>en</strong><br />
bij de ruïne ontbrak door d ’wijnig liefde ter k<strong>en</strong>nis<br />
der vaderlandse oudhijdd<br />
Ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kele afbeelding van het kasteel is<br />
ons bek<strong>en</strong>d. We zull<strong>en</strong> het m oet<strong>en</strong> do<strong>en</strong> met<br />
de kale berg op e<strong>en</strong> achtti<strong>en</strong>de-eeuwse gravure<br />
uit Ludolf Smids’ Schatkamer der Nederlands<br />
sche Outhed<strong>en</strong>. De tekst daarbij luidt: T<strong>en</strong> Noord<strong>en</strong><br />
van d<strong>en</strong> Drecht, niet verre van de Mijnder<br />
Sluis, door welke alle vaartuig<strong>en</strong> van de Loosdrecht<strong>en</strong><br />
naar de <strong>Vecht</strong> moet<strong>en</strong>, is t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> deezer rivier,<br />
e<strong>en</strong> ruig begroeide puinheuvel, die, gelijk m<strong>en</strong> noch<br />
e<strong>en</strong>igszins kan ontdekk<strong>en</strong>, met graft<strong>en</strong> omvang<strong>en</strong> is<br />
geweest. Deeze is het e<strong>en</strong>ig overblijfsel van het Huis<br />
te Mijnd<strong>en</strong>, dat vrij groot schijnt geweest te zijn <strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>s de gedaante der ste<strong>en</strong><strong>en</strong>, die m<strong>en</strong> hier weleer<br />
vond, doch merkelijk verminder<strong>en</strong> <strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>,<br />
e<strong>en</strong> hooge oudheid moet gehad hebb<strong>en</strong>.' In 1795<br />
vind<strong>en</strong> we in de Stad- <strong>en</strong> Dorpsbeschrijver van<br />
Lieve van Ollef<strong>en</strong> ditzelfde verhaal terug, alle<strong>en</strong><br />
de laatste zin is veranderd in het vermoed<strong>en</strong><br />
dat het kasteel e<strong>en</strong>e hooge rondheid moet<br />
gehad hebb<strong>en</strong>.- E<strong>en</strong> schrijffout? Gezi<strong>en</strong> de<br />
plattegrond van de fundam <strong>en</strong>t<strong>en</strong> wél. Gezi<strong>en</strong><br />
de bestaande gravure niet. M<strong>en</strong> zou op deze<br />
puinheuvel e<strong>en</strong> groot rond kasteel kunn<strong>en</strong><br />
d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>. Van der Aa kan daardoor ook misleid<br />
zijn. Hij vermeldt in het m idd<strong>en</strong> van de vorige<br />
eeuw daarover in zijn aardrijkskundig woord<strong>en</strong>boek:<br />
Aan de ruige heuvel kan m<strong>en</strong> zi<strong>en</strong>, dat<br />
het door gracht<strong>en</strong> omgev<strong>en</strong> is geweest. Het gebouw<br />
schijnt vrij groot geweest te zijn <strong>en</strong> moet, volg<strong>en</strong>s het<br />
maaksel der st<strong>en</strong><strong>en</strong>, welke m<strong>en</strong> er weleer vond, e<strong>en</strong><br />
ronde gedaante gehad hebb<strong>en</strong>.9<br />
De laatste rest<strong>en</strong> van de m et gras <strong>en</strong> ruigt<br />
begroeide puinhop<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> omstreeks 18(i()<br />
geheel met de grond gelijk gemaakt. De grote<br />
kloostermopp<strong>en</strong>, waaruit de fundam <strong>en</strong>t<strong>en</strong> be-<br />
jj<br />
&<br />
....<br />
•! -'lm .<br />
■ s T v A<br />
SS<br />
w<br />
;><br />
Afb. 2. Plattegrond ruïne kasteel Mijnd<strong>en</strong> op de Nieuwe<br />
Koert van Tom<strong>en</strong>, door Van Bloemswaerdt.<br />
stond<strong>en</strong>, werd<strong>en</strong> afgevoerd <strong>en</strong> hier <strong>en</strong> daar<br />
weer als bouwmateriaal gebruikt. Het <strong>en</strong>ige<br />
wat overblcel was e<strong>en</strong> vage afdruk in het kindschap,<br />
waar ooit de gracht<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>.<br />
Van het Huis te Mijnd<strong>en</strong> was niets m eer zichtbaar.<br />
Mom<strong>en</strong>teel rest ons alle<strong>en</strong> nog e<strong>en</strong> nabijgeleg<strong>en</strong><br />
woonhuis, in de achtti<strong>en</strong>de eeuw<br />
gebouwd door e<strong>en</strong> Amsterdamse familie, m et<br />
daarop de naam: Van ouds de Ridderhofstad<br />
Mijnd<strong>en</strong>. De Rijksdi<strong>en</strong>st voor O udheidkundig<br />
Bodemonderzoek te Amersfoort heeft in verhand<br />
met het aanlegg<strong>en</strong> van het recreatiegebied<br />
Mijnd<strong>en</strong> in d ejar<strong>en</strong> 1964,"65 e<strong>en</strong> onderzoek<br />
verricht naar de overblijfsel<strong>en</strong> van het<br />
verdw<strong>en</strong><strong>en</strong> kasteel. Er werd<strong>en</strong> rest<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
brug aangetroff<strong>en</strong>, rij<strong>en</strong> paaltjes van e<strong>en</strong> beschoeiing,<br />
die de begr<strong>en</strong>zing van de gracht<br />
aangav<strong>en</strong>, rest<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> broodov<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
stuk bestrating. Uit grondboring<strong>en</strong> was e<strong>en</strong><br />
plattegrond sam<strong>en</strong> te stell<strong>en</strong>. M<strong>en</strong> kwam tot<br />
de conclusie dat het kasteel ge<strong>en</strong> rond, maar<br />
e<strong>en</strong> rechthoekig gebouw is geweest. H et fundam<br />
<strong>en</strong>t had de afmeting<strong>en</strong> van 25,5 bij 16,5<br />
meter. Het gevond<strong>en</strong> aardewerk (ste<strong>en</strong>goed)<br />
dateerde uit het m idd<strong>en</strong> van de veerti<strong>en</strong>de<br />
TVE 1 v jrg. <strong>1997</strong> 71
B S ld<br />
■ÊÉtc***.-*<br />
ü »<br />
h m<br />
:<br />
- * • -----"<br />
M^v---rr<br />
S»ib « P «<br />
'T.<br />
HlBSliP<br />
^ *<br />
ü l l l ! l 111 IIH<br />
De R U ÏN E van het HIJIS te MYIfDEN<br />
van voor<strong>en</strong> ,tle ft inker iVtie naar de "<strong>Vecht</strong> gekeerd<br />
Ajb. 3. Gravure naar tek<strong>en</strong>ing van Rochman uit Ludolf Smids’ Schatkamer der Nederlandsche Oudhed<strong>en</strong>, ca 1640.<br />
eeuw <strong>en</strong> u it latere perio d <strong>en</strong> . R <strong>en</strong>aud, die h et<br />
onderzoek leidde, stelde t<strong>en</strong>slotte d at h et huis<br />
eig<strong>en</strong>lijk m aar e<strong>en</strong> goede h o n d e rd jaar h eeft<br />
bestaan <strong>en</strong> d at de eerste h er<strong>en</strong> van M ijnd<strong>en</strong><br />
dus w ittop h e t kasteel h ebb<strong>en</strong> gew oond."’<br />
De M ijnder mol<strong>en</strong><br />
In M ijnd<strong>en</strong> heeft heel lang e<strong>en</strong> w aterm ol<strong>en</strong> gestaan<br />
aan de w etering die t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van Nieuwersluis<br />
in de V echt u itm o n d d e, schuin teg<strong>en</strong>over<br />
h e t huis Ouder Hoek. De eerste bericht<strong>en</strong><br />
sprek<strong>en</strong> over h e t ja a r 1420." U it e<strong>en</strong> akte van<br />
1544 blijkt, d at A ntonius van A mstel van Mijnd<br />
<strong>en</strong> alle ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong> o p d ro eg te zorg<strong>en</strong> voor<br />
h e t o n d e rh o u d van de to<strong>en</strong> alw eer vernieuw de<br />
m ol<strong>en</strong> om hem te h o u d <strong>en</strong> gaande, mal<strong>en</strong>de, zeilgansch<br />
<strong>en</strong>de watergansch. D at alles op kost<strong>en</strong> van<br />
de bew oners.12 H et zal deze bew oners veel kopzorg<strong>en</strong><br />
gegev<strong>en</strong> heb b <strong>en</strong> de w aterm ol<strong>en</strong> gaande<br />
te h o u d <strong>en</strong> . U it e<strong>en</strong> lijst van belastinge van dyckaegi<strong>en</strong><br />
uit 1557 w ordt duidelijk, dat de m ol<strong>en</strong><br />
to <strong>en</strong>tertijd volledig verw oest was deur ongheval<br />
<strong>en</strong>de. storm van winde lestled<strong>en</strong>. En d at m <strong>en</strong> verzocht<br />
de wint watermoel<strong>en</strong> weder te do<strong>en</strong> recht<strong>en</strong><br />
di<strong>en</strong> alsdo<strong>en</strong> int geheel gedestrueert es. De inw oners<br />
van M ijnd<strong>en</strong> verklaard<strong>en</strong>: dat wy ons voorsz land<br />
niet <strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> mog<strong>en</strong> gebruke ofte g<strong>en</strong>ot daer van te<br />
crig<strong>en</strong> sonder daer op te do<strong>en</strong> stell<strong>en</strong> <strong>en</strong><strong>en</strong> nyw<strong>en</strong><br />
windt, watermol<strong>en</strong> om dat water uut ons<strong>en</strong> land<strong>en</strong> te<br />
med<strong>en</strong>. Zij verklaard<strong>en</strong> verder, k<strong>en</strong>nelijk om de<br />
hoge h er<strong>en</strong> te overtuig<strong>en</strong> dat ze niet veel belasting<br />
k ond<strong>en</strong> o p b r<strong>en</strong>g<strong>en</strong>, d at wy geme<strong>en</strong> buerliede.n<br />
die muel<strong>en</strong> mit m<strong>en</strong>cander<strong>en</strong> becostigt totprofyt<br />
des landts, <strong>en</strong>de (...) wel gecast heeft vierd<strong>en</strong>half<br />
houderI g l.''<br />
In 1570 w erd er e<strong>en</strong> reglem <strong>en</strong>t opgesteld<br />
w aarin o n d e r an d ere bepaald was d at de m o<br />
l<strong>en</strong>aar altijd aanwezig m oest zijn b in n <strong>en</strong> veertig<br />
ro ed<strong>en</strong> van de m ol<strong>en</strong> an d ers w erd hij gestraft<br />
m et zes stuivers boete. C ornelis Anssem<br />
was to<strong>en</strong> de m ol<strong>en</strong>aar. Hij kreeg e<strong>en</strong> jaarlo o n<br />
van neg<strong>en</strong> guld<strong>en</strong> <strong>en</strong> 7,5 stuiver. D at kwam<br />
72 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
n e e r op 2,5 c<strong>en</strong>t p er dag! E<strong>en</strong> boete van /es<br />
stuivers /.ou dus e<strong>en</strong> zware straf voor hem geweest<br />
zijn.14 V erder bepaalde de am bachtsheer,<br />
dat de inw oners van M ijnd<strong>en</strong> de m ol<strong>en</strong><br />
w eer m oest<strong>en</strong> lat<strong>en</strong> m ak<strong>en</strong> als die d o o r wind,<br />
onw eer o f a n d e r geweld defekt raakte. D at arider<br />
geweld’ \ie \ voor in 1577, to<strong>en</strong> d o o r e<strong>en</strong><br />
zware storm de m ol<strong>en</strong> geheel nederviel <strong>en</strong>de gedestrueert<br />
w eid. H et m eeste houtw erk werd<br />
d o o r Spaanse (Waalse) soldat<strong>en</strong>, die verblijf<br />
hield<strong>en</strong> op K ron<strong>en</strong>burg, opgehaald om ervan<br />
te stok<strong>en</strong>. H et ijzerwerk werd d o o r h<strong>en</strong> te gelde<br />
gem aakt. In m ei 1577 w erd h et overschot<br />
van de m ol<strong>en</strong> publiekelijk verkocht.12<br />
N iettem in was bem aling van de p o ld er<br />
M ijnd<strong>en</strong> zeer noodzakelijk, dus werd weele<strong>en</strong><br />
nieuw e m ol<strong>en</strong> gebouw d. O ok d e /e is in later<br />
jar<strong>en</strong> nog vele m al<strong>en</strong> d o o r geweld beschadigd.<br />
Dat blijkt o.a. uit e<strong>en</strong> archiefstuk van<br />
1712, w aarin w ordt geschrev<strong>en</strong> over de nieuwe<br />
m ol<strong>en</strong> te M ijnd<strong>en</strong>.15 L atere restauraties <strong>en</strong> reparaties<br />
w erd<strong>en</strong> de <strong>en</strong> e keer gegund aan de<br />
L o<strong>en</strong><strong>en</strong>se tim m erm an •'m ol<strong>en</strong>m aker L our<strong>en</strong>s<br />
Krook, de andere keer aan m ol<strong>en</strong>m aker H.<br />
G riffio<strong>en</strong> uit B reukel<strong>en</strong>. O m streeks 1926 w erd<br />
h e t werk van de m ol<strong>en</strong> overg<strong>en</strong>om <strong>en</strong> d o o r<br />
e<strong>en</strong> m achinegem aal. De m ol<strong>en</strong> zelf w erd van<br />
zijn kap o n td aan <strong>en</strong> de overgeblev<strong>en</strong> rom p<br />
werd in 1971 gesloopt.<br />
De bevolking<br />
Van de oorspronkelijk aan de <strong>Vecht</strong>dijk won<br />
<strong>en</strong> d e bew oners zal het grootste gedeelte m et<br />
de ontg in n in g zijn m eegetrokk<strong>en</strong> om zich<br />
blijv<strong>en</strong>d te vestig<strong>en</strong> op de plek waar we n u de<br />
k ern van O ud-L oosdrecht vind<strong>en</strong>. A lle<strong>en</strong> zij<br />
die in M ijnd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bestaan k o nd<strong>en</strong> vind<strong>en</strong><br />
blev<strong>en</strong> d aar w on<strong>en</strong>. Zij g<strong>en</strong> o t<strong>en</strong> de bescherm<br />
ing van de am bachtsheer op h et nabijgeleg<strong>en</strong><br />
kasteel m aar w ar<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s afhankelijk van<br />
hem . Zo w ar<strong>en</strong> ze bijvoorbeeld verplicht jaarlijks<br />
de gracht om h et kasteel schoon te m a<br />
k<strong>en</strong>.<br />
We w et<strong>en</strong> vrijwel niets van die bew oners af.<br />
In ied er geval h ebb<strong>en</strong> zij m eer dan latere g<strong>en</strong>eraties<br />
h et landschap bepaald, de plaats van<br />
de m ol<strong>en</strong> <strong>en</strong> de sluis, de ligging van w eg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
slot<strong>en</strong>. W anneer we m eer over hun bezighed<strong>en</strong><br />
te w et<strong>en</strong> will<strong>en</strong> kom <strong>en</strong> d <strong>en</strong>k<strong>en</strong> we in de<br />
eerste plaats aan de m ol<strong>en</strong>aar <strong>en</strong> de sluiswach-<br />
A/h. 4. Tek<strong>en</strong>ing F. Roodschild-Koning van de plattegrond<br />
van het Huis te Mijnd<strong>en</strong>.<br />
ter. O ver het ontstaan van de M ijnd<strong>en</strong>se sluis<br />
is niets bek<strong>en</strong>d. In e<strong>en</strong> archiefstuk uit 1432<br />
k u n n <strong>en</strong> we lez<strong>en</strong> dat burgers van H aarlem <strong>en</strong><br />
A lkm aar toestem m ing kreg<strong>en</strong> om aan deze<br />
sluis tu rf te h a le n .16 W aar handel in tu rf was<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> sluis kon tol gehev<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> <strong>en</strong> w oond<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> w erkt<strong>en</strong> m <strong>en</strong>s<strong>en</strong>. Zo groeide deze gem<br />
e<strong>en</strong>schap in h et m idd<strong>en</strong> van de vijfti<strong>en</strong>de<br />
eeuw uit to t zesti<strong>en</strong> haardsted<strong>en</strong>’ (w oning<strong>en</strong>).<br />
Deze gegev<strong>en</strong>s zijn te vind<strong>en</strong> in de Enqueste<br />
<strong>en</strong>de Informatie van 1494 <strong>en</strong> die van 1514.17 Dit<br />
w ar<strong>en</strong> onderzoek<strong>en</strong> op last van de overheid<br />
van H olland om inzicht te krijg<strong>en</strong> in de financiële<br />
toestand van de plaats<strong>en</strong> vanwege herzi<strong>en</strong>ing<br />
van de belasting<strong>en</strong>.<br />
In 1494 liet<strong>en</strong> de com m issariss<strong>en</strong> e<strong>en</strong> gedeputeerd<br />
e uit M ijnd<strong>en</strong> voor zich verschijn<strong>en</strong>:<br />
de 61-jarige Ja n Eggertsz. Deze m oest o n d er<br />
ede verklar<strong>en</strong> hoe de toestand van de b u u rtschap<br />
M ijnd<strong>en</strong> was. Jan Eggertsz vertelde dat<br />
t<strong>en</strong> tijde van het overlijd<strong>en</strong> van H ertog Karei<br />
(1477) ei' zesti<strong>en</strong> haardsted<strong>en</strong> in M ijnd<strong>en</strong> war<strong>en</strong>,<br />
doch nu (1494) nog slechts ti<strong>en</strong>. De bew<br />
oners h ield<strong>en</strong> zich bezig m et e<strong>en</strong> weynich koey<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> h et verbouw <strong>en</strong> van h e n n e p in de nabijheid<br />
van h u n huiz<strong>en</strong>, zo n d er hoogere of beter n<strong>en</strong>nge<br />
te hebb<strong>en</strong>. O ver de algem <strong>en</strong>e w elstand -<br />
d<strong>en</strong> staet van heur<strong>en</strong> faculteyt int g<strong>en</strong>erael- vertelde<br />
hij, dat ze in 1477 hadd<strong>en</strong>: 50 kerv<strong>en</strong>; te wet<strong>en</strong>,<br />
die rijck was twee kouy<strong>en</strong> met e<strong>en</strong> huysk<strong>en</strong> hadde<br />
e<strong>en</strong> kerff <strong>en</strong>de zoe voort, m aar d at ze in 1494<br />
n o g m aar vijf<strong>en</strong>twintig kerv<strong>en</strong> h add<strong>en</strong>. (Kerv<strong>en</strong><br />
w ar<strong>en</strong> e<strong>en</strong> aan d u id in g voor de om slag van<br />
de belasting. Iem and die vijf koei<strong>en</strong> had was<br />
goed voor één k erf op de ‘kerfstok’ van h et<br />
gezam <strong>en</strong>lijke verm og<strong>en</strong>). D at zij zo ach teru it<br />
geboerd h add<strong>en</strong> kwam d o o r de U trechtse <strong>en</strong><br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 73
!«>'«, \ c 'M y k id ttt<br />
vis- <strong>en</strong> vogelvangst, m et wat landbouw <strong>en</strong> mit<br />
de grave (de ve<strong>en</strong>derij). Er war<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> geesteliche<br />
luyd<strong>en</strong>, die aldaer lant gebruyck<strong>en</strong>. De red<strong>en</strong><br />
was dat ’limit te snoode es. Het zal hun moeite<br />
hebb<strong>en</strong> gekost om de belasting<strong>en</strong> op te br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
Die voor onderhoud van dijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> sluiz<strong>en</strong><br />
werd door h<strong>en</strong> opgebracht sam<strong>en</strong> met de<br />
bewoners van Tekkop aan de andere kant van<br />
de <strong>Vecht</strong> maar de sam<strong>en</strong>werking werd door<br />
de Mijnd<strong>en</strong>se bevolking niet op prijs gesteld<br />
waarop die van Mijn<strong>en</strong> beger<strong>en</strong> van Teecoop geseheyd<strong>en</strong><br />
te wes<strong>en</strong>.<br />
‘Schamele Luid<strong>en</strong>’<br />
Afb. 5. Detail met ruïne <strong>en</strong> Mijnder mol<strong>en</strong> op de Nieuwe<br />
Kaart van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> van J. Cov<strong>en</strong>s <strong>en</strong> C. Mortier, 1734.<br />
Gelderse oorlog<strong>en</strong> <strong>en</strong> de krijgs- <strong>en</strong> strooptocht<strong>en</strong><br />
van Utrecht, M ontfoort <strong>en</strong> Woerd<strong>en</strong>,<br />
door wie ze verbrandt <strong>en</strong>de geschat zijn geweest.<br />
Ook de Hoekse <strong>en</strong> Kabeljauwse twist<strong>en</strong> ging<strong>en</strong><br />
niet ongem erkt aan Mijnd<strong>en</strong> voorbij. H et<br />
gerecht Mijnd<strong>en</strong> werd sam<strong>en</strong> m et dat van<br />
Loosdrecht in 1481 gebrandschat voor 2047<br />
pond. Dit was bijzonder zwaar als we het vergelijk<strong>en</strong><br />
met Hilversum (994 pond), Nigtevecht<br />
(877 pond) <strong>en</strong> Breukel<strong>en</strong> (513 pond)."<br />
Tijd<strong>en</strong>s de Informatie van 1514 werd<strong>en</strong> gehoord<br />
Eewout Clem<strong>en</strong>szoon, schout, 41 jaar,<br />
Gijsbrecht Jacopszoon, 54 jaar, Jan I lubertszoon,<br />
53 jaar, Pieter Huyg<strong>en</strong>zoon, 49 jaar, Gijsbrecht<br />
Dircxzoon, 44 jaar, Claes Meliszoon, 40<br />
jaar, fan Anss<strong>en</strong>zoon, 32 jaar, <strong>en</strong> Willem Janszoon,<br />
28 jaar, alle buyrluyd<strong>en</strong>’ (ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong>) te<br />
Mijnd<strong>en</strong>. Zij verteld<strong>en</strong> dat voorhe<strong>en</strong> door de<br />
rijkst<strong>en</strong> de ti<strong>en</strong>de p<strong>en</strong>ning werd betaald, maar<br />
omme dat de rijcke wech zijn gevaer<strong>en</strong>, zoe moet de<br />
rijcxste, die geblev<strong>en</strong> es, nu gev<strong>en</strong> d<strong>en</strong> 5' p<strong>en</strong>ninck<br />
an de ommeslag<strong>en</strong>. Er war<strong>en</strong> nog steeds ti<strong>en</strong><br />
haardsted<strong>en</strong>, waarvan er één bewoond werd<br />
door e<strong>en</strong> arm e zieke man. In de andere huiz<strong>en</strong><br />
woond<strong>en</strong> 23 com m unicant<strong>en</strong> (de kinder<strong>en</strong>,<br />
die nog niet ter com m unie ging<strong>en</strong>, dus<br />
niet m eegerek<strong>en</strong>d).<br />
In feite war<strong>en</strong> de bewoners dus nog arm er<br />
dan in 1494. Van de 350 m org<strong>en</strong> land in Mijnd<strong>en</strong><br />
gebruikt<strong>en</strong> ze er 254. Slechts 13,5 m org<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>dom van de bewoners. Ze<br />
voorzag<strong>en</strong> in hun lev<strong>en</strong>sonderhoud m et de<br />
Lez<strong>en</strong> we in de hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong> Informatie<br />
van 1514 de nam <strong>en</strong> van acht inwoners van<br />
’ tdorp Mynd<strong>en</strong> onder Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, in e<strong>en</strong> lijst van<br />
ruim veertig jaar later word<strong>en</strong> ze (waarschijnlijk)<br />
allemaal g<strong>en</strong>oem d. To<strong>en</strong>, in de jar<strong>en</strong> jaar<br />
1557-1558, werd op last van de Stat<strong>en</strong> van Holland<br />
e<strong>en</strong> lijst opgem aakt t<strong>en</strong> behoeve van de<br />
inning van het morg<strong>en</strong>- <strong>en</strong> huisgeld, e<strong>en</strong> belasting<br />
op de in gebruik zijnde grond (per<br />
m org<strong>en</strong>) <strong>en</strong> over het huisbezit.18 Daarin word<strong>en</strong><br />
g<strong>en</strong>oemd: Lueger fan Hubertsz, Gerrit<br />
Dircksz, Dirck Jansz, H ubert Cornelisz, Claes<br />
Jans/, Ansem Willemsz (*), Peter Willemsz<br />
(*), Dirckg<strong>en</strong> Willem Ansems Wed', Cornelis<br />
Willemsz (*), Willem Ghysbertsz, W igg<strong>en</strong><br />
Gherritsz (*), Lueger Willem Ansems/ (*),<br />
Claes Ghysbertsz (*) <strong>en</strong> Dirck Ghysbertsz ghebroeders,<br />
Cornelis Simonsz, Grietg<strong>en</strong> Ghysbert<br />
Dircksz (*), Dirck Cornelisz Bon, Vrerick Horm<br />
<strong>en</strong>s/ (*) <strong>en</strong> Heyndrick Claesz. De met e<strong>en</strong><br />
asterisk (*) gem erkte person<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> e<strong>en</strong><br />
eig<strong>en</strong> huis. Vt erick Herm<strong>en</strong>sz kreeg e<strong>en</strong> aparte<br />
aantek<strong>en</strong>ing. Zijn huis was sta<strong>en</strong>de opler <strong>Vecht</strong><strong>en</strong><br />
op e<strong>en</strong> a<strong>en</strong>gewonne stuxk<strong>en</strong> uterlants', het<br />
stond dus op e<strong>en</strong> stukje voorland aan de<br />
<strong>Vecht</strong>zijde.<br />
We tell<strong>en</strong> in totaal achtti<strong>en</strong> m ansperson<strong>en</strong>,<br />
achtti<strong>en</strong> Ghebtinr<strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong>. De grond die<br />
door h<strong>en</strong> gehuurd werd was eig<strong>en</strong>dom van<br />
verschill<strong>en</strong>de person<strong>en</strong> <strong>en</strong> instelling<strong>en</strong>. We lez<strong>en</strong><br />
niet alle<strong>en</strong> de nam <strong>en</strong> van rijke edel<strong>en</strong> zoals<br />
de jonkvrouwe van Ny<strong>en</strong>rode <strong>en</strong> de ambachtsheer<br />
Anthonis van Amstel van Mynd<strong>en</strong>,<br />
m aar ook die van verschill<strong>en</strong>de burgers, o.a.<br />
te Naard<strong>en</strong> <strong>en</strong> Utrecht. Het grootste gedeelte<br />
was in eig<strong>en</strong>dom bij kerkelijke instelling<strong>en</strong> zo-<br />
74 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
Afb. 6. Watermol<strong>en</strong> te Mijnd<strong>en</strong>.<br />
W ÏBÉ1<br />
L<br />
* ^:v.<br />
als de Wicarius Sinte Peelers tUtrecht, de vicarij<br />
Sinte Sebastia<strong>en</strong>s altaar tot Po<strong>en</strong><strong>en</strong>, Sint Lysbeth<br />
Gasthuys, Sint Gheertruw<strong>en</strong> kerck binn<strong>en</strong> Utrecht,<br />
vand Domkerck tUtrecht, van Ons<strong>en</strong> Vrouwe altaar<br />
tot Vrelant, van ’t clooster g<strong>en</strong>aemt Sonn<strong>en</strong>berch,<br />
van ’l Capittel binn<strong>en</strong> Vuytrecht, van het Baghyn<br />
hof binn<strong>en</strong> Utrecht, van die kerck tot I won<strong>en</strong>, etc.<br />
H et was nauwelijks de m oeite waard om voor<br />
deze kleine gem e<strong>en</strong>schap e<strong>en</strong> aparte schout<br />
<strong>en</strong> secretaris aan te stell<strong>en</strong>, alhoew el de am <br />
bachtsheer het recht had deze te b<strong>en</strong>oem <strong>en</strong>.<br />
D aarom bepaalde hij dat de schout <strong>en</strong> de secretaris<br />
van de heide L oosdrecht<strong>en</strong> ook m oest<strong>en</strong><br />
d i<strong>en</strong> <strong>en</strong> in M ijnd<strong>en</strong>. De schout w erd bij hel<br />
rech tsp rek <strong>en</strong> geassisteerd d o o r M ijnd<strong>en</strong>se<br />
schep<strong>en</strong><strong>en</strong>. Terwijl e<strong>en</strong> schep<strong>en</strong>bank vaak tot<br />
zev<strong>en</strong> led<strong>en</strong> telde, war<strong>en</strong> e r in M ijnd<strong>en</strong> slechts<br />
drie. U it de M ijnd<strong>en</strong>se bew oners w erd<strong>en</strong> ja a r<br />
lijks drie h eem rad <strong>en</strong> gekoz<strong>en</strong> die gem achtigd<br />
w ar<strong>en</strong> de dijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> w atergang<strong>en</strong> te schouw <strong>en</strong>.<br />
Deze drie w erd<strong>en</strong> tev<strong>en</strong>s beëdigd als schep<strong>en</strong>.<br />
Deze dubbelfuncties kadd<strong>en</strong> sinds 1567 de<br />
goedkeuring van h et H o f van H olland. De red<strong>en</strong><br />
ervan lag in h et lage inw onertal: er war<strong>en</strong><br />
nog m aar elf volwass<strong>en</strong> m an n <strong>en</strong> w aaronder<br />
vier broers. Eén van die elf was ook buurm eester.<br />
E<strong>en</strong> volledige schep<strong>en</strong>bank vond de am <br />
bachtsheer in M ijnd<strong>en</strong> m aar overbodig. H et<br />
w ar<strong>en</strong> t<strong>en</strong>slotte m aar schamel Luid<strong>en</strong>, die dagelijks<br />
hun, brood moest<strong>en</strong> gaan winn<strong>en</strong>, <strong>en</strong> derhalv<strong>en</strong><br />
op de Rechtdag<strong>en</strong> niet kond<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>.'<br />
M ijnd<strong>en</strong> heeft in 1573 veel geled<strong>en</strong> van<br />
krijgsvolk dat tijd<strong>en</strong>s de tachtigjarige oorlog<br />
langs de <strong>Vecht</strong> trok. De V echtdijk<strong>en</strong> w erd<strong>en</strong><br />
str<strong>en</strong>g bew aakt d o o r tro ep <strong>en</strong> van D on Frederik.<br />
De S panjaard<strong>en</strong> bij H aarlem w erd<strong>en</strong> nam<br />
elijk langs de <strong>Vecht</strong> van m unitie <strong>en</strong> et<strong>en</strong><br />
voorzi<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> de G euz<strong>en</strong> uit G orkum trachtt<strong>en</strong><br />
zich van de V echt m eester te m ak<strong>en</strong> om<br />
h aar af te dam m <strong>en</strong> werd h <strong>en</strong> dat d o o r Spaanse<br />
ruiters uit U trecht b elet.19G e<strong>en</strong> w onder dat<br />
er van de huiz<strong>en</strong> w einig overbleef. W ag<strong>en</strong>aar<br />
sch reef dat in de oudste verpondingslijst<strong>en</strong><br />
m elding w erd gem aakt van slechts drie huiz<strong>en</strong><br />
te M ijnd<strong>en</strong>. De lijst<strong>en</strong> van 1494 <strong>en</strong> 1514 w ar<strong>en</strong><br />
hem k<strong>en</strong>nelijk o n bek<strong>en</strong>d; hij bed o eld e waarschijnlijk<br />
de lijst<strong>en</strong> uit h e tja a r 16327"<br />
Wederopbouw<br />
De weg d o o r M ijnd<strong>en</strong> was lange tijd n iet m eer<br />
dan e<strong>en</strong> karrespoor. In 1600 w erd e<strong>en</strong> jaag p ad<br />
(h e t Sandt-padt) aangelegd. D at liep van<br />
U trech t to t N ieuwersluis aan de oostzijde van<br />
de <strong>Vecht</strong>. In 1628 w erd h e t doorgetrokk<strong>en</strong> tot<br />
aan de H inderdam . D oor voorbijtrekk<strong>en</strong>de<br />
tro ep <strong>en</strong> w erd h et zodanig beschadigd dat in<br />
1638 w erd gesprok<strong>en</strong> over de aanleg van e<strong>en</strong><br />
nieuw e weg aldaar.21 M et onze m o d ern e o p <br />
vatting<strong>en</strong> zijn we dan g<strong>en</strong>eigd te d<strong>en</strong> k <strong>en</strong> aan<br />
het bestrat<strong>en</strong> m et klinkers er was ech te r hooguit<br />
sprake van d at het pad van e<strong>en</strong> nieuwe<br />
zand- o f kleilaag w erd voorzi<strong>en</strong>. De gewone<br />
rijweg van A m sterdam n aar U trech t liep aan<br />
de w estkant van de <strong>Vecht</strong>. Deze Her<strong>en</strong>wag<strong>en</strong>weg<br />
was e<strong>en</strong> kleiweg. G ed u r<strong>en</strong> d e de zom er verkoos<br />
m <strong>en</strong> de kleiweg m aar bij n at w eer <strong>en</strong> in<br />
de w inter was h e t zandpad b eter begaanbaar.19<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 75
fri'IDc-rl. [A^Oc ■'-'(Vw w 4 i rn, w t-C tU ^ ri^j<br />
(P dh.<br />
w e» / c , . ^<br />
t}Yl. iu P Z ts ^ , a* *Xa CsrtêZ^r. L’U-v*njJ p j^ n1<br />
A .14 S t& A Z C i> l~ \4 * r—> a ^ w . ' S t - r f i .........<br />
T<br />
svlj-t-r .<br />
!z u p><br />
f<br />
L<br />
IS<br />
£<br />
( J b lc k ii<br />
*jA. c£.+- a l ihrac-*s i* in5*ï , i n w S ^ j ^ a (.Vi eiekv*.<br />
U-cV-v- V<br />
n -c o -irC t^ , 1n m ^ q t~ y C e ^a S ro u , c L e ^ ^ i<br />
s*4.!A.ht-< r~i>^ < ^ ' ~<br />
J & £ t ~ r<br />
rzi<br />
\*J7*&>*^ê {'•* ■^1^ h i t<br />
■L It i cLc .<br />
Ajh. 7. Tek<strong>en</strong>ing kauri van de sluis te Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> omgeving, ca 1700.<br />
fa<br />
^cjc-Tkrra, ^rp#,t #y."X »,<br />
_y.:<br />
In de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw - de ‘Goud<strong>en</strong><br />
eeuw’ - kwam er verandering in de bewoning<br />
van Mijnd<strong>en</strong>. Steeds m eer rijke kooplui hadd<strong>en</strong><br />
de <strong>Vecht</strong>streek uitgekoz<strong>en</strong> om aan de<br />
boord<strong>en</strong> van de rivier te kunn<strong>en</strong> won<strong>en</strong>. Zo<br />
werd rond 1630 bij de schutsluis van de Weer,<br />
de scheiding van de provincies Holland <strong>en</strong><br />
Utrecht, ’t Huys te Weereslein gebouwd.-2 Dit<br />
buit<strong>en</strong> werd in 1672/’73 volledig verwoest <strong>en</strong><br />
pas rond 1700 herbouwd. H et lag op e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>gewoon<br />
strategisch punt. Vanuit het huis<br />
was de <strong>Vecht</strong> in beide richting<strong>en</strong> ruim drie kilom<br />
eter te overzi<strong>en</strong>. H et kwam in de belangstelling<br />
to<strong>en</strong> in 1760 achter het huis e<strong>en</strong> zware<br />
natuurst<strong>en</strong><strong>en</strong> doodskist werd ontdekt, waarin<br />
behalve rest<strong>en</strong> van be<strong>en</strong>der<strong>en</strong> ook del<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> mijter <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bisschopsstaf werd<strong>en</strong> aangetroff<strong>en</strong>.<br />
Met <strong>en</strong>ige zekerheid kon word<strong>en</strong> vastgesteld<br />
dat deze kist uit het m idd<strong>en</strong> van de<br />
twaalfde eeuw stamde. H ieruit blijkt hoe oud<br />
de bewoning in Mijnd<strong>en</strong> was.<br />
E<strong>en</strong> eeuw later vind<strong>en</strong> we m eerdere buit<strong>en</strong>s<br />
aan de Mijnd<strong>en</strong>se kant: Dover Slicht, Lixboa<br />
(e<strong>en</strong> fraai buit<strong>en</strong>, in 1730 gebouwd door Jacob<br />
Balde). Angola (later g<strong>en</strong>aam d Gelder Rust<br />
<strong>en</strong> bewoond door de exc<strong>en</strong>trieke Gustaaf<br />
Adolf Pechlin), Ve<strong>en</strong>vegt, Sluis-Nae (in de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />
eeuw e<strong>en</strong> zeer groot buit<strong>en</strong>, later<br />
Hunthum g<strong>en</strong>aamd, naar de eig<strong>en</strong>aar P. Hunthum.<br />
Het is rond 1850 afgebrok<strong>en</strong>.) <strong>en</strong> Schans<br />
Sight. Al deze ‘Lustplaats<strong>en</strong>’ lag<strong>en</strong> in het gebied<br />
tuss<strong>en</strong> de Weersluis <strong>en</strong> Nieuwersluis. Ook<br />
was er e<strong>en</strong> groep huisjes, De Warme Hand, gebouwd<br />
in de tijd dat er langs de <strong>Vecht</strong> gejaagd<br />
werd <strong>en</strong> waar de jagers, die m et hun paard<strong>en</strong><br />
de trekschuit<strong>en</strong> verplaatst<strong>en</strong>, kond<strong>en</strong> uitrust<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> zich verwarm<strong>en</strong>.<br />
76 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
3E t<br />
# 4;<br />
« i b f ;.d w .'4 .'<br />
m m l i l S i l l<br />
p-im ,p<br />
?11PI<br />
ipi® mmn<br />
5$ï'<br />
I M t .<br />
Afb.
Geme<strong>en</strong>te Loosdrecht.<br />
Wijk A No. 99 <strong>en</strong> 30.<br />
BULAGE VI.<br />
L a a g s t e v e r d i e p i n g .<br />
Hoogte in verhouding tot e<strong>en</strong> persoon, lang M. 1.74.<br />
Afb. 9. Tek<strong>en</strong>ing van e<strong>en</strong> man in huisje le Mijnd<strong>en</strong> uit<br />
het Rapport over de woningonderzoek, 1903.<br />
k erktor<strong>en</strong> van L o<strong>en</strong><strong>en</strong> d o o r de bliksem w erd<br />
getroff<strong>en</strong>, m oest<strong>en</strong> ook de ingezet<strong>en</strong><strong>en</strong> van<br />
M ijnd<strong>en</strong> h u n ste<strong>en</strong>tje bijdrag<strong>en</strong> aan h e t h e r<br />
stel daarvan.25 Deze last<strong>en</strong> kw am <strong>en</strong> bov<strong>en</strong>op<br />
h u n verplichting<strong>en</strong> t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de bekostiging<br />
van herstelw erkzaam hed<strong>en</strong> aan de sluis<br />
<strong>en</strong> de b ru g over de uitw atering. V erplichte<br />
betaling<strong>en</strong> die zwaar op de bew oners drukt<strong>en</strong>.<br />
Veel b u ursprak<strong>en</strong> zijn er g eh o u d <strong>en</strong> om de<br />
am bachtsheer te bew eg<strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> daarvan<br />
op zich te nem <strong>en</strong> weg<strong>en</strong>s h e t gevaar van d o o r<br />
braak <strong>en</strong> in u n d atie van Loosdrecht.® D at gevaar<br />
w erd w erkelijkheid in 1747 bij d e d o o r<br />
braak van de Lekdijk. O m M ijnd<strong>en</strong> te bescherm<br />
<strong>en</strong> m oest e r e<strong>en</strong> kade aangelegd word<br />
<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> deze overstrom ing.27<br />
B elastinginners, de gaarders, hield<strong>en</strong> goed<br />
zicht op de financiële han d el <strong>en</strong> w andel van<br />
de bevolking. To<strong>en</strong> in 1732 de w oning<strong>en</strong> geteld<br />
w ar<strong>en</strong> bleek d at er, van de tw intig w oning<strong>en</strong><br />
die op d at m o m <strong>en</strong> t te M ijnd<strong>en</strong> stond<strong>en</strong>,<br />
vier bew oond w erd<strong>en</strong> d o o r perso n <strong>en</strong> die e<strong>en</strong><br />
beh o o rlijk verm og<strong>en</strong> h a d d e n . D at w ar<strong>en</strong>:<br />
Dirk B ruyn<strong>en</strong>burg, r<strong>en</strong> t<strong>en</strong> ier; A braham H a<br />
g <strong>en</strong>doorn , bouw m an; G ijsbert van G ogh, koehouder,<br />
<strong>en</strong> M eijer A artse M eijers, koehouder.<br />
Zij w erd<strong>en</strong> dan ook in de hoogste belastingschaal<br />
in g edeeld.28<br />
Pruis<strong>en</strong> te Mijnd<strong>en</strong><br />
Na de strijd teg<strong>en</strong> Spanjaard<strong>en</strong> <strong>en</strong> Frans<strong>en</strong><br />
volgde in 1787 e<strong>en</strong> burgeroorlog, waarbij<br />
prinsgezind<strong>en</strong> <strong>en</strong> p atriott<strong>en</strong> elkaar h et lev<strong>en</strong><br />
m oeilijk m aakt<strong>en</strong>. De Stat<strong>en</strong> van H olland beslot<strong>en</strong><br />
tot h et in staat van verdediging b r<strong>en</strong> <br />
g<strong>en</strong> van de U trechtse linie. Deze liep van Gorkum<br />
, via V ian<strong>en</strong> <strong>en</strong> Vreeswijk, n aar U trech t <strong>en</strong><br />
langs de V echt n aar de Zuiderzee. H et patriotse<br />
leger verschanste zich te N ieuwersluis. De<br />
Pruis<strong>en</strong> viel<strong>en</strong> m et drie divisies op 13 septem <br />
b er 1787 ons land b inn<strong>en</strong>. Via A m ersfoort<br />
w erd<strong>en</strong> h et fo rt H inderdam <strong>en</strong> de schans bij<br />
U itcrm eer ing<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. Zij p ro b eerd <strong>en</strong> ook<br />
via L oosdrecht <strong>en</strong> T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> n aar N ieuw ersluis<br />
te kom <strong>en</strong> m aar vond<strong>en</strong> de M ijnd<strong>en</strong>se<br />
p o ld er g eïn u n d eerd . To<strong>en</strong> p ro b eerd <strong>en</strong> zij via<br />
O ud-L oosdrecht de schans bij N ieuwersluis te<br />
bereik<strong>en</strong>. De p atrio tt<strong>en</strong> , die naast de schans<br />
ook de M ijnd<strong>en</strong>se sluis h ad d <strong>en</strong> bezet <strong>en</strong> de<br />
bru g h add<strong>en</strong> afgebrok<strong>en</strong>, h add<strong>en</strong> deze post<br />
verlat<strong>en</strong> <strong>en</strong> zich op de schans teruggetrokk<strong>en</strong><br />
m et achterlating van drie k an o n n <strong>en</strong> . Von<br />
K alkreuth, die h et com m ando voerde over de<br />
Pruis<strong>en</strong>, had inm iddels van e<strong>en</strong> aantal deserteurs<br />
g eh o o rd dat de schans voornam elijk bezet<br />
w erd g eh o u d <strong>en</strong> d o o r g eh u u rd e troep<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> burgers, die bij aanvang van e<strong>en</strong> gevecht<br />
de w ap<strong>en</strong>s wel zoud<strong>en</strong> neerlegg<strong>en</strong>. Hij zond<br />
e<strong>en</strong> officier m et tro m p etter n aar het fort m et<br />
de m ededeling aan de co m m an d an t zich over<br />
te gev<strong>en</strong>. V oldeed deze daaraan, dan zoud<strong>en</strong><br />
de tro ep <strong>en</strong> vrij m og<strong>en</strong> vertrekk<strong>en</strong>. De com <br />
m an d an t w eigerde hiero p in te gaan, m aar<br />
d o o r de om singeling van h et fort bleek er e<strong>en</strong><br />
groot gebrek aan lev<strong>en</strong>sm iddel<strong>en</strong> te ontstaan.<br />
H ierd o o r m oest hij hij op 21 septem ber, to<strong>en</strong><br />
hij nogm aals gesom m eerd w erd zich over te<br />
gev<strong>en</strong>, toch voldo<strong>en</strong> aan die eis. De patriott<strong>en</strong><br />
trokk<strong>en</strong> m et m ilitaire eer u it h et fort. M et<br />
twee kan o n n <strong>en</strong> , w ap<strong>en</strong>s <strong>en</strong> vaandels voorop,<br />
vertrokk<strong>en</strong> zij n aar e<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats in de om <br />
geving w aar zij de w ap<strong>en</strong>s neerleg d <strong>en</strong> <strong>en</strong> waar<br />
vandaan als krijgsgevang<strong>en</strong><strong>en</strong> w erd<strong>en</strong> overgebracht<br />
naar U trecht. De Pruis<strong>en</strong> - 260 soldat<strong>en</strong><br />
- kond<strong>en</strong> op deze m an ier 761 m an uit de<br />
schans gevang<strong>en</strong> nem <strong>en</strong>. De oorlogsbuit bestond<br />
uit vijftig kan o n n <strong>en</strong> , e<strong>en</strong> aantal Coeh<br />
o o rn m o rd er<strong>en</strong> , gew er<strong>en</strong>, m unitie, vaandels,<br />
<strong>en</strong>zovoort. E<strong>en</strong> prinsgezinde com m andant,<br />
luit<strong>en</strong>ant-kolonel De H artog, werd de nieuw e<br />
78 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
iSÉiaBS<br />
■ n g<br />
■ : « s m<br />
safsp-Si<br />
B S K »<br />
■ S & s<br />
B 1 P 1 S É SM*<br />
m iÊ L ,_ ;.J<br />
PSAx<br />
ia<br />
r a<br />
i S i l E S<br />
S ^ S i^ h a<br />
Afb. 10. Gewass<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>ing Mijnderse sluis door L.I’. Serrurier, 1729.<br />
sastoezichthouder<br />
op het fort. Oranjevlagg<strong>en</strong><br />
kond<strong>en</strong> weer van de tor<strong>en</strong>s w apper<strong>en</strong>.'' De<br />
Pruis<strong>en</strong>, eerst bondg<strong>en</strong>ot<strong>en</strong>, blek<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plaag<br />
voor de omgeving. Zij blev<strong>en</strong> acht jaar heer <strong>en</strong><br />
meester in Nieuwersluis.<br />
Arm oe troef!<br />
In 1795 werd de schans door Da<strong>en</strong>dels, nam<strong>en</strong>s<br />
de Bataafse republiek, weer in bezit g<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
In Loosdrecht nam schout Blanke de<br />
leiding om Loosdrecht te verloss<strong>en</strong> van de tirannie<br />
van Oranje. Ook in Mijnd<strong>en</strong> werd het<br />
bestuur vernieuwd. In die tijd (1798) woond<strong>en</strong><br />
er neg<strong>en</strong>tig m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in Mijnd<strong>en</strong>, grot<strong>en</strong>deels<br />
arm e boer<strong>en</strong> of arbeiders. Dit is vele jar<strong>en</strong><br />
zo geblev<strong>en</strong>. De arm oede blijkt ook uit de<br />
administratie van Steun aan arm<strong>en</strong>, in het lev<strong>en</strong><br />
geroep<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> testam<strong>en</strong>taire bepaling<br />
van mevrouw Elias onder andere t<strong>en</strong> behoeve<br />
van de arm <strong>en</strong> te M ijnd<strong>en</strong>.3"<br />
In 181(1 verloor Mijnd<strong>en</strong> zijn zelfstandigheid.<br />
Sam<strong>en</strong> m et Muijeveld, Oud-Over <strong>en</strong><br />
Oud- <strong>en</strong> Nieuw-Loosdrecht werd het één geme<strong>en</strong>te:<br />
Loosdrecht. Mijnd<strong>en</strong> werd ingedeeld<br />
als Wijk A van de gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht. Het<br />
aantal inwoners bleef stijg<strong>en</strong>. In 1870 war<strong>en</strong><br />
dat er 198 <strong>en</strong> twintig jaar later 529! Dit had temak<strong>en</strong><br />
met de werkgeleg<strong>en</strong>heid in de glasfabriek<br />
te Oud-( )ver <strong>en</strong> m et de leerling<strong>en</strong> van de<br />
al eerder g<strong>en</strong>oem de Pupill<strong>en</strong>school. H et is dus<br />
e<strong>en</strong> vertek<strong>en</strong>d beeld. Nog steeds was er bittere<br />
armoede. Vanwege de in 1901 in werking getred<strong>en</strong><br />
Woningwet bracht de commissie van<br />
woningonderzoek in 1903 e<strong>en</strong> bezoek aan<br />
Mijnd<strong>en</strong> om de daar heers<strong>en</strong>de slechte woonom<br />
standighed<strong>en</strong> in og<strong>en</strong>schouw te nem <strong>en</strong>.<br />
Het grootste deel van de 206 ziel<strong>en</strong> werd door<br />
h<strong>en</strong> gekwalificeerd als arme lied<strong>en</strong>. F.r was in al<br />
die jar<strong>en</strong> dus niet veel veranderd. M<strong>en</strong> telde<br />
veertig woning<strong>en</strong> waarvan er drieëntwintig van<br />
hout war<strong>en</strong>. Dat hield verband m et de ligging<br />
binn<strong>en</strong> de verbod<strong>en</strong> kring van het fort Nieuwersluis.<br />
O p veel van die woning<strong>en</strong> stond het<br />
m erktek<strong>en</strong> {01080) wat betek<strong>en</strong>de dat deze in<br />
oorlogstijd moest<strong>en</strong> word<strong>en</strong> afgebrok<strong>en</strong>.<br />
De commissie constateerde dat, doordat de<br />
<strong>Vecht</strong> m eerdere mal<strong>en</strong> per jaar buit<strong>en</strong> zijn<br />
oevers trad <strong>en</strong> de woning<strong>en</strong> dan onderliep<strong>en</strong>,<br />
de hout<strong>en</strong> beerputdeksels om hoog kwam<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de inhoud daarvan zich overal verspreidde.<br />
Aangezi<strong>en</strong> het ongezuiverde <strong>Vecht</strong>water<br />
door de bewoners gedronk<strong>en</strong> werd was het<br />
niet verwonderlijk dat er veel m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> m et typhus<br />
werd<strong>en</strong> besmet <strong>en</strong> de sterfte hoog was.<br />
Veel huiz<strong>en</strong> war<strong>en</strong> éénkam erwoning<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> lage zoldering. Kr was er zelfs e<strong>en</strong> waarvan<br />
het plafond op 1,57 m lag bij e<strong>en</strong> oppervlakte<br />
van 20 m l In die woning leefde e<strong>en</strong> gezin:<br />
man, vrouw <strong>en</strong> twee kleine kinder<strong>en</strong>.31<br />
Wie war<strong>en</strong> de m <strong>en</strong>s<strong>en</strong> die daar aan het be-<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 79
gin van deze eeuw woond<strong>en</strong>? Daarvoor hebb<strong>en</strong><br />
we tot onze beschikking e<strong>en</strong> kiezerslijst<br />
van de gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht uit 1915. “ Hierin<br />
staan alle kiesgerechtigde m ann<strong>en</strong> met hun<br />
geboortejaar <strong>en</strong> huisnum mer. In Mijnd<strong>en</strong> war<strong>en</strong><br />
op dat m om <strong>en</strong>t 61 huisnum mers. Van de<br />
inwoners war<strong>en</strong> er maar weinig die in Loosdrecht<br />
gebor<strong>en</strong> war<strong>en</strong>. De meest<strong>en</strong> war<strong>en</strong> afkomstig<br />
uit Breukel<strong>en</strong>, Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, Lo<strong>en</strong>ersloot<br />
of elders. Mijnd<strong>en</strong> was ook weinig ‘Loosdrechts’.<br />
Dat zal één van de red<strong>en</strong><strong>en</strong> geweest<br />
zijn dat het in 1952 is overgegaan naar de gem<br />
e<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>. Op 1 januari 1989 werd Mijnd<strong>en</strong><br />
echter alweer bij Loosdrecht gevoegd. De<br />
beide oude rechtsgebied<strong>en</strong> zijn thans weer bij<br />
elkaar.<br />
N ot<strong>en</strong><br />
ARA Algeme<strong>en</strong> Rijks Archief te D<strong>en</strong> Haag<br />
GAA Geme<strong>en</strong>te Archief Amsterdam<br />
SAGV Streekarchief voor het Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek te<br />
Hilversum<br />
HKL Archief van de I listorische Kl ing Loosdrecht<br />
RAU Rijks Archief in Utrecht.<br />
1. J. Wag<strong>en</strong>aar, Teg<strong>en</strong>woordige Staat der Vere<strong>en</strong>igde Nederland<strong>en</strong>,<br />
dl. 8, p. 47-53 (Amsterdam, 1750).<br />
2. L. van Ollef<strong>en</strong>, De Nederlandsche Stad- <strong>en</strong> Dorpsbeschrijver,<br />
deel III ( 1795).<br />
3. W.A. Rijksvrijheer van Spa<strong>en</strong>, Historie der her<strong>en</strong> van Arnstel,<br />
van IJselstein <strong>en</strong> van Mijnd<strong>en</strong>, D<strong>en</strong> Haag, 1807, [>.171,<br />
noemt ca. 100 l<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
4. W. Voogsgeerd, E<strong>en</strong> akte uit d<strong>en</strong>jare 1317, waarin Wouter<br />
van M ijnd<strong>en</strong> voor zich <strong>en</strong> zijn nakomeling<strong>en</strong> trouw belooft<br />
aan d<strong>en</strong> G raaf van Holland, in Niftarlake, jrg. 1917, pp.<br />
23 - 29.<br />
5. J.G.N. R<strong>en</strong>aud, Varaties op het thema kasteel, bibbliotheek<br />
ROB, Amersfoort.<br />
6. ARA, D<strong>en</strong> Haag, 3e Afdeling, coll. 1902, stuk nr. 30.<br />
7. Nieuxve kaert van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, getek<strong>en</strong>d door C.C. van<br />
Bloemswaerdt <strong>en</strong> opgedrag<strong>en</strong> aan Jacob Balde, Heer<br />
van Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> Nieuwersluis. Uitgegev<strong>en</strong> door J. Cov<strong>en</strong>s<br />
<strong>en</strong> C. Mortier te Amsterdam (begin 18' eeuw).<br />
8. Archief kasteel-museum Sypesteyn, C. Coot<strong>en</strong> van<br />
Blomswaard, Historische aanteek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, 1737..<br />
9. A.J. van der Aa, Aardrijkskundig xuoord<strong>en</strong>boek, (Gorinchem,<br />
1846).<br />
10. J.G.N. R<strong>en</strong>aud, Nieuwbulletin K.N.O.B. 64, 1965, all. 7,<br />
р. 82, <strong>en</strong> J.G.N. R<strong>en</strong>aud, De Op<strong>en</strong>bare Les, 1966, (Amersfoort,<br />
1966).<br />
11. S. van der Linde, 1000Jaar dorpslev<strong>en</strong> aan de <strong>Vecht</strong>, (Lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
aan de <strong>Vecht</strong>, 1954).<br />
12. RAU, Archief heerlijkheid Kron<strong>en</strong>burg, inv. nr. 3.<br />
13. ARA, D<strong>en</strong> Haag, Archief Stat<strong>en</strong> van Holland 1445-1572,<br />
Administratie van de 10' p<strong>en</strong>ning, inv. nr. 701.<br />
14. HKL, W. Voogsgeerd, Geschied<strong>en</strong>is van Loosdrecht, manuscript<br />
1928.<br />
15. SAGV, archiev<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te Loosdrecht, 1592-1945, inv.<br />
nr. 51, fol. 351'", d.d. 29.5.1712.<br />
16. RAU, Regest<strong>en</strong> Kapittel St. Pieter, inv. nr. 2704.<br />
17. R. Fruin, Enqueste <strong>en</strong>de informacie upt stuck van der reductie<br />
<strong>en</strong>de reformatie x>an d<strong>en</strong> schiltael<strong>en</strong>, voertyts getaxeert <strong>en</strong>de geslelt<br />
gexueest over de land<strong>en</strong> van H olland <strong>en</strong>de Vriesland. Geda<strong>en</strong><br />
in d<strong>en</strong>jaere MCCCGXCIIII, Maatschappij der Nederlandsche<br />
Letterkunde, Leid<strong>en</strong>, 1876 <strong>en</strong> Informacie up<br />
d<strong>en</strong> staet faculteyt <strong>en</strong>de geleg<strong>en</strong>theyt van de sted<strong>en</strong> <strong>en</strong>de dorp<strong>en</strong><br />
van Hollanl <strong>en</strong>de Vriesland om daernae te reguler<strong>en</strong> de nyeuwe<br />
schiltaele, geda<strong>en</strong> in d<strong>en</strong> jaere MDXTV, Maatschappij der<br />
Nederlandsche Letterkunde, (Leid<strong>en</strong>, 1866).<br />
18. ARA, Archief Stat<strong>en</strong> van Holland 1445-1572, Adm inistratie<br />
van de 10' p<strong>en</strong>ning, inv. nr. 701.<br />
19. Isaac le Long, Kabinet van Nederlandsche <strong>en</strong> Kleefsche Outhed<strong>en</strong>,<br />
(Amsterdam, 1732).<br />
20. ARA, Archief Financiën van Holland, Lyst o f 't Quohier<br />
der Verpondinge van alle de Huys<strong>en</strong> <strong>en</strong> Landery<strong>en</strong>, mitsgaders<br />
de verdere onroer<strong>en</strong>de Goeder<strong>en</strong>, van geheel Hollandt <strong>en</strong> Westxrrieslandt,<br />
sedert het redres G<strong>en</strong>eraal van d<strong>en</strong> Jaare 1632, inv.<br />
nrs 463, 466, 467, 586.<br />
21. GAA, PA 76 (De Graeff), App<strong>en</strong>dices III, nr. 665, missive<br />
van Mr. Ploos van Amstel uit Utrecht gericht aan Sym<strong>en</strong><br />
van der Does te Mijnd<strong>en</strong> d.d. 28.4.1638.<br />
22. E. Munnig Schmidt <strong>en</strong> A.J.A.M. Lisman, Plaats<strong>en</strong> aan de<br />
<strong>Vecht</strong><strong>en</strong> deAngstel, (Alph<strong>en</strong> aan d<strong>en</strong> Rijn, 1985) p.8.<br />
23. Beknopte beschryving der Provincie U TRECH T, (Utrecht,<br />
1799)<br />
24. RAU, oud rechterlijk archief Loosdrecht, inv. nr. 1201.<br />
25. RAU, Archief Mijnd<strong>en</strong>, inv. nr. 221.<br />
26. HKL, collectie Voogsgeerd, inv. nrs, 69, 254 <strong>en</strong> 259<br />
27. RAU, Archief Mijnd<strong>en</strong>, inv. nr. 215.<br />
28. ARA, D<strong>en</strong> Haag, Kohier van het redres der verponding<strong>en</strong> op<br />
de huiz<strong>en</strong> van 1732, Archief Financiën van Holland, inv.<br />
nr. 502.<br />
29. E. van Beusekom, De innam e van het Port Nieuxversluis, in<br />
jaarboekje Niftarlake, 1940, p. 1-6.<br />
30. RAU, archief Mijnd<strong>en</strong>, inv. nr. 114, administratie Steun<br />
aan arm<strong>en</strong>, 1873-1888.<br />
31. HKL, Rapport over het xvoningonderzoek in de geme<strong>en</strong>te Loosdrecht.<br />
Uitgebracht door de gezondheidscommissie voor Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>,<br />
с. a. (Utrecht, 1903).<br />
32. HKL, Kiezerslijst met suppletoire lijst<strong>en</strong> voor de geme<strong>en</strong>te Loosdrecht.<br />
1914-1915, 1915-1916, 1916-1917 <strong>en</strong> 1917-1918.<br />
80 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>
x;<br />
(huie<br />
tes®»* ...........<br />
mr.r,<br />
■ (lx S n j|;.* ;<br />
S I M<br />
fHÉÉ i& a-* J<br />
7//W tvui-\tfil\<br />
«<br />
#<br />
i<br />
S<br />
a<br />
*<br />
H B 3BI<br />
K * a<br />
i^fp:<br />
•. . j a K a »<br />
(k&lAtód<br />
- w<br />
' r-<br />
wmmm<br />
mm»<br />
8^& ag?<br />
w<br />
a s i<br />
-ftfilui<br />
raid<br />
'"■ïï'é&ët<br />
f,<br />
L 'f/-' •“# v<br />
#r''~ ■,<br />
v\ p<br />
r r e a r<br />
Muidev^Jkl<br />
e v ,y - / i .1 &‘l<br />
4 e n t d<br />
t e r i> *<br />
«^4 1 ? L<br />
**$*«4 ^ec. . - Sa^" -. v<br />
f<br />
• ^ 'n t/^ s o h a /i.<br />
JJ reu<br />
,4® «<br />
:iT£È<br />
- 1 M<br />
.Irlrtrcat'<br />
rh '<br />
fctixw» nrsevÓk<br />
■ ^ M l l ®<br />
*&*&*&, re. 44^^*'<br />
&**#*'lijke 4. W j'<br />
p p ^ j % k ^ ; d j<br />
/<br />
| M *:<br />
■: ■<br />
f f 'W e.yiS H<br />
. M*» 'U..<br />
.....: :<br />
M .ïju -to n sd jj<br />
t ï . *'■ •:<br />
Detail Topografische kaart, uitgave 1924.<br />
TVE 15c jrg. <strong>1997</strong> 81
P lann<strong>en</strong> tot h et inpolder<strong>en</strong> van de<br />
Oostelijke <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong><br />
a.a. Mant<strong>en</strong><br />
Inleiding<br />
Als brede kring<strong>en</strong> in het verled<strong>en</strong> hun zin<br />
hadd<strong>en</strong> gekreg<strong>en</strong>, zoud<strong>en</strong> de teg<strong>en</strong>woordig<br />
bij zo vel<strong>en</strong> populaire Oostelijke <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong><br />
er nu niet m eer zijn geweest. Daarover wil ik u<br />
het e<strong>en</strong> <strong>en</strong> ander vertell<strong>en</strong>.<br />
Als achtergrondinform atie geef ik u eerst<br />
e<strong>en</strong> heel beknopte sam<strong>en</strong>vatting van de voorgeschied<strong>en</strong>is.<br />
Oorspronkelijk lag er t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de<br />
<strong>Vecht</strong> e<strong>en</strong> groot, vooral uit ve<strong>en</strong>mos opgebouwd<br />
moerasgebied. In de loop van de 12de<br />
tot 15de eeuw werd dat natuurgebied in fas<strong>en</strong><br />
door de m<strong>en</strong>s omgezet in landbouwgrond.<br />
Aanvankelijk werd die jonge cultuurgrond<br />
hoofdzakelijk b<strong>en</strong>ut voor akkerbouw. Door inklink<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> oxydatie van de bodem <strong>en</strong> e<strong>en</strong> bescheid<strong>en</strong><br />
turfwinning daalde echter langzaam<br />
m aar zeker het landoppervlak. D aardoor<br />
moest noodgedwong<strong>en</strong> in sterke mate op veeteelt<br />
word<strong>en</strong> overgegaan. Ook de weiland<strong>en</strong><br />
hield<strong>en</strong> echter ge<strong>en</strong> stand. Geleidelijk verschoof<br />
de econom ische betek<strong>en</strong>is van de<br />
grond steeds m eer naar de turfw inning.<br />
Schuit<strong>en</strong> die tu rf uit Breukeleve<strong>en</strong> of Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong><br />
naar de stad U trecht bracht<strong>en</strong> <strong>en</strong> turfschuit<strong>en</strong><br />
die uit Loosdrecht naar Amsterdam<br />
voer<strong>en</strong>, bracht<strong>en</strong> op hun terugreis vaak stadsvuil<br />
mee, dat als “vulling” <strong>en</strong> meststof op de<br />
landbouwgrond<strong>en</strong> werd gebracht. (Daardoor<br />
vind<strong>en</strong> we op allerlei plaats<strong>en</strong> zoveel oude pijpekopp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> -stel<strong>en</strong>.)<br />
To<strong>en</strong> m <strong>en</strong> in de 17de-19de eeuw land t<strong>en</strong><br />
behoeve van de turfwinning tot onder de waterspiegel<br />
wegbaggerde, waardoor uiteindelijk<br />
de Oostelijke <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong> ontstond<strong>en</strong>,<br />
was het nooit de bedoeling dat die plass<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong>d elem <strong>en</strong>t in het landschap zoud<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong>. Daarvan getuig<strong>en</strong> onder m eer de<br />
consignatiefonds<strong>en</strong>, die op last van de overheid<br />
door de ontgronders w erd<strong>en</strong> opgebouwd.<br />
Deze geldm iddel<strong>en</strong>, die werd<strong>en</strong> belegd<br />
in het Grootboek der Nationale Schuld,<br />
war<strong>en</strong> bedoeld voor de bekostiging van later<br />
in e<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>derij noodzakelijk geachte waterstaatswerk<strong>en</strong>,<br />
inbegrep<strong>en</strong> bem aling <strong>en</strong> drooglegging.<br />
Dat deze fonds<strong>en</strong> uiteindelijk verre<br />
van toereik<strong>en</strong>d zoud<strong>en</strong> blijk<strong>en</strong> te zijn, doet<br />
aan de int<strong>en</strong>tie niet af.<br />
In 1790 bepaald<strong>en</strong> de Stat<strong>en</strong> van U trecht<br />
dat voor nieuwe verv<strong>en</strong>ing<strong>en</strong> pas e<strong>en</strong> vergunning<br />
gegev<strong>en</strong> zou word<strong>en</strong> nadat er e<strong>en</strong> uitgewerkt<br />
<strong>en</strong> goedgekeurd plan lag voor de latere<br />
bedijking <strong>en</strong> droogmaking. M<strong>en</strong> wilde verder<br />
blijv<strong>en</strong>d landverlies voorkom<strong>en</strong>. In 184S werd<br />
de plicht tot bedijking ook ingevoerd voor de<br />
reeds ingestok<strong>en</strong> polders die nog voor drooglegging<br />
vatbaar war<strong>en</strong>.<br />
In dit verhaal wil ik nader ingaan op de<br />
plann<strong>en</strong> om uit het Oostelijk <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong>gebied<br />
ook m etterdaad agrarisch land terug te<br />
winn<strong>en</strong>.<br />
O p<strong>en</strong>luchtrecreatie speelde tot e<strong>en</strong> eindje<br />
in de 20ste eeuw ge<strong>en</strong> rol . Spelevar<strong>en</strong> deed<br />
m<strong>en</strong> op de plass<strong>en</strong> <strong>en</strong> trekgat<strong>en</strong> niet. Bad<strong>en</strong><br />
in de op<strong>en</strong>lucht begon in de 19de eeuw aan<br />
de zeekust<strong>en</strong> <strong>en</strong> to<strong>en</strong> vooral om dat het heilzaam<br />
heette te zijn voor talloze kwal<strong>en</strong>, niet<br />
zozeer voor ontspanning.<br />
Eerste plan tot het drooglegg<strong>en</strong> van de<br />
L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas<br />
H et oudste mij bek<strong>en</strong>de plan tot landaanwinning<br />
in e<strong>en</strong> van de Oostelijke <strong>Vecht</strong>plass<strong>en</strong> dateert<br />
al uit 1800. In datjaar nam <strong>en</strong> twee inwoners<br />
van Loosdrecht het initiatief tot het<br />
drooglegg<strong>en</strong> van de polder Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>.<br />
Daaraan voorafgaande zou dan eerst nog e<strong>en</strong><br />
verdere ontvetting van dat gebied moet<strong>en</strong><br />
plaatsvind<strong>en</strong>. Vermoedelijk was dit laatste, t<strong>en</strong><br />
behoeve van de turfwinning, e<strong>en</strong> belangrijker<br />
motief achter het voorstel dan de voorgestelde<br />
drooglegging. De gem e<strong>en</strong>tebestuurders<br />
van Loosdrecht vond<strong>en</strong> het plan belangrijk<br />
g<strong>en</strong>oeg om er e<strong>en</strong> extra vergadering voor te<br />
82 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
elegg<strong>en</strong>.' Die vond op 1 decem ber 1800 in<br />
het R echthuis plaats.<br />
In deze vergadering deeld <strong>en</strong> de initiatiefnem<br />
ers m ee d at hun plan al de goedkeuring had<br />
verkreg<strong>en</strong> van de weduwe van M r Zacharias<br />
Alewijn. Dat was Sara M aria van de Poll, die<br />
to<strong>en</strong> nag<strong>en</strong>oeg alle tak<strong>en</strong> w aarnam van de<br />
to<strong>en</strong>m alige am b achtsh eer van L oosdrecht,<br />
h aar n c e fja c o b Alewijn.<br />
Na dit eerste succes w erd to<strong>en</strong> aan de gem<br />
e<strong>en</strong>teb estuurders gevraagd ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s h u n<br />
instem m ing m et h et plan te betuig<strong>en</strong> <strong>en</strong> daarna<br />
de belan g h ebb<strong>en</strong> d <strong>en</strong> bij h e t L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong><br />
in vergadering bije<strong>en</strong> te roep<strong>en</strong>. Die instem <br />
m ing <strong>en</strong> m edew erking kreg<strong>en</strong> ze, m et uitzondering<br />
van die van Jacob de Vries; deze laatste<br />
was van m <strong>en</strong> in g dat h et h ier veel m eer ging<br />
om e<strong>en</strong> zaak die h et p o ld erb estu u r zou m oet<strong>en</strong><br />
b ehandel<strong>en</strong>.<br />
Dit initiatief uit 1800 leidde uiteindelijk toch<br />
niet tol het beoogde doel. Vooral de elkaar<br />
snel o p v olg<strong>en</strong>de politieke ontw ikkeling<strong>en</strong><br />
speeld<strong>en</strong> daarbij e<strong>en</strong> belangrijke rol.<br />
Plan tot drooglegging van de Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se<br />
<strong>en</strong> M aarsseve<strong>en</strong>se Plass<strong>en</strong><br />
H et d u u rd e to t kort na 1850 voordat in de<br />
ve<strong>en</strong>derij<strong>en</strong> nieuw e plan n <strong>en</strong> voor h et terugw<br />
inn<strong>en</strong> van landbouw grond aan de o rd e kwam<br />
<strong>en</strong>.<br />
De eerste w aarvoor e<strong>en</strong> concessie w erd verle<strong>en</strong>d<br />
- hoew el d at niet de eerste was waarvoor<br />
e<strong>en</strong> concessie w erd aangevraagd - b etro f<br />
de “D roogm akerij van T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> <strong>en</strong> Maarsseve<strong>en</strong>”.<br />
O n d e r de initiatiefnem ers tot het<br />
plan voor de droogm aking van de T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se<br />
<strong>en</strong> M aarsseve<strong>en</strong>se Plass<strong>en</strong> bevond<strong>en</strong> zich<br />
Jhr M r J. H uvdccoper van M aarsseve<strong>en</strong>, b u r<br />
gem eester van M aarss<strong>en</strong>, <strong>en</strong> Jacob Bastert, lid<br />
van de Tweede Kamer. Zij vorm d<strong>en</strong> e<strong>en</strong> com <br />
missie, die op 31 oktober 1855 te T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong><br />
in e<strong>en</strong> vergadering van gro n d eig <strong>en</strong> ar<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
h ouders van w aterbriev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> ontw erp to o i<br />
de droogm aking ter tafel bracht. H et plan betrof<br />
e<strong>en</strong> gebied van 315 hectare o n d e r T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> 225 hectare o n d e r M aarsseve<strong>en</strong>.<br />
I Iet initiatief verw ierf b red e steun.<br />
De koninklijke goedkeuring op dit plan<br />
w erd aangevraagd <strong>en</strong> bij besluit van 22 januari<br />
1858 verle<strong>en</strong>d aan de V ere<strong>en</strong>iging tot D rooglegging<br />
d e r T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>sche <strong>en</strong> M aarsseve<strong>en</strong>sclte<br />
Plass<strong>en</strong>, o n d e r voorzitterschap van de<br />
h e e r 1 Iuvdecoper van M aarsseve<strong>en</strong>.<br />
D e Staatscom m issie Conrad<br />
In 1853 - dus <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> e erd er - w erd al<br />
e<strong>en</strong> concessie aangevraagd om de H orsterm<br />
eer <strong>en</strong> de K ort<strong>en</strong>hoelse Plas droog te m a<br />
k<strong>en</strong>. D at verzoek verried e<strong>en</strong> zekere gretigheid,<br />
w ant op d at m o m <strong>en</strong> t w ar<strong>en</strong> d aar de laatste<br />
te verv<strong>en</strong><strong>en</strong> akkers nog niet e<strong>en</strong>s weggebaggerd.<br />
Deze concessie werd ech ter geweigerd,<br />
om dat die plass<strong>en</strong> deel uitm aakt<strong>en</strong> van<br />
de Nieuwe H ollandse W aterlinie <strong>en</strong> de overheid<br />
h e t nationale belang van e<strong>en</strong> goede def<strong>en</strong>sie<br />
e<strong>en</strong> hogere p rioriteit gaf.<br />
Toch bleef m <strong>en</strong> blijkbaar van diverse an d ere<br />
zijd<strong>en</strong> d ran g u ito ef<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong> gunste van inpoldering<strong>en</strong>.<br />
Dat leidde in 1858 tot h et besluit,<br />
dat e<strong>en</strong> Staatscom m issie de m ogelijkhed<strong>en</strong><br />
van droogm aking van het hele plass<strong>en</strong>gebied<br />
m aar e<strong>en</strong>s m oest bestuder<strong>en</strong>, m et in ach tn e<br />
m ing ev<strong>en</strong>wel van de m ilitaire belang<strong>en</strong>.<br />
Bij besluit van de koning van 1 ju n i 1858<br />
w erd daaro p e<strong>en</strong> com m issie o n d e r voorzitterschap<br />
van Ir F.W. C onrad ingesteld. In 1860<br />
bracht ze h aar verslag uit.<br />
D at rapport begon m et de constatering dat<br />
reeds m eerm al<strong>en</strong>, <strong>en</strong> sedert ja re n , de droogm<br />
aking van de plass<strong>en</strong> t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de<br />
V echt tet sprake was gekom <strong>en</strong>. M aar iedere<br />
keer was ook vastgesteld dat het h ier niet om<br />
e<strong>en</strong> gew oon geval van droogm aking kon gaan,<br />
om d at de streek deel uitm aakte van e<strong>en</strong> inundatic-linie<br />
in het kader van de landsverdediging,<br />
de Nieuwe H ollandse W aterlinie. De<br />
voorw aard<strong>en</strong>, gericht op h et b eh o u d van die<br />
verdedigingslinie, m aakt<strong>en</strong> de prijs p e r b u n <br />
d e r van in g e p o ld e rd p lass<strong>en</strong>gebied extra<br />
hoog. D aaraan schreef de Com m issie h et totdat<br />
m et uitzondering van de bij Koninklijk Besluit<br />
geconcessioneerde droogm akerij van de<br />
T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se <strong>en</strong> M aarsseve<strong>en</strong>se Plas tot dan<br />
toe ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel deel van deze zo uitgebreide<br />
watervlakte voor agrarisch gebruik was teruggew<br />
onn<strong>en</strong>.<br />
De Com m issie C onrad stelde ook vast, dat<br />
het hele gebied tuss<strong>en</strong> de T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se <strong>en</strong><br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 83
’s-Gravelandse Vaart <strong>en</strong> de V echt d o o r e<strong>en</strong><br />
d o o rgaande dijk verdeeld was in e<strong>en</strong> oostelijk<br />
<strong>en</strong> westelijk gebied. M <strong>en</strong> doelde h ier op de<br />
B reukeleve<strong>en</strong>se H er<strong>en</strong>w eg, de (thans verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>)<br />
Schinkeldijk (tuss<strong>en</strong> de D erde <strong>en</strong> Tweede<br />
L oosdrechtse Plas), de V e<strong>en</strong>dijk <strong>en</strong> H orndijk<br />
(L oosdrecht) <strong>en</strong> h et M ol<strong>en</strong>eind (Kort<strong>en</strong>h<br />
o e f). W aterstaatkundig sto n d <strong>en</strong> de gebied<strong>en</strong><br />
aan w eerszijd<strong>en</strong> van d e /e landverbinding zodanig<br />
m et elkaar in verbinding dat de oostelijke<br />
del<strong>en</strong> m et dezelfde w aterw erktuig<strong>en</strong> bem a<br />
l<strong>en</strong> w erd<strong>en</strong> als de westelijke. De w aterbeheersing<br />
zou na inpold erin g echte r best zo geregeld<br />
k u n n <strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> d at bij in u n d atie van de<br />
linie in tijd<strong>en</strong> van oorlogsgevaar de westelijke<br />
del<strong>en</strong> niet <strong>en</strong> de oostelijke wel o n d e r w ater<br />
zoud<strong>en</strong> kom <strong>en</strong> te staan. D at betek <strong>en</strong>de dat na<br />
in p oldering de Vijfde, V ierde <strong>en</strong> D erde Plas,<br />
de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas <strong>en</strong> de W ijde Blik niet<br />
langer deel zoud<strong>en</strong> uitm ak<strong>en</strong> van de Nieuwe<br />
H ollandse W aterlinie. D aar<strong>en</strong>teg<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong><br />
de B reukeleve<strong>en</strong>se Plas, de Tweede <strong>en</strong> Eerste<br />
Plas, de V untus <strong>en</strong> H et H ol na ev<strong>en</strong>tuele<br />
drooglegging zonodig, in geval van oorlogsgevaar,<br />
w eer snel g e ïn u n d eerd m oet<strong>en</strong> k unn<strong>en</strong><br />
w ord<strong>en</strong>.<br />
Als h e t gehele gebied zou w ord<strong>en</strong> drooggem<br />
aakt, zoud<strong>en</strong> 5170 h ectar<strong>en</strong> land k unn<strong>en</strong><br />
w ord<strong>en</strong> gew onn<strong>en</strong>. H oewel de C om m issie<br />
niet m et zekerheid kon voorspell<strong>en</strong>, d at de<br />
polders u it vruchtbare g ro n d zoud<strong>en</strong> bestaan,<br />
achtte m <strong>en</strong> d at wel w aarschijnlijk. Daarbij<br />
w erd er ook op gewez<strong>en</strong> d at “de in de diepte<br />
d e r plass<strong>en</strong> verzam elde slibbe opgebaggerd<br />
<strong>en</strong> n aar elders vervoerd w ordt, om als bem esting<br />
te d ie n e n ”.<br />
De Com m issie kwam tot de conclusie dat<br />
h e t voor h et Rijk <strong>en</strong> de provincies N oord-H olland<br />
<strong>en</strong> U trech t w<strong>en</strong>selijk zou zijn de plass<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de V echt in v ruchtdrag<strong>en</strong>d<br />
land te herschepp<strong>en</strong>. D aardoor zou tev<strong>en</strong>s<br />
e<strong>en</strong> eind gem aakt w ord<strong>en</strong> aan de “aanzi<strong>en</strong>lijke<br />
verliez<strong>en</strong>, w aaraan de kanker van d <strong>en</strong> af1<br />
slag de om ligg<strong>en</strong>de streek b lo o tstelt”. De<br />
droogm aking zou zeer wel te ver<strong>en</strong>ig<strong>en</strong> zijn<br />
m et de “algem e<strong>en</strong>e R ijksbelang<strong>en</strong> van def<strong>en</strong>sie<br />
<strong>en</strong> m et de plaatselijke belang<strong>en</strong> d e r streek,<br />
w aarin zij geleg<strong>en</strong> is”. M aar zo n d er geldelijke<br />
hulp van de Staat zou h e t plan niet uitvoerb<br />
aar zijn, zodat “o f aan bijzondere o n d ern e<br />
m ers hoogst aanzi<strong>en</strong>lijke subsidiën zull<strong>en</strong><br />
m oet<strong>en</strong> verstrekt w ord<strong>en</strong>, o f wel, d at de Staat<br />
zelf tot de droogm aking zal d i<strong>en</strong> <strong>en</strong> over te<br />
g aan”. H et rapport d ro n g er t<strong>en</strong>slotte op aan<br />
dat de regering m et spoed duidelijk zou m a<br />
k<strong>en</strong> aan welke eis<strong>en</strong> van lan d sb elan g de<br />
droogm aking zou m oet<strong>en</strong> voldo<strong>en</strong>, zodat belangstell<strong>en</strong>de<br />
o n d e rn e m e rs k o n d <strong>en</strong> w et<strong>en</strong><br />
waar ze aan toe war<strong>en</strong>.<br />
B éthunepolder e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>valler<br />
M et h et drooglegg<strong>en</strong> van de gecom bineerde<br />
Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se-M aarsseve<strong>en</strong>se Plass<strong>en</strong> zat het<br />
intuss<strong>en</strong> niet m ee. R ond h et gebied w erd e<strong>en</strong><br />
ringdijk gelegd. E<strong>en</strong> stoom gem aal w erd geplaatst<br />
<strong>en</strong> van dat stoom gem aal n aar de V echt<br />
w erd e<strong>en</strong> ontsluitingsw eg aangelegd, de Machinekade,<br />
m et daarnaast e<strong>en</strong> afw ateringskanaal<br />
voor h et opgep o m p te polderw ater. To<strong>en</strong><br />
deze infrastru ctu rele w erk<strong>en</strong> w ar<strong>en</strong> uitgevoerd,<br />
kon h e t leegm al<strong>en</strong> aanvang<strong>en</strong>. D aarm<br />
ee begon de ell<strong>en</strong>de: m <strong>en</strong> had niet gerek<strong>en</strong>d<br />
m et h et o p tred <strong>en</strong> van kwelwater, afkom <br />
stig van h et Gooi. H et kwelwater kon in deze<br />
pold er o m hoog kom <strong>en</strong>, d o o rd at in dit gebied<br />
ge<strong>en</strong> w aterw er<strong>en</strong>de kleilaag bov<strong>en</strong> de zandond<br />
erg ro n d aanw ezig is. De capaciteit van de<br />
geïnstalleerde pom p <strong>en</strong> bleek te gering om de<br />
kwel de baas te kunn<strong>en</strong>; ze k o nd<strong>en</strong> h et w ater<br />
m aar to t op e<strong>en</strong> zekere diepte verw ijder<strong>en</strong>; de<br />
plas kwam n iet leeg! E<strong>en</strong> dec<strong>en</strong> n iu m latei<br />
kocht<strong>en</strong> M.A. M arquis de B éthune <strong>en</strong> G raaf<br />
d ’E nnetières, beid<strong>en</strong> uit Brussel, de concessie.<br />
Nieuwe m achines w erd<strong>en</strong> gebouw d. Beide<br />
concessionariss<strong>en</strong> stak<strong>en</strong> voor die tijd reusachtige<br />
som m <strong>en</strong> geld in de o n d ern em in g <strong>en</strong><br />
w erd<strong>en</strong> ook nog e<strong>en</strong>s gesteund d o o r forse<br />
subsidies van provincie <strong>en</strong> Rijk. In 1880 kwam<br />
h e t inm iddels tot B éth u n ep o ld er h ern o em d e<br />
plass<strong>en</strong>gebied eindelijk droog.<br />
H et resultaat viel teg<strong>en</strong>. De agrarische kwaliteit<br />
van de p o ld erg ro n d was m in d er dan gedach<br />
t <strong>en</strong> de bem alingskost<strong>en</strong> vanwege de<br />
v o o rtd u r<strong>en</strong> d e kwel d ru k t<strong>en</strong> zwaar op de exploitatie.<br />
D iezelfde kwel m aakte ech ter dat in<br />
<strong>en</strong>kele d u iz<strong>en</strong>d<strong>en</strong> h ectar<strong>en</strong> land gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>d<br />
aan de B éth u n ep o ld er de w aterstand daalde,<br />
w aardoor d aar voorhe<strong>en</strong> bijna w aardeloze<br />
g ro n d veran d erd e in goede w eiland<strong>en</strong> o f<br />
ve<strong>en</strong>akkers. To<strong>en</strong> in 1896 de bem aling van de<br />
B éthune weg<strong>en</strong>s gebrek aan fonds<strong>en</strong> dreigde<br />
te w ord<strong>en</strong> stopgezet, kwam de om geving dan<br />
K4 TVE 15e jrg. 1W 7
ook te hulp, eerst m et directe financiële steun<br />
<strong>en</strong> in 1902 structureel d o o r de oprichting van<br />
het G rootw aterschap B eoost<strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>.<br />
G em e<strong>en</strong>tebestuur van Breukel<strong>en</strong>-<br />
St.Pieters hoopte op inpoldering van de<br />
Breukeleve<strong>en</strong>se Plass<strong>en</strong><br />
De gem e<strong>en</strong>te Breukel<strong>en</strong>-St. Pieters had d o o r<br />
de turfw inning heel wat land in w ater zi<strong>en</strong> veran<br />
d er<strong>en</strong> . H et gebied van de B reukeleve<strong>en</strong>se<br />
o f Stille Plas. van de Vijfde <strong>en</strong> V ierde Plas <strong>en</strong><br />
grote del<strong>en</strong> van de Zuidelijke <strong>en</strong> N oordelijke<br />
K ievilsbuurt w ar<strong>en</strong> zo tot “o n la n d ” gew ord<strong>en</strong>,<br />
oppervlakt<strong>en</strong>, die nauwelijks <strong>en</strong>ig econom isch<br />
r<strong>en</strong> d em <strong>en</strong> t m eer afw ierp<strong>en</strong>. H et gem e<strong>en</strong>tebestuur<br />
h o o p te dat zich ook voor hun territo ir<br />
gegadigd<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> m eld<strong>en</strong>, die bereid war<strong>en</strong><br />
tot in p oldering<strong>en</strong> over te gaan.<br />
To<strong>en</strong> de M arquis de B éthune <strong>en</strong> zijn com <br />
pagnon in 1876 bij de provincie U trecht e<strong>en</strong><br />
subsidie aanvroeg<strong>en</strong> voor de kost<strong>en</strong> van het<br />
drooglegg<strong>en</strong> van hun concessiegebied, o n d ersteunde<br />
de g em e<strong>en</strong>teraad ta n Breukel<strong>en</strong>-St.<br />
Pieters d at verzoek. De overw eging daarbij<br />
was dat het m islukk<strong>en</strong> van de in p oldering van<br />
de Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>se- <strong>en</strong> M aarsseve<strong>en</strong>se plass<strong>en</strong> de<br />
kans<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> latere, d o o r hun zeer gew <strong>en</strong>ste<br />
drooglegging van de B reukelerve<strong>en</strong>se plass<strong>en</strong><br />
zou v erm inder<strong>en</strong>.-<br />
Verm inder<strong>en</strong>de turfwinning vergrootte de<br />
arm oede<br />
Voor e<strong>en</strong> goed begrip van de historische achtergrond,<br />
w aarteg<strong>en</strong> de h ier b esprok<strong>en</strong> gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong><br />
m oet<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong>, is het<br />
goed ook iets te zegg<strong>en</strong> over de econom ische<br />
ontw ikkeling<strong>en</strong> in de streek.<br />
Ik noem <strong>en</strong>kele feit<strong>en</strong> uit de gem e<strong>en</strong>teverslag<strong>en</strong><br />
van de gem e<strong>en</strong>te L oosdrecht.3<br />
T urfw inning vond k o rt na het m idd<strong>en</strong> van<br />
de 19de eeuw voornam elijk nog in L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong><br />
plaats, in veel m in d ere m ate ook nog<br />
h ier <strong>en</strong> d aar in O ud-L oosdrecht. De produktie<br />
aan tu rf van de eerste kwaliteitsklasse bedroeg<br />
in h et jaar 1859: 80 000 to n n <strong>en</strong> , in<br />
1861: 72 000 to nn<strong>en</strong>, in 1863: 52 000 to n n <strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> in 1865: 49 200 to n n <strong>en</strong> . O n d e r to n n <strong>en</strong><br />
m oet<strong>en</strong> h ier de hij het tu rfm et<strong>en</strong> gebruikelijke<br />
vat<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> verstaan. De gem iddelde<br />
prijs p er ton was in 1859: 60 c<strong>en</strong>t, in 1865: 40<br />
c<strong>en</strong>t. In 1859 w ar<strong>en</strong> 31 van elders kom <strong>en</strong>de<br />
arbeiders in de turfw inning w erkzaam , in<br />
1866 nog Ki, die p er week van ƒ 8 ,- tot ƒ 14,-<br />
verdi<strong>en</strong>d<strong>en</strong>. In het verslag over 1859 w erd opgem<br />
erkt dat de arm oede to<strong>en</strong>am n aarm ate de<br />
ve<strong>en</strong>derij verm inderde <strong>en</strong> de arm oedige gezinn<strong>en</strong><br />
de gem e<strong>en</strong>te niet verliet<strong>en</strong>; in de visserij<br />
m aakt<strong>en</strong> de vele vissers de verdi<strong>en</strong>st<strong>en</strong> sober.<br />
In h et verslag over 1866 m eldde h et gem<br />
e<strong>en</strong> teb estu u r dat ook in L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> de<br />
toestand van de ve<strong>en</strong>derij van ja a r tot jaar verm<br />
inderde. I lel verslag over 1873 verm eldt: "er<br />
w ordt weinig ve<strong>en</strong> m eer gevond<strong>en</strong>”. De t o e <br />
stand is dan ook nog ongunstiger dan in v orige<br />
ja r<strong>en</strong>.<br />
H et is dus niet zo verw onderlijk dat de veran<br />
tw oordelijke b e stu u rd e rs b elan g stellin g<br />
h add<strong>en</strong> voor iedere m ogelijke vervang<strong>en</strong>de<br />
bron van econom ische welvaart.<br />
De H orsterm eer drooggelegd<br />
In 1612 verkreeg G erard van R eede, van de<br />
Stat<strong>en</strong> van U trech t octrooy tot bedijking <strong>en</strong><br />
droogm aking van de H orsterm eer. Deze eerste<br />
drooglegging w erd e<strong>en</strong> m islukking dooide<br />
a a n h o u d <strong>en</strong> d e kwel.<br />
In 1880 w erd e<strong>en</strong> concessie voor h et drooglegg<strong>en</strong><br />
v an de H o rsterm eer gew eigerd. Def<strong>en</strong>siehelang<strong>en</strong><br />
gav<strong>en</strong> daarbij de doorslag. N ader<br />
onderzoek leerde echte r dat D ef<strong>en</strong>siebelang<strong>en</strong><br />
(vooral in verband m et fort Kijkuit) niet<br />
geschaad w erd<strong>en</strong> <strong>en</strong> dat de H orsterm eer, volg<strong>en</strong>s<br />
het provinciaal bestuur, e<strong>en</strong> w aterschap<br />
was in de zin van de Wet. Dit betek <strong>en</strong>de dus<br />
dat e<strong>en</strong> concessie niet noodzakelijk was, alle<strong>en</strong><br />
provinciale goedkeuring; deze w erd door<br />
g ed ep u teerd e stat<strong>en</strong> grif gegev<strong>en</strong>, m ede dooide<br />
o n d ersteu n in g van de bestur<strong>en</strong> van de om <br />
ligg<strong>en</strong>de polders. Deze steun is te verklar<strong>en</strong><br />
d o o rd at de eig<strong>en</strong>aar van de H orsterm eer,<br />
H.G. van d e r H ouv<strong>en</strong> van O o rdt, bereid was<br />
ook de- bem aling van o n d e r m eer de M eeruiterdijkse<br />
p o ld er <strong>en</strong> de Stichts-Ankeve<strong>en</strong>se pold<br />
er over te nem <strong>en</strong>. De drooglegging was in<br />
1882 e<strong>en</strong> feit.<br />
In deze nieuwe polder, die in 1895 w erd gereg<br />
lem <strong>en</strong>teerd kreeg m <strong>en</strong> ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s m et kwelp<br />
roblem <strong>en</strong> te m ak<strong>en</strong>. De overheid m oest bijrvi:<br />
15e j>fg. <strong>1997</strong> 85
spring<strong>en</strong> m et r<strong>en</strong>teloze voorschott<strong>en</strong> voor<br />
m odernisering van de bem aling. De H orsterm<br />
eer kreeg vooral e<strong>en</strong> belangrijke rol als tuinbouw<br />
gebied.<br />
Lobby van ir A.L.H. Obre<strong>en</strong><br />
In de persoon van ir A.L.H. O b re<strong>en</strong> , voorzitter<br />
van h e t b estuur van de H orsterm eerpolder,<br />
kreg<strong>en</strong> de voorstanders van verdere inpold<br />
erin g <strong>en</strong> vanaf 1907 e<strong>en</strong> warm pleitbezorger.<br />
Zijn vaste uitgangspunt was, d at “de geheele<br />
V echtstreek, e<strong>en</strong>m aal droog-gem aakt,<br />
zoowel in econom isch<strong>en</strong>, als in hygiënisch<strong>en</strong><br />
zin van d <strong>en</strong> nach t in d<strong>en</strong> dag zou tre d e n ”.<br />
H et w ater van de B éthunepolder, d at op de<br />
V echt w erd uitgeslag<strong>en</strong>, vorm de e<strong>en</strong> forse extra<br />
belasting voor deze kleine boezem . H et<br />
poldergem aal m oest als gevolg van de sterke<br />
kwel p e r etm aal gem iddeld 100 000 kubieke<br />
m eter w ater uitm al<strong>en</strong> om die B éth u n ep o ld er<br />
d ro o g te h o u d <strong>en</strong> , d at was m aar liefst vijfti<strong>en</strong><br />
m aal de neerslag op de polder.12 De kwelproblem<br />
<strong>en</strong> w ar<strong>en</strong> h ier dus nog heel wat erger<br />
dan in de N aarderm eerpolder. O m d at bij verd<br />
ere in p oldering<strong>en</strong> nog m eer polders d an de<br />
B éth u n e op de V echtboezem aangew ez<strong>en</strong><br />
zoud<strong>en</strong> zijn, lag e<strong>en</strong> g ro o t probleem in het<br />
verschiet. In e<strong>en</strong> adres, d at O b re<strong>en</strong> in 1907<br />
aan de K oningin richtte, w erd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> b eter<br />
kw antitatief <strong>en</strong> kw alitatief b e h e e r van h et<br />
V echtw ater <strong>en</strong> de droogm aking van de plass<strong>en</strong><br />
op elkaar betrokk<strong>en</strong>. Bijna d ried u iz<strong>en</strong> d hoofd<br />
<strong>en</strong> van in de streek gevestigde huishoud<strong>en</strong>s<br />
schaard<strong>en</strong> zich ach ter dit adres. N adat h et was<br />
ingedi<strong>en</strong>d, betuigd<strong>en</strong> ook zeker zev<strong>en</strong> gem<br />
e e n te ra d e n adhesie, w aaro n d er die van<br />
L oosdrecht <strong>en</strong> Breukel<strong>en</strong>-St. Pieters.<br />
H et <strong>Vecht</strong>- <strong>en</strong> Plass<strong>en</strong>gebied zelf w <strong>en</strong>ste dus<br />
nog steeds op overtuig<strong>en</strong>de wijze d at er landschappelijk<br />
h e t e<strong>en</strong> <strong>en</strong> a n d e r zou geb eur<strong>en</strong>.<br />
M aar de anim o buit<strong>en</strong> h et <strong>Vecht</strong>- <strong>en</strong> Plass<strong>en</strong>gebied<br />
zelf was niet erg groot.<br />
H et college van g ed ep u teerd e stat<strong>en</strong> van<br />
U trech t stelde in 1909 voor e<strong>en</strong> nieuw e staatscom<br />
m issie in te stell<strong>en</strong>.<br />
O b re<strong>en</strong> d eed al h et m ogelijke om d ru k op<br />
de ketel te houd<strong>en</strong> . Hij w erkte m ee aan de oprichting<br />
van de V ere<strong>en</strong>iging voor de B elang<strong>en</strong><br />
d e r U tre ch tsch e-N o o rd h o llan d sch e V echtstreek.<br />
In de eerste vergadering van deze ver<strong>en</strong>iging,<br />
op 30 januari 1909, gaf hij e<strong>en</strong> m ooi<br />
staaltje van zijn red<strong>en</strong>aarskunst <strong>en</strong> red <strong>en</strong> eertran<br />
t weg. Hij ging er van uit dat “e r over de<br />
droogm aking d e r plass<strong>en</strong> beoost<strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong><br />
e<strong>en</strong> zonderling w anbegrip bestaat”. “M <strong>en</strong> verbeeldt<br />
zich, dat de plass<strong>en</strong>, nu zij uitgeve<strong>en</strong>d<br />
zijn, d aar zoo m aar m og<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> ligg<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
d at m <strong>en</strong> in het beste geval e<strong>en</strong>s d <strong>en</strong>k<strong>en</strong> zal<br />
aan hun droogm aking, w anneer er tijd <strong>en</strong><br />
geld teveel zijn. . . W elnu, ik aarzel n iet te zegg<strong>en</strong>,<br />
d at de overheidsperson<strong>en</strong> die zoo sprek<strong>en</strong><br />
h u n plicht niet k <strong>en</strong>n<strong>en</strong>. . . . De bodem<br />
van het V aderland is heilig. V roegere geslacht<strong>en</strong><br />
h ebb<strong>en</strong> h u n bloed vergot<strong>en</strong> om di<strong>en</strong> bodem<br />
vrij te m ak<strong>en</strong> uit de dw ingelandij van d<strong>en</strong><br />
vijand, <strong>en</strong> dan m og<strong>en</strong> wij uit lo u ter loom heid<br />
hem n iet t<strong>en</strong> prooi lat<strong>en</strong> aan h et water.”<br />
O b re<strong>en</strong> hoopte, dat zijn p lann<strong>en</strong> nog in 1913,<br />
bij h e t eeuw feest van h et K oninkrijk d e r N e<br />
d erlan d <strong>en</strong> , gerealiseerd zoud<strong>en</strong> zijn. “Dan<br />
zull<strong>en</strong> wij ons k u n n <strong>en</strong> verblijd<strong>en</strong>, d at in de<br />
tw eede eeuw van ons onafhankelijk volksbestaan<br />
die schandelijke rom m el van poel<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
m oerass<strong>en</strong> niet m eer zal w ord<strong>en</strong> aanschouw d,<br />
welke thans de V echtstreek onveilig m aakt<br />
voor de gezondheid van m <strong>en</strong>sch <strong>en</strong> dier.”<br />
De Staatscommissie van 1911<br />
In 1911 w ord e<strong>en</strong> nieuw e Staatscom m issie ingesteld,<br />
die zich over h et vraagstuk van de inp<br />
oldering van de O ostelijke V echtplass<strong>en</strong> zou<br />
buig<strong>en</strong>. Pas in 1920 kwam zij m et e<strong>en</strong> advies<br />
n aar buit<strong>en</strong>. De conclusies w ek<strong>en</strong> niet w ez<strong>en</strong>lijk<br />
af van die van de Staatscom m issie C onrad,<br />
60 ja a r eerder. Ze to o n d <strong>en</strong> aan, d at inpoldering<br />
van de plass<strong>en</strong> veel geld zou kost<strong>en</strong>. De<br />
com m issie h ech tte ech ter sterk aan h e t bevorder<strong>en</strong><br />
van h et “algem e<strong>en</strong> belang”, w aarvoor<br />
m <strong>en</strong> die hoge kost<strong>en</strong> dan m aar over m oest<br />
h ebb<strong>en</strong>. W ant “de m ogelijkheid welke d aard<br />
o o r w ordt gesch ap <strong>en</strong> om de b etro k k <strong>en</strong><br />
streek tot gro o tere w elvaart te b r<strong>en</strong> g <strong>en</strong> ” verdi<strong>en</strong><br />
d e b <strong>en</strong> u t te w ord<strong>en</strong>. Als e<strong>en</strong> bijkom <strong>en</strong>d<br />
voordeel zag<strong>en</strong> de com m issieled<strong>en</strong> "de verm<br />
in d erin g van h e t kwelbezwaar in de H orsterm<br />
eer <strong>en</strong> de B éth u n e”.<br />
In h e t slot van h aar overw eging<strong>en</strong> stelde de<br />
commissie: “W anneer de plass<strong>en</strong> e<strong>en</strong>m aal zijn<br />
drooggelegd <strong>en</strong> de aldus verkreg<strong>en</strong> g rond<strong>en</strong><br />
in cu ltu u r zijn gebracht, dan zal er - ook in<br />
86 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>
aanm erking g<strong>en</strong>om <strong>en</strong> h et verlies van n atu u r<br />
schoon <strong>en</strong> het verlies van e<strong>en</strong> gunstig geleg<strong>en</strong><br />
sportgebied - waarschijnlijk n iem and w ord<strong>en</strong><br />
aangetroff<strong>en</strong>, die de droogm aking m et dit verlies<br />
<strong>en</strong> h e t hierbov<strong>en</strong> bed o eld e geldelijke<br />
offer te d u u r gekocht ach t”.'<br />
Ontwikkeling<strong>en</strong> in Loosdrecht<br />
V oor de voortgang van m ijn verhaal is h et zinvol<br />
nogm aals kort stil te staan bij de ontw ikkeling<strong>en</strong><br />
in het gebied in e<strong>en</strong> wat algem <strong>en</strong>er zin.<br />
Ik p u t d aartoe opnieuw u it de gem e<strong>en</strong>teverslag<strong>en</strong><br />
van Loosdrecht.<br />
In de laatste d ec<strong>en</strong> n ia van de 19de eeuw<br />
m aakte h e t L oosdrechtse g em e<strong>en</strong>teb estu u r regelm<br />
atig m elding van de verdere “achteruitgang<br />
d e r turfin d u strie”. Gelijk opgaande d aarm<br />
ee nam de arm oede in de gem e<strong>en</strong>te voortd<br />
u r<strong>en</strong> d toe. M et betrekking tot de twee in<br />
L oosdrecht aanwezige scheepsw erv<strong>en</strong> w erd bij<br />
h erhaling opgem erkt, dat deze ''ach teru itgaande”<br />
w ar<strong>en</strong> <strong>en</strong> nog slechts wat werk vond<strong>en</strong><br />
in h et herstell<strong>en</strong> van kleine vaartuig<strong>en</strong>. In h et<br />
verslag over 1905 lez<strong>en</strong> we "De ve<strong>en</strong>derij loopt<br />
alhier t<strong>en</strong> einde. A lle<strong>en</strong> w ordt nog d o o r eeltige<br />
p erson<strong>en</strong> voor eig<strong>en</strong> gebruik e<strong>en</strong> w einig<br />
tu rf gem aakt”. O ver 1913 w erd<strong>en</strong> nog slechts<br />
35 op- <strong>en</strong> 35 afgaande vaarbew eging<strong>en</strong> d o o r de<br />
sluiz<strong>en</strong> van de gem e<strong>en</strong>te geregistreerd.<br />
De Eerste W ereldoorlog brach t ech te r verandering<strong>en</strong>.<br />
W elgesteld<strong>en</strong>, die gew oon war<strong>en</strong><br />
geweest vakanties te h o u d <strong>en</strong> in h e t b u it<strong>en</strong> <br />
land, w erd<strong>en</strong> g<strong>en</strong>oodzaakt h u n recreatie binn<strong>en</strong>slands<br />
te zoek<strong>en</strong> <strong>en</strong> o n td ek t<strong>en</strong> langzam erh<br />
an d ook de m ogelijkhed<strong>en</strong>, die h et plasscngebied<br />
bood. Volg<strong>en</strong>s de gem e<strong>en</strong>telijke ja a r<br />
verslag<strong>en</strong> w erd<strong>en</strong> in 1915 op de scheepsw erv<strong>en</strong><br />
in L oosdrecht twee “kleine pleziervaartuig<br />
<strong>en</strong> ” gebouw d, in 1916 w ar<strong>en</strong> dat 10 “luxe<br />
vaartuig<strong>en</strong>”, in 1917 “20 kleine luxe zeiljachte<br />
n ” <strong>en</strong> in 1918 ev<strong>en</strong>e<strong>en</strong>s “20 kleine luxe vaartuig<strong>en</strong>”.<br />
De “toestand d e r behoeftige klasse”<br />
in L oosdrecht w erd in die jar<strong>en</strong> stationair g<strong>en</strong>oem<br />
d.<br />
Na de oorlog zakte de op<strong>en</strong>luchtrecreatie<br />
als nieuw e m oto r van econom ische groei lijdelijk<br />
in. In 1919 w erd<strong>en</strong> vijf luxe vaartuig<strong>en</strong> gebouw<br />
d, in 1921 “twee pleziervaartuig<strong>en</strong>”, in<br />
1924 ge<strong>en</strong>. V anaf 1925 ging h et ech ter w eer in<br />
opgaande lijn. In 1926 w erd<strong>en</strong> vier pleziervaartuig<strong>en</strong><br />
afgeleverd <strong>en</strong> stond<strong>en</strong> er aan h et<br />
eind van h et jaar ook nog vier op stapel. In<br />
1927 w erd<strong>en</strong> e r zev<strong>en</strong> afgeleverd <strong>en</strong> w ar<strong>en</strong> er<br />
bij h et jaareinde neg<strong>en</strong> in aanbouw . Na 1925<br />
zijn er geruim e tijd ge<strong>en</strong> klacht<strong>en</strong> m eer over<br />
to <strong>en</strong> em <strong>en</strong> d e arm oede. In 1928 w ar<strong>en</strong> er 1600<br />
vaarbew eging<strong>en</strong> d o o r de sluiz<strong>en</strong> d e r gem e<strong>en</strong>te,<br />
“m eer<strong>en</strong>deels pleziervaartuig<strong>en</strong>”.<br />
Groei<strong>en</strong>de Amsterdamse behoefte aan<br />
drinkwater uit de plass<strong>en</strong><br />
O m streeks 1920 begon in A m sterdam de gedachte<br />
te lev<strong>en</strong> dat b in n <strong>en</strong> afzi<strong>en</strong>bare tijd de<br />
capaciteit van h et z
M «J*ÖK<br />
«ORTENMOEF<br />
' VVA Jy :<br />
WWDE BUK<br />
1® # .<br />
fa Jj r<br />
LOENEN<br />
10EN06RVEÊNSE<br />
Pt. AS<br />
LOOSE<br />
PLAS<br />
NiEUWERSLUIS<br />
1’<br />
.OOSOR€C*VSf.<br />
NIEUW LOOSOREE<br />
Pi AS<br />
*■■'<br />
/ .r-rsg<br />
TREKÖATEN<br />
ie PIAS<br />
fi’ <<br />
SREukeiERvEENSfc PLAS<br />
(smpUf<br />
- -<br />
TIENHOVI<br />
Waterkaart Loo.sdrecht.se Plass<strong>en</strong>, ca I960.<br />
sie van 1911 noodzakelijk vond. De gem e<strong>en</strong>te<br />
stuurde e<strong>en</strong> adres aan de Koningin. D aarin w erd<br />
gewez<strong>en</strong> op de toeg<strong>en</strong>om <strong>en</strong> w erkloosheid in de<br />
streek, h e t w egspoel<strong>en</strong> van g ro n d d o o r de watergolf<br />
in de plass<strong>en</strong>, de hoge onderhoudskost<strong>en</strong><br />
aan kad<strong>en</strong> <strong>en</strong> w aterkering<strong>en</strong> <strong>en</strong> de verw<br />
achting<strong>en</strong> die gewekt w ar<strong>en</strong> d o o r plann<strong>en</strong> vóór<br />
droogm aking van de (overig<strong>en</strong>s n iet m et nam e<br />
g<strong>en</strong>oem de) Staatscom missie.<br />
B inn<strong>en</strong> zeer korte tijd m aakte h et adres van<br />
K o rt<strong>en</strong> h o ef adhesiebetuiging<strong>en</strong> los van zev<strong>en</strong><br />
andere g em e<strong>en</strong>tebestur<strong>en</strong> - te w et<strong>en</strong> die van<br />
A nkeve<strong>en</strong>, N ed erh o rst d <strong>en</strong> Berg, s-Graveland,<br />
B reukel<strong>en</strong>-N ij<strong>en</strong>rode, B reukel<strong>en</strong>-St. Pieters,<br />
L oosdrccht <strong>en</strong> V reeland - <strong>en</strong> drie p o ld erbestur<strong>en</strong><br />
- die van dit Stichts A nkeve<strong>en</strong>se Polder,<br />
de H ollands A nkeve<strong>en</strong>se P older <strong>en</strong> de<br />
I lorstei m eerpolder.7<br />
K8 7’\ /; 15e j,g. <strong>1997</strong>
De m inister van W aterstaat besloot tot het<br />
inw inn<strong>en</strong> van nadere adviez<strong>en</strong>. Zijn eig<strong>en</strong><br />
am b t<strong>en</strong> ar<strong>en</strong> steld<strong>en</strong> zich pro-drooglegging<br />
op, ook al zou d at gepaard gaan m et verlies<br />
van viswater <strong>en</strong> natuurschoon. De m inister<br />
van O orlog liet na twee ja a r bed<strong>en</strong>ktijd w et<strong>en</strong><br />
dat droogm aking u it o o g p u n t van dei<strong>en</strong>sie<br />
niet w<strong>en</strong>selijk was <strong>en</strong> dat, indi<strong>en</strong> dit toch<br />
noodzakelijk w erd geacht, h et liever zolang<br />
m ogelijk uil te stell<strong>en</strong>.<br />
Dat uitstel w erd uiteindelijk e<strong>en</strong> definitief<br />
afstel. H et tijdperk w aarin serieus over h et inpolder<strong>en</strong><br />
van de O ostelijke V echtplass<strong>en</strong> gedach<br />
t kon w ord<strong>en</strong>, was verstrek<strong>en</strong>. Wel zou<br />
nog ev<strong>en</strong> e<strong>en</strong> plan om plass<strong>en</strong> te d em p<strong>en</strong> m et<br />
huisvuil de kop opstek<strong>en</strong>, m aar ook die d reiging<br />
ging voorbij.' De plass<strong>en</strong> w erd<strong>en</strong> recreatie-<br />
<strong>en</strong> natuurg eb ied.<br />
N ot<strong>en</strong><br />
1. Archiev<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te Loosdrecht 1592-1945, inv. nr.<br />
195, deel 1. Dag Register of Notul<strong>en</strong> Boek van de Municipaliteit<br />
Daarin fol. 141v.<br />
2. Archief Geme<strong>en</strong>te Breukel<strong>en</strong>-St. Pieters (Geme<strong>en</strong>tehuis<br />
te Breukel<strong>en</strong>). Notul<strong>en</strong> van de vergadering<strong>en</strong> van<br />
de geme<strong>en</strong>teraad van Breukel<strong>en</strong>-St. Pieters van 30 oktober<br />
1876 <strong>en</strong> 27 november 1876.<br />
3. Archiev<strong>en</strong> geme<strong>en</strong>te Loosdrecht 1592-1945 (Streekarchief,<br />
Hilversum), inv. nr. 271, geme<strong>en</strong>teverslag<strong>en</strong>.<br />
4. Archief Ministerie van Waterstaat 1906-1930 (Algeme<strong>en</strong><br />
Rijksarchief, ’s-Grav<strong>en</strong>hage), inv. nr. 2747 <strong>en</strong> 2748.<br />
5. A.A. Mant<strong>en</strong>, 1995. Plann<strong>en</strong> tot het demp<strong>en</strong> van de<br />
Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas. <strong>Vecht</strong>kroniek - Uitgave van de<br />
Historische Kring Geme<strong>en</strong>te Lo<strong>en</strong><strong>en</strong>, nr. 4, blz. 3-14.<br />
Literatuur<br />
H. Kosman, Drink<strong>en</strong> uit de Plas, 1888-1988 - Honderd Jaar<br />
Amsterdamse Piass<strong>en</strong>waterleiding. Uitgave Geme<strong>en</strong>tewaterleiding<strong>en</strong>,<br />
Amsterdam, 1988.<br />
J.P. de Jeu, De ve<strong>en</strong>piass<strong>en</strong> t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong>: de perikel<strong>en</strong><br />
rond de droogmakingsplann<strong>en</strong>. Scriptie, Universiteit<br />
van Amsterdam, 1984.<br />
E. J. Rinsma, De 100 l<strong>en</strong>tes van de Bethune. Nederlandse<br />
Historiën,jaargang 14 (1980), nr. 4/5, blz. 3-63.<br />
H.W. Lints<strong>en</strong> e.a. (Red.), Geschied<strong>en</strong>is van de Techniek in<br />
Nederland. De wording van e<strong>en</strong> moderne sam<strong>en</strong>leving<br />
1800-1890. Walburg Pers, 1994.<br />
F. W. Conrad (Voorzitter), Verslag aan Zijne Majesteit d<strong>en</strong><br />
Koing, uitgebragt door de Commissie tot Onderzoek<br />
omtr<strong>en</strong>t de Droogmaking der Plass<strong>en</strong> beoost<strong>en</strong> de<br />
<strong>Vecht</strong>, ingesteld bij ’s Konings besluit van 1Junij 1858.<br />
’s-Grav<strong>en</strong>hage, 1860.<br />
m M m<br />
* > •* - 4'<br />
w<br />
‘m È Ê M k<br />
w m $<br />
'tmm<br />
WmÊ,<br />
. - f j<br />
I s t e i<br />
w m ■ m m m<br />
LK.C.flan»<br />
Tek<strong>en</strong>ing L.K.C. Prins, Boerderij aan de Loosdrechtse Plas.<br />
TVE lïejrg. <strong>1997</strong> 89
JACHTHAVEN<br />
HET A N K E R<br />
de m oo iste ja c h th a v e n v a n L o o s d re c h t<br />
O a ra ge W . Hoveling<br />
Nootweg 36 - 1231 CV Loosdrecht - Tel. 035-5823920<br />
• In <strong>en</strong> verkoop automobiel<strong>en</strong> nieuw <strong>en</strong> gebruikt<br />
! • Reparatie alle merk<strong>en</strong><br />
! • AVIA pompstation handbedi<strong>en</strong>d<br />
Kroon's Verfhandel<br />
BOOTVERVEN, TEERPRODUKTEN, ENZ.<br />
SIKKENS DEALER<br />
OUD-<strong>LOOSDRECHT</strong>SEDIjK 244<br />
R.V.S. SCHROEVEN / BOUTEN<br />
1231 NH <strong>LOOSDRECHT</strong> TABAKSARTIKELEN<br />
TEL. 035-582 30 29<br />
CAMPING GAS<br />
In het Waterrijke Loosdrecht,<br />
zfn wf Spedaist in ^ l i Y D R O C X n J T J U R ^ voor H iis <strong>en</strong> Kantoor<br />
Dit alles gesitueerd in onze sfeervolie Bloemisterij.<br />
ê<br />
b to o n sa rku rat<br />
n fy J ro c e n tru w /<br />
Tel: 035-5821317 Tel: 035-5821317<br />
Oude Mol<strong>en</strong>me<strong>en</strong>t 5, 1231 BD Loosdrecht.<br />
90 TVE / v jrg. I 997
nv <strong>en</strong>ergieproduktiebedrijf una<br />
*»prqduc<strong>en</strong>t<br />
vark<br />
elekkiciteit<br />
Voor inlichting<strong>en</strong>:<br />
afdeling In- <strong>en</strong> Externe Betrekking<strong>en</strong><br />
tel. 030 2472211<br />
Keulsekade 189, 3534 AC Utrecht<br />
TVElSejrg. <strong>1997</strong> 91
.<br />
Wie op e<strong>en</strong> platbodem verder wil, kan wel<br />
e<strong>en</strong> diepgaand advies gebruik<strong>en</strong>.<br />
Ieder m<strong>en</strong>s maakt plann<strong>en</strong> voor zijn<br />
toekomst. Allemaal verschill<strong>en</strong>d, gebaseerd<br />
op de eig<strong>en</strong> situatie. Plann<strong>en</strong> die waarschijnlijk<br />
geld kost<strong>en</strong> om ze ook echt te<br />
realiser<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> gesprek met de financieel adviseur<br />
van de Rabobank kan u hierbij behulpzaam<br />
zijn. Hij kan u namelijk precies ver-<br />
tell<strong>en</strong> hoe u het beste uw financiële reserves<br />
kunt opbouw<strong>en</strong>.<br />
Sam<strong>en</strong> met u werkt hij aan e<strong>en</strong> plan<br />
waarmee u zonder financiële zorg<strong>en</strong> de<br />
toekomst tegemoet kunt var<strong>en</strong>.<br />
Met de financieel adviseur van de Rabobank<br />
sta je er niet alle<strong>en</strong> voor.<br />
Rabobank<br />
92 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>
Vliegreiz<strong>en</strong>:<br />
Naar Parijs f 30.- Rome f 162.-<br />
Amsterdam - Vlissing<strong>en</strong> £ 11.75<br />
(Advert<strong>en</strong>tie uit “Het Vliegveld” 1934)<br />
Ja, er is e<strong>en</strong> hoop veranderd!<br />
•uT t D<br />
Het Vliegveld Hilversum w<strong>en</strong>st de<br />
Historische Kring Loosdrecht veel<br />
geluk met het 25-jarig bestaan <strong>en</strong><br />
hoopt het 50-jarig jubileum met u<br />
sam<strong>en</strong> te vier<strong>en</strong>!<br />
[°XRyinöi£<br />
boekhandel EGBERTS<br />
BOEKEN<br />
TIJDSCHRIFTEN<br />
WENSKAARTEN<br />
KANTOORARTIKELEN<br />
CD - ROMS<br />
VIDEO'S<br />
(KLEUR-)FOTOKOPIEREN<br />
OOK VOOR UW SCHOOLBOEKEN<br />
NOOTWEG 59, <strong>LOOSDRECHT</strong><br />
TELEFOON 0 3 5 -5 8 2 5 6 1 7<br />
Egt W aar<br />
Exclusieve kado’s,<br />
woon- <strong>en</strong> tuindecoraties<br />
vindt u bij<br />
Egt Waar<br />
waar?<br />
Oud-Loosdrechtsedijk 184<br />
1231 NG <strong>LOOSDRECHT</strong><br />
tel. (035) 582 4741<br />
Op<strong>en</strong>:<br />
wo<strong>en</strong>sdag t/m vrijdag<br />
10.30-18.00<br />
zaterdag 10.30-17.00<br />
zondag 13.00-17.00<br />
Egt Waar<br />
I'VE I V //£'. <strong>1997</strong> 93
Waterwinning uit de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas<br />
H. Kosman, bewerkingJ. Mol<br />
Het onderstaande artikel is, met toestemming van Geme<strong>en</strong>tewaterleiding<strong>en</strong><br />
te Amsterdam, gebaseerd op het<br />
boek “Drink<strong>en</strong> uit de Plas, 1888-1988 Honderd jaar<br />
Amsterdamse Piass<strong>en</strong>waterleiding”, geschrev<strong>en</strong> doorH.<br />
Kosman <strong>en</strong> in 1988 te Amsterdam uitgegev<strong>en</strong>.<br />
L oosdrecht, e<strong>en</strong>s de ’w atertu in ’ van N ederland,<br />
is d at al lang niet m eer. De plass<strong>en</strong> h eb <br />
b <strong>en</strong> veel van h u n schoonheid verlor<strong>en</strong>. De<br />
oevers zijn bijna alle bebouw d, h e t w ater is vervuild.<br />
H eel anders ligt dit bij de L o<strong>en</strong>derv e<strong>en</strong>se<br />
Plas. De oevers zijn nog o n g erept <strong>en</strong> h et gebied<br />
is n iet op<strong>en</strong>gesteld voor recreatie. A an de<br />
noordzijde w ordt de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas begr<strong>en</strong>sd<br />
d o o r de L am bertszkade, die lo opt van<br />
de H o rndijk n aar O udover <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> voor voetgangers<br />
<strong>en</strong> fietsers toegankelijk is. De w eldadige<br />
rust van deze plas valt op. S chitter<strong>en</strong>d is het<br />
uitzicht vanaf de L am berstzkade op de kerktor<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> de twee m ol<strong>en</strong>s van L o<strong>en</strong><strong>en</strong> m et op de<br />
voorgrond ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> aalscholvers op pal<strong>en</strong>.<br />
D at de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas tot nu toe zo ong<br />
erept is geblev<strong>en</strong>, is te d ank<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> sam<br />
<strong>en</strong>loop van om standighed<strong>en</strong> w aardoor de<br />
plas m om <strong>en</strong>teel di<strong>en</strong>st d o et als w aterreservoir<br />
m et natuurlijke zuivering voor G em e<strong>en</strong>tew a-<br />
terleiding<strong>en</strong> A m sterdam .<br />
Ontstaan van de plass<strong>en</strong><br />
lie t huidige landschap in h et ve<strong>en</strong>plass<strong>en</strong>gebied<br />
is ontstaan d o o r m <strong>en</strong>selijk ingrijp<strong>en</strong>.<br />
D oor verbinding van zoetw aterplass<strong>en</strong> was<br />
h ier in de loop d e r eeuw <strong>en</strong> e<strong>en</strong> hoogve<strong>en</strong>gebied<br />
ontstaan. T<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong> kon<br />
... ^<br />
pss:<br />
Vl:<br />
I » ;<br />
Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas, ca 1990.<br />
94 TV E 15e jrg. <strong>1997</strong>
*» «,»* * t*<br />
r r i j i<br />
| «ter O VKN * * * * * * *<br />
..irlfti<br />
• V ^<br />
>*****%•«<br />
nty<br />
* ÉSi / / ) / /«i<br />
; ƒ ~<br />
U O m S e F -<br />
^ - - f c r *<br />
jt
gels bij het verv<strong>en</strong><strong>en</strong> zijn er toch, door<br />
’qualijk v<strong>en</strong><strong>en</strong>’ <strong>en</strong> afslag, grote waterplass<strong>en</strong><br />
ontstaan. Ook de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas is op<br />
deze wijze ontstaan.<br />
Dempingsdreiging<br />
O m dat de m<strong>en</strong>s altijd weer nieuwe bestemming<strong>en</strong><br />
zoekt voor onbebouwde gebied<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
plass<strong>en</strong> zijn er verschill<strong>en</strong>de ker<strong>en</strong> dempingsplann<strong>en</strong><br />
gelanceerd. Al in 1860 had e<strong>en</strong><br />
staatscommissie droogm aking van de plass<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong> oost<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong> aanbevol<strong>en</strong>. O m dat<br />
deze echter deel uitm aakt<strong>en</strong> van de Hollandse<br />
waterlinie ging dat to<strong>en</strong> niet door. In 1907<br />
pleitte ing<strong>en</strong>ieur O bre<strong>en</strong>, dijkgraaf van de<br />
Horsterm eerpolder, opnieuw voor droogm a<br />
king van alle plass<strong>en</strong>. Volg<strong>en</strong>s hem zou “de geheele<br />
<strong>Vecht</strong>streek, e<strong>en</strong>maal drooggemaakt,<br />
zoowel in economisch<strong>en</strong>, als in hygiënisch<strong>en</strong><br />
zin van d<strong>en</strong> nacht in d<strong>en</strong> dag tred<strong>en</strong>.”<br />
In 1911 kwam er opnieuw e<strong>en</strong> staatscommissie,<br />
die pas in 1920 verslag uitbracht. Hoewel<br />
m <strong>en</strong> er ge<strong>en</strong> rechtstreekse voordel<strong>en</strong> inzag,<br />
adviseerde m<strong>en</strong> toch over te gaan tot<br />
droogmaking. H et advies werd niet opgevolgd;<br />
de Horstermeer- <strong>en</strong> de Bethunepolder,<br />
die eind neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw wel war<strong>en</strong> drooggemaakt,<br />
werd<strong>en</strong> niet als gunstige voorbeeld<strong>en</strong><br />
beschouwd.<br />
In 1927 doem de er e<strong>en</strong> nieuwe bedreiging<br />
op voor de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas door de dempingsplann<strong>en</strong><br />
van de industrieel J.W. Bronwasser,<br />
die 164 van de 500 hectare plas had gekocht<br />
om vol te stort<strong>en</strong> met afval van de grote<br />
sted<strong>en</strong>. Teg<strong>en</strong> deze plann<strong>en</strong> kwam<strong>en</strong> organisaties<br />
van natuurvri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> in het geweer. De<br />
strijd tuss<strong>en</strong> de voor- <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>standers van het<br />
dem p<strong>en</strong> werd in de krant<strong>en</strong> op rijm gevoerd<br />
(zie artikel Plann<strong>en</strong> tot demp<strong>en</strong> van de Oostervechtplass<strong>en</strong><br />
door dr A.A. M ant<strong>en</strong>).<br />
Door het vele rum oer achtte het provinciaal<br />
bestuur van Utrecht behoud van de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />
Plas uit oogpunt van bewaring van natuurschoon<br />
van algeme<strong>en</strong> belang. H et Waterschap<br />
Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> kreeg de vereiste goedkeuring<br />
voor de dempingsconcessies niet. De<br />
gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht maakte bek<strong>en</strong>d ge<strong>en</strong><br />
geme<strong>en</strong>telijk bezit te zull<strong>en</strong> verkop<strong>en</strong>, terwijl<br />
burgem eester <strong>en</strong> wethouders van Hilversum<br />
zich uitdrukkelijk uitsprak<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> elke poging<br />
tot dem p<strong>en</strong>. Deze ontwikkeling<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
er wel toe geleid dat de Loosdrechtse<br />
Plass<strong>en</strong> zijn blijv<strong>en</strong> bestaan, m aar van het behoud<br />
van het natuurschoon is weinig terechtgekom<strong>en</strong>,<br />
de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas uitgezonderd.<br />
O f dit altijd zo zal blijv<strong>en</strong> is de vraag. Enu<br />
^<br />
^<br />
■. f .<br />
955*<br />
OST’ -■''<br />
S e M ^ X l - Ï - D A M h r t |«W « u ©**fe*TTtt m « W n la » .r * M 4.J, De stad Amsterdam anno 1342.<br />
96 TVl- Prji%. IW 7
Hat U<br />
Amsterdam<br />
D iem ea<br />
Maid<strong>en</strong><br />
>*r»eei<br />
ÜVeeep<br />
A m sttt<br />
t G«i»<br />
Nmiferilj»<br />
MfMVMÉt<br />
Het plan van 'I'. Smet voor e<strong>en</strong> leiding van de <strong>Vecht</strong> naar e<strong>en</strong> fontein hij hel Stadhuis te Amsterdam, 1660.<br />
kele jar<strong>en</strong> geled<strong>en</strong> nog zijn er w eer ideeën geo<br />
p p erd om e<strong>en</strong> deel van de oever langs de<br />
V e<strong>en</strong>dijk te bebouw <strong>en</strong> <strong>en</strong> ’eilan d <strong>en</strong> ’ aan te<br />
legg<strong>en</strong> voor casino’s, e<strong>en</strong> zw em paradijs <strong>en</strong><br />
p ark eerterrein <strong>en</strong> .<br />
Tot nu toe ligt de plas er nog steeds vrij o n <br />
gerep t bij. En d at heeft vooral te m ak<strong>en</strong> m et<br />
de geschied<strong>en</strong>is van de drinkw atervoorzi<strong>en</strong>ing<br />
van A m sterdam .<br />
Rondom water <strong>en</strong> toch dorst<br />
H oewel tw eederde van de aarde m et w ater bedekt<br />
is, is zoet w ater toch schaars. Van de 1370<br />
m iljo<strong>en</strong> kubieke kilom eter w ater op aarde bestaat<br />
slechts neg <strong>en</strong> m iljo<strong>en</strong> kubieke kilom eter<br />
uit zoet w ater <strong>en</strong> daarvan is m aar n e t de helft<br />
voor de m <strong>en</strong>s bereikbaar. O ok N ederland<br />
heeft gebied<strong>en</strong> waar drinkw ater schaars is. Zo<br />
kam pte A m sterdam sinds de m iddeleeuw <strong>en</strong><br />
m et e<strong>en</strong> n ijp <strong>en</strong> d drinkw aterprobleem . Amsterdam<br />
is ontstaan aan de oostelijke oever<br />
van de A m stel w aar ro n d 1270 e<strong>en</strong> dam in de<br />
rivier w erd gelegd. De dam b escherm de h et<br />
achterland teg<strong>en</strong> opstuw <strong>en</strong>d w ater uit de Zuiderzee.<br />
T<strong>en</strong> n o o rd <strong>en</strong> van de dam was h et water<br />
zout, t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> ervan zoet. D aar p u tt<strong>en</strong><br />
de A m sterdam m ers h u n drinkw ater u it de<br />
Amstel. Lange tijd ging dat goed, m aar d o o r<br />
liet stort<strong>en</strong> van afval in de gracht<strong>en</strong> vervuilde<br />
h et w ater zo dat de bierbrouw ers in 1480 beslot<strong>en</strong><br />
w ater m et schuit<strong>en</strong> uit de H aarlem m erm<br />
eer te lat<strong>en</strong> kom <strong>en</strong>. O ndanks str<strong>en</strong>ge straff<strong>en</strong><br />
op gracht<strong>en</strong>vervuiling <strong>en</strong> de uitvaardiging<br />
in 1530 van e<strong>en</strong> str<strong>en</strong>ge keur voor h et “suyverh<br />
o u d <strong>en</strong> van het costelijcke stadsw ater” verbeterde<br />
de situatie niet erg. D at blijkt u it h et feit<br />
dat keizer Karel V in 1540 zijn periodieke<br />
audiënties afbrak <strong>en</strong> verder in H aarlem hield<br />
“om te b eh o ed<strong>en</strong> die gezondheyt van Syne<br />
Majesteyt <strong>en</strong>de d <strong>en</strong> ge<strong>en</strong><strong>en</strong> die hem volg<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> d e w ater drillek<strong>en</strong> will<strong>en</strong>, 't welck t’A m sterdam<br />
nyet <strong>en</strong> d o ech t (niet deu g t - redactie),<br />
<strong>en</strong> d e veel sieck, ja de doed t d rinek<strong>en</strong> soud<strong>en</strong><br />
m o g <strong>en</strong> .” H et stadsbestuur ging vervolg<strong>en</strong>s in<br />
1541 toezicht u ito ef<strong>en</strong> <strong>en</strong> op de invoer van<br />
drinkw ater. Alle w aterhalers m oest<strong>en</strong> h e t water<br />
innem <strong>en</strong> bij het Huis te A bcoude w aar ze<br />
als bewijs e<strong>en</strong> loodje kreg<strong>en</strong>. Z o n d er /o 'n<br />
loodje m ocht<strong>en</strong> de portiers van de Reguliersp<br />
o o rt ge<strong>en</strong> w aterschuit b in n <strong>en</strong> lat<strong>en</strong> kom <strong>en</strong>.<br />
Toch bleef A m sterdam nog drie eeuw <strong>en</strong> na<br />
keizer Kareis uitspraak w orstel<strong>en</strong> m et e<strong>en</strong> ge-<br />
TVE He jig. <strong>1997</strong> 97
ek aan goed drinkwater, waardoor vaak cholera-<br />
<strong>en</strong> tyfusepidemieën uitbrak<strong>en</strong>. En dat in<br />
e<strong>en</strong> door water om ringde stad, gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>d aan<br />
e<strong>en</strong> gebied dat Waterland heet! Dat de vele<br />
epidem ieën e<strong>en</strong> gevolg war<strong>en</strong> van verontreinigd<br />
drinkwater werd pas in de neg<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />
eeuw onderk<strong>en</strong>d.<br />
Plann<strong>en</strong> voor waterleiding<strong>en</strong><br />
O m dat de bevolking van de stad alsmaar to<strong>en</strong>am,<br />
moest m<strong>en</strong> steeds m eer water per schuit<br />
aanvoer<strong>en</strong>, onder andere uit de <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> het<br />
Gein. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> 1624 <strong>en</strong> 1687 zijn er wel veel<br />
plann<strong>en</strong> gem aakt om water van de <strong>Vecht</strong> via<br />
e<strong>en</strong> buisleiding naar de stad te leid<strong>en</strong>, maar<br />
ge<strong>en</strong> van die plann<strong>en</strong> is uitgevoerd, waarschijnlijk<br />
door de hoge kost<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> van de<br />
plann<strong>en</strong> werd<strong>en</strong> de kost<strong>en</strong> geraam d op twee<br />
miljo<strong>en</strong> guld<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> <strong>en</strong>orm bedrag voor die<br />
tijd. Ook ge<strong>en</strong> van de plann<strong>en</strong> uit de achtti<strong>en</strong>de<br />
eeuw werd verwez<strong>en</strong>lijkt.<br />
O m dat Napoleon, die in 1811 de hoofdstad<br />
van het bij Frankrijk ingelijfde Nederland bezocht,<br />
de b<strong>en</strong>arde drinkwatersituatie van Amsterdam,<br />
“de derde stad van zijn keizerrijk”,<br />
onwaardig vond, kreeg e<strong>en</strong> commissie van<br />
deskundig<strong>en</strong> de opdracht e<strong>en</strong> plan uit te werk<strong>en</strong><br />
voor de aanvoer van <strong>Vecht</strong>water door in<br />
aquaduct<strong>en</strong> gelegde stal<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong>. Door de<br />
noodlottige veldtocht naar Rusland kwam ook<br />
hier niets van terecht. E<strong>en</strong> in 1816 door Cornells<br />
Lanckamp ingedi<strong>en</strong>d plan om water op<br />
te pom p<strong>en</strong> uit de duin<strong>en</strong> bij Santpoort <strong>en</strong><br />
door hout<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong> naar Amsterdam te voer<strong>en</strong><br />
werd afgewez<strong>en</strong>. In 1845 di<strong>en</strong>de ing<strong>en</strong>ieur<br />
C.D. Vaillant zowel e<strong>en</strong> plan in voor e<strong>en</strong><br />
<strong>Vecht</strong>waterleiding als e<strong>en</strong> plan voor e<strong>en</strong> buiz<strong>en</strong>net<br />
vanuit de K <strong>en</strong>nem er Duin<strong>en</strong>. Voor dit<br />
laatste plan werd<strong>en</strong> geldschieters gevond<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> in 1851 werd de N.V. Duinwater Maatschappij<br />
opgericht. O p 6 ju n i 1853 spoot het<br />
eerste duinwater uit e<strong>en</strong> fontein aan de Amsterdamse<br />
Willemspoort.<br />
O m dat de Amsterdamse bevolking snel<br />
groeide, kon de Duinwater Maatschappij niet<br />
voldo<strong>en</strong>de water lever<strong>en</strong>. In 1881 war<strong>en</strong> de<br />
problem <strong>en</strong> zo groot geword<strong>en</strong> dat het stadsbestuur<br />
de stadsing<strong>en</strong>ieur J.G. van Niftrik opdracht<br />
gaf e<strong>en</strong> “hoogdruk Drink- <strong>en</strong> Werkwaterleiding”<br />
te ontwerp<strong>en</strong> van de <strong>Vecht</strong> naar<br />
ipsasai1;<br />
' ■ '"TT;<br />
5 ” I<br />
■p w mmym m<br />
f— P » 1<br />
'(r -,<br />
*<br />
Bov<strong>en</strong>: De twee putdeksels, LINKS voor VECHTwater<br />
(schoonmak<strong>en</strong>), RECHTS voor DUINwater (drinkwater).<br />
Amsterdam. Na veel strubbeling<strong>en</strong> kon de<br />
door de Duinwater Maatschappij aangelegde<br />
<strong>Vecht</strong>waterleiding op 1 mei 1888 in gebruik<br />
word<strong>en</strong> g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. H et pom pstation m et watertor<strong>en</strong><br />
werd te Weesperkarspel gebouwd<br />
om dat daar e<strong>en</strong> hooggeleg<strong>en</strong> zandrug tem idd<strong>en</strong><br />
van ve<strong>en</strong>grond<strong>en</strong> e<strong>en</strong> goed bouwterrein<br />
opleverde. Van het innam epunt te Niglevecht<br />
stroom de het water onder natuurlijk verval<br />
naar Weesperkarspel, vanwaaruit het doorgepompt<br />
werd naar Amsterdam. O m dat de Ge-<br />
98 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
zondheidscom m issie ech te r had uitgesprok<strong>en</strong><br />
dat de V echt als drinkw aterbron ongeschikt<br />
was, w erd h e t w ater in de stad via e<strong>en</strong> apart<br />
buiz<strong>en</strong>net gedistribueerd als 'spoel- <strong>en</strong> industriew<br />
ater’.<br />
G em e<strong>en</strong>telijke waterleiding<strong>en</strong><br />
O m d at de D uinw ater M aatschappij technische<br />
problem <strong>en</strong> ondervond bij de levering<br />
van drinkw ater aan de tot m eer dan 400.000<br />
inw oners gegroeide hoofdstad w erd in 1889<br />
in de gem e<strong>en</strong>teraad gepleit voor e<strong>en</strong> gem e<strong>en</strong>telijk<br />
w aterleidingbedrijf. Na het nem <strong>en</strong> van<br />
vele hobbels kwam dat er ook <strong>en</strong> op 30 april<br />
1896 w erd<strong>en</strong> de Duin- <strong>en</strong> V echtw aterleiding<br />
m et alle to eb eh o r<strong>en</strong> voor twaalf m iljo<strong>en</strong> guld<strong>en</strong><br />
overgedrag<strong>en</strong> aan h et nieuw e bedrijf, de<br />
G em e<strong>en</strong>telijke W aterleiding<strong>en</strong>.<br />
E r was echte r nog ge<strong>en</strong> oplossing gevond<strong>en</strong><br />
voor de slechte kwaliteit van h et <strong>Vecht</strong>water.<br />
H et zoutgehalte nam toe w aardoor het ook<br />
ongeschikt w erd als voedingw ater voor de industrie.<br />
De chlorid<strong>en</strong> in het zout tast<strong>en</strong> nam e<br />
lijk de pijp<strong>en</strong> van de stoom ketels aan. E <strong>en</strong> o p <br />
lossing w erd gevond<strong>en</strong> d o o r w ater uit het tuss<strong>en</strong><br />
1889 <strong>en</strong> 1893 gegrav<strong>en</strong> M erw edekanaal te<br />
betrekk<strong>en</strong>. O m dat dit kanaal e<strong>en</strong> van E uropa's<br />
drukst bevar<strong>en</strong> binn<strong>en</strong>vaartroutes werd,<br />
w aarop bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> veel afvalwater d o o r de sted<strong>en</strong><br />
werd geloosd, vervuilde ook dit w ater zo<br />
sterk dat m <strong>en</strong> opnieuw op zoek ging n aar e<strong>en</strong><br />
betere w aterbron.<br />
O p zoek naar e<strong>en</strong> betere waterbron<br />
De verzilting van h et M erw edekanaal was voor<br />
de d irectie van G em e<strong>en</strong>tew aterleid in g <strong>en</strong><br />
(ro n d de eeuwwisseling is deze naam in de<br />
plaats gekom <strong>en</strong> van G em e<strong>en</strong>telijke W aterleiding<strong>en</strong>)<br />
aanleiding om in 1921 contact op te<br />
nem <strong>en</strong> m et de d irecteu r van Rijkswaterstaat.<br />
E r w erd<strong>en</strong> niet alle<strong>en</strong> w aterm onsters g<strong>en</strong>om<br />
<strong>en</strong> u it h e t M erw edekanaal <strong>en</strong> zijn voedingsbron,<br />
de I.ek, m aar ook uit de L oosdrechtse<br />
Plass<strong>en</strong>, de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>sc Plas <strong>en</strong> zelfs de<br />
Inrichting van de Waterleidingplas, ca 1955.<br />
I'VE Hejrg. I ‘EI? 99
Luchtfoto Loosdrechtse Plas met<br />
fpllpl rechts het wa teil ei dingka n a a I.<br />
■<br />
SI .<br />
•** .<br />
& •<br />
r% m§ m t£M i<br />
• • • '<br />
• • -<br />
& £ £ :• "<br />
»-•* * -•>••••••<br />
Bethunepolder, e<strong>en</strong> in 1880 drooggemal<strong>en</strong><br />
ve<strong>en</strong>pias die t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van de Loosdrechtse<br />
Plass<strong>en</strong> ligt. Deze droogm aking is echter ge<strong>en</strong><br />
succes geweest want door de poreuze zandondergrond<br />
welt zo’n grote hoeveelheid water<br />
op dat per dag 100.000 kubieke m eter water<br />
uitgemal<strong>en</strong> m oet word<strong>en</strong>. Dat is vijfti<strong>en</strong> maal<br />
de neerslag in de polder! Veel kwelwater komt<br />
uit de Loosdrechtse Plass<strong>en</strong>. Het onderzoek<br />
naar de plass<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Bethune werd in de<br />
tweede helft van de jar<strong>en</strong> twintig opgevoerd<br />
<strong>en</strong> leverde veelbelov<strong>en</strong>de resultat<strong>en</strong> op.<br />
In 1928 werd ook op grote schaal de waterkwaliteit<br />
van de Rijn <strong>en</strong> de Waal onderzocht.<br />
O m dat het water van het Merwedekanaal te<br />
zout bleef <strong>en</strong> steeds m eer zwev<strong>en</strong>d slib ging<br />
bevatt<strong>en</strong>, werd de keuze voor e<strong>en</strong> nieuwe waterbron<br />
steeds urg<strong>en</strong>ter.<br />
In 1925 had de directie van Geme<strong>en</strong>tewaterleiding<strong>en</strong><br />
h et provinciaal bestuur van<br />
U trecht <strong>en</strong> het Grootwaterschap Beoost<strong>en</strong> de<br />
<strong>Vecht</strong> gepolst om te zijner tijd e<strong>en</strong> regeling te<br />
treff<strong>en</strong> voor het gebruik van de plass<strong>en</strong> als<br />
drinkwaterbron. Maar ook ander<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong><br />
hun oog lat<strong>en</strong> vall<strong>en</strong> op de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />
Plas, zoals Bronwasser die, reeds eerder vermeld,<br />
in 1927 het plan opvatte om de Plas te<br />
dem p<strong>en</strong> met vuilnis uit de grote sted<strong>en</strong>.<br />
#*4as<br />
Bij de beslissing de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas niet<br />
te dem p<strong>en</strong> speelde naast natuurbehoud ook<br />
de sinds 1925 bek<strong>en</strong>de plann<strong>en</strong> van Amsterdam<br />
voor het winn<strong>en</strong> van drinkwater uit deze<br />
plas e<strong>en</strong> doorslaggev<strong>en</strong>de rol.<br />
Piass<strong>en</strong>plan<br />
In 1929 kwant Geme<strong>en</strong>tewaterleiding<strong>en</strong> met<br />
e<strong>en</strong> klein <strong>en</strong> e<strong>en</strong> groot plass<strong>en</strong>plan. Het kleine<br />
plan voorzag in de onttrekking van zes miljo<strong>en</strong><br />
kubieke m eter water per jaar, het grote<br />
in dertig miljo<strong>en</strong>. In beide gevall<strong>en</strong> zoud<strong>en</strong> de<br />
Loosdrechtse Plass<strong>en</strong> <strong>en</strong> Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas<br />
de functie krijg<strong>en</strong> van opslagreservoir voor<br />
ruwwaler (onbehandeld drinkwater - redactie)<br />
<strong>en</strong> word<strong>en</strong> aangevuld m et water uit de<br />
Bethunepolder. Zonodig zoud<strong>en</strong> de plass<strong>en</strong><br />
op peil word<strong>en</strong> gehoud<strong>en</strong> door het inlat<strong>en</strong><br />
van water uit de <strong>Vecht</strong> of het Merwedekanaal.<br />
Na onderhandeling<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> Amsterdam <strong>en</strong><br />
het Grootwaterschap Beoost<strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>, de<br />
waterschapp<strong>en</strong> van Breukeleve<strong>en</strong>, Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>,<br />
Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong> <strong>en</strong> de Bethune <strong>en</strong> het gem e<strong>en</strong>tebestuur<br />
van Loosdrecht werd op 25 juni<br />
1930 het Piass<strong>en</strong>contract getek<strong>en</strong>d, dat garandeerde<br />
dat ge<strong>en</strong> van de betrokk<strong>en</strong><strong>en</strong> nadeel<br />
100 TVE I v /ȣ. / 997
zou ondervind<strong>en</strong> van de onttrekking van water<br />
aan de L oosdrechtse Plass<strong>en</strong>. A m sterdam<br />
was al in 192'.) beg o n n <strong>en</strong> m et de uitvoering<br />
van het grote piass<strong>en</strong>plan, w aarvoor o n d e r and<br />
ere aan de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas e<strong>en</strong> pom pstation<br />
gebouw d werd m et e<strong>en</strong> leiding naar<br />
W eesperkarspel. Deze Plas was afgeslot<strong>en</strong> voor<br />
de scheepvaart <strong>en</strong> d aard o o r uiterm ate geschikt<br />
om als inlaatp u n t te d i<strong>en</strong><strong>en</strong>. In februari<br />
1932 kwam de installatie in b edrijf <strong>en</strong> de overgang<br />
van V echtw aterleiding n aar Piass<strong>en</strong>waterleiding<br />
betek<strong>en</strong>de het einde van h et zoulprobleem<br />
voor de A m sterdam se w atervoorzi<strong>en</strong>ing.<br />
In d at jaar bedroeg de w aterleverantie<br />
van W eesperkarspel aan de ruim 760.000 inw<br />
oners van A m sterdam m eer dan elf m iljo<strong>en</strong><br />
kubieke m eter. H ierm ee nam de Piass<strong>en</strong>waterleiding<br />
bijna e<strong>en</strong> d erd e van de A m sterdam <br />
se w atervoorzi<strong>en</strong>ing <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwart van het<br />
drinkw ater voor zijn rek<strong>en</strong>ing.<br />
M et de vervanging van V echtw ater d o o r Piass<strong>en</strong>w<br />
ater had de gem e<strong>en</strong>te A m sterdam er op<br />
gro n d van h et Piass<strong>en</strong>contract e<strong>en</strong> om vangrijke<br />
taak bijgekreg<strong>en</strong>: de kw aliteitsbewaking van<br />
de nieuwe bron. Sinds 1990 is G em e<strong>en</strong>tew aterlciding<strong>en</strong><br />
behalve w aterleverancier ook beh<br />
eerd e r <strong>en</strong> exploitant van e<strong>en</strong> g root aantal gem<br />
al<strong>en</strong>, sluiz<strong>en</strong>, duikers, dijk<strong>en</strong> <strong>en</strong> w aterkering<strong>en</strong><br />
die handhaving van h et w aterpeil in het<br />
L oosdrechtse gebied verzeker<strong>en</strong>.<br />
Uitbreiding Piass<strong>en</strong>waterleiding<br />
In de oorlogsjar<strong>en</strong> heeft G em e<strong>en</strong>tew aterleiding<strong>en</strong><br />
m et kunst <strong>en</strong> vliegwerk de w atertoevoer<br />
gaande k u n n <strong>en</strong> h o u d <strong>en</strong> . D oor de inundaties<br />
in 1939 <strong>en</strong> 1945 kwam vervuild <strong>Vecht</strong>w<br />
ater in de plass<strong>en</strong>. De oplossing werd gevond<br />
<strong>en</strong> d o o r w eer w ater uit h et M erw edekanaal<br />
te betrekk<strong>en</strong>.<br />
Na de oorlog w erkte G em e<strong>en</strong>tew aterleiding<strong>en</strong><br />
verder aan h et uitb reid<strong>en</strong> <strong>en</strong> verbeter<strong>en</strong><br />
van de Plass<strong>en</strong> w aterleiding. In 1948 kwam er<br />
e<strong>en</strong> plan om e<strong>en</strong> deel van de L o<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />
Plas uit te diep <strong>en</strong> <strong>en</strong> d o o r e<strong>en</strong> om dijking af te<br />
scheid<strong>en</strong> om h e t w ater te bescherm <strong>en</strong> teg<strong>en</strong><br />
v ero n trein ig in g <strong>en</strong> uit de om geving. Deze<br />
nieuw e W aterleidingplas zou d o o r e<strong>en</strong> kanaal<br />
rechtstreeks w ord<strong>en</strong> v erbond<strong>en</strong> m et het gemaal<br />
in de B ethunepolder. In 1957 w erd<strong>en</strong><br />
deze 123 hectare grote <strong>en</strong> acht m eter diepe<br />
W aterleidingplas <strong>en</strong> het bijb eh o r<strong>en</strong> d e W aterleidingkanaal<br />
in gebruik g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. Dat was<br />
precies op tijd, w ant de Piass<strong>en</strong>w aterleiding<br />
w erd steeds belangrijker voor A m sterdam . Al<br />
in 1956 w erd, via h et in 1954 vernieuw de<br />
pom pstation te W eesperkarspel, e<strong>en</strong> recordhoeveelheid<br />
w ater geleverd van bijna 25 miljo<strong>en</strong><br />
kubieke m eter, voor h et eerst m eer dan<br />
de helft van de totale w aterbehoefte van de<br />
hooldstad. D oor diverse oorzak<strong>en</strong> kon er in<br />
de navolg<strong>en</strong>de ja re n veel m in d er drinkw ater<br />
w ord<strong>en</strong> geproduceerd.<br />
O ndanks de isolatie van de ruw w aterbron<br />
bleef m <strong>en</strong> m et problem <strong>en</strong> kam p<strong>en</strong>. D o o re e n<br />
hoog fosfaatgehalte van het w ater uit de Béth<br />
u n e steeg de alg<strong>en</strong>groei in de W aterleidingplas,<br />
w aardoor de filters steeds vaker gereinigd<br />
m oest<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong>. D oor aanvulling m et<br />
slecht V echtw ater vervuild<strong>en</strong> de L oosdrechtse<br />
Plass<strong>en</strong> steeds m eer. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> 1958 <strong>en</strong> 1971 werd<strong>en</strong><br />
vele proev<strong>en</strong> gedaan om de kwaliteit van<br />
het w ater te v erbeter<strong>en</strong> <strong>en</strong> de alg<strong>en</strong> te bestrijd<strong>en</strong>.<br />
O m dat ook de w aterlevering d o o r alle<br />
p roblem <strong>en</strong> was teruggelop<strong>en</strong> tot circa twintig<br />
m iljo<strong>en</strong> kubieke m eter p e r jaar, w erd beslot<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> nieuw b edrijf voor de Piass<strong>en</strong>w aterleiding<br />
te bouw <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> efficiëntere w aterbehandeling<br />
<strong>en</strong> m et e<strong>en</strong> gro tere capaciteit.<br />
In okto b er 197.3 werd de eerste paal geslag<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> op 7 februari 1977 w erd<strong>en</strong> de nieuw e<br />
installaties te I.o<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> W eesperkarspel in<br />
gebruik g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. D oor de vergrote capaciteit<br />
was aanvulling m et nog m eer piass<strong>en</strong>w ater<br />
nodig. O m d at de V echt nog steeds m eer vervuild<br />
was dan h e t A m sterdam -R ijnkanaal werd<br />
e<strong>en</strong> transportleiding n aar dit kanaal aangelegd.<br />
O m de L oosdrechtse Plass<strong>en</strong> van goed<br />
w ater te k u n n <strong>en</strong> voorzi<strong>en</strong> m oest h et kanaalwater<br />
wel eerst gezuiverd w ord<strong>en</strong>. In 1983 kwam<br />
h et inlaatpom pstation voor h et A m sterdam -<br />
R ijnkanaal in bedrijf. De jaarcapaciteit van de<br />
W aterleidingplas kon d aard o o r w ord<strong>en</strong> opgevoerd<br />
tot 31 m iljo<strong>en</strong> kubieke m eter drinkw a<br />
ter.<br />
Nieuwe plann<strong>en</strong><br />
O m d at h e t drinkw aterverbruik nog steeds<br />
stijgt, is G em e<strong>en</strong>tew aterleiding<strong>en</strong> al w eer bezig<br />
m et nieuw e p lan n <strong>en</strong> om de capaciteit te<br />
vergrot<strong>en</strong> wat, o n d e r an d ere de realisatie van<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
toekomstige situatie<br />
Uitslagwater van de polder<br />
gebruikt voor de drink<br />
watervoorzi<strong>en</strong>ing<br />
i<br />
i<br />
Grot<strong>en</strong>deels water, ge<strong>en</strong><br />
(directe) functie voor de<br />
drinkwatervoorzi<strong>en</strong>ing<br />
lo<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
(Reservoir) t<strong>en</strong><br />
behoeve van de<br />
drinkwatervoorzi<strong>en</strong>ing<br />
x<br />
Windmol<strong>en</strong><br />
ass<strong>en</strong><br />
Gemaal/'pompstation<br />
Breukel<br />
N.fl.P. -4.00 ra<br />
Maarss<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> tweede W aterleidingplas in de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se<br />
Plas inhoudt. In 1994 is hierover e<strong>en</strong><br />
rapport versch<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1996 is de Milieu Effect<strong>en</strong><br />
Rapportage (MER) afgerond. Er is e<strong>en</strong><br />
voorkeursalternatief ontwikkeld dat rek<strong>en</strong>ing<br />
houdt m et de aspect<strong>en</strong>: natuurontwikkeling,<br />
winning van zand, het mak<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> depot<br />
voor m eerm olm , het uitzicht op de plas <strong>en</strong> de<br />
kost<strong>en</strong>.<br />
Als deze plann<strong>en</strong> gerealiseerd word<strong>en</strong> zal<br />
de gehele Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>se Plas nog lange tijd<br />
zijn weldadige rust behoud<strong>en</strong>.<br />
Bronn<strong>en</strong><br />
Toekomstige situatie waarbij<br />
al hel water u it de Béthunepolder<br />
naar de eerste<br />
én de tweede waterleidingplas<br />
wordt gepompt.<br />
H. Kosman, Drink<strong>en</strong> uit de Plas, 1888-1988 Honderd jaar Amsterdamse<br />
Piass<strong>en</strong>waterleiding. (Amsterdam 1988, Stadsdrukkerij<br />
Amsterdam)<br />
A. van Duin<strong>en</strong>, De archeologie van de Lo<strong>en</strong>derve<strong>en</strong>seplas, (Amsterdam<br />
1994, Geme<strong>en</strong>tewaterleiding<strong>en</strong> Afdeling Natuur<br />
<strong>en</strong> Terreinbeheer)<br />
102 I'VE 15e jrg. <strong>1997</strong>
De buit<strong>en</strong>plaats E ik<strong>en</strong>rode<br />
( ‘het Bos van H acke’) te Loosdrecht Piet Bakker<br />
Bescherm de buit<strong>en</strong>plaats<br />
De buit<strong>en</strong>plaats E ik<strong>en</strong>rode ligt in de bebouw <br />
de kom van Nieuvv-1 .oosdrecht tuss<strong>en</strong> het gem<br />
e<strong>en</strong>tehuis <strong>en</strong> de Sypekerk. H et com plex<br />
w ordt om slot<strong>en</strong> d o o r het Sint-A nnepad, de<br />
E m tinckhof, het zog<strong>en</strong>aam de Zwarte Pad <strong>en</strong><br />
de Nieuw I.oosdrechtsedijk. T er plaatse is het<br />
terrein beter bek <strong>en</strong> d als 'h et Bos van H acke”.<br />
H et in h et bos geleg<strong>en</strong> landhuis bezat reeds<br />
de status van rijksm onum <strong>en</strong>t. In 1996 zijn de<br />
overige gebouw <strong>en</strong> <strong>en</strong> het park aangew ez<strong>en</strong> als<br />
bescherm d rijksm onum <strong>en</strong>t. Dankzij de inzet<br />
van de Rijksdi<strong>en</strong>st voor de M onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong>zorg,<br />
de Stichting H istorisch G oed L oosdrecht <strong>en</strong><br />
de H istorische Kring L oosdrecht is nu de buit<strong>en</strong>plaats<br />
in zijn geheel bescherm d. A rchitect<br />
P.D. van Vliet <strong>en</strong> o n d erg etek <strong>en</strong> d e adviseerd<strong>en</strong><br />
de plaatselijke organisaties. Dit leidde tot het<br />
opstell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> toekom stvisie op de b u it<strong>en</strong> <br />
plaats, die d o o r de Stichting I listorisch G oed<br />
L oosdrecht g ep res<strong>en</strong> teerd w erd aan de gem<br />
e<strong>en</strong>teraad <strong>en</strong> e<strong>en</strong> g root aantal belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
uit de plaatselijke bevolking.<br />
De Stichting H istorisch G oed L oosdrecht<br />
stelt zich o n d erm eer t<strong>en</strong> doel cultuurhistorisch<br />
belangrijke goed er<strong>en</strong> in L oosdrecht te<br />
beh o u d <strong>en</strong> .<br />
In de visie w ordt e<strong>en</strong> beeld geschetst van de<br />
w aarde van E ik<strong>en</strong>rode, de k n elp u n t<strong>en</strong> , de gew<br />
<strong>en</strong>ste eindsituatie <strong>en</strong> de activiteit<strong>en</strong> die nodig<br />
zijn om die te bereik<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> plan van aanpak<br />
zijn deze activiteit<strong>en</strong> uitgesplitst in e<strong>en</strong><br />
deelplan voor de gebouw <strong>en</strong>, e<strong>en</strong> landschapsplan<br />
<strong>en</strong> e<strong>en</strong> n atu u rb eh eerp lan . D aarnaast zijn<br />
m aatregel<strong>en</strong> nodig in h et kader van de w aterhuishouding<br />
<strong>en</strong> h et recreatieve gebruik (ontsluiting)<br />
. U iteindelijk zal dit m oet<strong>en</strong> leid<strong>en</strong> tot<br />
e<strong>en</strong> integraal b eh eerp lan voor het gebied. P er<br />
deelplan w ordt aangegev<strong>en</strong> welke partij voor<br />
de uitvoering ingeschakeld zou k u n n <strong>en</strong> wand<br />
<strong>en</strong> <strong>en</strong> welke p lanning m ogelijk g eh an teerd<br />
zou k u n n <strong>en</strong> w ord<strong>en</strong>. Voor h et hele plan is e<strong>en</strong><br />
financiële onderbouw ing opgestelcl.<br />
A chtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s is h et buit<strong>en</strong> d o o r vier geiteraties<br />
van de fam ilie H acke van M ijnd<strong>en</strong> bew<br />
oond geweest. In 1975 h eelt de fam ilie haar<br />
landgoed verkocht aan BV G oördinatiebouw<br />
te N aard<strong>en</strong>, m et uitzondering van de grafkapel<br />
die in 1992 is overgedrag<strong>en</strong> aan de Stichting<br />
H istorisch Cioed L oosdrecht. O p de aan<br />
h et parkbos gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de w eiland<strong>en</strong>, die tot het<br />
landgoed b eh o o rd <strong>en</strong> , heeft B ouw m aatschappij<br />
Verwelius te H uiz<strong>en</strong> w oningbouw uitgevoerd.<br />
De g em e<strong>en</strong>te L oosdrecht w erd in 1994<br />
eig<strong>en</strong>aresse van h e t rester<strong>en</strong>de gedeelte van<br />
h et landgoed.<br />
U itgangspunt is d at de buit<strong>en</strong>plaats E ik<strong>en</strong>rode<br />
na m eer dan 20 jaar ernstige verw aarlozing<br />
nog steeds zeer de m oeite w aard is in cu ltu u r<br />
historisch <strong>en</strong> natuurw et<strong>en</strong>schappelijk opzicht.<br />
In cultuurhistorisch opzicht is het vroegere<br />
b u it<strong>en</strong> van de fam ilie H acke van M ijnd<strong>en</strong> zelfs<br />
van nationale betek<strong>en</strong>is. D oor het nem <strong>en</strong> van<br />
m aatregel<strong>en</strong>, gebaseerd op e<strong>en</strong> goed doordacht<br />
plan, is h et m ogelijk de belangrijkste<br />
w aard<strong>en</strong> te herstell<strong>en</strong>.<br />
H uidige situatie<br />
1let gehele com plex m aakt thans e<strong>en</strong> verpaup<br />
erd e indruk. E<strong>en</strong> duidelijke visie op de toekom<br />
stige functie van de diverse gebouw <strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
h et b eh eer van het park ontbreekt. Sinds 1975<br />
zijn de gebouw <strong>en</strong> <strong>en</strong> h et bos d o o r de vorige<br />
eig<strong>en</strong>aar verw aarloosd. D oordat er ge<strong>en</strong> toezicht<br />
was zijn del<strong>en</strong> van h et terrein aan vandalisme<br />
t<strong>en</strong> prooi gevall<strong>en</strong>. Zowel h et landhuis<br />
als h et koetshuis verker<strong>en</strong> bouw kundig in<br />
slechte staat; e<strong>en</strong> deel van h et landhuis is zelfs<br />
ingestort. O ok de grafkapel heeft ernstig geled<strong>en</strong><br />
van inbraak <strong>en</strong> vandalism e. De ijskelder is<br />
in 1975 m et zand dichtgegooid. Zelfs de klinkers<br />
van e<strong>en</strong> deel van de oprijlaan zijn verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
H et bos v ertoont vele tek<strong>en</strong><strong>en</strong> van achter-<br />
TVE 15ejrg. <strong>1997</strong> 103
I<br />
7<br />
Voorzijde van de buit<strong>en</strong>plaats, ca 1958.<br />
stallig o n d erh o u d . D oor storm <strong>en</strong> om gew aaide<br />
bom <strong>en</strong> zijn n o oit opgeruim d. E<strong>en</strong> deel van de<br />
w andelpad<strong>en</strong> is d o o r gebrek aan o n d e rh o u d<br />
verdw <strong>en</strong><strong>en</strong>. Vele g ro ep <strong>en</strong> struik<strong>en</strong> <strong>en</strong> bom <strong>en</strong><br />
zijn te sterk uitgegroeid (o.a. alle rhodod<strong>en</strong>d<br />
ro n g ro ep <strong>en</strong> ). Plaatselijk is e<strong>en</strong> alles overw<br />
oeker<strong>en</strong>de begroeiing van esdoorn, am erikaanse<br />
vogelkers <strong>en</strong> hulst ontstaan. Enige<br />
zichtass<strong>en</strong> zijn dichtgegroeid. De gazons zijn<br />
reeds vele ja re n niet gem aaid, w aardoor de<br />
bloem <strong>en</strong>rijkdom is verdw <strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> de vegetatie<br />
sterk is verruigd. De vijvers <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele slot<strong>en</strong><br />
zijn gedeeltelijk dichtgeslibd m et blad. O p<br />
hell<strong>en</strong>de gedeelt<strong>en</strong> (op de ijsberg <strong>en</strong> langs de<br />
slingervijver) is plaatselijk erosie o pgetred<strong>en</strong>.<br />
De familie Hacke van Mijnd<strong>en</strong><br />
_________<br />
H et landhuis is gebouw d in 1845-1846 in o p <br />
d rach t van d r ja n C onrad H acke (1814-1873).<br />
D aarna w oond<strong>en</strong> er: C onrad Jan H acke van<br />
M ijnd<strong>en</strong> (1847-1924), die b urgem eester van<br />
L oosdrecht was, Ja n Elias H acke van M ijnd<strong>en</strong><br />
(1888-1969), die van ca. 1910 tot 1914 in Heidelberg<br />
bosbouw stu d eerd e <strong>en</strong> zesti<strong>en</strong> orchidceënkass<strong>en</strong><br />
o p E ik<strong>en</strong>rode bouw de, <strong>en</strong> R.<br />
Fe<strong>en</strong>stra die gehuw d was m et de jo n g ste dochter<br />
van Jan Elias.<br />
Jan C onrad H acke stam de uit e<strong>en</strong> Duitse familie;<br />
hij was de zoon van e<strong>en</strong> p redikant die in<br />
B urgsteinfurt gebor<strong>en</strong> was. D oor zijn huwelijk<br />
m et de g efo rtu n eerd e jkvr. J.C.S. Elias o n t<br />
stond e<strong>en</strong> connectie m et de teg<strong>en</strong>over Eik<strong>en</strong>rode<br />
geleg<strong>en</strong> buit<strong>en</strong>plaats N ooit G edacht. In<br />
de fam ilie van jkvr. Elias kom <strong>en</strong> ook de nam<br />
<strong>en</strong> G eelvinck, Alewijn <strong>en</strong> Van de Poll voor.<br />
Tev<strong>en</strong>s was er e<strong>en</strong> connectie m et huize Bouwzicht,<br />
dat stond op de plaats w aar nu h et zusterhuis<br />
van de B euk<strong>en</strong>hof staat. Zowel N ooit<br />
G edacht als Bouwzicht zijn later eig<strong>en</strong>dom geweest<br />
van de fam ilie H acke. Ja n C onrad w oonde<br />
op Bouwzicht voordat E ik<strong>en</strong>rode w erd gebouw<br />
d <strong>en</strong> hij trok er zich w eer terug na h et<br />
huwelijk van zijn zoon. Dooi het hoog o p <br />
gaande geboom te vorm <strong>en</strong> deze drie aan elkaar<br />
gr<strong>en</strong> z<strong>en</strong> d e voorm alige buit<strong>en</strong>s in landschappelijk<br />
opzicht nog steeds e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>d<br />
<strong>en</strong> sam <strong>en</strong> h an g <strong>en</strong> d geheel in de bebouw de<br />
kom van L oosdrecht.<br />
104 'I'VE I 5e jrg. <strong>1997</strong>
De eerste ste<strong>en</strong> van het landhuis werd op 1I<br />
m aart 1845 gelegd d o o r jkvr.J.C.S. Elias; h et h u <br />
welijk vond plaats op 13 m aart 1845. O p 1 novem<br />
ber 1846 was de bouw van het huis voltooid.<br />
In 1856 koopt Jan C onrad H acke de am bachtsheerlijkheid<br />
van M ijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> de beide Loosd<br />
rech t<strong>en</strong> . Sindsdi<strong>en</strong> noem t hij zich H acke van<br />
M ijnd<strong>en</strong>. Tot de aan de am bachtsheerlijkheid<br />
verbond<strong>en</strong> recht<strong>en</strong> b e h o o rd <strong>en</strong> tolheffing<strong>en</strong>,<br />
de b <strong>en</strong>oem ing van p red ik an t<strong>en</strong> <strong>en</strong> am bt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>,<br />
twee bank<strong>en</strong> in de kerk <strong>en</strong> viswater in de<br />
<strong>Vecht</strong>. Tot de plicht<strong>en</strong> b e h o o rd <strong>en</strong> bestuurlijke<br />
tak<strong>en</strong>, o.a. h et h o u d <strong>en</strong> van rechtspraak.<br />
Jan C onrad H acke was d o cto r in de letter<strong>en</strong>.<br />
Hij had e<strong>en</strong> grote liefde voor Italië <strong>en</strong> bew<br />
ondering voor D ante. Hij m aakte lange reiz<strong>en</strong><br />
n aar Italië (o.a. e<strong>en</strong> studiereis in 1835) <strong>en</strong><br />
verrichtte in 1854/1855 kunstaankop<strong>en</strong> in Italië<br />
ter verfraaiing van E ik<strong>en</strong>rode. Hij had e<strong>en</strong><br />
verzam eling<strong>en</strong> schilderij<strong>en</strong> u it de oud-Italiaanse<br />
school. Zijn vrouw kocht veel antiek in<br />
N ederland.<br />
Jan C onrad H acke nodigde in de theekoepel<br />
(Turkse t<strong>en</strong>t) zijn literaire vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong>kring<br />
uit <strong>en</strong> trok zich h ier teru g om te w erk<strong>en</strong> aan<br />
zijn vertaling van D an te’s Divina C om m edia.<br />
Hij was op aansporing van J.L. t<strong>en</strong> Kate beg<br />
o n n <strong>en</strong> m et deze vertaling. H et werk is uitgegev<strong>en</strong><br />
in drie del<strong>en</strong> <strong>en</strong> geïllustreerd m et h o u t<br />
gravures van Gustave D oré.<br />
Tot zijn gast<strong>en</strong> b eh o o rd <strong>en</strong> o.a. de rom ansch<br />
rijfster G c c rtru id a (T ruitje) B osboom -<br />
Toussaint <strong>en</strong> h aar echtg<strong>en</strong>oot de schilder Johannes<br />
B osboom (die veel in L oosdrecht<br />
schilderde; H aagse School), Nicolaas Beets,<br />
E.J. Potgieter, prof. D o n d ers (oogarts te<br />
U trecht), m r G. van T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong> (burgem eester<br />
van A m sterdam , was gehuw d m et de d o ch <br />
ter van J.C. H acke) <strong>en</strong> de Italiaanse kolonel<br />
C.A. Vecchi (letterkundige <strong>en</strong> adjudant van<br />
G aribaldi). Truitje Bosboom -Toussaint karakteriseerde<br />
E ik<strong>en</strong>rode als "e<strong>en</strong> allerheerlijkst<br />
aangelegd b u it<strong>en</strong> ”.<br />
In 1860 w erd in het park e<strong>en</strong> eig<strong>en</strong> grafkapel<br />
gebouw d; de laatste H acke is h ier in 1969 bijgezet.<br />
H et “begraf<strong>en</strong>ispad”, w aarover de familieled<strong>en</strong><br />
hun laatste gang m aakt<strong>en</strong>, liep vanaf<br />
h et huis via de oranjerie langs de n o o rd rand<br />
van het park in oostelijke richting n aar de<br />
grafkapel.<br />
y m<br />
* W ”<br />
&.-V 1<br />
• •<br />
i :<br />
WÊÊÊ<br />
Ajb. 2. De ruin de Nieuw Loosdrechtsedijk geleg<strong>en</strong> Turkse<br />
t<strong>en</strong>t is in 1930 afgebrok<strong>en</strong>. De verticale ban<strong>en</strong> van het<br />
t<strong>en</strong>tdoek war<strong>en</strong> afwissel<strong>en</strong>d oud rose <strong>en</strong> witgekleurd.<br />
Cultuurhistorische waarde<br />
L andhuis <strong>en</strong> park zijn als e<strong>en</strong>heid ontw orp<strong>en</strong>,<br />
m ogelijk d o o r de befaam de J.D. Z ocher jr.,<br />
die zowel arch itect als landschapsarchitect<br />
was. Z ekerheid bestaat hierover niet d aar er<br />
ge<strong>en</strong> tek <strong>en</strong> in g <strong>en</strong> zijn teruggevond<strong>en</strong>. Mevrouw<br />
E.D.M . Plooij-C uipers, a c h te rk le in <br />
d o ch ter van (tin C onrad Hacke, schreef in<br />
1990 e<strong>en</strong> artikel m et de titel “H erinnering<strong>en</strong><br />
aan E ik<strong>en</strong>rode”. Zij verm eldt in dit artikel uitdrukkelijk:<br />
“H et park w erd d o o r de tuinarchitect<br />
Z ocher ontw orp<strong>en</strong>." H et landhuis vertoont<br />
e<strong>en</strong> opvall<strong>en</strong>de gelijk<strong>en</strong>is m et h et landhuis<br />
M ol<strong>en</strong>bosch in Zeist, dat tuss<strong>en</strong> 1836 <strong>en</strong><br />
1838 d o o r J.D . Z ocher jr. w erd gebouw d, <strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> pres<strong>en</strong>tatietek<strong>en</strong>ing van e<strong>en</strong> klein landhuis<br />
o f villa in neoclassicisische stijl uit h et archief<br />
van J.D. Z ocher jr. Volg<strong>en</strong>s de eerste<br />
ste<strong>en</strong> was de “bouw m eester” J. Streefkerk. Verm<br />
oedelijk slaat deze aan duiding op de aan n e<br />
mer, h e t tim m erbedrijf Streefkerk, d at ja re n <br />
lang in L oosdrecht gevestigd was. De hypothes<strong>en</strong><br />
dat h et landhuis e<strong>en</strong> kopie zou zijn van<br />
e<strong>en</strong> huis dat J.C. H acke op e<strong>en</strong> van zijn reiz<strong>en</strong><br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong><br />
105
,-i.A - i f i ' * ' V 'i<br />
"V.-<br />
Grajkapel op Eik<strong>en</strong>rode.<br />
it-...*<br />
riiafejj<br />
v- . r1/ r ?#1 y & i **l*<br />
. ; ■ ? » • • • • 1<br />
in Italië had gezi<strong>en</strong> dan wel van e<strong>en</strong> afbeelding<br />
in e<strong>en</strong> Italiaans o f A m erikaans tijdschrift<br />
zijn niet bevestigd.<br />
Behalve h et landhuis w ar<strong>en</strong> op de b u it<strong>en</strong> <br />
plaats de volg<strong>en</strong>de bouw w erk<strong>en</strong> aanwezig:<br />
oranjerie (vóór 1871 uitgebreid m et koetshuis,<br />
koetsiersw oning, paard<strong>en</strong>stal <strong>en</strong> m achinekam<br />
er), theekoepel (Turkse t<strong>en</strong> t), m oestuin<br />
m et zesti<strong>en</strong> kass<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuinm uur, <strong>en</strong>ige<br />
brugg<strong>en</strong>, grafkapel, ijskelder annex wijnkelder,<br />
tuinm answ oning, boerderij, diverse m arm<br />
er<strong>en</strong> b eeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> tuinvaz<strong>en</strong> die U acke in Italië<br />
had gekocht <strong>en</strong> e<strong>en</strong> fontein m et beeld <strong>en</strong>groep.<br />
C urieus was de luchtw achttor<strong>en</strong>, die na<br />
1950 op E ik<strong>en</strong>rode gebouw d is in h et kader<br />
van de K oude O orlog. Deze van geprefabric<br />
e erd e b e to n n e n raatb o u w -elem <strong>en</strong> t<strong>en</strong> gebouw<br />
de tor<strong>en</strong> fungeerde als w aarnem ingspost<br />
voor laagvlieg<strong>en</strong>de vliegtuig<strong>en</strong> u it h et oost<strong>en</strong>.<br />
In 1964 w erd de to r<strong>en</strong> afgebrok<strong>en</strong>.<br />
M etuitzonderingvan hetlandhuis, o ran jerie/<br />
koetshuis <strong>en</strong> fam iliegrafkapel zijn alle bouw <br />
w erk<strong>en</strong> verdw <strong>en</strong><strong>en</strong>. H et m arm er<strong>en</strong> C hristusbeeld<br />
is in 1984 uit de grafkapel overgebracht<br />
n aar de oud-katholieke kerk te H ilversum .<br />
Het park bezit e<strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>de stru ctu u r <strong>en</strong><br />
vele bijzondere oude bom <strong>en</strong>. De aanleg wijst<br />
op e<strong>en</strong> m eesterhand. H et park is in h et m idd<strong>en</strong><br />
van de 19e eeuw aangelegd in landschapsstijl.<br />
H et rechthoekige landhuis ligt<br />
c<strong>en</strong>traal in hel park: o ran jerie/k o etsh u is <strong>en</strong><br />
grafkapel ligg<strong>en</strong> terzijde. Zowel aan de voorals<br />
aan de achterzijde van het landhuis ligg<strong>en</strong><br />
o p <strong>en</strong> ruim t<strong>en</strong> die d o o r couliss<strong>en</strong> zijn om gev<strong>en</strong>.<br />
Aan de voorzijde (westzijde) bestaat de<br />
o p <strong>en</strong> ruim te uit e<strong>en</strong> glooi<strong>en</strong>d gazon m et e<strong>en</strong><br />
kleine ronde vijver. De op<strong>en</strong> ruim te aan de<br />
achterzijde (oostzijde) bestaat uit e<strong>en</strong> grote<br />
slingervijver m et eilandje, die aan de oostzijde<br />
w ordt begr<strong>en</strong>sd d o o r twee heuvels. In de bij<br />
de grafkapel geleg<strong>en</strong> heuvel bevindt zich e<strong>en</strong><br />
ijskelder. T<strong>en</strong> n o o rd <strong>en</strong> van de ijskelder ligt<br />
e<strong>en</strong> derd e kleine ro n d e vijver. De couliss<strong>en</strong><br />
bestaan uit g ro ep <strong>en</strong> rh o d o d <strong>en</strong> d ro n <strong>en</strong> conifer<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> d erde, d o o r loofbom <strong>en</strong> begr<strong>en</strong>sde<br />
o p <strong>en</strong> ruim te ligt aan de zuidzijde van het huis.<br />
Deze ligt in h et verl<strong>en</strong>gde van de B rem laan in<br />
de aan gr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>de nieuwbouw. O ver alle drie<br />
g<strong>en</strong>oem de o p <strong>en</strong> ruim t<strong>en</strong> lop<strong>en</strong> zichtlijn<strong>en</strong>.<br />
B ov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> was e r e<strong>en</strong> zichtas in noordw estelijke<br />
richting n aar de oranjerie.<br />
De h o o fd in g an g vanaf de N ieuw Loosdrechtsedijk<br />
bestaat uit e<strong>en</strong> slinger<strong>en</strong>de oprijlaan.<br />
V anaf de ingang kon m <strong>en</strong> langs e<strong>en</strong><br />
g roep eik<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> m ajestueuze g roep van vijf<br />
bru in e beuk<strong>en</strong> over hel gazon m et de kleine<br />
ro n d e vijver kijk<strong>en</strong>d m ete<strong>en</strong> de voorgevel van<br />
h et huis zi<strong>en</strong>. T hans is deze zichtlijn dichtgegroeid.<br />
De m et klinkers bestrate oprijlaan bevatte<br />
e<strong>en</strong> lus: hierover kond<strong>en</strong> de koets<strong>en</strong><br />
voorrijd<strong>en</strong>. Van h et zuidelijk deel van de lus<br />
zijn de klinkers na 1975 verdw <strong>en</strong><strong>en</strong>, w aardoor<br />
h et pad vrijwel o n begaanbaar is gew ord<strong>en</strong>.<br />
De lan<strong>en</strong> bestaan uit zom ereik, beuk <strong>en</strong> linde.<br />
O pvall<strong>en</strong>d is e<strong>en</strong> slinger<strong>en</strong>de beuk<strong>en</strong>laan die<br />
vanaf de hoofdingang d o o r h et bos in de richting<br />
van h et huis loopt. Bij e<strong>en</strong> grote groep<br />
van ach t lind<strong>en</strong> aan de zuidwestzijde van h et<br />
huis kom t deze beuk<strong>en</strong>laan sam <strong>en</strong> m et de zuidelijke<br />
lus van de oprijlaan <strong>en</strong> e<strong>en</strong> recht eik<strong>en</strong>laantje<br />
dat afbuigt n aar h et Zwarte Pad.<br />
In h et park zijn vele oude bom <strong>en</strong> aanwezig.<br />
Daarbij k u n n <strong>en</strong> drie leeftijdsklass<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong><br />
o n d erscheid<strong>en</strong>, die co rresp o n d er<strong>en</strong> m et de<br />
aktiviteit<strong>en</strong> van drie g<strong>en</strong>eraties van de fam ilie<br />
H acke. De leeftijdsklass<strong>en</strong> van de bont<strong>en</strong> zijn<br />
106 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
a l P ? * - . a , ; *.*■ - .
■<br />
- * V > -‘ .r.<br />
‘V * > •‘•:<br />
" i a<br />
jaf, ekster, vlaamse gaai, koolmees, pimpelmees<br />
<strong>en</strong> zwartkoptuinfluiter. Tot voor <strong>en</strong>kele<br />
jar<strong>en</strong> bloedde er e<strong>en</strong> kleine kolonie blauwe<br />
reigers op Eik<strong>en</strong>rode. In e<strong>en</strong> aangr<strong>en</strong>z<strong>en</strong>d<br />
bos broed<strong>en</strong> o.a. ook havik, goudvink <strong>en</strong> wielewaal,<br />
vroeger ook nachtegaal.<br />
Van de hier voorkom <strong>en</strong>de zoogdier<strong>en</strong> zijn<br />
eekhoorn <strong>en</strong> vos vermeld<strong>en</strong>swaard; soms<br />
wordt e<strong>en</strong> ree waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>.<br />
Op Eik<strong>en</strong>rode is in 1994 de aanwezigheid<br />
van vijf soort<strong>en</strong> vleermuiz<strong>en</strong> vastgesteld: rosse<br />
vleermuis (twee kraamkolonies in oude beuk<strong>en</strong>),<br />
watervleermuis (kraamkolonie in oude<br />
eik), laatvlieger, ruige dwergvleermuis <strong>en</strong> gewone<br />
dwergvleermuis. Ev<strong>en</strong>tueel kan de ijskelder<br />
geschikt gemaakt word<strong>en</strong> als winterverblijfplaats<br />
voor vleermuiz<strong>en</strong>.<br />
In 1994 zijn diverse exem plar<strong>en</strong> van de<br />
ringslang waarg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>. Voorts kleine watersalamander,<br />
bruine kikker <strong>en</strong> pad. Bov<strong>en</strong> de<br />
vijvers vlieg<strong>en</strong> regelmatig libell<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong><br />
fladder<strong>en</strong> hier verscheid<strong>en</strong>e vlindersoort<strong>en</strong><br />
rond, die nog niet op naam zijn gebracht.<br />
Voorzijde Eik<strong>en</strong>rode.<br />
- "'■■ * '* -<br />
Besluit<br />
zijn indertijd 10.000 boll<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kleinbloemige<br />
gele narcis aangeplant), bonte crocus,<br />
sneeuwklokje (deels met gevulde bloem <strong>en</strong>),<br />
groot sneeuwklokje, blauw druifje <strong>en</strong> Siberische<br />
sterhyacint. Lelietje-van-dal<strong>en</strong> is vermoedelijk<br />
ook deels aangeplant.<br />
Eik<strong>en</strong>rode vervult e<strong>en</strong> oasefunctie voor verscheid<strong>en</strong>e<br />
bijzondere diersoort<strong>en</strong>. Vele vogelsoort<strong>en</strong><br />
die k<strong>en</strong>m erk<strong>en</strong>d zijn voor oud parkbos<br />
broed<strong>en</strong> hier, o.a. bosuil, buizerd, grote<br />
bonte specht, gro<strong>en</strong>e specht, boomklever,<br />
boomkruiper, heggemus, winterkoning, roodbotst,<br />
vink, merel, zanglijster, tortelduif, tjift-<br />
Uit de gang van zak<strong>en</strong> rond de buit<strong>en</strong>plaats<br />
Eik<strong>en</strong>rode blijkt hoe historische ver<strong>en</strong>iging<strong>en</strong><br />
invloed kunn<strong>en</strong> uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong> op de bescherming<br />
van het erfgoed in hun eig<strong>en</strong> omgeving.<br />
Nadat hel complex was aangewez<strong>en</strong> als rijksmonum<strong>en</strong>t<br />
heeft de gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht<br />
opdracht verle<strong>en</strong>d aan het adviesbureau Mas<br />
koning voor het opstell<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> plan voor<br />
restauratie van landhuis <strong>en</strong> koetshuis, e<strong>en</strong><br />
nieuwbouwlokatie in de voormalige moestuin<br />
<strong>en</strong> de herinrichting van het park. Nadat dit<br />
plan is uitgevoerd zull<strong>en</strong> de Loosdrechtse bevolking<br />
<strong>en</strong> ongetwijfeld ook vele bezoekers<br />
van elders kunn<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> van dit<br />
waardevolle cultuur- <strong>en</strong> natuurm onum <strong>en</strong>t.<br />
108 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
J o n k h e e r H e n ri van Sypesteyn<br />
<strong>en</strong> het oude hek van Hoek<strong>en</strong>burg<br />
C.L. van der Leer<br />
E<strong>en</strong> korte pelgrimage vooraf<br />
D <strong>en</strong> Haag, juli 1995. E<strong>en</strong> lom e w arm te rust<br />
doodstil op de verw eerde, h ier <strong>en</strong> d aar scheefgezakte<br />
zerk<strong>en</strong> van de m eer dan zes eeuw <strong>en</strong><br />
oude begraafplaats O ud Eik <strong>en</strong> D uin<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong>kele hoge, krom gegroeide eik pro b eert tevergeefs<br />
de verw eerde g rafm onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong> te bescherm<br />
<strong>en</strong> teg<strong>en</strong> h et o n b arm h artig helle zonlicht.<br />
Z onlicht dat nieuw sgierig klim t over elke<br />
ste<strong>en</strong> <strong>en</strong> onbeschaam d b in n <strong>en</strong> d rin g t d o o r ied<br />
ere spleet in de bijna uite<strong>en</strong>vall<strong>en</strong>de graftom<br />
b<strong>en</strong>. E <strong>en</strong> eeuw <strong>en</strong>oude k ap elru ïn c die<br />
sinds het ein d van de 1(>e eeuw als e<strong>en</strong> verstild<br />
d eco r aan de ran d van deze d o d <strong>en</strong> ak k er staat<br />
heeft toch nog e<strong>en</strong> belangrijke laak. Als e<strong>en</strong><br />
postunie troost verdeelt hij zorgvuldig zijn weldadige<br />
schaduw over de w eggeslet<strong>en</strong> opschrift<strong>en</strong><br />
op de ligg<strong>en</strong>de zerk<strong>en</strong>. Die h add<strong>en</strong> de h e r<br />
in n erin g lev<strong>en</strong>d m oet<strong>en</strong> h o u d <strong>en</strong> aan deg<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
die h ier aan de aarde w erd<strong>en</strong> loevertrouw d.<br />
En daar, bijna aan d e rand van die steeds vager<br />
w ord<strong>en</strong>de schaduw ligt h et doel van m ijn<br />
korte pelgrim age. E<strong>en</strong> og<strong>en</strong>schijnlijk verget<strong>en</strong><br />
plekje: de sobere grafzerk van jo n k h eer Catharinus<br />
H <strong>en</strong>ri C ornells Ascanius van Sypesteyn.<br />
O ok zijn naam is nog slechts m et veel<br />
m oeite te lez<strong>en</strong>. V erder vet raadt niets d at hier<br />
de m an ligt die tijd<strong>en</strong>s zijn lev<strong>en</strong> bezet<strong>en</strong> was<br />
van eerbied voor h et verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> dus e<strong>en</strong> verw<br />
oed verzam elaar w erd van o u d h ed <strong>en</strong> . Zo<br />
kwam het dat uiteindelijk hij h et oude hek<br />
van de V oorburgse buit<strong>en</strong>plaats H oek <strong>en</strong> b u rg<br />
red d e van de sloop. Dat g ebeurd e in 191 E<br />
Jonkheer H<strong>en</strong>ri van Sypesteyn<br />
Jonkheer C atharinus H <strong>en</strong>ri C ornells Ascanius<br />
van Sypestevn w ordt op 14 d ecem b er 1857 geb<br />
o r<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> deftig huis te D<strong>en</strong> Haag. I lij was<br />
h e t d erd e kind m aar de <strong>en</strong>ige zoon van<br />
ouders die beid<strong>en</strong> uit e<strong>en</strong> respectabel geslacht<br />
stam m <strong>en</strong>: jo n k h eer Jan W illem van Sypesteyn<br />
<strong>en</strong> jonkvrouwe A driana W ilhelm ina van Vredcn<br />
b u rch . Van zijn vader erfde hij de bevlog<strong>en</strong>heid<br />
voor h et verled<strong>en</strong> <strong>en</strong> voor zijn fam i<br />
liegeschied<strong>en</strong>is in h et bijzonder. Hij trad al<br />
jong in de voetspor<strong>en</strong> van zijn vader to<strong>en</strong> hij<br />
zich ging toelegg<strong>en</strong> op h et verzam el<strong>en</strong> <strong>en</strong> ord<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> van handschrift<strong>en</strong>, p o rtrett<strong>en</strong> , oude<br />
curiosa <strong>en</strong> zeldzaam hed<strong>en</strong>. Van zijn m oeder<br />
erfde hij plichtsbesef <strong>en</strong> e<strong>en</strong> ijzer<strong>en</strong> doorzettingsverm<br />
og<strong>en</strong> dat w einig ruim te liet voor and<br />
er<strong>en</strong> die zijn ideal<strong>en</strong> doorkruist<strong>en</strong>. Dat d o o r<br />
zettingsverm og<strong>en</strong> kwam hem goed van pas,<br />
w ant al snel w erd zijn lev<strong>en</strong> volledig beheerst<br />
d o o r één grote passie w aaraan hij zijn hele lev<strong>en</strong><br />
zon opoffer<strong>en</strong>: de herbouw van zijn voorvaderlijke<br />
kasteel.<br />
Dit kasteel stond in lang vervlog<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong> in<br />
de drassige Sype te L oosdrecht, aan de rand<br />
van de laaggeleg<strong>en</strong> gro n d w aar h et w ater<br />
d o o rh e<strong>en</strong> 'sijpelde' om zo de slotgracht van<br />
voldo<strong>en</strong>de w ater te voorzi<strong>en</strong>. O m streeks 1400<br />
werd het kasteel verwoest d o o r e<strong>en</strong> vijandelijke<br />
overval vanuit h et naburige M ijnd<strong>en</strong>. H et<br />
werd herbouw d, w eer verwoest, w eer h erbouw<br />
d <strong>en</strong> nogm aals verwoest. In de 17e eeuw<br />
w ar<strong>en</strong> de ruïnes van het verw oeste kasteel<br />
voorgoed van de aardbodem verdw <strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
daarm ee de laatste zichtbare h erin n erin g aan<br />
het stamslot. Vanwaar die herbouw visio<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
na bijna drie vervlog<strong>en</strong> eeuw <strong>en</strong>? H et besef<br />
stam h o u d er te zijn, dru k te zwaar op Jonkheer<br />
H <strong>en</strong>ri. M aar de tijd verstreek, hij bleef ongehuwd<br />
<strong>en</strong> dus kinderloos. W ilde hij als stam <br />
h o u d er toch e<strong>en</strong> duidelijke daad stell<strong>en</strong>? E<strong>en</strong><br />
daad die iets tastbaars zou terughal<strong>en</strong> uit de<br />
fam iliehistorie, <strong>en</strong> tegelijkertijd zijn geslacht<br />
zichtbaar kon d o <strong>en</strong> voortlev<strong>en</strong> in de h erin n e<br />
ring van de k om <strong>en</strong>de eeuw<strong>en</strong>?<br />
In het voorjaar van 1884 had Jonkheer H <strong>en</strong>ri<br />
e<strong>en</strong> bezoek gebracht aan (Nieuw-) Loosdrecht.<br />
D aar h o o rd e hij hoe in de volksverhal<strong>en</strong><br />
het oude slot Sypesteyn nog voortleefde.<br />
En in de kadastrale leggers op h et g em e<strong>en</strong>tehuis<br />
bleek h e t terrein w aar h et oude kasteel<br />
TV F, I ïejrg. <strong>1997</strong> 109
m m I<br />
NsüK<br />
m é p :<br />
begin was veelbelov<strong>en</strong>d. Bij de onmiddellijk<br />
begonn<strong>en</strong> opgraving<strong>en</strong> blek<strong>en</strong> de fundam <strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
van de kasteelgebouw<strong>en</strong> <strong>en</strong> de duidelijke<br />
spor<strong>en</strong> van de oorspronkelijke gracht<strong>en</strong>, beschoeiing<strong>en</strong>,<br />
brugg<strong>en</strong> <strong>en</strong> terrein<strong>en</strong> nog verrass<strong>en</strong>d<br />
gaaf in de grond aanwezig te zijn. De<br />
herbouw kon op basis van de oude fundam <strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
gerealiseerd word<strong>en</strong>.<br />
Maar voordat die herbouw van het kasteel<br />
zelf begon, zag de jonkheer kans om op de teruggevond<strong>en</strong><br />
terrein<strong>en</strong> zijn andere ideaal te<br />
verwez<strong>en</strong>lijk<strong>en</strong>: de reconstructie van e<strong>en</strong><br />
‘Oud-Nederlandsche tuin’. En daarm ee kom<strong>en</strong><br />
we dan op het spoor van het oude Voorburgse<br />
Hoek<strong>en</strong>burghek.<br />
Van Sypesteyn <strong>en</strong> de ‘O ud-N ederlandsche<br />
tuinkunst’<br />
m<br />
e w-<br />
iSPSi<br />
i■ i<br />
De ruïne van de kerk van Eik <strong>en</strong> Duin<strong>en</strong> in de 18e eeuzu.<br />
Linksvoor de ruïne vindt e<strong>en</strong> begraf<strong>en</strong>isplechtigheid<br />
plaats, rechtsonder kniel<strong>en</strong> bedevaartgangers.<br />
vermoedelijk had gestaan gemakkelijk terug<br />
te vind<strong>en</strong>. Weliswaar was de grond inmiddels<br />
gesplitst in verschill<strong>en</strong>de percel<strong>en</strong> <strong>en</strong> bebouwd<br />
m et boer<strong>en</strong>woning<strong>en</strong>, m aar het geheel<br />
was goed herk<strong>en</strong>baar. De mooiste verrassing<br />
vorm d<strong>en</strong> echter de w ap<strong>en</strong>st<strong>en</strong><strong>en</strong> die zijn voorvader<br />
Cornelis Ascanius in 1664 had lat<strong>en</strong> mak<strong>en</strong>.<br />
Die voorvader had in die tijd ook plann<strong>en</strong><br />
gem aakt om het kasteel weer in oude gedaante<br />
te herbouw<strong>en</strong>. De vernieling<strong>en</strong> door<br />
plunder<strong>en</strong>de Franse troep<strong>en</strong> in 1672 hadd<strong>en</strong><br />
dat echter verhinderd. Maar die wap<strong>en</strong>st<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> er nog, in het bezit van burgem eester<br />
Hacke van Mijnd<strong>en</strong>. En die gaf de st<strong>en</strong><strong>en</strong><br />
zomaar spontaan cadeau aan jonkheer H<strong>en</strong>ri.<br />
De jonkheer besefte dat hij op dat m om <strong>en</strong>t de<br />
eerste st<strong>en</strong><strong>en</strong> van zijn herbouwvisio<strong>en</strong> concreet<br />
in beide hand<strong>en</strong> hield. Het duurde nog<br />
tot 1901 voor de hij de voorvaderlijke grond<br />
vrijwel geheel had aangekocht <strong>en</strong> de realisering<br />
van zijn droom ter hand kon nem <strong>en</strong>. H et<br />
Omstreeks 1902 begon de jonkheer met de<br />
aanleg van e<strong>en</strong> park <strong>en</strong> e<strong>en</strong> tuin in de stijl van<br />
de 16e <strong>en</strong> 17e eeuw. Op zijn voorvaderlijke<br />
grond wil hij, rondom het nog te herbouw<strong>en</strong><br />
kasteel, lat<strong>en</strong> zi<strong>en</strong> hoe zo’n Oud-Nederlandse<br />
tuin n u nog had kunn<strong>en</strong> zijn als het met piëteit <strong>en</strong><br />
veel liefde zo goed do<strong>en</strong>lijk in stand gehoud<strong>en</strong> was.<br />
Bij de reconstructies maakte Van Sypesteyn<br />
gebruik van zijn grote collectie 16e- <strong>en</strong> 17eeeuwse<br />
afbeelding<strong>en</strong> die hij inmiddels had<br />
verzameld.<br />
Als eerste werd het park aangelegd, direct<br />
buit<strong>en</strong> de kasteelgracht, in 17e-eeuwse stijl<br />
met rechte pad<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> lindelaan die uitlop<strong>en</strong>d<br />
op e<strong>en</strong> bos, <strong>en</strong> veel bijzondere boomsoort<strong>en</strong>.<br />
Daarna volgde de aanleg van voorplein<br />
<strong>en</strong> slottuin. H et voorplein kreeg het 16eeeuwse<br />
uiterlijk m et vierkante grasvlakk<strong>en</strong>,<br />
e<strong>en</strong> waterput <strong>en</strong> <strong>en</strong>kele schaduwrijke bom<strong>en</strong><br />
als kastanje, linde <strong>en</strong> eik. De 16e-eeuwse slottuin<br />
kwam uiteraard binn<strong>en</strong> de bescherm ing<br />
van de kasteelgracht te ligg<strong>en</strong>. Deze tuin werd<br />
ontgev<strong>en</strong> door hag<strong>en</strong> <strong>en</strong> loofgang<strong>en</strong>, met<br />
daarbinn<strong>en</strong> symmetrische bloemvakk<strong>en</strong> omrand<br />
door buxushaagjes. Ook de kunstig geknipte<br />
buxusvormbom<strong>en</strong> zijn symmetrisch in<br />
deze tuin aangebracht. Van de geplande kruid<strong>en</strong>tuin<br />
<strong>en</strong> middeleeuwse boom gaard met<br />
(gras)zod<strong>en</strong>bank <strong>en</strong> bron of fontein werd<br />
echter niet veel gerealiseerd. Op de bedoelde<br />
plek naast het kasteel werd<strong>en</strong> nog wel <strong>en</strong>kele<br />
oudere appel- <strong>en</strong> peersoort<strong>en</strong> geplant, maar<br />
110<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
....<br />
jonkheer H<strong>en</strong>ri van Sypesteyn in<br />
zijn ‘Oud-Nederlandsehe tuin ’<br />
met zijn twee hond<strong>en</strong>, ra 1930.<br />
d aar is h et hij geblev<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> d o o lh o f kwam er<br />
wel,-in 17e-eeuwse trant, opgebouw d uit beuk<strong>en</strong>hag<strong>en</strong>,<br />
aangelegd op e<strong>en</strong> eilandje naast<br />
het park.<br />
In 1907 war<strong>en</strong> de voornaam ste tuindel<strong>en</strong><br />
aangelegd <strong>en</strong> kon de jo n k h eer zich ev<strong>en</strong> in<br />
alle rust gaan w ijd<strong>en</strong> aan het schrijv<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
boek over de N ederlandse tuinhislorie. Z o’n<br />
boek vond hij d rin g <strong>en</strong> d nodig. W ant, zo<br />
schreef hij: is het met verwonderlijk Aal in tie Nederland<strong>en</strong>,<br />
die eeuw<strong>en</strong>lang e<strong>en</strong> zoo voorname //laats<br />
innam<strong>en</strong> bij tie beoef<strong>en</strong>ing van d<strong>en</strong> tuinbouw, wier<br />
tuinarchitectuur steeds de bewondering mm de naburige<br />
land<strong>en</strong> opwekte die h<strong>en</strong> navolgd<strong>en</strong>, dat hier<br />
ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel boekwerk bestaat, dat, zel/s onvolledig,<br />
e<strong>en</strong> beeld geep van de geschiedkundige ontwikkeling<br />
van deze beide zoo belangrijke uiting<strong>en</strong> van kunst<br />
<strong>en</strong> nijverheid, in de. Noordelijke <strong>en</strong> Zuidelijke Nederland<strong>en</strong>?<br />
(...) Nog e<strong>en</strong> reil<strong>en</strong> bestond er voor mij om<br />
het uil te gev<strong>en</strong>. En die was om de k<strong>en</strong>nis omtr<strong>en</strong>t de<br />
oude Nederlandsche hun<strong>en</strong> wat meer in ons land te<br />
verlooid<strong>en</strong>. Het boek, getiteld 'O ud-N ederlandse<br />
T uinkunst' kwam in 1910 gereed. H et bleek<br />
e<strong>en</strong> tinieke publicatie: h e t eerste boek in N e<br />
derlan d d at op deskundige <strong>en</strong> boei<strong>en</strong>d-helder<br />
geschrev<strong>en</strong> wijze e<strong>en</strong> geschiedkundig overzicht<br />
geeft van de Nederlandsche tuinarchitectuur<br />
van de 15de lot de 19de eeuw. V erder bevat het<br />
111 afbeelding<strong>en</strong> bijna alle g<strong>en</strong>om<strong>en</strong> naar nog<br />
niet eerder gereproduceerde Nederlandsche schilderij<strong>en</strong>,<br />
miniatur<strong>en</strong>, leeh<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, pr<strong>en</strong>t<strong>en</strong> of voorwerp<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> in origineele opnam<strong>en</strong>. Veel tuin-hislorische<br />
inzicht<strong>en</strong> die de Jonkheer in zijn boek beschreef,<br />
h ad d <strong>en</strong> inm iddels concrete vorm gekreg<strong>en</strong><br />
in zijn eig<strong>en</strong> tuin. M aar de kroon op<br />
zijn tuinreconstruclie ontb rak nog. Dat m oest<strong>en</strong><br />
de hekk<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> die, zoals hij in zijn<br />
boek schreef, e<strong>en</strong> wez<strong>en</strong>lijk o n d erd eel vorm<br />
<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> historische tuin.<br />
Van Sypesteyn <strong>en</strong> de hekk<strong>en</strong> in de<br />
tuinkunst<br />
E<strong>en</strong> om h ein in g b esch erm t e<strong>en</strong> tuin teg<strong>en</strong> de<br />
buit<strong>en</strong>w ereld <strong>en</strong> geeft het zijn gew <strong>en</strong>ste beslot<strong>en</strong>heid.<br />
Z o’n o m heining bestond aanvankelijk<br />
uil e<strong>en</strong> aard<strong>en</strong> wal, h o u t<strong>en</strong> palissade,<br />
d o o rn h aag o f dicht vlechtwerk van takk<strong>en</strong>.<br />
H et is niet toevallig dat het w oord tuin afkom<br />
stig is van 'tu n e ', e<strong>en</strong> oud w oord dat uiteindelijk<br />
o m heining van w ilg<strong>en</strong>t<strong>en</strong><strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t.<br />
Van Sypesteyn b eschreef in zijn boek<br />
hoe zo'n om heining in de loop d e r eeuw <strong>en</strong><br />
zijn verdedig<strong>en</strong>de noodzaak verloor, zoals dat<br />
m et kastel<strong>en</strong> ook h et geval was. Wel behield<br />
h et hek zijn functie van afscheidingsm ogelijkheid,<br />
e<strong>en</strong> aan duiding w aar h et eig<strong>en</strong> e rf begon<br />
<strong>en</strong> d at van e<strong>en</strong> an d er ophield. O ok werd<strong>en</strong><br />
hekk<strong>en</strong> geplaatst b in n <strong>en</strong> het eig<strong>en</strong> gebied,<br />
bijvoorbeeld om de toegang tot verschill<strong>en</strong>de<br />
tu in o n d erd el<strong>en</strong> te m arker<strong>en</strong>. E r o n t<br />
stond bij d it alles m eer behoefte aan ruim te<br />
<strong>en</strong> op<strong>en</strong> h eid ; de tuinafscheiding w erd ‘doorzichtiger’,<br />
liet uitzicht op de buit<strong>en</strong>w ereld,<br />
m aar g unde ook e<strong>en</strong> blik naar b inn<strong>en</strong>. E<strong>en</strong><br />
op<strong>en</strong> hek gaf daarbij visueel d iepte aan wat er<br />
ach te r lag w aardoor h e t ook e<strong>en</strong> perspectivi-<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> I I 1
** u ,/ j+t. tfWtAmW'<br />
d 's m ^nte-f,<br />
4t*~es .***»***« ^ r r x<br />
i! j n-fk+4-***' JCZZTZ &&4*+r<br />
. i '{ '£ * > K ^ 'f < r* * i c t i i * . z * ■ £ ■ f ö y -<br />
| % ***£*».<br />
■p*VWr -& S?/U^<br />
S~£t-£<br />
j»>-s -4^1.._ ■'Zü
s s a t<br />
/
Het oude tolhuis, de<br />
voormalige portierswoning<br />
aan de oprijlaan<br />
-aan Hoek<strong>en</strong>burg.<br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> de boomstamm<strong>en</strong><br />
door is direct<br />
naast het huis nog net<br />
e<strong>en</strong> gedeelte zichtbaar<br />
van het op<strong>en</strong>staande<br />
hek, ca 1900.<br />
S jj*-; ’J**<br />
■ è . l , '<br />
tolhuis) aan het hek der oprijlaan. Ju ist die toevoeging<br />
tuss<strong>en</strong> haakjes leidde h e t spoor naar<br />
h e t definitieve antw oord. W ant van d at tolhuis<br />
is e<strong>en</strong> o u d e ansichtkaart bew aard geblev<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> kaart, verstuurd in augustus 1901, m et de<br />
Prinses M ariannelaan gezi<strong>en</strong> vanaf de G eestbrug.<br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> de bom <strong>en</strong> is rechts h e t tolhuis te<br />
zi<strong>en</strong>, de voorm alige portiersw oning van H oek<strong>en</strong>burg.<br />
De eerste blik op de kaart is teleurstell<strong>en</strong>d.<br />
G e<strong>en</strong> hek te zi<strong>en</strong>, lijkt het. M aar e<strong>en</strong><br />
vergrootglas geeft e<strong>en</strong> andere, zeer verrass<strong>en</strong>de<br />
kijk. W ant d at glas o n th u lt tuss<strong>en</strong> de bom<br />
<strong>en</strong>, de vage conto u r<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>staand<br />
hek. En in die co n to u r<strong>en</strong> is duidelijk de krul<br />
te zi<strong>en</strong> die zo k<strong>en</strong> m erk <strong>en</strong> d is voor h e t oude<br />
H oek<strong>en</strong>burghek.<br />
Zo heeft die oude ansichtkaart h e t geheim<br />
ontsluierd van de plek w aar eertijds h e r hek<br />
stond. In 1911 m oest dit hek plaats m ak<strong>en</strong><br />
voor e<strong>en</strong> nieuw, d at de to<strong>en</strong>m alige eig<strong>en</strong>aar<br />
van H oek<strong>en</strong>burg, Ja n D aniël M artinus de<br />
Voogt, k ort daarvoor had gekocht op de were<br />
ld te n to o n ste llin g te B russel. G elukkig<br />
w achtte h e t o u d e hek e<strong>en</strong> m ooie nieuw e bestem<br />
m ing to<strong>en</strong> Jo n k h e e r Van Sypesteyn h e t in<br />
hetzelfde ja a r overbracht n aar zijn kasteelg<br />
ro n d in N ieuw -Loosdrecht. D aar staat h et<br />
nog steeds als e<strong>en</strong> bewijs h oezeer h e t de m oeite<br />
w aard is om zuinig te zijn op onze historische<br />
kostbaarhed<strong>en</strong>.<br />
S y p estey n e n h e t o u d e h e k van<br />
H o e k e n b u r g<br />
A ugustus 1995. R ond kasteel Sypesteyn in<br />
N ieuw -Loosdrecht h eerst de vredige stilte van<br />
e<strong>en</strong> O ud-H ollandse slottuin. R idderspor<strong>en</strong>,<br />
k attek ru id , kam ille <strong>en</strong> lav<strong>en</strong>del p ro b e re n<br />
sch u ch ter h u n tere kleur<strong>en</strong> te verberg<strong>en</strong> achter<br />
de b escherm <strong>en</strong>de haagjes. M aar h u n bed<br />
w elm <strong>en</strong> d e h o o g z o m e rg e u r v e rra a d t h <strong>en</strong><br />
keer op keer. D aarom w ord<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> geliefde<br />
landingsplek voor de h o n d e rd e n over elkaar<br />
buitel<strong>en</strong> d e vlinders. De zon speelt u itbundig<br />
m et h aar vrolijke licht over de vele koningsblauwe<br />
hekk<strong>en</strong>, die ieder e<strong>en</strong> stukje tuingeschied<strong>en</strong>is<br />
uitbeeld<strong>en</strong>. Elk hek heeft e<strong>en</strong> belangrijke<br />
functie in de tuin <strong>en</strong> h e t park: de<br />
één m arkeert de ingang, <strong>en</strong>kele andere de<br />
overgang n aar e<strong>en</strong> nieuw tuingedeelte, e<strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>de vorm t e<strong>en</strong> verrass<strong>en</strong>d e in d p u n t van<br />
e<strong>en</strong> laan, o f o m kadert e<strong>en</strong> bijzonder verge-<br />
114 TVE 1 Ie jrg. <strong>1997</strong>
■.. V \ -<br />
.<br />
f ><br />
■<br />
■<br />
■<br />
'<br />
#9$ ÉS®<br />
; ■<br />
; .S *<br />
: * - r - ,* •» -. ÜÜ<br />
..,= .V"<br />
Het Hoek<strong>en</strong>burghek met de contour<strong>en</strong> van kasteel Sypesleyn, 1996.<br />
zicht bij de bosrand. Van d aaru it is nog goed<br />
te zi<strong>en</strong> hoe diep de w eiland<strong>en</strong> ach ter het bos<br />
in de verte verdw ijn<strong>en</strong>. O ok is te zi<strong>en</strong> hoe,<br />
d o o r diezelfde w eiland<strong>en</strong>, lange slot<strong>en</strong> h et<br />
eertijds sijpel<strong>en</strong>de w ater vanuit die verre h orizon<br />
richting Sypesteyn br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>.<br />
H et oude H o ek<strong>en</strong>burghek heeft e<strong>en</strong> m ooi<br />
c<strong>en</strong>trale plaats gekreg<strong>en</strong> in de hoofdas van de<br />
tuin. H et staat fraai op de bru g over de gracht<br />
die hel park afscheidt van de slottuin, aan het<br />
begin van de lange lind<strong>en</strong>laan. Het is e<strong>en</strong> karakteristiek<br />
hek, verm oedelijk d a te re n d uit de<br />
vroege ach tti<strong>en</strong> d e eeuw, geheel in ijzer uitgevoerd,<br />
m et sierkrull<strong>en</strong>, boll<strong>en</strong>, zijvleugels <strong>en</strong><br />
korte tuss<strong>en</strong>spijl<strong>en</strong>. Die tuss<strong>en</strong>spijl<strong>en</strong> d i<strong>en</strong>d<strong>en</strong><br />
om ongew <strong>en</strong>ste dier<strong>en</strong> b u it<strong>en</strong> te houd<strong>en</strong> . De<br />
beide zijvleugels h eb b <strong>en</strong> aan de b u it<strong>en</strong> k an t<br />
drie-dim <strong>en</strong>sionale pijlpunt<strong>en</strong>. De naam H oek<br />
<strong>en</strong> b u rg die bij de aankoop in 1911 nog gedeeltelijk<br />
aanwezig was in de bov<strong>en</strong>kant van<br />
h et hek, n et o n d e r de boll<strong>en</strong>, w erd d o o r Van<br />
Sypesteyn verw ijderd. In 1987 kwam tijd<strong>en</strong>s de<br />
TVE 15c jrir. 1967 115
estauratie van het hek het hekm erk op de<br />
hoofdspijl<strong>en</strong> weer duidelijk te voorschijn.<br />
Zo’n hekm erk is het m erktek<strong>en</strong> van de ijzerfabrikant.<br />
Het H oek<strong>en</strong>burghek draagt als hekmerk<br />
de bekroonde initial<strong>en</strong> WR.<br />
W andel<strong>en</strong>d in het park komt vanzelf de vraag<br />
naar bov<strong>en</strong> hoe de tuin van Hofwijck eruit zou<br />
hebb<strong>en</strong> gezi<strong>en</strong> als Van Sypesteyn zijn werk<br />
daar had kunn<strong>en</strong> afmak<strong>en</strong>. Van Sypesteyn, die<br />
e<strong>en</strong> bewonderaar van Huyg<strong>en</strong>s was, woonde<br />
op 16 juli 1916 de oprichtingvergadering bij<br />
van de Ver<strong>en</strong>iging Hofwijck. H et doel was<br />
Hofwijck van de sloop te redd<strong>en</strong>. Van Sypesteyn<br />
werd bestuurslid <strong>en</strong> voorzitter van de<br />
restauratiecommissie. Hoewel het herstel van<br />
het Huis voorrang kreeg, wijst g<strong>en</strong>oem d voorzitterschap<br />
van Van Sypesteyn er op dat reeds<br />
to<strong>en</strong> de restauratie van de Hofwijcktuin minst<strong>en</strong>s<br />
zo belangrijk werd gevond<strong>en</strong>. Door e<strong>en</strong><br />
fundam <strong>en</strong>teel m<strong>en</strong>ingsverschil met de tamelijk<br />
tactloze <strong>en</strong> autoritaire Hofwijckvoorzitter,<br />
Hofstede de Groot, stapte Van Sypesteyn echter<br />
in 1918 uit die restauratiecommissie <strong>en</strong> bedankte<br />
uiteindelijk ook voor het lidmaatschap<br />
van de Ver<strong>en</strong>iging. Van e<strong>en</strong> historisch goed<br />
doordachte reconstructie van de Hofwijcktuin<br />
kwam daardoor niet veel terecht. Wellicht zou<br />
de jonkheer er ook voor gezorgd hebb<strong>en</strong> dat<br />
in de Hofwijcktuin veel m eer ‘op<strong>en</strong>-deur<strong>en</strong>werck’<br />
waar Constantijn Huyg<strong>en</strong>s reeds over<br />
schreef was gekom<strong>en</strong> . Dat zou ongetwijfeld<br />
het Huis, de beeld<strong>en</strong> <strong>en</strong> de tuin e<strong>en</strong> betere<br />
bescherm ing hebb<strong>en</strong> gebod<strong>en</strong> dan de kwetsbare<br />
situatie van nu.<br />
De terugtocht uit het park voert weer door<br />
het oude hek van H oek<strong>en</strong>burg. H et voelt als<br />
de herleving van e<strong>en</strong> stukje lang vervlog<strong>en</strong><br />
Voorburg. Zo maar binn<strong>en</strong> handbereik. Maar<br />
op het m om <strong>en</strong>t dat ik het hek e<strong>en</strong> laatste keer<br />
wil aanrak<strong>en</strong>, flitst ope<strong>en</strong>s de schim van de<br />
jonkheer door mij he<strong>en</strong>. Alsof hij t<strong>en</strong> afscheid<br />
nog e<strong>en</strong>m aal over de brug komt aangelop<strong>en</strong>,<br />
zoals hij dat, tot zijn overlijd<strong>en</strong> in 1937, honderd<strong>en</strong><br />
ker<strong>en</strong> m oet hebb<strong>en</strong> gedaan. Uiteraard<br />
is hij vergezeld van zijn trouwe hond<strong>en</strong>.<br />
Die ligg<strong>en</strong> hier dichtbij het H oek<strong>en</strong>burghek<br />
begrav<strong>en</strong> op het hond<strong>en</strong>kerkhof, diep onder<br />
het gras van de langgerekte singel. E<strong>en</strong> verstild<br />
plekje achter de mooiste vormboom uit<br />
de tuin <strong>en</strong> vlakbij het oude beeld van Nimrod,<br />
de bescherm god van de jacht. Als t<strong>en</strong>slotte<br />
het hek voorzichtig dichtvalt ligg<strong>en</strong> drie<br />
eeuw<strong>en</strong> tuingeschied<strong>en</strong>is achter mij. Gelukkig<br />
weet ik die nu veilig bescherm d door de ti<strong>en</strong><br />
eerbiedwaardige hekk<strong>en</strong>. Die hebb<strong>en</strong> het nu<br />
al drie eeuw<strong>en</strong> trouw volgehoud<strong>en</strong>. Ze zull<strong>en</strong><br />
hier zeker nog eeuw<strong>en</strong>lang hun dankbare<br />
taak kunn<strong>en</strong> vervull<strong>en</strong>.<br />
Opgedrag<strong>en</strong> aan Jeannette van Schaik, Jose fine<br />
Boers, H <strong>en</strong>k Boers, H a n s van Roon <strong>en</strong> al die andere<br />
vrijwilligers die in de tachtiger jar<strong>en</strong> de tuin van<br />
Sypesteyn hebb<strong>en</strong> gered uit de verwaarloosde <strong>en</strong> diep<br />
vervall<strong>en</strong> staat, <strong>en</strong> die met veel piëteit, deskundigheid<br />
<strong>en</strong> noeste arbeid de tuin weer hebb<strong>en</strong> teruggebracht<br />
lol de Oud-Nederlandse bloem<strong>en</strong>hof die de<br />
naarn Sypesteyn weer met ere kan drag<strong>en</strong>.<br />
Bronn<strong>en</strong><br />
Oud-Archief Cieme<strong>en</strong>te Voorburg; Archief Huyg<strong>en</strong>smuseum<br />
I Iofwijck, Voorburg; Archief kasteel-museum Sypesteyn,<br />
Nieuw-Loosdrecht.<br />
C.H.C.A.van Sypesteyn, Oud-Nederlandsche tuinkunst (I)<strong>en</strong><br />
Haag 1910)<br />
A.l). Wumkcs, Jhr Catharinus H<strong>en</strong>ri Cornells Ascanius van Sypesteyn.<br />
Kleine kroniek van zijn lev<strong>en</strong> (Nieuw-Loosdrecht<br />
1971)<br />
Ir<strong>en</strong>e Dankelman, ‘Jonkheer van Sypesteyn. Aanleg terrein.<br />
Onderdel<strong>en</strong> van de aanleg’ in: Ir<strong>en</strong>e Dankelman, Tammo<br />
Smith <strong>en</strong> André van der Goes (ed), I)e Sypesteyn. 16e<br />
eeuwse tuin uit de 20e eeuw (Loosdrecht 1977)<br />
Josef me Boers <strong>en</strong> Jeannette van Schaik, ‘De hekwerk<strong>en</strong> van<br />
kasteel Sypesteyn. Symbiose van tuinarchitectuur <strong>en</strong><br />
smeedkunst’, Gro<strong>en</strong> nr 7/8 (1988)<br />
J.M.van Schaik, E<strong>en</strong> rondgang door de tuin<strong>en</strong> van kasteel Sypesteyn<br />
(Nieuw-Loosdrecht 1993)<br />
A.J.A.M.Lisman, ‘Toegangshekk<strong>en</strong> in de <strong>Vecht</strong>streek’, Jaarboekje<br />
van het Oudheidkundig G<strong>en</strong>ootschap Niflerlake (1994)<br />
Kees van der Leer, ‘Constantijn Huijg<strong>en</strong>s op Hofwijck. E<strong>en</strong><br />
hoveling als hov<strong>en</strong>ier’, Historisch Voorhurg jrg 2 nr 2<br />
(1996)<br />
116 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>
Jonkheer Catharinus H<strong>en</strong>ri Cornells<br />
Ascanius van Sypesteyn<br />
A l Eerelman <strong>en</strong> A.P. Hanselman<br />
De meeste m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in deze regio toet<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>woordig<br />
wel dat het middeleeuws aando<strong>en</strong>de Kasteel-Museum<br />
Sypesteyn in Nieuw-Loosdrecht pas aan het begin<br />
van deze eeuw is gebouwd door de Haagse jonkheer<br />
Van Sypesteyn. In het voorgaande artikel zijn<br />
reeds vele gegev<strong>en</strong>s over zijn lev<strong>en</strong> vermeld. Maar<br />
wie was hij eig<strong>en</strong>lijk, met wie had hij contact <strong>en</strong> hoe<br />
zag hij eruit? Dit zijn slechts e<strong>en</strong> klein aantal vrag<strong>en</strong><br />
die over deze fasciner<strong>en</strong>de <strong>en</strong> gedrev<strong>en</strong> man te<br />
stell<strong>en</strong> zijn.<br />
De jo n k h eer kwam aan h et einde van de vorige<br />
eeuw als e<strong>en</strong> vreem deling n aar het geïsoleerde<br />
L oosdrecht m et e<strong>en</strong> uitzonderlijke missie;<br />
h et bouw <strong>en</strong> van e<strong>en</strong> kasteel. H oe kek<strong>en</strong><br />
de bew oners van h et d o rp teg<strong>en</strong> hem aan?<br />
Vel<strong>en</strong> van h<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> aan h et begin van<br />
deze eeuw voor hem gew erkt, m et hem sam<br />
<strong>en</strong>gew erkt o f zijn op e<strong>en</strong> an d ere m anier<br />
m et hem in aanraking gekom <strong>en</strong>. De jo n k h e e r<br />
had bijvoorbeeld nauw contact m et dom inee<br />
Vell<strong>en</strong>ga <strong>en</strong> de schoolm eester V oogsgeerd,<br />
die heid<strong>en</strong> interesse h add<strong>en</strong> in de geschied<strong>en</strong>is<br />
van het d o rp L oosdrecht <strong>en</strong> zodo<strong>en</strong>de ook<br />
zeer geïnteresseerd w ar<strong>en</strong> in de bouw van het<br />
kasteel <strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>is van de fam ilie<br />
Van Sypesteyn. B eid<strong>en</strong> hielp<strong>en</strong> m et de aankoop<br />
van de grond, zij d ed <strong>en</strong> historisch onderzoek<br />
<strong>en</strong> o n d erh ield <strong>en</strong> e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve briefwisseling<br />
m et de jonkheer. H et leek er echter<br />
op d at er co n cu rr<strong>en</strong> tie was tuss<strong>en</strong> deze twee<br />
‘volgeling<strong>en</strong>’, m et nam e van de k ant van<br />
V oogsgeerd. To<strong>en</strong> hij h o o rd e d at de dom inee<br />
e<strong>en</strong> boek over de geschied<strong>en</strong>is van Loosdrech<br />
t wilde schrijv<strong>en</strong>, stuurde hij e<strong>en</strong> felle<br />
b rief n aar de jonkheer: Het eerste <strong>en</strong> het laatste<br />
w oord m oet aan ons. Wij schrijv<strong>en</strong> h ier de<br />
geschied<strong>en</strong>is.' V oogsgeerd was waarschijnlijk<br />
bang zijn bevoorrechte plaats te verliez<strong>en</strong>. Hij<br />
liet ge<strong>en</strong> geleg<strong>en</strong>heid voorbij gaan om zijn<br />
sym pathie voor de jo n k h eer <strong>en</strong> de bouw van<br />
zijn kasteel te ton<strong>en</strong>, waarbij hij veelal hoogdrav<strong>en</strong>de<br />
taal uitte: E<strong>en</strong> ti<strong>en</strong>jarige held<strong>en</strong> onderneming.<br />
Het groote publiek weet niet <strong>en</strong> beseft niet,<br />
wat hel is geweest; maar ik kan er wat beter over oordel<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> daarom kan ik ook beter waarder<strong>en</strong>. Het is<br />
e<strong>en</strong> geschiedk undige herovering; e<strong>en</strong> historische overwinning,<br />
zichtbaar <strong>en</strong> lastbaar voor de gehele wereld.?...).<br />
Zo schreef hij ti<strong>en</strong> ja a r n ad at de jo n k <br />
h e e r b eg o n n <strong>en</strong> was m et de bouw van h e t kas<br />
teel.-<br />
Van Sypesteyn was e<strong>en</strong> echte aristocraat van<br />
de oude stem pel, zijn fam ilie <strong>en</strong> zijn stand war<strong>en</strong><br />
erg belangrijk voor hem . De contact<strong>en</strong><br />
m et m <strong>en</strong>s<strong>en</strong> die hij als zijn gelijke zag, war<strong>en</strong><br />
dan ook over h et algem e<strong>en</strong> goed, hij kon zeer<br />
hoffelijk <strong>en</strong> charm ant zijn. Toch was er sprake<br />
van e<strong>en</strong> zekere afstandelijkheid van zijn kant.<br />
Hij schiep ge<strong>en</strong> afstand maar er was afstand <strong>en</strong> op<br />
die afstand was hij beminnelijk <strong>en</strong> liet hij ook zijn<br />
hart sjneh<strong>en</strong> B uit<strong>en</strong> de vri<strong>en</strong>dschapp<strong>en</strong><br />
Jonkh<strong>en</strong> C.H.C.A. van Sypesteyn (1857-1937).<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong><br />
117
Opgraving<strong>en</strong> in 1911 van de fu n <br />
dam<strong>en</strong>t<strong>en</strong> van het huis Sypesteyn.<br />
m et de notab el<strong>en</strong> van h et d o rp h ad Van Sypesteyn<br />
natuurlijk ook contact m et zijn w erknem<br />
ers. Hij gedroeg zich ook teg<strong>en</strong>over h<strong>en</strong><br />
over h e t algem e<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>delijk, m aar hij liet<br />
wel m erk<strong>en</strong> d at hij de m eerd ere was. E r was<br />
e<strong>en</strong> duidelijke kloof, de w erknem ers m oest<strong>en</strong>,<br />
als zij bij hem b in n <strong>en</strong> kw am <strong>en</strong>, blijv<strong>en</strong> staan<br />
<strong>en</strong> vooral de pet afnem <strong>en</strong>. Hij d u ld d e ge<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>spraak<br />
<strong>en</strong> wilde zeker n iet als h u n gelijke<br />
b eh an d eld w ord<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> arb eid er die e<strong>en</strong>s opm<br />
erkte als ik zoveel geld had als u wou ik niel in<br />
zo’n oud pak lop<strong>en</strong>, kon onm iddellijk vertrekk<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> hoefde niet m eer terug te kom <strong>en</strong>.'<br />
O ok was hij vrij w antrouw <strong>en</strong>d. Als hij m erkte<br />
d at e<strong>en</strong> van zijn w erknem ers iets verkeerd had<br />
gedaan, gaf hij h <strong>en</strong> e<strong>en</strong> boete, dan hield hij<br />
bijvoorbeeld e<strong>en</strong> rijksdaalder van h e t loon in.5<br />
Aan de an d ere kant m aakt<strong>en</strong> de werklui<br />
ook wel gebruik van zijn vri<strong>en</strong>delijkheid. Als<br />
zij iets interessants vond<strong>en</strong> tijd<strong>en</strong>s h e t o n d erzoek<strong>en</strong><br />
van de g ro n d <strong>en</strong> d it aan de jo n k h eer<br />
gav<strong>en</strong>, kreg<strong>en</strong> zij van hem e<strong>en</strong> borrel. En zo<br />
geb eu rd e h e t d at w erknem ers e<strong>en</strong> gevond<strong>en</strong><br />
voorw erp, bijvoorbeeld e<strong>en</strong> oude kruik, in<br />
tw eeën brak <strong>en</strong> <strong>en</strong> hem d it o p verschill<strong>en</strong>de<br />
dag<strong>en</strong> gav<strong>en</strong>, om op die m an ier twee drankjes<br />
in de w acht te slep<strong>en</strong>.6 O ok verrast<strong>en</strong> zij hem<br />
wel e<strong>en</strong>s m et e<strong>en</strong> stuk (semi-) antiek uit eig<strong>en</strong><br />
huis, d at zij o n d e r de aarde sm eerd<strong>en</strong> om h et<br />
zo e<strong>en</strong> o u d e r uiterlijk te gev<strong>en</strong>, w aarvoor zij<br />
w eer e<strong>en</strong> borrel kreg<strong>en</strong>.<br />
E én van de w erklied<strong>en</strong> m et wie Van Sypesteyn<br />
regelm atig on<strong>en</strong> ig h eid had, was de m etselaar<br />
H arm s<strong>en</strong>. Hij had in 1902 o p d rach t gekreg<strong>en</strong><br />
de oude gracht<strong>en</strong> uit te grav<strong>en</strong> <strong>en</strong> te herstell<strong>en</strong>.<br />
H ierbij m aakte hij ech te r volg<strong>en</strong>s de jo n k <br />
h e e r grove fout<strong>en</strong>. Hij verzweeg d at hij fundam<br />
<strong>en</strong>t<strong>en</strong> had gevond<strong>en</strong>, om dat h ierd o o r vertraging<br />
op zou tred<strong>en</strong>. In zijn contract stond<br />
dat hij in zo 'n geval al h et werk stil zou m oet<strong>en</strong><br />
legg<strong>en</strong>. O ok m aakte hij e<strong>en</strong> fout in de<br />
loop van de g racht<strong>en</strong>, vroeg hoge lon<strong>en</strong> voor<br />
niet n ad er toegelichte karweitjes <strong>en</strong> sloopte<br />
zo n d er overleg oude, belangrijke del<strong>en</strong> van<br />
de huiz<strong>en</strong> die voorhe<strong>en</strong> op h et terrein stond<strong>en</strong>.<br />
Zo w erd<strong>en</strong> e<strong>en</strong> fraaie oude m u u r m et<br />
glas-in-lood raam <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kelder m et m iddeleeuwse<br />
kloosterm opp<strong>en</strong> niet voor het nageslacht<br />
bew aard. Van Sypesteyn was e<strong>en</strong> m an<br />
die zijn bevel<strong>en</strong> tot o p de letter opgevolgd wilde<br />
zi<strong>en</strong> <strong>en</strong> was zodo<strong>en</strong>de zeer ontevred<strong>en</strong><br />
over deze w erkm an. Door deze handeling<strong>en</strong>, in<br />
verband met andere bedriegerij<strong>en</strong> was deze persoon<br />
weliswaar gelukkig dadelijk ontmaskerd <strong>en</strong> voorgoed<br />
verwijderd, doch er was toch belangrijke schade (...)<br />
toegebracht, zo schreef de jonkheer.8 H arm s<strong>en</strong><br />
heeft, n ad at hij in ong<strong>en</strong> ad e was gevall<strong>en</strong>,<br />
n o o it m eer op h et kasteelterrein gewerkt.<br />
G ed u r<strong>en</strong> d e de bouw was H arm s<strong>en</strong> ge<strong>en</strong>szins<br />
de <strong>en</strong>ige m et wie Van Sypesteyn in de clinch<br />
lag. In 1911 gaf de jo n k h eer De V rind jr., e<strong>en</strong><br />
1laagse architect, de opdrach t e<strong>en</strong> ontw erp te<br />
m ak<strong>en</strong> voor de bouw van h et kasteel. Zij war<strong>en</strong><br />
h et ech ter vaak one<strong>en</strong>s. De jo n k h e e r wilde<br />
zo veel m ogelijk oude m aterial<strong>en</strong> in het<br />
kasteel verw erk<strong>en</strong>, om dat d at n aar zijn me-<br />
I IS<br />
TVE I V jrg. <strong>1997</strong>
ning dc au th <strong>en</strong> ticiteit van het kasteel t<strong>en</strong> goede<br />
kwant. De V rind stond er echte r op de d eu <br />
r<strong>en</strong>, kozijn<strong>en</strong> <strong>en</strong> dergelijke o n d erd el<strong>en</strong> gewoon<br />
in oude stijl n a te m ak<strong>en</strong>. H ierdoor<br />
voelde de jo n k h e e r zich nogal teg<strong>en</strong> het zere<br />
he<strong>en</strong> geschopt <strong>en</strong> schreef hij verscheid<strong>en</strong>e<br />
m al<strong>en</strong> m o p p er<strong>en</strong> d in de kantlijn van de briev<strong>en</strong><br />
die hij van De V rind kreeg: “o nnodige bem<br />
oeiing'." O ok vond de jo n k h eer dat De<br />
V rind niet snel g<strong>en</strong>oeg werkte. O ndanks dit alles<br />
was hun persoonlijke contact in de beginjar<strong>en</strong><br />
van de bouw redelijk goed: de jo n k h eer<br />
gaf de architect zo nu <strong>en</strong> dan e<strong>en</strong> gesch<strong>en</strong>kje,<br />
vaak in de vorm van et<strong>en</strong> o f d ran k <strong>en</strong> zij hadd<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sieve briefwisseling. De spanning<strong>en</strong><br />
b eg o n n <strong>en</strong> ech ter steeds m eer op te lop<strong>en</strong>.<br />
De briev<strong>en</strong> van De Vrind w erd<strong>en</strong> steeds<br />
korter <strong>en</strong> m in d er vaak verstuurd, wat uiteraard<br />
ook te m ak<strong>en</strong> had m et de Eerste W ereldoorlog.<br />
M aar in 1918 barstte de bom . Van Svpestcyn<br />
beschuldigde De Vrind ervan ge<strong>en</strong><br />
belangstelling te hebb<strong>en</strong> voor de herbouw van<br />
e<strong>en</strong> gebouw tje op h e t voorplein. Deze o n tk <strong>en</strong> <br />
de. <strong>en</strong> lichtte toe dal hij vanuit D <strong>en</strong> H aag we i<br />
nig kon do<strong>en</strong> om dat de jo n k h eer ge<strong>en</strong> inform<br />
atie o pstuurde, m aar dit hielp niets. In<br />
augustus van dat jaar w erd de laatste brief geschrev<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> het contact verbrok<strong>en</strong>. V anaf die<br />
datum liet Van Sypesteyn de bouw tek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
m ak<strong>en</strong> d o o r de L oosdrechtse tim m erm an<br />
H <strong>en</strong> n ip m an <strong>en</strong> was hij w eer volledig eig<strong>en</strong><br />
baas. In 1927 w erd de bouw d o o r geldgebrek<br />
gestopt, h e t kasteel is h e d e n te n d a g e nog<br />
steeds niet afgebouw d. Dit is o n d e r m eer te<br />
zi<strong>en</strong> is aan de blinde m u u r aan de tuinzijde<br />
van h et kasteel.<br />
We w et<strong>en</strong> nu iets m eer over de contact<strong>en</strong> van<br />
de jo n k h eer m et de bevolking van Nieuw-<br />
L oosdrecht. M aar wat vond m <strong>en</strong> van hem , van<br />
zijn verschijning, hoe zag hij eruit? B ek<strong>en</strong>d is<br />
dat hij zich vervoerde m et e<strong>en</strong> ezelwag<strong>en</strong>tje.<br />
De ezel was nogal koppig <strong>en</strong> w eigerde zo nu<br />
<strong>en</strong> d an elke di<strong>en</strong>st, zo w eigerde hij over brugg<strong>en</strong><br />
zo n d er leu ning<strong>en</strong> te lop<strong>en</strong>. H et beest<br />
m oest dan m et de w ag<strong>en</strong> n aar de overkant getrokk<strong>en</strong><br />
w ord<strong>en</strong>, waarbij h et e<strong>en</strong>s gebeurde<br />
dat de jo n k h eer m et zijn vervoer in h et w ater<br />
belandde. De k in d er<strong>en</strong> uit h et d o rp vond<strong>en</strong><br />
de ezelwag<strong>en</strong> e<strong>en</strong> fraaie nieuw igheid, zeker<br />
als zij e<strong>en</strong>s m ee m ocht<strong>en</strong> rijd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> aantal<br />
van h<strong>en</strong> speeld<strong>en</strong> e<strong>en</strong> spelletje m et de jo n k <br />
h e e r <strong>en</strong> zijn wag<strong>en</strong>. Als hij m et zijn ezel het<br />
d o rp in ging, wat zo’n drie keer p e r week gebeurde,<br />
stond<strong>en</strong> zij hem op te w acht<strong>en</strong>. Dan<br />
grep <strong>en</strong> zij de teugels b eet om de wag<strong>en</strong> te<br />
stopp<strong>en</strong> <strong>en</strong> vroeg<strong>en</strong> vri<strong>en</strong>delijk doch d rin <br />
g<strong>en</strong>d om e<strong>en</strong> noot. H ierop gooide Van Sype-<br />
K uaiiSJ<br />
/•rr<br />
k 1<br />
emmm<br />
mf:<br />
>■’ ba*<br />
i», _Ksstdff<br />
fSesleyn?<br />
....... . ; * \ *7 .............. : mm.<br />
Luchtfoto Kasled-museum Sypesteyn, ca I960.<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong><br />
1I!)
Interimr b<strong>en</strong>ed<strong>en</strong>zaal.<br />
I» —<br />
yv<br />
, -*KSlgi<br />
, i “V'X. i<br />
steyn e<strong>en</strong> handvol not<strong>en</strong> op straat, die de kinder<strong>en</strong><br />
snel opraapt<strong>en</strong>, waarna ze hetzelfde<br />
trucje nog e<strong>en</strong>s probeerd<strong>en</strong>." Ook reed de<br />
jonkheer het (voormalige) schoolplein teg<strong>en</strong>over<br />
het kasteel wel e<strong>en</strong>s op <strong>en</strong> deelde daar<br />
appels <strong>en</strong> andere ding<strong>en</strong> uit de tuin uit aan de<br />
kinder<strong>en</strong>."1<br />
Behalve door zijn ezelwag<strong>en</strong> viel de jonkheer<br />
op door zijn kleding <strong>en</strong> zijn hond<strong>en</strong>. Hij<br />
wandelde vaak met zijn hond<strong>en</strong> door de tuin<br />
<strong>en</strong> zij vergezeld<strong>en</strong> hem vaak tijd<strong>en</strong>s het thee<br />
drink<strong>en</strong>. Gesuggereerd wordt wel dat deze<br />
huisdier<strong>en</strong> het gemis aan e<strong>en</strong> echtg<strong>en</strong>ote opvuld<strong>en</strong>;<br />
de jonkheer bleef zijn lev<strong>en</strong> lang ongehuwd.<br />
Hel staat in ieder geval vast dat hij<br />
zeer aan zijn hond<strong>en</strong> gehecht was, in de tuin<br />
is dan ook e<strong>en</strong> apart hond<strong>en</strong>kerkhof te vind<strong>en</strong>.<br />
Jonkheer van Sypesteyn zag zichzelf wel als<br />
e<strong>en</strong> aristocraat, m aar zo zag hij er, wat zijn kleding<br />
betreft, in anderm ans og<strong>en</strong> zeker niet<br />
uit. Hij droeg e<strong>en</strong> oude jas, e<strong>en</strong> donker pak,<br />
handscho<strong>en</strong><strong>en</strong> met gat<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> deftige donkere<br />
hoed, waar vaak e<strong>en</strong> scheur in zat. Hij<br />
was erg m ager <strong>en</strong> had e<strong>en</strong> grote, grijze snor.<br />
Hij zag er altijd slordig uit, maar was desalniettem<br />
in e<strong>en</strong> indrukwekk<strong>en</strong>d figuur, (...) wel<br />
iemand waar, in mijn oog, iedere<strong>en</strong> e<strong>en</strong> beetje teg<strong>en</strong>op<br />
keek." Hij was e<strong>en</strong> m arkante man, m et<br />
e<strong>en</strong> m arkante missie, waar nu nog over gepraat<br />
wordt <strong>en</strong> wi<strong>en</strong>s nalat<strong>en</strong>schap nu nog te<br />
zi<strong>en</strong> is!<br />
In h e t k ad er van zijn stu d ie geschied<strong>en</strong>is aan de<br />
U niversiteit U trecht h e e ft A rth u r H anselm an in o p <br />
d rach t van K asteel-M useum Sypesteyn onderzo ek<br />
gedaan naar h et lev<strong>en</strong>, de contact<strong>en</strong> <strong>en</strong> de doelstelling<strong>en</strong><br />
van jo n k h eer C .H .C .A . van Sypesteyn. H ierv<br />
oor h eeft hij in fo rm atie uit h et arch ief van h e t kasteel-m<br />
useum <strong>en</strong> uit interview s verw erkt. Dit artikel<br />
is geschrev<strong>en</strong> d o o r M artine E erelm an <strong>en</strong> A rthur<br />
H anselm an m et m edew erking van K asteel-M useum<br />
Sypesteyn <strong>en</strong> g eeft e<strong>en</strong> k o rte im pressie van h et onderzoek.<br />
N ot<strong>en</strong><br />
1. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van Voogsgeerd,<br />
gedateerd 10-12-1904, inv<strong>en</strong>tarisnummer ISO.<br />
2. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van Voogsgeerd,<br />
gedateerd 14-8-1909, inv<strong>en</strong>tarisnummer 180.<br />
?>. A.D. Wumkes, jhr Catharinus H<strong>en</strong>ri Cornells Aseanius van<br />
Sypesteyn. Kleine kroniek van zijn tev<strong>en</strong> (Nieuw-I.oosdrecht,<br />
Van Sypesteyn Stichting 1971), 78,<br />
4. Ibidem, 79.<br />
5. Ibidem, 52.<br />
0. Ibidem, 87.<br />
7. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, inv<strong>en</strong>tarisnummer<br />
171.<br />
8. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van De Vrind,<br />
gedateerd 25-9-1912, inv<strong>en</strong>tarisnummer 185.<br />
9. 111lot tnalie afkomstig uit e<strong>en</strong> interview van A.P. Hanselman<br />
met mevrouw van der Vliet, 26 november 1990.<br />
10. Informatie afkomstig uit e<strong>en</strong> interview van A.P. Hanselman<br />
met mevrouw Doets, 10 december 1996.<br />
11. Informatie afkomstig uit e<strong>en</strong> interview van A.P. Hanselman<br />
met de heer Lamme, 18 november 1990.<br />
120 I'VE 15e jrg. <strong>1997</strong>
Jo h a n n e s B o d e c h e e rB e n n in g h (1606-1642)<br />
Zijn gedicht<strong>en</strong> als bron voor g<strong>en</strong>ealogische gegev<strong>en</strong>s<br />
B. de Ligt<br />
O p ongeveer zesjarige leeftijd verhuisde Jo <br />
hannes B odecheer B <strong>en</strong>ningh m et zijn ouders<br />
van zijn geboorteplaats L oosdrecht n aar Alkmaar.<br />
Dat was in 1611. In L eid<strong>en</strong> <strong>en</strong> A m sterdam<br />
ontw ikkelde hij zich tot d ich ter <strong>en</strong> geleerde.<br />
Quotidie morimurvms zijn lijfspreuk: Dagelijks<br />
sterv<strong>en</strong> wij. In 1642 overleed hij daadwerkelijk,<br />
m isschi<strong>en</strong> wel tot zijn eig<strong>en</strong> verbazing.<br />
N u is hij bijna verget<strong>en</strong>.<br />
Behalve dich ter <strong>en</strong> geleerde was hij als zoon,<br />
kleinzoon, broer, zwager <strong>en</strong> neef, onderd eel<br />
van e<strong>en</strong> fam ili<strong>en</strong>etw erk dat zich vooral in Amsterdam<br />
<strong>en</strong> het Gooi m anifesteerde o n d e r de<br />
nam <strong>en</strong> B odecheer <strong>en</strong> B anning (of B <strong>en</strong>ning)<br />
natuurlijk, <strong>en</strong> ook Stachouw er <strong>en</strong> C oppit. Dan<br />
gaat h et over pred ik an t<strong>en</strong> , rijke kooplui <strong>en</strong> invloedrijke<br />
am bt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong>. In Enkele aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
betreff<strong>en</strong>de vroege Amsterdammers in het Goot heeft<br />
P.M. Vrijlandt over h <strong>en</strong> geschrev<strong>en</strong>.' O ver de<br />
Stachouw ers d eed C.A. van W oelder<strong>en</strong> d at al<br />
eerder.2 A anvulling<strong>en</strong> hiero p gav<strong>en</strong> onlangs G.<br />
A dem a <strong>en</strong> F.j.j. de G oover.'<br />
Veel van B odecheers poëzie is geleg<strong>en</strong>heidswerk.<br />
In dat soort gedicht<strong>en</strong> figurer<strong>en</strong> m <strong>en</strong>s<strong>en</strong><br />
natuurlijk net e<strong>en</strong> beetje anders dan in de officiële<br />
stukk<strong>en</strong>. I loewel het over het algem e<strong>en</strong> gevaarlijk<br />
is gedicht<strong>en</strong> te gebruik<strong>en</strong> als b ro n voor<br />
biografische o f soortgelijke doeleind<strong>en</strong>, lijkt d at<br />
in dit geval niet zo’n waagstuk: de door Bodecheer<br />
verm elde persoonsgegev<strong>en</strong>s zijn m eestal<br />
volstrekt ondubbelzinnig . De verslaggever w int<br />
het in deze p< lëzie regelm atig van de dichter. O m <br />
dat die v erslaggeving o n d e r an d ere betrekking<br />
h eeft op e<strong>en</strong> aantal m <strong>en</strong>s<strong>en</strong> die in h et vroeg zev<strong>en</strong><br />
ti<strong>en</strong>de-eeuwse Loosdrecht <strong>en</strong> in h et Gooi e<strong>en</strong><br />
rol o f rolletje h ebb<strong>en</strong> gespeeld, is h et m isschi<strong>en</strong><br />
aardig h ier aan <strong>en</strong>kele van zijn gedicht<strong>en</strong> wat<br />
m eer b ek <strong>en</strong>dheid te gev<strong>en</strong>.<br />
Lev<strong>en</strong>sloop<br />
H et lev<strong>en</strong> van Johannes was <strong>en</strong>erver<strong>en</strong>d. In 1606<br />
w erd hij geb o r<strong>en</strong> als waarschijnlijk de o p e e n na<br />
oudste zoon van Nicolaas B odecherus. In 1620<br />
w erd hij als 14-jarige ingeschrev<strong>en</strong> als letter<strong>en</strong> <br />
s tu d e n tin L eid<strong>en</strong> <strong>en</strong> in 1624 prom oveerde hij.<br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> 1629 <strong>en</strong> 1638 was hij er h o ogleraar in de<br />
ethica <strong>en</strong> sinds 1635 ook in de physica. In 1631,<br />
hij was to<strong>en</strong> ongeveer 25 jaar oud, hekelde hij<br />
de verdorv<strong>en</strong> zed<strong>en</strong> v an zijn stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> geschrift<br />
m et de titel: Satyricon in anruptaejuv<strong>en</strong>tutis<br />
mores corruptos. In die tijd was h et Latijn de voertaal<br />
in academ ische kring<strong>en</strong>. De s<strong>en</strong>aat van de<br />
Lcidse universiteit m oest er aan te pas kom <strong>en</strong> om<br />
e<strong>en</strong> stu d <strong>en</strong> t<strong>en</strong>opro c r de kop in te drukk<strong>en</strong>; de<br />
jonge professor kreeg e<strong>en</strong> berisping. In 1638<br />
vroeg hij aan curator<strong>en</strong> verlof om als politiek raad<br />
in di<strong>en</strong>st te tred <strong>en</strong> van de W estindische C om <br />
pagnie. Als zodanig vertrok hij n aar Brazilië. Bij<br />
die geleg<strong>en</strong>heid gaf C onstantijn H uyg<strong>en</strong>s als getuig<strong>en</strong><br />
is over hem dat hij e<strong>en</strong> knappe jonge m an<br />
was <strong>en</strong> goed schreef.Vin 1640 blijkt hij krankzinnig<br />
te zijn <strong>en</strong> in 1642 w ordt gem eld, dat hij is<br />
overled<strong>en</strong>.<br />
Behalve w et<strong>en</strong>schappelijke geschrift<strong>en</strong> heel t<br />
Johannes B odecheer B <strong>en</strong>ningh e<strong>en</strong> aantal letterkundige<br />
w erk<strong>en</strong> gepubliceerd. In 1634 versche<strong>en</strong><br />
zijn treurspel I)tdo. O ft’Heylloo.seMinnetocht<br />
over de tragische liefdesgeschied<strong>en</strong>is van<br />
deze Carthaagse vorstin <strong>en</strong> de Trojaanse held A<strong>en</strong>eas.<br />
In zijn GoudeMuntgoddinhad hij al eerd er<br />
de geldzucht gehekeld. Van 1639 dater<strong>en</strong> de Epigrammata<br />
Americana ad (...) comiteml. Mauritium,<br />
dat zijn de A m erikaanse p u n td ich t<strong>en</strong> , opgedrag<strong>en</strong><br />
aan graaf Johan M aurits van Nassau, ‘de<br />
Braziliaan’, die de N ederlandse expansie in Brazilië<br />
leidde. B odecheers baas dus. In h et kader<br />
van dit artikel zijn echte r twee andere bundels<br />
gedicht<strong>en</strong> belangrijk<strong>en</strong><br />
Vader Nicolaas<br />
De eerste is Leydsche Oorlofdagh<strong>en</strong>: O f Nederduytselie<br />
Gedicht<strong>en</strong>, uitgegev<strong>en</strong> te A m sterdam in<br />
1630 bij Jacob Acrtsz. Golom. De bundel is opgedrag<strong>en</strong><br />
aan de Leidse stadsregering, want<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 121
]:3M<br />
\éti<br />
E<strong>en</strong> familie van baljuws<br />
Interessant ook is het Grafschrift Van mijn Gom<br />
Stans B<strong>en</strong>ningh, Baljuw van de Loosdrecht, Mijnd<strong>en</strong>,<br />
<strong>en</strong>de Teckop uit decem ber 1(127. Voor e<strong>en</strong><br />
goed begrip: ‘rechtevoort’ betek<strong>en</strong>t ‘zojuist’<br />
<strong>en</strong> ‘nos<strong>en</strong>’ is ‘verdriet d o<strong>en</strong>’.<br />
Verrotte be<strong>en</strong><strong>en</strong> van ons schier gedoelde stom,<br />
Welch lang e<strong>en</strong> Ha nnings noem gedroeg<strong>en</strong> heeft met eer<strong>en</strong>,<br />
Wilt doch uw nae-neef niet uyt uwe grafstee weer<strong>en</strong>;<br />
Ontfanght m 7 donckre hol, dat yeder e<strong>en</strong> maeckt lam,<br />
Hem wi<strong>en</strong> de str<strong>en</strong>ghe dood het lieve lev<strong>en</strong> neem<br />
In 7 midd<strong>en</strong> van sijn tijd, <strong>en</strong> indi<strong>en</strong> u de zeereu<br />
Van oase quael<strong>en</strong> noch e<strong>en</strong> weynigh kunn<strong>en</strong> deer<strong>en</strong>,<br />
We<strong>en</strong>t dat ons rechtevoort dit onheyl over-quam.<br />
Enghy ooek blanche Dracht, die in de Loosdrechts wij ek<strong>en</strong><br />
De voll<strong>en</strong> over-vloed niet volle vloed<strong>en</strong> loost,<br />
7 Is recht, dat desa dood u op het hooghste noosl<br />
Dat ghy de golfjes heet wat loomer he<strong>en</strong> te strijek<strong>en</strong><br />
Voor-bij de kant<strong>en</strong> van uw vette boter-wey.<br />
En luystert in het oor der glaasjes droef geschrey.<br />
Het geslacht B<strong>en</strong>ning of Banning was e<strong>en</strong><br />
zeer voornaam Amsterdams geslacht, dat daar<br />
eeuw<strong>en</strong>lang de schep<strong>en</strong>bank <strong>en</strong> de burgemeesterszetel<br />
bezet heeft gehoud<strong>en</strong>. Het had<br />
belangrijke bezitting<strong>en</strong> in h et Gooi, met<br />
nam e in Blaricum. In Loosdrecht, Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
Teckop (bij Cock<strong>en</strong>g<strong>en</strong>) hebb<strong>en</strong> led<strong>en</strong> van familie<br />
Banning ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong> jar<strong>en</strong> achtere<strong>en</strong> hel<br />
baljuwschap uitgeoef<strong>en</strong>d. De hier bewe<strong>en</strong>de<br />
Stans wordt ook vermeld als Stans Banning<br />
Texel. Blijkbaar hechtte de dichter er aan, dat<br />
de relatie tuss<strong>en</strong> de Bannings <strong>en</strong> de Bodecheers<br />
naar buit<strong>en</strong> toe goed zichtbaar was: ik<br />
k<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> andere Bodecheer die zich Bodecheer<br />
Banning noem de. Hoe de relatie precies<br />
was heb ik niet kunn<strong>en</strong> nagaan. Het ambt<br />
zou wel in de familie blijv<strong>en</strong>, waarover later. 1<br />
Van juli 1630 dateert e<strong>en</strong> gedicht in de Leydsche<br />
Oorlofdagh<strong>en</strong> dat nog wat m eer informatie<br />
geeft over de familieverhouding<strong>en</strong>. H et is in Leid<strong>en</strong><br />
geschrev<strong>en</strong> <strong>en</strong> heeft dit opschrift: Voor-spoedighe<br />
Reys A<strong>en</strong> mijn Neef de E. Heer Albertus Conradus<br />
van der Burch (...) als hy voor Ambassadeur nae<br />
Moscovi<strong>en</strong> trock, <strong>en</strong>de mijn broeder Adria<strong>en</strong> Bodecheer<br />
in syngeselschap medegingh. In het exemplaar 505<br />
E 24 van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek<br />
zit onder deze tekst e<strong>en</strong> strookje geplakt<br />
m et de mededeling: voor Secretaris.<br />
Van der Burgh verbleef van juli 1030 tot oktober<br />
1631 aan het hof van de tsaar van Moscovië.<br />
Hij was bevri<strong>en</strong>d met die andere bek<strong>en</strong>de<br />
baljuw, van Gooiland dit keer, P.G. Hooft,<br />
m et wie hij via di<strong>en</strong>s eerste vrouw Ghristina<br />
van Erp ook verwant was. Hooft hield Van der<br />
Burgh gedur<strong>en</strong>de di<strong>en</strong>s verblijf in Rusland<br />
per brief op de hoogte van wat er in de rest<br />
van de wereld zoal plaatsvond, waarbij hij <strong>en</strong><br />
passant Rusland (d a t drabbigh water) uitsloot<br />
van de besc haafde volk<strong>en</strong>.7Hoe precies de familierelatie<br />
met de Bodccheers was moet nog<br />
uitgezocht word<strong>en</strong>. In e<strong>en</strong> ander verband<br />
spreekt de dichter Bodecheer over Albert<br />
Co<strong>en</strong>raedsz Burgh als over zijn ‘bloedverwant',<br />
wal de relatie ook niet veel duidelijker<br />
maakt. Van Neptunus wordt in liet gedicht beweerd,<br />
dat hij Van der Burghs naam verhoest<br />
dickw ils heeft hooi<strong>en</strong> dondr<strong>en</strong>, S e lf in B rasili<strong>en</strong><br />
Voor broer Adria<strong>en</strong> had hij nog deze w<strong>en</strong>s:<br />
Ghij Broeder, oudste lack van beyd ’ ons ouders telgh<strong>en</strong>,<br />
Noch dood, noch holle Zee zal uwe siel verswelgh<strong>en</strong>,<br />
In het geselschap is alle<strong>en</strong> uw veyligheyd.<br />
De Hemel slijp uw breyn <strong>en</strong> wil uw jonghe jaer<strong>en</strong><br />
Voor uw geboort<strong>en</strong>s plaats in rijper tijd bewaer<strong>en</strong>!<br />
Die plicht is yeder in 7 besonder op-geleyt.<br />
En zeker om hem gerust te stell<strong>en</strong> volgt dan<br />
weer de eerder g<strong>en</strong>oem de lijfspreuk Quotidie<br />
morimur.<br />
Nederduytsche Gedicht<strong>en</strong>Xmdde de overbodig lijk<strong>en</strong>de<br />
ondertitel van de bundel Leidsche Oorlofdagh<strong>en</strong><br />
van 1630. De lijfspreuk maakt echter al<br />
duidelijk, dat voor deze dichter het Latijn e<strong>en</strong><br />
net zo voor de hand ligg<strong>en</strong>d medium was als zijn<br />
moedertaal. In zijn milieu schreef m <strong>en</strong> alle<strong>en</strong> in<br />
het Nederlands gedur<strong>en</strong>de zijn ‘oorlofdag<strong>en</strong>’.<br />
De bundel Poëmata die Janus Bodecherus Banningius<br />
in 1637 in Leid<strong>en</strong> liet verschijn<strong>en</strong> di<strong>en</strong>de<br />
waarschijnlijk vooral e<strong>en</strong> public-relationsdoel.<br />
Bijna driehonderd bladzijd<strong>en</strong> Latijnse<br />
gedicht<strong>en</strong>, opgedrag<strong>en</strong> aan zo ongeveer alle<br />
grote schrijvers <strong>en</strong> geleerd<strong>en</strong> van die tijd: Daniël<br />
Heinsius <strong>en</strong> Jacob Gats (aan wie ook de<br />
Oorlofdag<strong>en</strong> opgedrag<strong>en</strong> war<strong>en</strong> geweest), Vossius,<br />
Barlaeus, Schriverius, Huyg<strong>en</strong>s, Hugo de<br />
Groot <strong>en</strong> Anna Maria van Schuurman, om alle<strong>en</strong><br />
m aar <strong>en</strong>kele van de bek<strong>en</strong>dste te noem <strong>en</strong>,<br />
die op hun beurt weer lofdicht<strong>en</strong> voor Bodechecrs<br />
bundel produceerd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> kleine dertig<br />
jaar later zou de Amsterdamse dokter-dichter<br />
Willem Godschalk van Focqu<strong>en</strong>broch zijn<br />
bundel Thalia opdrag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> aap.<br />
Behalve de intellectuele <strong>en</strong> artistieke elite<br />
van zijn tijd kom<strong>en</strong> in de Poëmata ook de familieled<strong>en</strong><br />
van de dichter aan bod. Zo is er e<strong>en</strong><br />
T V E 15e jrg. <strong>1997</strong> 123
X<strong>en</strong>ium Ad Nicolaum Bodecherum, Putrem, e<strong>en</strong><br />
nieuwjaarsgedicht aan vader Nicolaas Bodecherus,<br />
dat verder ge<strong>en</strong> bijzonderhed<strong>en</strong> over<br />
person<strong>en</strong> of gebeurt<strong>en</strong>iss<strong>en</strong> bevat. Dat is wel<br />
het geval bij het gedicht Ad Joannem Bodecherum,<br />
Patruum, S<strong>en</strong>ern Octuag<strong>en</strong>arium aan de<br />
tachtigjarige grijsaard oom Johannes Bodecherus.<br />
Deze broer van vader Nicolaas was<br />
predikant in Coth<strong>en</strong>, ook rem onstrantsgezind,<br />
m aar m et hem liep het m inder dram a<br />
tisch af."<br />
Dat het baljuwsambt in de familie bleef blijkt<br />
uit het gedicht Ad Adrianum Bodecherum, Fratrem,<br />
Bailivum in Loosdrecht, Mynd<strong>en</strong>, & Teckop:<br />
Aan Adriaan Bodecheer, mijn broer, baljuw in<br />
Loosdrecht, Mijnd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Teckop. Ik geef van<br />
de Latijnse gedicht<strong>en</strong> hier alle<strong>en</strong> de vertaling.<br />
Het, ambt datje grootvader <strong>en</strong> je oom eerder verkreg<strong>en</strong><br />
hebb<strong>en</strong> bezit jij, broer, nu, teruggekeerd uit de ko ude<br />
van Skythië [Rusland], Wees vasthoud<strong>en</strong>d aan de<br />
wett<strong>en</strong> <strong>en</strong> het rechtvaardige, beteugel de gewelddadig<strong>en</strong>;<br />
laatje lev<strong>en</strong> blij vervliet<strong>en</strong> met je echtg<strong>en</strong>ote uit<br />
de familie Stachouwer; het platteland zal gev<strong>en</strong> wat<br />
de met mur<strong>en</strong> omslot<strong>en</strong> sted<strong>en</strong> niet kunn<strong>en</strong> gev<strong>en</strong>; de<br />
landelijke e<strong>en</strong>voud k<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> ijverzucht.“<br />
Om nu e<strong>en</strong> massale trek naar het platteland<br />
te voorkom<strong>en</strong> kan ik m eedel<strong>en</strong>, dat de dichter<br />
in zijn laatste regel e<strong>en</strong> vergissing maakte. Op<br />
15 juli 1641 schreef het H of van Holland aan<br />
de baljuw van Gooiland, P.G. Hooft, dat<br />
Adriaan Bodecheer <strong>en</strong> nog iem and geklaagd<br />
hadd<strong>en</strong> over t’groot gewelt, <strong>en</strong>de outrage [grove belediging],<br />
twelcke sij te k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> gev<strong>en</strong> haer a<strong>en</strong>geda<strong>en</strong><br />
te sijn bij Johan Stachouwer swager vand<strong>en</strong> voors.<br />
Bailliuw [Adriaan B.], <strong>en</strong>de drie van sijne Di<strong>en</strong>aers.<br />
O f Hooft er maar wat aan wilde do<strong>en</strong>.1" E<strong>en</strong><br />
stuk van Johan Stachouwer aan het H of van<br />
Holland in e<strong>en</strong> geschil m et Adria<strong>en</strong> Bodecherus<br />
<strong>en</strong> A erlandt Stachouwer, echtelied<strong>en</strong>, over<br />
het huis te Ruysdael bij Blaricum van e<strong>en</strong> mij<br />
niet bek<strong>en</strong>de datum zal ook wel niet gehandeld<br />
hebb<strong>en</strong> over de geluckige rust van licht-vernoechde<br />
siel<strong>en</strong>, Wi<strong>en</strong>s sorg<strong>en</strong> wijder niet <strong>en</strong> weyd<strong>en</strong><br />
dan haer vee (Hooft, Granida)<br />
Aerlandt of Aerlandia Stachouwer komt<br />
voor in het artikel van Adema. E<strong>en</strong> andere bevestiging<br />
van haar bestaan is te vind<strong>en</strong> in e<strong>en</strong><br />
acte van overdracht van e<strong>en</strong> huis <strong>en</strong> hofstede<br />
met toebehor<strong>en</strong> aan Aarlandia Stachouwer,<br />
huisvrouw van de baljuw Adria<strong>en</strong> Bodecheer(1648).12<br />
Haar broer Johan (1598-1655)<br />
was e<strong>en</strong> vermog<strong>en</strong>d koopm an m et grote belang<strong>en</strong><br />
in de Westindische Compagnie. Hij<br />
had bezitting<strong>en</strong> in het Gooi, onder andere het<br />
al g<strong>en</strong>oem de huis Ruysdael hij Blaricum. Sinds<br />
1640 was hij heer van Schiermonnikoog. Ook<br />
in Brazilië had hij belang<strong>en</strong>. Zijn broer Jacob<br />
Stachouwer was daar politiek raad, net als de<br />
dichter Johannes Bodecheer B<strong>en</strong>ningh sedert<br />
1638. In Blaricum herinner<strong>en</strong> aan Johan Stachouwer<br />
nu nog de weg van die naam <strong>en</strong> zijn in<br />
de kerk opgestelde grafste<strong>en</strong>.<br />
Broer Gerardus<br />
Uit het voorafgaande is wel duidelijk geword<strong>en</strong>,<br />
dat de familie Bodecherus in de eerste<br />
helft van de zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de eeuw op allerlei wijz<strong>en</strong><br />
sterk betrokk<strong>en</strong> was bij het reil<strong>en</strong> <strong>en</strong> zeil<strong>en</strong><br />
van de republiek op veel terrein<strong>en</strong> <strong>en</strong> in<br />
alle windstrek<strong>en</strong>. Voor Gerardus, waarschijnlijk<br />
de jongste zoon van dom inee Nicolaas<br />
Bodecherus, was deze betrokk<strong>en</strong>heid van tragische<br />
aard. De bijzonderhed<strong>en</strong> k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> we<br />
uit e<strong>en</strong> gedicht in de Poëmata: Ad Nicolaum<br />
Bodecherum, Putrem, De Obitu Gerirdi Bodecheri,<br />
Fritris (Aan vader N.B. over het sterv<strong>en</strong> van<br />
broer G.B.). Ik neem het hier grot<strong>en</strong>deels<br />
over.<br />
Uil het kamp, op r<strong>en</strong> schokk<strong>en</strong>de zware wag<strong>en</strong>,<br />
Nabij V<strong>en</strong>lo, kwam hij terug, ziek,<br />
Ziek van lichaam, maar met krijgshaftig gemoed.<br />
En zich toevertrouw<strong>en</strong>d aan e<strong>en</strong> rustiger Waal<br />
- Hoewel de rivier bruis<strong>en</strong>d zwol<br />
Weg<strong>en</strong>s de bergtopp<strong>en</strong> van Hess<strong>en</strong> -<br />
Totdat het trage schip de Rotte naderde,<br />
Om Leid<strong>en</strong> van meer nabij te zi<strong>en</strong>,<br />
Om zijn ouders van meer nabij te zi<strong>en</strong>,<br />
Ligg<strong>en</strong>d in e<strong>en</strong> doodzieke slapte<br />
Van e<strong>en</strong> uitputt<strong>en</strong>de scheurbuik; kort daarna e<strong>en</strong> lijk<br />
To<strong>en</strong> hij te Delft aankwam. Aan de Amstel ligt hij<br />
- Gelukkig wel door deze zaligheid -<br />
Verbond<strong>en</strong> met zijn voorvader<strong>en</strong> in het graf.<br />
Moge het u slecht vergaan, kwade onderwereldduistemis<br />
Die mij mijn broer ontnom<strong>en</strong> hebt.<br />
Verdi<strong>en</strong>de die krachtige geest dus, hij die<br />
De lans zwaaide va n de prins van Oranje,<br />
De bevrijder van het vaderland <strong>en</strong> vader van de zoon,<br />
Verdi<strong>en</strong>de hij zo te sterv<strong>en</strong>, kwade duisternis ?<br />
Verdi<strong>en</strong>de hij zo te sterv<strong>en</strong>, van wie<br />
Het baarddons <strong>en</strong> de lichte baard nauwelijks e<strong>en</strong>maal<br />
Van de km was geweest, <strong>en</strong> de huid glad ?<br />
Jullie, Dev<strong>en</strong>ter <strong>en</strong> Brantius,<br />
Onder wier leiding de oef<strong>en</strong>school keurt,<br />
Zijn getuig<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> edel <strong>en</strong> goed hart<br />
124 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
En wat voor e<strong>en</strong> Bataaf waarli jk past.<br />
En all<strong>en</strong> die in de cohorte dezelfde wap<strong>en</strong>s<br />
Hebb<strong>en</strong> gedrag<strong>en</strong>, hekel<strong>en</strong> hierom<br />
En veracht<strong>en</strong> gezam<strong>en</strong>lijk de misdaad.<br />
Moge die troost voldo<strong>en</strong>de zijn <strong>en</strong> ‘moge die uw<br />
/acht<strong>en</strong> stopzett<strong>en</strong>, vader; dat voor ieder<br />
De lev<strong>en</strong>sdag<strong>en</strong> vastgesteld zijn <strong>en</strong> aan Gvd bek<strong>en</strong>d —<br />
. Zo leert het lot van tie natuur <strong>en</strong> dat afkomstig van God.<br />
Omdat voor u. als ingewijde, toegankelijk zijn<br />
Het lol van de natuur <strong>en</strong> dat van God beide<br />
En omdat nu nog twee zoons over zijn, e<strong>en</strong> dochter; <strong>en</strong><br />
moeder zelf nog leeft<br />
Zuil ge uw verdriet kwijt kunn<strong>en</strong> rak<strong>en</strong>, zi<strong>en</strong>de<br />
Dat kwee zoons nog over zijn, e<strong>en</strong> doelde); <strong>en</strong><br />
moeder zeil nog leeft.<br />
In 1632 gafV<strong>en</strong>lo zich over aan Frederik H <strong>en</strong>drik.<br />
Waarschijnlijk speelde het hierbov<strong>en</strong> beschrev<strong>en</strong>e<br />
zich af tijd<strong>en</strong>s de veldtocht langs de<br />
Maas in mei van datjaar. Gerardus Bodecherus<br />
m oet to<strong>en</strong> ongeveer vijf<strong>en</strong>twintig zijn geweest.<br />
In het Leidse stud<strong>en</strong>t<strong>en</strong>album werd hij<br />
in augustus 1627 ingeschrev<strong>en</strong> als twintigjarige<br />
zoon van dom inee Nicolaas.<br />
E<strong>en</strong> kluw<strong>en</strong> van verwantschapp<strong>en</strong><br />
Met de voorvader<strong>en</strong> in het graf verbond<strong>en</strong> te<br />
zijn noem t de dichter e<strong>en</strong> zaligheid. Ook in<br />
het grafschrift van zijn oom Stans B<strong>en</strong>ningh<br />
kwam dat d<strong>en</strong>kbeeld al voor. Opnieuw stelt hij<br />
het aan de orde in e<strong>en</strong> Epitaphium Margaretae<br />
Banningiae Constantini Filiae, Cognatae, sepultae<br />
Loosdmht (Grafschrift van M argareta Banning,<br />
dochter van Constantijn, bloedverwant,<br />
begrav<strong>en</strong> te Loosdrecht): Hier rust, niet sam<strong>en</strong>gevoegd<br />
met haar doel<strong>en</strong>, het meisje Banning, in<br />
haar geboortegrond begrav<strong>en</strong>. Ofschoon de grond<br />
van Amstelland de grootvader <strong>en</strong> de vader van de<br />
dode bewaart, ze kon nauwelijks door e<strong>en</strong> pass<strong>en</strong>der<br />
ste<strong>en</strong> neergedrukt word<strong>en</strong>. Als deze Margareta de<br />
dochter is van de in 1627 overled<strong>en</strong> baljuw<br />
Stans B<strong>en</strong>ningh voor wie Bodecheer het hiervoor<br />
afgedrukte grafschrift vervaardigde, dan<br />
is met dit sterfgeval de in 1627 schier gedoelde<br />
stam misschi<strong>en</strong> wel helemaal onder het Loosdrechtse<br />
maaiveld verdw<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
De gedicht<strong>en</strong> van Johannes Bodecheer B<strong>en</strong>ningh<br />
mak<strong>en</strong> niet m inder dan de aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
van Vrijlandt duidelijk, dat m<strong>en</strong> in bepaalde<br />
kring<strong>en</strong> in de vroege zev<strong>en</strong>ti<strong>en</strong>de<br />
eeuw graag ‘onder ons' bleef. Ze vorm<strong>en</strong> ook<br />
e<strong>en</strong> aanvulling op die aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>. Het geslacht<br />
Bodecherus blijkt binn<strong>en</strong> dat netwerk<br />
verwant te zijn aan de Bannings <strong>en</strong> Stachouwers.<br />
Blijk<strong>en</strong>s <strong>en</strong>kele hier niet besprok<strong>en</strong> gedicht<strong>en</strong><br />
bestond er ook verwantschap met de<br />
in het Gooi niet onbek<strong>en</strong>de Coppits <strong>en</strong> daarbuit<strong>en</strong><br />
met de voorname geslacht<strong>en</strong> Van der<br />
Burch <strong>en</strong> Broekhov<strong>en</strong>. Hel beschrijv<strong>en</strong> van<br />
die kluw<strong>en</strong> laat ik graag aan m eer bevoegd<strong>en</strong><br />
over, <strong>en</strong> het ontwarr<strong>en</strong> er van nog veel liever.<br />
Intuss<strong>en</strong> is de m<strong>en</strong>s <strong>en</strong> de dichter Johannes<br />
Bodecheer B<strong>en</strong>ningh bij deze behandeling<br />
van zijn poëtisch werk natuurlijk schromelijk<br />
te kort gedaan. Daar zal hij zich 350 jaar later<br />
in de wereld aan g<strong>en</strong>e zijde wel niet m eer over<br />
opwind<strong>en</strong>. Misschi<strong>en</strong> ook wel, want e<strong>en</strong> anonieme<br />
auteur verzekert ons in e<strong>en</strong> gedicht dat<br />
De geest van Matthaeus Gansneb T<strong>en</strong>gnagel, die<br />
sinds 1652 in d ’andre werelt by de verstorv<strong>en</strong> Poët<strong>en</strong><br />
verkeerde het volg<strong>en</strong>de waarnam:<br />
'K zie Bodecher a<strong>en</strong> d 'e<strong>en</strong> zijde<br />
Met zijn Diclo afgedwaelt,<br />
En zijn Munt-Godin, O lijd<strong>en</strong>!<br />
Heeft ook ramp zijn bijt bepael.t:<br />
Zy storf om Eneas wille,<br />
Vol van wanhoop in de /< .<br />
Hy van razerny ’er grill<strong>en</strong>,<br />
Was haer lot quad, 7 zijne mee.”<br />
N ot<strong>en</strong><br />
1. T.V.E., 5, afl. 3 (1975) 65-83.<br />
2. De Nederlamlsche l.e.niw, 32 (1914) kolom 300-306 <strong>en</strong><br />
332-340.<br />
3. In: Mededeling<strong>en</strong>blad van de Historische Kring Blaricum, nr.<br />
22 (1995) 10-12.<br />
4. (■ Brandt, ll/storie der Reformatie, deel 4 (Rotterdam<br />
1704) 800-802.<br />
5. J.A. Worp, De briefwisseling van Constantijn Huyg<strong>en</strong>s, II,<br />
355.<br />
6. Zie ook B. de Ligt, ‘Loosdrechts Poezie Album’(I),<br />
HKL, nr. 56 (1986) 18-20.<br />
7. De briefwisseling van Pieter Comeliszoon Hooft, deel 2 (Culemborg<br />
1977) nr. 402.<br />
8. Zie daarvoor: B. de Ligt, ‘Joannes Assueri Bodecherus,<br />
predikant te Coth<strong>en</strong>’. Het Kromme-Rijngebied 30-2 (1996)<br />
29-30.<br />
9. Vertaling B<strong>en</strong> Wolk<strong>en</strong>; alle andere vertaling<strong>en</strong> uit het<br />
Latijn zijn van dr. Willem Kraak, classicus te Bussum.<br />
10. De briefwisseling van Pieter Comeliszoon Hooft, deel 3 ( Culemborg<br />
1979) nr. 1076.<br />
11. W.J. Formsma, Archiev<strong>en</strong> Her<strong>en</strong> van Schiermonnikoog. Monum<strong>en</strong>ta<br />
Frisii a, nr. 3. Im. nr. 264.<br />
12. Idem, im. nr. 205.<br />
13. Mattheus Gansneb T<strong>en</strong>gnagel, Alle Werk<strong>en</strong> (Amsterdam<br />
I960) 5 13.<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 125
De Gro<strong>en</strong>e Geschied<strong>en</strong>is van het<br />
Vliegveld Hilversum<br />
c . van Aggetm<br />
In 1989 versche<strong>en</strong> er e<strong>en</strong> artikel (in TVE 7e jaargang,<br />
nr.4, december 1989) over het 50 jarige bestaan<br />
van het Vliegveld Hilversum. Inmiddels is de<br />
toekomst van het vliegveld zó in de belangstelling,<br />
dat de redactie mij verzocht om voor dit Loosdrechtnummer<br />
e<strong>en</strong> nieuw artikel te schrijv<strong>en</strong>.<br />
Ligging<br />
H et Vliegveld Hilversum ligt in de zuid-west<br />
hoek van het Gooi <strong>en</strong> dus in de provincie<br />
Noord-Holland.<br />
H et gebied ligt tuss<strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> de hogere<br />
zandgrond<strong>en</strong> van het Gooi <strong>en</strong> de Utrechtse<br />
Heuvelrug. In dat gebied vormde zich zo’n<br />
10.000 jaar geled<strong>en</strong> ve<strong>en</strong>. Dat hoogve<strong>en</strong> werd<br />
afgegrav<strong>en</strong>. De ontginningspatron<strong>en</strong> zijn zeer<br />
duidelijk op kaart<strong>en</strong> terug te vind<strong>en</strong>. Vooral<br />
na de vroegmiddeleeuwse regressiefase, waarbij<br />
het lange tijd zeer droog was <strong>en</strong> de zeespiegel<br />
daalde, werd het goed mogelijk om het<br />
ve<strong>en</strong> te ontginn<strong>en</strong>. De omgeving van het vliegveld<br />
was gr<strong>en</strong>sgebied. Op velerlei gebied.<br />
H et was de gr<strong>en</strong>s van hoge <strong>en</strong> lage grond<strong>en</strong>;<br />
van int<strong>en</strong>sieve <strong>en</strong> ext<strong>en</strong>sieve landbouw <strong>en</strong>, last<br />
but not least, van U trecht <strong>en</strong> Holland.<br />
H et was ook e<strong>en</strong> wild <strong>en</strong> ruig gebied. Floris<br />
V, graaf van Holland <strong>en</strong> Zeeland, heer van<br />
Friesland was uitg<strong>en</strong>odigd voor e<strong>en</strong> jachtpartij<br />
door de edel<strong>en</strong> Gijsbrecht van Amstel, H erman<br />
van W oerd<strong>en</strong> <strong>en</strong> Gerard van Velz<strong>en</strong>. M<strong>en</strong><br />
heeft lange tijd gedacht dat die jachtpartij in<br />
de omgeving van Einde Gooi heeft plaats gevond<strong>en</strong>.<br />
H et lot van Floris V is bek<strong>en</strong>d. Ter nagedacht<strong>en</strong>is<br />
heet de gr<strong>en</strong>sweg van de Egelshoek<br />
naar Hollandsche Rading: Floris V-weg.<br />
De naam Egelshoek zou ook relatie hebb<strong>en</strong><br />
m et die gevang<strong>en</strong>neming: Egelshoek = Ekelige<br />
= akelige hoek !<br />
Volg<strong>en</strong>s Albertus Perk kom t de naam van<br />
Ekelshoek is gelijk Eikelshoek, wat weer e<strong>en</strong><br />
relatie heeft m et het voormalige Eik<strong>en</strong>bos<br />
(Eikbosserweg). Andere bronn<strong>en</strong> duid<strong>en</strong> op<br />
de meest voor de hand ligg<strong>en</strong>de theorie, namelijk<br />
die van e<strong>en</strong> dier.<br />
Kerkeland<strong>en</strong>, Eerste <strong>en</strong> Tweede Blok<br />
De grond<strong>en</strong> t<strong>en</strong> west<strong>en</strong> van Hilversum war<strong>en</strong><br />
bezit van de kerk van Naard<strong>en</strong>. Al in 1387 <strong>en</strong><br />
1430 war<strong>en</strong> deze grond<strong>en</strong> aan de kerk geschonk<strong>en</strong>.<br />
Inkomst<strong>en</strong> daaruit di<strong>en</strong>d<strong>en</strong> voor<br />
het onderhoud van de kerk. H et gebied was<br />
bek<strong>en</strong>d onder de naam Kerkeland<strong>en</strong>. Het bestond<br />
uit 240 m org<strong>en</strong> v<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> vullingland<strong>en</strong><br />
(afgegrav<strong>en</strong> hoge v<strong>en</strong><strong>en</strong>, die weer opgevuld<br />
werd<strong>en</strong>). I.oosdrechtse boer<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> del<strong>en</strong><br />
van de Kerkeland<strong>en</strong> in pacht.<br />
Het gebied in het zuid<strong>en</strong> van het Gooi was<br />
eig<strong>en</strong>dom van de staat (landsheer). De Erfgooiers<br />
hadd<strong>en</strong> daar de gebruiksrecht<strong>en</strong>.<br />
V V ■ •1<br />
A y N I T<br />
A \ Vrtsdebeit<br />
V/iegve/t<br />
E g e lsh o e k<br />
Hilversum<br />
f-.-vV* ] Vj<br />
Q} 'M m<br />
if * - » ■<br />
Ajb. 1. Ligging Vliegveld Hilversum tuss<strong>en</strong> Hilversum <strong>en</strong><br />
Loosdrecht.<br />
126 TVE lór lig. <strong>1997</strong>
AJb. 2. De aanleg van het Vliegveld<br />
Hilversum vond in de crisistijd<br />
plaats in het kader van de<br />
werkverschaffing.<br />
r l - ,<br />
mm ....<br />
Veelal liet<strong>en</strong> ze er schap<strong>en</strong> graz<strong>en</strong>. V anaf 1625<br />
kw am <strong>en</strong> er grootschalige p lan n <strong>en</strong> om heide<br />
te ontginn<strong>en</strong>.<br />
H et “E erste Blok” w erd na felle strijd pas in<br />
1634 verkaveld. D aar o n tstond ’s-Graveland.<br />
H et “Tweede Blok” (in h et zuid<strong>en</strong> van het<br />
Gooi) w erd n iet ontg o n n <strong>en</strong> . Pas na de heideverdeling<br />
t an 1836 w erd<strong>en</strong> de kavels van het<br />
Tweede Blok verkocht <strong>en</strong> o n tg o n n <strong>en</strong> . Daar<br />
o n tstond later o.a. h et lan dgoed E inde Gooi.<br />
R ond 1840 w ar<strong>en</strong> er verschill<strong>en</strong>de grondtransacties<br />
in de om geving van het vliegveld. Dat<br />
is vrij bijzonder <strong>en</strong> had te m ak<strong>en</strong> m et de eig<strong>en</strong>dom<br />
s-verhouding<strong>en</strong>. Veel gro n d was in eig<strong>en</strong>dom<br />
van de staat (“D o m ein<strong>en</strong>”), terwijl Erfgooiers<br />
de gebruiksrecht<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> an d er<br />
deel was in bezit van de kerk van N aard<strong>en</strong>, waarvan<br />
Loosdrechtse b o e re n d e g rond<strong>en</strong> pachtt<strong>en</strong>.<br />
In 1886 was er e<strong>en</strong> scheiding m et D om ein<strong>en</strong>.<br />
De g ro n d <strong>en</strong> “toegescheid<strong>en</strong> ” aan de Erfgooiers,<br />
kw am <strong>en</strong> in h u n vol bezit. De gebied<br />
<strong>en</strong> die D om ein<strong>en</strong> verkreeg, w'erd<strong>en</strong> p ro m p t<br />
in 1837 geveild.<br />
De percel<strong>en</strong> 62 t/m 66, 74 t/m 79 alsm ede 80<br />
t/m 83kw am <strong>en</strong> in bezit van de bek<strong>en</strong>de heer Sinkei<br />
uit A m sterdam . Hij betaalde daarvoor in totaal<br />
ƒ6710,-. O verig<strong>en</strong>s zou Sinkei zijn g ro n d <strong>en</strong><br />
spoedig w eer verkop<strong>en</strong>. Bij de overzicht<strong>en</strong>, te<br />
zi<strong>en</strong> op de “ingekleurde kaart van Perk” (1845),<br />
blijk<strong>en</strong> Six van H illegom , Van de Poll <strong>en</strong> Van d er<br />
L ind<strong>en</strong> eig<strong>en</strong>aar te zijn gew ord<strong>en</strong>. Dit b etro f h et<br />
gebied tuss<strong>en</strong> het huidige vliegveld <strong>en</strong> T i<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>sche<br />
Kanaal.<br />
In 1939 w erd d it gebied d o o r D ef<strong>en</strong>sie in<br />
gebruik g<strong>en</strong>om <strong>en</strong>. A ldaar zou in de m obilisatie<br />
tijd e<strong>en</strong> g root deel van de Ie V erk<strong>en</strong>ningsg<br />
roep van h et L uchtvaart R egim <strong>en</strong>t o n d erg e<br />
bracht w ord<strong>en</strong>.<br />
O verig<strong>en</strong>s w erd in 1840 één achtste deel<br />
van de K erkeland<strong>en</strong> ook geveild. In totaal betro<br />
f h et ruim 47 bunder. De eerste 5 percel<strong>en</strong>,<br />
ruim 16 bunder, w erd<strong>en</strong> aan de Kerk van<br />
N aard<strong>en</strong> “toegescheid<strong>en</strong>". Deze g ro n d werd<br />
gekocht voor ƒ3350,-. De overige percel<strong>en</strong><br />
kw am <strong>en</strong> in bezit van L oosdrechtse boer<strong>en</strong>.<br />
U iteraard b leef de rest van de K erkeland<strong>en</strong><br />
in vol bezit van de Kerk van N aard<strong>en</strong>. Zo ook<br />
h et terrein van h e t vliegveld H ilversum .<br />
Vliegveld in het G ooi<br />
In de jar<strong>en</strong> dertig nam de belangstelling voor<br />
luchtvaart <strong>en</strong>orm toe. V erschill<strong>en</strong>de groepering<strong>en</strong><br />
kwam<strong>en</strong> m et plan n <strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> vliegveld.<br />
In januari 1934 was de N.V. Sportpark<strong>en</strong> Vliegveld<br />
’t Gooi opgericht. Aan de L oosdrechtsew<br />
eg/R aaw eg zou e<strong>en</strong> sportcom plex m et w ielerbaan,<br />
t<strong>en</strong>nisban<strong>en</strong>, cricketkooi<strong>en</strong>, m otor-racebaan,<br />
voetbalveld, polobad, twee café-restaurants,<br />
clublokal<strong>en</strong>, servicestations, stalling<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
... e<strong>en</strong> vliegveld w ord<strong>en</strong> aangelegd. Dit m iljo<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> p ro ject (crisis-tijd!) w erd n iet uitgevoerd.<br />
O verig<strong>en</strong>s viel h e t an tec ed <strong>en</strong> t<strong>en</strong> o n d erzo ek van<br />
<strong>en</strong>kele syndicaatled<strong>en</strong> negatief uit.<br />
V anaf m aart 1934 zou h e t G ooisch Vliegveld<br />
TVli 15ejrg. <strong>1997</strong> 127
' ' -<br />
* C v<br />
Nf<br />
- ; " ‘ -<br />
j<br />
^ N » *<br />
^mggatfgS&+<br />
A/5. 5. Overzicht Vliegveld bij de herop<strong>en</strong>ing in 1948.<br />
Actie Comité met verschill<strong>en</strong>de plann<strong>en</strong> tot<br />
aanleg van e<strong>en</strong> vliegveld kom<strong>en</strong>.<br />
De eerste locatie lag tuss<strong>en</strong> de Noorderbegraafplaats<br />
<strong>en</strong> de Craailoosche brug. H et bestuur<br />
van het Gooisch Natuurreservaat weigerde<br />
om de zev<strong>en</strong> ha grond te verhur<strong>en</strong>. Als<br />
tweede optie had m<strong>en</strong> het landgoed Einde<br />
Gooi op het oog. Eig<strong>en</strong>aar Insinger had al e<strong>en</strong><br />
strook van 500 bij 700 m eter gereserveerd.<br />
Helaas was dat te weinig, zodat Einde Gooi<br />
niet doorging. Ook e<strong>en</strong> e<strong>en</strong>voudig vliegveld<br />
bij de Raaweg zou er niet kom<strong>en</strong>.<br />
Hoewel dit plan wel door het college van<br />
B&W gesteund werd, weigerde de minister<br />
van Verkeer <strong>en</strong> Waterstaat het terrein “aan te<br />
wijz<strong>en</strong> als luchtvaartterrein in d<strong>en</strong> zin van de<br />
Luchtvaartwet”.<br />
Vliegveld De Oude R<strong>en</strong>baan<br />
l)e belangstelling voor de luchtvaart nam<br />
zi<strong>en</strong>derog<strong>en</strong> toe. In het to<strong>en</strong>malige hotel Hof<br />
van Holland vond in 1934 de Eerste Hilversumschc<br />
Luchtvaart T<strong>en</strong>toonstelling plaats.<br />
E<strong>en</strong> jaar later was de oprichting van de<br />
Stichts-Gooische Kleine Luchtvaartclub e<strong>en</strong><br />
feit. M<strong>en</strong> organiseerde lezing<strong>en</strong> <strong>en</strong> t<strong>en</strong>toonstelling<strong>en</strong>.<br />
Van vlieg<strong>en</strong> kwam nog echter weinig<br />
terecht. Uiteindelijk vond de eerste vlucht<br />
van die club plaats vanaf vliegveld Teugel<br />
Ook nadat de Hilversumsche Zweefvlieg- <strong>en</strong><br />
Kleine Luchtvaartclub was opgericht, moest<br />
m <strong>en</strong> vlieg<strong>en</strong> vanaf Teuge. Eindelijk lukte het<br />
om e<strong>en</strong> locatie voor e<strong>en</strong> Goois vliegveld te vind<strong>en</strong>:<br />
op de heide tuss<strong>en</strong> Hilversum, Bussum<br />
<strong>en</strong> Lar<strong>en</strong>. Deze paard<strong>en</strong>r<strong>en</strong>baan was van 1880<br />
tot 1893 in gebruik. In 1928 werd de r<strong>en</strong>baan<br />
<strong>en</strong> omgeving wederom gebruikt. Notab<strong>en</strong>e bij<br />
de ruiterspel<strong>en</strong> van de Olympische Spel<strong>en</strong> van<br />
dat jaar.<br />
H et vlieg<strong>en</strong> vanaf de “r<strong>en</strong>baan” stelde nog<br />
niet veel voor. Met het zweefvliegtuig van het<br />
type Zögling haalde m <strong>en</strong> vlucht<strong>en</strong> van ti<strong>en</strong>tall<strong>en</strong><br />
second<strong>en</strong>.<br />
128 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
Ajb. 4. Op 9 mei 1940, één dag<br />
voor het uitbrek<strong>en</strong> van de oorlog,<br />
sloeg e<strong>en</strong> Fokker C.V van de le<br />
Verk<strong>en</strong>ningsgroep over de kop.<br />
7<br />
Vliegveld aan de Noodweg<br />
Mobilisatie<br />
_________<br />
Inm iddels was de Stichting Vliegveld het Gooi<br />
op 26 oktober 1937 opgericht. De o nderhandeling<strong>en</strong><br />
m et de instanties <strong>en</strong> teg<strong>en</strong>standers<br />
verliep<strong>en</strong> traag. Pas op 21 februari 1938 w erd<br />
de huurovere<strong>en</strong>kom st m et de N ed. H ervorm <br />
de kerk te N aard<strong>en</strong> geslot<strong>en</strong>. De volg<strong>en</strong>de dag<br />
trok e<strong>en</strong> groot gezelschap n aar de N oodweg.<br />
D aar verrichtte burgem eester Lambooy. oudm<br />
inister van O o rlo g e n M arine, e<strong>en</strong> plechtige<br />
op<strong>en</strong>ingshandeling: de eerste spade ging in<br />
de g ro n d <strong>en</strong> werd m et e<strong>en</strong> versierde kruiwag<strong>en</strong><br />
w eggered<strong>en</strong>.<br />
Deze feestelijke gebeurt<strong>en</strong>is eindigde bijna<br />
in e<strong>en</strong> ongeluk. E<strong>en</strong> tweetal vliegtuig<strong>en</strong> gaf op<br />
deze feestdag e<strong>en</strong> vliegdem onstratie. M <strong>en</strong> wilde<br />
zelfs land<strong>en</strong> op h e t daarvoor totaal ongeschikte<br />
terrein. E<strong>en</strong> op de g ro n d aanwezige<br />
piloot kon d o o r arm bew eging<strong>en</strong> het land<strong>en</strong><br />
van de vlieg<strong>en</strong>iers verhinder<strong>en</strong>.<br />
D oor “w erkverschaffing” w erd de aanleg<br />
van het vliegterrein uitgevoerd. Er w ar<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de<br />
teg<strong>en</strong>slag<strong>en</strong>. Zo was h et n odig veel<br />
m eer slot<strong>en</strong> te d em p <strong>en</strong> d an m <strong>en</strong> gepland<br />
had. M <strong>en</strong> had m eer g ro n d nodig. Na h et egaliser<strong>en</strong>,<br />
ploeg<strong>en</strong>, egg<strong>en</strong> <strong>en</strong> roll<strong>en</strong>, w erd de<br />
g ro n d ingezaaid. H elaas verstoof e<strong>en</strong> groot<br />
deel in de k o u d e schrale w in ter van<br />
1938/1939.<br />
In het voorjaar van 1939 was de grasm at in<br />
redelijke conditie. E<strong>en</strong> h an g ar <strong>en</strong> clubgebouw<br />
w erd<strong>en</strong> gebouw d. Ter viering van deze feit<strong>en</strong><br />
m ocht b urgem eester I.am boov op 27 mei<br />
1939 e<strong>en</strong> ged<strong>en</strong>kste<strong>en</strong> plaats<strong>en</strong>.<br />
O p 30 sep tem b er 1939 zou h e t vliegveld feestelijk<br />
w ord<strong>en</strong> geop<strong>en</strong>d. Dat feest ging d o o r de<br />
m obilisatie niet door. H et vliegpark w erd overg<strong>en</strong>om<br />
<strong>en</strong> d o o r def<strong>en</strong>sie. Er kw am <strong>en</strong> zev<strong>en</strong><br />
Fokker C.V <strong>en</strong> vijf K oolhov<strong>en</strong> FK.51 toestell<strong>en</strong><br />
van de le V erk <strong>en</strong> n in g sg ro ep '2 e Luchtvaart<br />
R egim <strong>en</strong>t. In okto b er (tijdelijk) aangevuld<br />
m et jachtvliegtuig<strong>en</strong> van h et type Fokker<br />
D.XVII van de 2e Ja.V.A. O p 1 m aart 1940<br />
kwam er e<strong>en</strong> aanvulling voor de le Verk.gr.<br />
nam elijk twee Fokker C.X. vliegtuig<strong>en</strong>.<br />
Er w erd<strong>en</strong> verschill<strong>en</strong>de m obilisatie oef<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
g eh oud<strong>en</strong>. Zo w ar<strong>en</strong> er in oktober<br />
1939 nachtvlucht<strong>en</strong> m et de D.XVU’s. O ok<br />
w erd<strong>en</strong> vliegtuig<strong>en</strong> regelm atig verdekt opgesteld.<br />
Dit g ebeurde in de boss<strong>en</strong> t<strong>en</strong> zu id o o s<br />
t<strong>en</strong> van Z onnestraal <strong>en</strong> ook in de om geving<br />
van de Z onneheide. M <strong>en</strong> sleepte de vliegtuig<strong>en</strong><br />
m et de h an d o f m et b eh u lp van a u to ’s<br />
n aar h u n schuilplaats<strong>en</strong>. O p het vliegveld werd<strong>en</strong><br />
t<strong>en</strong>t<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> n o o d h angar neergezet.<br />
In de m eidag<strong>en</strong> van 1940 nam de dreiging<br />
toe. H et vliegveld werd om geploegd, zodat de<br />
vor<strong>en</strong> h et lan d <strong>en</strong> van vijandelijke vliegtuig<strong>en</strong><br />
m oest voorkom <strong>en</strong>. B oer V eldhuiz<strong>en</strong> was er<br />
e<strong>en</strong> hele nach t m ee bezig geweest. De paard<strong>en</strong><br />
w ar<strong>en</strong> doodop <strong>en</strong> niet m eer vooruit te<br />
b ran d <strong>en</strong> . D ef<strong>en</strong>sie vroeg hem rustig d o o r te<br />
gaan m et h et werk. Hij kon m akkelijk verse<br />
p aard<strong>en</strong> l<strong>en</strong><strong>en</strong> bij an d ere boer<strong>en</strong>.<br />
O ok kwam er versperring, waarbij m <strong>en</strong> beto<br />
n n <strong>en</strong> rioolbuiz<strong>en</strong>, rijtuig<strong>en</strong> <strong>en</strong> an d ere rom <br />
mel gebruikte. A lle<strong>en</strong> e<strong>en</strong> landingsbaan was<br />
vrijgehoud<strong>en</strong>.<br />
l'VE 15ejrg. <strong>1997</strong><br />
129
W, T W<br />
."Fm<br />
Ajl). 5. Rest<strong>en</strong> onderkom<strong>en</strong> Duitse<br />
vluchtleiding uit de oorlogstijd.<br />
C a<br />
: L-<br />
In de nacht van 9 op 10 mei werd al het personeel<br />
om 1.00 uur gewekt. M<strong>en</strong> moest om<br />
3.00 uur aanwezig zijn <strong>en</strong> e<strong>en</strong> kwartier later<br />
“gevechtsgereed” zijn. De Duitsers viel<strong>en</strong> om<br />
4.00 uur aan, waarbij het veld met Me-109<br />
aangevall<strong>en</strong> werd.<br />
Duitse uitbreiding van het vliegveld<br />
De Duitse bezetters zorgd<strong>en</strong> voor e<strong>en</strong> flinke<br />
uitbreiding van het vliegveld. Ook de natuur<br />
<strong>en</strong> de bebouwde omgeving kreg<strong>en</strong> in ernstige<br />
mate te mak<strong>en</strong> met de Duitse aanwezigheid.<br />
Toch is het vliegveld, zeker in vergelijking<br />
m et bases zoals Soesterberg, Deel<strong>en</strong>, Leeuward<strong>en</strong><br />
of V<strong>en</strong>lo relatief klein geblev<strong>en</strong>. Wel<br />
vormde het vliegveld e<strong>en</strong> belangrijke schakel<br />
in het productieproces van de Bücker Bü-181<br />
Bestmann vliegtuig<strong>en</strong>. Deze werd<strong>en</strong> bij Fokker<br />
in Amsterdam-Noord gebouwd, volg<strong>en</strong>s<br />
Duitse bronn<strong>en</strong> 708 stuks. De toestell<strong>en</strong> ging<strong>en</strong><br />
per dieplader naar Hilversum voor m ontage<br />
<strong>en</strong> invlieg<strong>en</strong>.<br />
Op het terrein van Zonnestraal, niet ver van<br />
het bod<strong>en</strong>huis “De Koepel”, was e<strong>en</strong> grote<br />
m ontagehal gebouwd. Hiervandaan liep e<strong>en</strong><br />
rolbaan (taxibaan voor de vliegtuig<strong>en</strong>) in zuidelijke<br />
richting naar het vliegveld. In de nabijheid<br />
van de hal kwam e<strong>en</strong> ondergrondse<br />
schuilplaats voor bewaking. (Thans nog aanwezig<br />
op het terrein van de kinderboerderij<br />
van De Zonnehoeve).<br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> Zonnestraal <strong>en</strong> Loosdrecht werd<strong>en</strong><br />
11 bunkerwoning<strong>en</strong> gebouwd. Eén daarvan<br />
was het casino. Dit complex kreeg de naam:<br />
H erm ann Göring Lager; g<strong>en</strong>oem d naar de<br />
Reichsminister der Luftwaffe <strong>en</strong> later Reichsmarschall<br />
H erm ann Göring.<br />
In het zuidelijke deel van het Loosdrechtse<br />
Bos kwam de wap<strong>en</strong>makerij. Op het natuurgebied<br />
Zonneheide verrez<strong>en</strong> gebouw<strong>en</strong> t<strong>en</strong> behoeve<br />
van reparatie <strong>en</strong> onderhoud van vliegtuigonderdel<strong>en</strong>,<br />
zoals kompass<strong>en</strong>, m otor<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> elektrische installaties. En in Loosdrecht<br />
kwam<strong>en</strong> m unitiedepots (in woning<strong>en</strong>!) <strong>en</strong> gevechtstor<strong>en</strong>s.<br />
Ook ded<strong>en</strong> schur<strong>en</strong> di<strong>en</strong>st als<br />
opslagplaats<strong>en</strong> van onderdel<strong>en</strong>.<br />
In de periode eind 1944/begin 1945 werd<strong>en</strong><br />
betonn<strong>en</strong> ban<strong>en</strong> aangelegd. Eén liep in<br />
de richting van Nieuw-Loosdrecht richting<br />
Einde Gooi. Pal t<strong>en</strong> zuid<strong>en</strong> van de begraafplaats<br />
passeerde de baan de Rading. Haaks op<br />
deze baan war<strong>en</strong> parkeerplaats<strong>en</strong> of opslagplaats<strong>en</strong><br />
aangelegd. Spionagerapport<strong>en</strong> van 2<br />
februari 1945 sprek<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> “drietal ban<strong>en</strong><br />
die van het vliegveld aflop<strong>en</strong> naar de bosrand<br />
waar zomerhangaars zijn gebouwd. Veel b<strong>en</strong>zine,<br />
grote voorraad bom m <strong>en</strong>.”<br />
In de noordwest hoek bevond zich de verkeersleiding<br />
van het vliegveld. Thans zijn daar<br />
nog <strong>en</strong>kele bunkers (teg<strong>en</strong>over de Boni-superm<br />
arkt). Aan de noord-zijde, nabij de<br />
Noodweg, werd<strong>en</strong> hangars gebouwd.<br />
De grootste uitbreiding vond echter plaats<br />
in oostelijke richting. <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> het Ti<strong>en</strong>hov<strong>en</strong>sch<br />
Kanaal, de Noodweg <strong>en</strong> het oorspronkelijke<br />
vliegpark liet de bezetter e<strong>en</strong> grote kazerne<br />
bouw<strong>en</strong>. Daar zetelde de com mandant.<br />
Er bevond<strong>en</strong> zich verschill<strong>en</strong>d boerderij-achti-<br />
130 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
A/b. 6. Hangar <strong>en</strong> hav<strong>en</strong>kantoor,<br />
1994.<br />
X<br />
■Mjpi ■■ ■<br />
; J<br />
H H IH H<br />
ge bunkerwoning<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> ziek<strong>en</strong>huis, m unitiedepot<br />
<strong>en</strong> cantine maakt<strong>en</strong> deel uit van het<br />
complex. Dit complex zou na de oorlog overgaan<br />
naar de Koninklijke Marine, die daar het<br />
M arine O pleidings Kamp zou sticht<strong>en</strong>.<br />
(Thans Korp. Van O udheusd<strong>en</strong> kazerne)<br />
In het natuurgebied richting H oorncboeg<br />
werd<strong>en</strong> m unitiekuil<strong>en</strong> aangelegd. Naast bomm<strong>en</strong><br />
van 1000 kg kond<strong>en</strong> daar ook brandstol1<br />
vat<strong>en</strong> word<strong>en</strong> opgeslag<strong>en</strong>. G edur<strong>en</strong>de de periode<br />
januari t/m maart 1945 is er nog hard<br />
gewerkt aan de uitbreiding. M<strong>en</strong> kapte bom<strong>en</strong><br />
bij Einde Gooi <strong>en</strong> Nederlandse werklied<strong>en</strong><br />
war<strong>en</strong> bezig met de nieuwe startban<strong>en</strong>.<br />
Op 12 april 1945 eindigd<strong>en</strong> de werkzaamhed<strong>en</strong><br />
terwijl op de 17e van die m aand e<strong>en</strong><br />
“Spr<strong>en</strong>gkom m ando” van 40 man begon met<br />
verniel<strong>en</strong> van de militaire installaties.<br />
Na de oorlog<br />
Tijd<strong>en</strong>s de nadag<strong>en</strong> van de Tweede Wereldoorlog<br />
werd veel materiaal <strong>en</strong> gebouw<strong>en</strong> opgeblaz<strong>en</strong><br />
of onklaar gemaakt (in Loosdrecht<br />
moest<strong>en</strong> bij het opblaz<strong>en</strong> van hangars of bunkers<br />
de ram <strong>en</strong> op<strong>en</strong> gezet word<strong>en</strong>).<br />
Na de bevrijding hadd<strong>en</strong> Canadese troep<strong>en</strong><br />
e<strong>en</strong> plekje gevond<strong>en</strong> op "het militaire kam p”<br />
(later Marine Opleidings Kamp). Het hoofdkwartier<br />
van het Engelse 657 (Army)<br />
squadron kwam op 1 juni 1945 met Auster<br />
AOP.5 vliegtuig<strong>en</strong> naar het vliegveld. De geallieerd<strong>en</strong><br />
gebruikt<strong>en</strong> het vliegveld of gebouw<strong>en</strong><br />
nog totjanuari 1946.<br />
:<br />
t :<br />
Het opruim <strong>en</strong> <strong>en</strong> afvoer<strong>en</strong> van materiaal<br />
duurde <strong>en</strong>ige tijd <strong>en</strong> de grasmat van het vliegveld<br />
moest hersteld word<strong>en</strong>. Ook vond er e<strong>en</strong><br />
herkaveling plaats van de landbouwgrond<strong>en</strong>,<br />
die in de oorlogstijd of mobilisatie gevorderd<br />
war<strong>en</strong>.<br />
De boerderij van Roel Veldhuiz<strong>en</strong>, pal t<strong>en</strong><br />
zuid<strong>en</strong> van het vliegveld geleg<strong>en</strong>, was in de<br />
oorlog gesloopt. Hij verhuisde naar de Rading.<br />
De boerderij van Freek Gro<strong>en</strong>, aan de<br />
Rading, bleef ev<strong>en</strong>wel nog lange tijd staan.<br />
Pas begin jar<strong>en</strong> zev<strong>en</strong>tig zou bij verhuiz<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
zou bet terrein gekocht w ord<strong>en</strong> door<br />
J.Daams, waar het bedrijf Skylight domicilie<br />
zou vind<strong>en</strong>.<br />
In mei 1947 m ocht<strong>en</strong> de zweefvliegers van<br />
de Gooische Zweefvlieg Club het veld weer gebruik<strong>en</strong>.<br />
De Gooisch-Stichtsche Aero Club,<br />
met voorzitter Klaas de Geus van d<strong>en</strong> Heuvel,<br />
kreeg het voor elkaar dat op 4 <strong>en</strong> 5 oktober<br />
1947 e<strong>en</strong> vliegweek<strong>en</strong>d, m et verschill<strong>en</strong>de<br />
motorvliegtuig<strong>en</strong>, georganiseerd werd.<br />
Inmiddels had de Geme<strong>en</strong>te Hilversum het<br />
vliegveld gekocht <strong>en</strong> verhuurde deze het aan<br />
de Stichting Vliegveld Het Gooi. Op 10 juli<br />
1948 werd het vliegveld officieel geop<strong>en</strong>d<br />
door Prins Bernhard met het hijs<strong>en</strong> van de<br />
Nederlandse vlag. Bernhard kwam in zijn<br />
eig<strong>en</strong> vliegtuig: de Stinson S<strong>en</strong>tinel PH-PBB.<br />
Vanaf 1950 werd de Nationale Luchtvaart<br />
School (NTS) e<strong>en</strong> belangrijke gebruiker van<br />
het vliegveld. Na de oorlog was er grote behoefte<br />
aan vliegers. De NES verzorgde de<br />
voorselectie van de aspirant-militaire vliegers.<br />
Later kwam<strong>en</strong> er ook verschill<strong>en</strong>de bedrij-<br />
TVE 15c jrg. <strong>1997</strong><br />
131
A/b. 7. Busje voor i'luchtleiding<br />
Gooische Zweefvlieg Club.<br />
ViÉk<br />
mmWÊmÈ<br />
________<br />
v<strong>en</strong>, waaronder NV M eteor (luchtfotografie<br />
<strong>en</strong> landbouw vlucht<strong>en</strong>), h et N ederlands<br />
Luchtreclame Bedrijf van Martin Schröder <strong>en</strong><br />
Skylight van johan Daams.<br />
Woningbouwplann<strong>en</strong><br />
E in d jar<strong>en</strong> vijftig had Hilversum e<strong>en</strong> zeer actief<br />
vliegveld. De G em e<strong>en</strong>te Hilversum had<br />
ev<strong>en</strong>wel plann<strong>en</strong> voor woningbouw. Daardoor<br />
hing in de l<strong>en</strong>te van 1959 de toekomst van het<br />
vliegveld aan e<strong>en</strong> zijd<strong>en</strong> draadje. De Gem e<strong>en</strong>te<br />
Hilversum pres<strong>en</strong>teerde het uitbreidingsplan<br />
“Egelshoek” <strong>en</strong> het was niet uitgeslot<strong>en</strong><br />
dat het vliegveld zou m oet<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong>.<br />
Zowel de Koninklijke Nederlandse Ver<strong>en</strong>iging<br />
voor Luchtvaart (KNVvL) die in 1954 de<br />
NLS had overg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> als G edeputeerde Stat<strong>en</strong><br />
van Noord-Holland sprak<strong>en</strong> zich uit teg<strong>en</strong><br />
de plann<strong>en</strong>. Pas in 1963 werd de Geme<strong>en</strong>te<br />
Hilversum in het ongelijk gesteld.<br />
Hoewel de KNVvL de NLS al in 1968 had<br />
verkocht, moest zij de exploitatie tot 1975 uitdi<strong>en</strong><strong>en</strong>.<br />
Sinds 28 februari 1975 is deze overg<strong>en</strong>om<br />
<strong>en</strong> door de Stichting Vliegveld Hilversum.<br />
Ook de Gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht kwam na de<br />
Tweede W ereldoorlog tot uitbreiding. In 1945<br />
ging de bebouwing slechts tot aan de Nootweg<br />
(de Loosdrechtse Nootweg, met e<strong>en</strong> t) <strong>en</strong> tot<br />
aan de Rading. In d ejar<strong>en</strong> 50 t/m 90 ging de<br />
uitbreiding verder, zelfs tot aan de Tjalk <strong>en</strong><br />
Vrijheid, waarbij m<strong>en</strong> m et de bebouwing voorbij<br />
het industrieterrein aan de Industrieweg<br />
kwam.<br />
Uit het uitbreidingsplan “Ter Sype” blijkt<br />
dat de Gem e<strong>en</strong>te Loosdrecht wil uitbreid<strong>en</strong>.<br />
Echter één van de drie uitgezette start- <strong>en</strong> landingsban<strong>en</strong><br />
loopt over het uitbreidingsgebied.<br />
Dit is de baan 13-31. De Stichting Vliegveld<br />
Hilversum heeft aangegev<strong>en</strong> dat er mogelijkhed<strong>en</strong><br />
zijn om baan 13-31 op te gev<strong>en</strong>. Dit<br />
kan bijvoorbeeld door de huidige “prefer<strong>en</strong>te”<br />
baan 07-25, die 540 m eter lang is, te verl<strong>en</strong>g<strong>en</strong><br />
tot 600 meter. E<strong>en</strong> andere optie is<br />
draaiing van de baan met ti<strong>en</strong> grad<strong>en</strong> tot (t<strong>en</strong><br />
06-24 baan. Verl<strong>en</strong>ging is Ook dan gew<strong>en</strong>st. Er<br />
blijft steeds sprake van grasban<strong>en</strong>. Van verharding<br />
van de ban<strong>en</strong> is ge<strong>en</strong> sprake.<br />
Toekomst van het vliegveld<br />
In 1987 verl<strong>en</strong>gde de Gem e<strong>en</strong>te Hilversum<br />
het huurcontract tot <strong>1997</strong>. Dat was ev<strong>en</strong>als in<br />
de jar<strong>en</strong> ervoor slechts voor e<strong>en</strong> relatief korte<br />
periode. De Gem e<strong>en</strong>te Hilversum zag, met<br />
het jaartal <strong>1997</strong> dichterbij kom<strong>en</strong>d, dat door<br />
verdwijning van het vliegveld er woning<strong>en</strong> of<br />
bedrijv<strong>en</strong> gebouwd zoud<strong>en</strong> kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>.<br />
De afloop van het huurcontract bood schijnbaar<br />
de geleg<strong>en</strong>heid voor e<strong>en</strong> andere bestemming<br />
dan luchtvaartterrein.<br />
In de afgelop<strong>en</strong> ja re n versch<strong>en</strong><strong>en</strong> zeer veel<br />
stukk<strong>en</strong> in de pers over de toekomst van het<br />
vliegveld. Het bestuur van de Stichting Vliegveld<br />
Hilversum onderhandelde met de gem<br />
e<strong>en</strong>te om het huurcontract langdurig te ver-<br />
132 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>
■<br />
• -?<br />
wam<br />
i<br />
t • * a t ‘M<br />
•<br />
«sSBlfc<br />
AJb. 8. Gr<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> het vliegveld <strong>en</strong> de Egels hoek, vastgelegd in 1948.<br />
R '<br />
--^j<br />
l<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. O f tot e<strong>en</strong> an d ere overe<strong>en</strong>kom st te<br />
gerak<strong>en</strong>. O ok gaf h et b estu u r voorlichting aan<br />
gebruikers <strong>en</strong> bew oners, zoals op 27 novem <br />
b e r 1995 in bet restaurant Vliegveld Hilversum<br />
. A ldaar werd inform atie verstrekt om <br />
tr<strong>en</strong> t de historie, h et eig<strong>en</strong>dom , h et h u u rco n <br />
tract, de stru ctu u u r van de huidige b eheerd er<br />
alsm ede h aar financiële positie. Tev<strong>en</strong>s kwam<br />
de relatie van h et vliegveld m et h aar om geving<br />
aan de orde. D eskundig<strong>en</strong> gav<strong>en</strong> inform<br />
atie over h e t luchtruim structuur, geluidszon<br />
erin g <strong>en</strong> -productie.<br />
O pvall<strong>en</strong>d was ciat in de discussie o m tr<strong>en</strong>t<br />
h et voortbestaan van h et vliegveld de bewoners<br />
van L oosdrecht, verschill<strong>en</strong>de natuur- o f<br />
m ilieugroepering<strong>en</strong> <strong>en</strong> bew oners van H ilversum<br />
(inclusief de Egelshoek) zich voorstander<br />
noem <strong>en</strong> m et betrekking tot het voortbestaan<br />
van h et vliegveld.<br />
Contract verl<strong>en</strong>gd<br />
H et h u u rcontract tuss<strong>en</strong> de g em e<strong>en</strong>te H ilversum<br />
<strong>en</strong> het Vliegveld H ilversum werd in novem<br />
ber 1996 verl<strong>en</strong>gd, in elk geval voor e<strong>en</strong><br />
periode van vijf jaar. E v<strong>en</strong>tueel kan de h u u r<br />
daarn a m et nog e<strong>en</strong>s vijf jaar w ord<strong>en</strong> verl<strong>en</strong>gd.<br />
Dit besluit kwam globaal overe<strong>en</strong> m et<br />
h et voorstel van het college van burgem eester<br />
<strong>en</strong> w ethouders, u it h e t begin van 1996.<br />
E v<strong>en</strong>tuele herbestem m ing van h et terrein is<br />
vooralsnog niet aan de orde geweest. H et huidige<br />
college m e<strong>en</strong> d e dat eerst e<strong>en</strong> integrale<br />
toekom stvisie op I Iilversum m o et w ord<strong>en</strong> o n t<br />
wikkeld.<br />
En nu verder<br />
De d o o r de RED ( Rijks L uchtvaart Di<strong>en</strong>st)<br />
ontw orp<strong>en</strong> geluidszonering had het voordeel<br />
dat er voor e<strong>en</strong> bepaald gebied w erd vastgesteld<br />
hoe hoog de geluidsbelasting m ag zijn.<br />
In dat voorstel was sprake van 76.000 vliegtuigbew<br />
eging<strong>en</strong>. De voorzitter van de stichting<br />
Vliegveld H ilversum had e r wel wat m eer<br />
will<strong>en</strong> h ebb<strong>en</strong>. O ok om d at veel overlast van<br />
vliegtuiglaw aai h elem aal n ie t v ero o rzaak t<br />
w erd d o o r vliegtuig<strong>en</strong> van Vliegveld H ilversum<br />
, m aar d o o r h et steeds m aar d ru k k er word<br />
<strong>en</strong> d e vliegveld Schiphol.<br />
Het vliegveld nam al m aatregel<strong>en</strong>. Bijvoorbeeld<br />
t<strong>en</strong> aanzi<strong>en</strong> van de op<strong>en</strong>ingstijd<strong>en</strong>; alle<strong>en</strong><br />
tuss<strong>en</strong> 08.00 u u r <strong>en</strong> 20.00 u u r m ag er gevlog<strong>en</strong><br />
w ord<strong>en</strong>. O ok zijn er strakke aanvlieg-<br />
TV E 15e jrg. <strong>1997</strong><br />
133
--t»g {<br />
" * S f l<br />
m il<br />
AJb. 9. Werkplaats voor zweefvliegtuig<strong>en</strong> van de Gooische Zweefvlieg Club.<br />
<strong>en</strong> vertrekroutes vastgesteld. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> word<strong>en</strong><br />
er nu steeds m eer stillere vliegtuig<strong>en</strong> gebruikt.<br />
Al beëindigde in 1996 het beroem de bedrijf<br />
van J. Daams: “Skylight” haar activiteit<strong>en</strong>, het<br />
weerhield andere bedrijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> clubs niet om<br />
in <strong>1997</strong> er flink teg<strong>en</strong> aan te gaan. Zo vierde<br />
de Gooise Zweefvlieg Club haar 60-jarig jubileum<br />
m et als afsluiting de ingebruik nam e van<br />
e<strong>en</strong> nieuw clubhuis.<br />
De toekomst van het vliegveld Hilversum is<br />
thans voor e<strong>en</strong> aantal jar<strong>en</strong> zeker. H et blijft<br />
echter, ook voor Loosdrecht, spann<strong>en</strong>d wat<br />
uiteindelijk die integrale toekomstvisie zal<br />
br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> woon- of industriewijk van Hilversum<br />
zal e<strong>en</strong> ernstige aantasting word<strong>en</strong> van<br />
het gro<strong>en</strong>e gebied; de overgangsfase tuss<strong>en</strong><br />
Holland <strong>en</strong> Utrecht.<br />
Bronn<strong>en</strong><br />
Streekarchief voor Gooi <strong>en</strong> <strong>Vecht</strong>streek: Archief Geme<strong>en</strong>te<br />
Hilversum, dossiers 1.814.2 (Oude R<strong>en</strong>baan), 1.814.12<br />
(Noodweg), 1.858.3 VIII, Villa <strong>en</strong> VlIIb<br />
Knipselarchief Bibliotheek ’s-Gravelandseweg Hilversum:<br />
O.a. knipsels uit: De Gooi- <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>lander, jaargang<strong>en</strong><br />
1934, 1973, 1975, 1989, 1991 t/m <strong>1997</strong>; De Arbeid, jaargang<br />
1938.<br />
Goois Museum: Dossiermap van de voorbereidingscommissie;<br />
T<strong>en</strong>toonstelling “Vliegveld Hilversum 1934-1993”,<br />
gehoud<strong>en</strong> van 3 juli t/m 12 september 1993.<br />
Sectie Luchtmachthistorie: Dossier vliegveld<strong>en</strong> “I lilversum”<br />
Verzetsgroep “Albrecht”: Aantek<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, kaartjes <strong>en</strong> overige;<br />
(geheime) informatie verzameld in 1943-1945.<br />
Publicaties<br />
Van Aggel<strong>en</strong>, C., Vliegveld Hilversum 50 jaar; E<strong>en</strong> jubileum dat<br />
niet gevierd werd. In <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>, 7e jaargang,<br />
nr.4, december 1989. (Ook versch<strong>en</strong><strong>en</strong> in Eig<strong>en</strong> Perk<br />
1989/4).<br />
De Bruin, e.a., Illusies <strong>en</strong> incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. De militaire luchtvaart <strong>en</strong><br />
de neutraliteitshandhaving tot mei 1940. Z.p., z.j.<br />
Geme<strong>en</strong>te Hilversum, Verslag over de jar<strong>en</strong> 1939-1949.<br />
Mol<strong>en</strong>aar, F. J., De luchtverdediging Mei 1940. D<strong>en</strong> Haag, 1970.<br />
Roundel, uitg. British Aviation Research Group, Vol 6,<br />
No.6, november 1982.<br />
Van der Stroom-Tor<strong>en</strong>, R. e.a. GOZC 1936-1986, Hilversum<br />
1986.<br />
Wesselink, T. Vliegveld Hilversum. In Luchtvaart, 1le jaargang,<br />
nr.7/8 (juli/augustus 1994).<br />
134 TVE 15ejrg. <strong>1997</strong>
Activiteit<strong>en</strong> van de Stichting<br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />
O PEN DAG <strong>1997</strong> op zaterdag 24 m ei te L oosdrecht<br />
Kerk <strong>en</strong> kerkzaal “het Lichtbak<strong>en</strong>” van de<br />
H ervorm de G em e<strong>en</strong>te Oud-Loosdrechtsedijk<br />
230 Oud-Loosdrecht.<br />
De O p<strong>en</strong> Dag wordt georganiseerd door de<br />
Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> in sam<strong>en</strong>werking<br />
m et de Historische Kring Loosdrecht.<br />
Op deze dag kunn<strong>en</strong> contact<strong>en</strong> met vele<br />
organisaties word<strong>en</strong> gelegd of hernieuwd <strong>en</strong><br />
all<strong>en</strong>, die in het Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek zijn<br />
geïnteresseerd, kunn<strong>en</strong> elkaar daar ontm oet<strong>en</strong>.<br />
Deze dag is voor iedere<strong>en</strong> toegankelijk,<br />
dus ook voor belangstell<strong>en</strong>d<strong>en</strong> die ge<strong>en</strong> lid<br />
zijn. Het maximale aantal plaats<strong>en</strong> is 200.<br />
Daarom is inschrijving vooraf aan te bevel<strong>en</strong>.<br />
E<strong>en</strong> inschrijvingsformulier treft u aan als<br />
losse bijlage in het tijdschrift.<br />
PROGRAMMA<br />
Vanaf 9.30 uur<br />
- ontvangst deelnem ers m et koffie <strong>en</strong> koek<br />
in de kerkzaal<br />
- registratie deelnem ers <strong>en</strong> regeling ntiddagexcursies<br />
- boek-, tijdschrift- <strong>en</strong> informatietafels kunn<strong>en</strong><br />
word<strong>en</strong> geraadpleegd<br />
10.00 uur<br />
welkom door de de heer J.J. Giesk<strong>en</strong>s, burgemeester<br />
van Loosdrecht<br />
10.10 uur<br />
op<strong>en</strong>bare vergadering TVE (art. 10 statut<strong>en</strong>)<br />
geleid door de waarnem<strong>en</strong>d voorzitter, mevrouw<br />
drs Maria W.J.L. Boers<strong>en</strong><br />
10.20 uur tot 12.00 uur<br />
voordracht<strong>en</strong> m et muzikale intermezzi<br />
1. Loosdrecht in vogelvlucht, e<strong>en</strong> historisch-geografische<br />
verk<strong>en</strong>ning met dia's door de heer<br />
drs Chr. de Bont, medewerker van het Staring-Instituut<br />
te W ag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong><br />
2. Het interieur van Kasteel-museum Sypesteyn,<br />
dooi' mevrouw Conny G. Bogaard, museumconservator<br />
van Sypesteyn<br />
3. Het landgoed Eik<strong>en</strong>rode (in de volksmond<br />
het Bos van Hack g<strong>en</strong>oem d), e<strong>en</strong> dia-pres<strong>en</strong>tatie<br />
door de heer Piet A. Bakker, bioloog <strong>en</strong><br />
wet<strong>en</strong>schappelijk medewerker van de Ver<strong>en</strong>iging<br />
van N atuurm onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong> N ederland<br />
12.10 tot 13.15 uur<br />
aperitief <strong>en</strong> lunch.<br />
Tev<strong>en</strong>s de verdere regeling van de excursies<br />
13.15 tot 15.15 uur<br />
excursies (er kan slechts aan één excursie<br />
word<strong>en</strong> deelg<strong>en</strong>om <strong>en</strong>)<br />
1. Rondvaart naar de “Ster" van de Loosdrecht;<br />
met toelichting op de ve<strong>en</strong>ontginning<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
het huidige landschap onder leiding van de<br />
heer P. Honig<br />
2. Bezoek aan het atelier van mevrouw Christel<br />
van der Korst, boek- <strong>en</strong> papierrestaurator <strong>en</strong> rondleiding<br />
op het landgoed Eik<strong>en</strong>rode onder leiding<br />
van de her<strong>en</strong> Piet A. Bakker (bosgebied) <strong>en</strong><br />
Adriaan Doets (m onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong>)<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 1.35
3. Bezoek <strong>en</strong> rondleiding kasteel <strong>en</strong> historische tuin<br />
van Sypesteyn<br />
15.15 uur<br />
terugkom st van excursies <strong>en</strong> feestelijk slotconcert<br />
in de Ned. H ervorm de Kerk van<br />
Oud-I.oosdrecht<br />
ca. 15.30 uur<br />
afsluiting van de O p<strong>en</strong> Dag <strong>1997</strong><br />
N.B. H et is voor sommige excursies aan te<br />
bevel<strong>en</strong> om waterdichte scho<strong>en</strong><strong>en</strong> mee te<br />
nem <strong>en</strong>.<br />
O p de excursies kunn<strong>en</strong> fotograf<strong>en</strong> van<br />
natuur <strong>en</strong> landschap hun hart ophal<strong>en</strong> dus<br />
e<strong>en</strong> advies: neem uw fototoestel mee!<br />
Bereikbaarheid:<br />
per auto:<br />
volg de aanwijzing<strong>en</strong> van de<br />
parkeerwachters voor <strong>en</strong> op<br />
het kerkplein<br />
per trein/bus: vanaf hoofdstation Hilversum<br />
met buslijn 121; vertrektijd<strong>en</strong><br />
8.22 of 9.22 uur.<br />
Uitstapp<strong>en</strong> bij Jachthav<strong>en</strong><br />
van Dijk).<br />
Trein taxi-vervoer vanaf hoofdstation Hilversum<br />
is mogelijk.<br />
*.%>-**■ fJ<br />
*<br />
W M :<br />
'U.*<br />
mmm<br />
-■■■<br />
-•. -<br />
■<br />
-<br />
m ó t - j m -<br />
spy<br />
4 * 4<br />
‘ ....<br />
* ** »* »<br />
- 3 * \<br />
7 ' -yf-lA»;<br />
uit £ooódrecht<br />
Luchtfoto Loosdrecht richting Ve<strong>en</strong>dijk-Homdijk, ca 1960.<br />
136 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
De Historische Kring Loosdrecht<br />
J. Mol<br />
L oosdrecht kan bog<strong>en</strong> op e<strong>en</strong> lange geschied<strong>en</strong>is.<br />
Al vroeg begon m <strong>en</strong> m et h et in cultuur<br />
b r<strong>en</strong> g <strong>en</strong> van h et ve<strong>en</strong>gebied om er b o er<strong>en</strong>bedrijf<br />
te k u n n <strong>en</strong> uitoef<strong>en</strong><strong>en</strong>. In de twaalfde<br />
eeuw was er e<strong>en</strong> kleine d orpsgem e<strong>en</strong>schap op<br />
de plaats waar n u O ud-L oosdrecht ligt. R ond<br />
1300 w ordt Ter Sype g<strong>en</strong>oem d, e<strong>en</strong> b u u rtschap<br />
op de plaats van de hervorm de kerk van<br />
N ieuw -Loosdrecht. T urfw inning heeft geleid<br />
tot het ontstaan van de plass<strong>en</strong>, w aardoor de<br />
gem e<strong>en</strong>te L oosdrecht nu uit 1758 ha w ater <strong>en</strong><br />
1517 ha land bestaat. G ed u r<strong>en</strong> d e eeuw <strong>en</strong><br />
w erd er geschied<strong>en</strong>is gem aakt, die belangrijk<br />
g<strong>en</strong>oeg was om o n d e r de aandacht van e<strong>en</strong><br />
b reed publiek te b r<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. D aartoe w erd op 22<br />
sep tem b er 1972 de H istorische Kring Loosd<br />
re c h t (HKL) opgericht. W at in 1972 begon<br />
als e<strong>en</strong> K ringetje m et 50 led<strong>en</strong> is in vijf<strong>en</strong>twintig<br />
jaar gegroeid tot e<strong>en</strong> bloei<strong>en</strong>de Kring m et<br />
bijna 700 led<strong>en</strong>, niet gering voor e<strong>en</strong> g em e<strong>en</strong>te<br />
m et ongeveer 9000 inw oners.<br />
De HKL stelde zich t<strong>en</strong> doel de geschied<strong>en</strong>is<br />
van Loosdrecht te onderzoek<strong>en</strong>, te docu m <strong>en</strong> <br />
ter<strong>en</strong> <strong>en</strong> bek <strong>en</strong> d te m ak<strong>en</strong>. En d at h ebb<strong>en</strong> <strong>en</strong> <br />
thousiaste <strong>en</strong> hardw erk<strong>en</strong>de vrijwilligers waar<br />
gem aakt. In de achterligg<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong><br />
/.ij e<strong>en</strong> gedeg<strong>en</strong> d o cu m <strong>en</strong> tatiec<strong>en</strong> tru m opgezet<br />
op het gebied van archeologie, g<strong>en</strong>ealogie,<br />
kartografie <strong>en</strong> fotografie. D aartoe zijn e<strong>en</strong> om <br />
vangrijke bibliotheek <strong>en</strong> e<strong>en</strong> knipselarchief ingericht,<br />
e<strong>en</strong> foto- <strong>en</strong> diacollectie aangelegd <strong>en</strong><br />
vele geluids- <strong>en</strong> videoband<strong>en</strong> gem aakt. Tev<strong>en</strong>s<br />
bezit de K ring e<strong>en</strong> grote verzam eling gebruiksvoorw<br />
erp<strong>en</strong>. Er is zoveel onderzoek gedaan<br />
d at e<strong>en</strong> reeks boekjes <strong>en</strong> ruim h o n d erd p eriodiek<strong>en</strong><br />
k ond<strong>en</strong> w ord<strong>en</strong> uitgegev<strong>en</strong>.<br />
O m d at in onze tijd d o o r de welvaart veel historie<br />
verlor<strong>en</strong> is gegaan <strong>en</strong> nog dreigt te gaan,<br />
im m ers w aar geld is w ordt ou d vervang<strong>en</strong> d o o r<br />
nieuw, m oet erovercle rester<strong>en</strong>de m onum <strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
gew aakt w ord<strong>en</strong>. D aarom o n d erh o u d t de 11KL<br />
zeer goede contact<strong>en</strong> m et tic Stichting Historisch<br />
G oed Loosdrecht, die zich inzetvoorhet behoud<br />
van L oosdrechtse m o n u m <strong>en</strong> t<strong>en</strong> .<br />
Dat de O p<strong>en</strong> Dag van de Stichting <strong>Tuss<strong>en</strong></strong><br />
V echt <strong>en</strong> <strong>Eem</strong> in mei <strong>1997</strong> in L oosdrecht w ordt<br />
geh o u d <strong>en</strong> is ge<strong>en</strong> toeval. Al in 1995 heeft h et bestuurvan<br />
de H istorische K ring L oosdrecht TVE<br />
gepolst over hel h o u d <strong>en</strong> van deze dag. Im m ers<br />
e<strong>en</strong> vijf<strong>en</strong> twintigjarig bestaan is de m oeite waard<br />
om iets extra te do<strong>en</strong>. Met hetsucces van de O p<strong>en</strong><br />
D ag in 1988 voor og<strong>en</strong> k ond<strong>en</strong> we de uitdaging<br />
wel aan. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> is h et de laatste keer dat het<br />
in de gem e<strong>en</strong>te L oosdrecht kan; wij m oet<strong>en</strong> binn<br />
<strong>en</strong>kort sam <strong>en</strong> m et an d ere do rp <strong>en</strong> e<strong>en</strong> nieuwe<br />
gem e<strong>en</strong>te vorm <strong>en</strong> o f onderdeel w ord<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
b u u rg em e<strong>en</strong> te. De H istorische K ling Loosd<br />
rech t m o et dan alle<strong>en</strong> verder <strong>en</strong> zich zi<strong>en</strong> te<br />
handhav<strong>en</strong>. Wij zijn erv an overtuigd dat h et wel<br />
lukk<strong>en</strong> zal. De HKL heeft zich zo’n plaats in de<br />
L oosdrechtse sam <strong>en</strong>levingverw orv<strong>en</strong> datzij niet<br />
m eer weg te d <strong>en</strong> k <strong>en</strong> is, ook al zou L oosdrecht<br />
e<strong>en</strong> an d ere naam krijg<strong>en</strong>.<br />
Historische<br />
Kring<br />
Loosdrecht<br />
* ><br />
22e jaargang nummer 104 - september 199S<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 137
Bestuur <strong>en</strong> redactie<br />
<strong>Tuss<strong>en</strong></strong> <strong>Vecht</strong> <strong>en</strong> <strong>Eem</strong><br />
Led<strong>en</strong> dagelijks bestuur<br />
drs Maria W.J.L. Boers<strong>en</strong> (wnd voorzitter)<br />
A. Paulownalaan 5<br />
1412 AK Naard<strong>en</strong><br />
035-6946926<br />
T. Kruijmer-Vos (secretaris)<br />
Botterstraat 7a<br />
1271 XL Huiz<strong>en</strong><br />
035-5251713<br />
F.H. Bos (p<strong>en</strong>ningmeester)<br />
Stargardlaan 10<br />
1404 BD Bussum<br />
035-6941382<br />
L. Lankreyer-van Eijle, <strong>Eem</strong>nes<br />
035-5389198<br />
drs K. Loeft, Lar<strong>en</strong><br />
035-5380474<br />
P.j. Timmer, Loosdrecht<br />
035-5823412<br />
Het algeme<strong>en</strong> bestuur bestaat uit verteg<strong>en</strong>woordigers<br />
van:<br />
Historische kring “Baerne”<br />
Historische kring Bussum<br />
Historische kring Blaricum<br />
Historische kring <strong>Eem</strong>nes<br />
Historische kring “In de Gloriosa” Ankeve<strong>en</strong>, 's-Graveland,<br />
Kort<strong>en</strong>hoef<br />
Hilversumse historische kring “Albertus Perk”<br />
Historische kring Huiz<strong>en</strong><br />
Historische kring Lar<strong>en</strong><br />
Historische kring Loosdrecht<br />
Historische kring Muid<strong>en</strong><br />
Stichting “Comité Oud Muiderberg”<br />
Ver<strong>en</strong>iging Werkgroep Vestingstad Naard<strong>en</strong><br />
Historische kring Nederhorst d<strong>en</strong> Berg<br />
Historische kring Weesp<br />
Archeologische Werkgeme<strong>en</strong>schap voor Nederland,<br />
afdeling Naerdincklant<br />
Streekarchief voor het Gooi <strong>en</strong> de <strong>Vecht</strong>streek, Hilversum<br />
Stadsarchief Naard<strong>en</strong><br />
Stadsarchief Weesp<br />
Ver<strong>en</strong>iging Curtev<strong>en</strong>ne, ’s-Graveland<br />
Dudok Stichting, Hilversum<br />
Nederlandse G<strong>en</strong>ealogische ver<strong>en</strong>iging, afdeling<br />
Gooi <strong>en</strong> <strong>Eem</strong>land Stichting NIVON<br />
Geologisch Museum Hofland, Lar<strong>en</strong><br />
Stichting tot bevordering van de belang<strong>en</strong> van het<br />
Goois Museum, Hilversum<br />
Stichting “Hilversum, Pas Op!”<br />
Stichting Huizer Museum<br />
Werkgroep klederdracht<strong>en</strong> <strong>Eem</strong> <strong>en</strong> Gooiland<br />
Singer Museum, Lar<strong>en</strong><br />
Stichting Vri<strong>en</strong>d<strong>en</strong> van het Nederlands Vestingmuseum,<br />
Naard<strong>en</strong><br />
Redactie<br />
mw C.M. Abrahamse<br />
Diep<strong>en</strong>daalselaan 294<br />
1215 KH Hilversum<br />
035-6292646 (kantoor)<br />
drs Maria W.J.L. Boers<strong>en</strong><br />
A. Paulownalaan 5<br />
1412 AK Naard<strong>en</strong><br />
035-6946926<br />
dr J.D.C. Branger<br />
Postiljon 56<br />
1251 TM Lar<strong>en</strong><br />
035-5310823<br />
D. Dekema<br />
Drossaard 30<br />
1412 NS Naard<strong>en</strong><br />
035-6940760<br />
L.R. Huese-Rommerts (secretaris)<br />
Van Gelderlaan 74<br />
1215 SP Hilversum<br />
035-6219279<br />
dr P.H.D. Leup<strong>en</strong><br />
Burg. Lambooylaan 15<br />
1217 LB Hilversum<br />
035-6245704<br />
E. E. van M<strong>en</strong>sch (voorzitter)<br />
JHB Koekkoekstraat 26<br />
1214 AD Hilversum<br />
035-6292826 (kantoor), 035-6234913<br />
138 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
Varia<br />
C. van Aggel<strong>en</strong> (geb. 1954). G roepsleraar aan<br />
de D altonschool De M e<strong>en</strong>t. B estuurslid van<br />
de H ilversum se historische kring “A lbertus<br />
Perk ”. Publiceert over u ite<strong>en</strong> lo p <strong>en</strong> d e o n d e r<br />
w erp<strong>en</strong>. S tudeerde aardrijkskunde aan de<br />
VL/VU te A m sterdam . W oont in Hilversum.<br />
Piet Bakker (geb. 1937). Sinds 1963 als bioloog<br />
werkzaam bij de V er<strong>en</strong>iging N atuurm o<br />
n u m e n te n ie A m sterdam <strong>en</strong> s-Graveland.<br />
T hans belast m et h et beleid t.a.v. cultuurhistorie<br />
<strong>en</strong> landschap in de terrein <strong>en</strong> van N atuurm<br />
o n u m <strong>en</strong> t<strong>en</strong> . Adviseert via zijn A dviesbureau<br />
voor cultuurhistorie ‘Verweving” over historische<br />
buit<strong>en</strong>plaats<strong>en</strong>, traditionele b o er<strong>en</strong> tu i<br />
n<strong>en</strong> <strong>en</strong> oude cu ltuurplant<strong>en</strong>.<br />
Chris de Bont (geb. 19 5 1) is sinds 1982 als historisch<br />
geograaf w'erkzaam bij h et DLO-Staring<br />
C <strong>en</strong>trum te W ag<strong>en</strong>ing<strong>en</strong>, waar hij zich<br />
voornam elijk bezighoudt m et zog<strong>en</strong>aam de<br />
toegepast historische geografisch onderzoek.<br />
In opdrach t van rijk, provincies <strong>en</strong> m inisteries<br />
verricht hij onderzoek n aar de geschied<strong>en</strong>is<br />
van h et hed<strong>en</strong>daagse cultuurlandschap t<strong>en</strong><br />
behoeve van provinciale streekplann<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
landinrichtingsproject<strong>en</strong>, m aar ook om bij<br />
grootschalige ingrep<strong>en</strong> in het landschap de<br />
cultuurhistorische betek<strong>en</strong>is e<strong>en</strong> rol te lat<strong>en</strong><br />
spel<strong>en</strong>. M om <strong>en</strong>teel werkt hij in o p dracht van<br />
h et M inisterie van L andbouw aan e<strong>en</strong> landelijk<br />
geografisch inform atiesysteem w aarin de<br />
cultuurhistorische w aard<strong>en</strong> van het landschap<br />
zijn opg<strong>en</strong>om <strong>en</strong>.<br />
F. Brand (geb. 1941). H oofd-geluidstechnicus<br />
bij h e t N ederlands O m ro ep p ro d u k tie B edrijf<br />
(N O B), voorhe<strong>en</strong> de N OS te H ilversum . Als<br />
film geluidstechnicus in 1961 in di<strong>en</strong>st gekom<br />
<strong>en</strong> bij de NTS te Bussum. Vele jar<strong>en</strong> bestuurslid<br />
(p<strong>en</strong>ningm eester) geweest van de<br />
H istorische Kring L oosdrecht. Vanaf 1974 redactielid<br />
van h et periodiek van de kring.<br />
Drs Martine Eerelman (geb. 1973) is in 1996<br />
afgestudeerd in de studie A lgem <strong>en</strong>e L etter<strong>en</strong><br />
aan de U niversiteit U trecht, m et als specialisatie<br />
C ultuureducatie. Zij heeft in hel m ededeling<strong>en</strong>blad<br />
nr.4 1996 van de Stichting U trechtse<br />
Kastel<strong>en</strong> n aar aanleiding van h aar doctoraalscriptie<br />
e<strong>en</strong> artikel gepubliceerd over de<br />
pres<strong>en</strong>tatie van het verled<strong>en</strong> in vijf U trechtse<br />
kastel<strong>en</strong>.<br />
Arthur Hanselman (geb. 1971). S tudeerde geschied<strong>en</strong>is<br />
aan de U niversiteit U trecht.<br />
Hans Kosman is publicist <strong>en</strong> PR-adviseur te<br />
W ass<strong>en</strong>aar.<br />
Drs C.L. van der Leer (geb. 1944). S tudeerde<br />
econom ische w et<strong>en</strong>schapp<strong>en</strong> aan de Erasmusuniversiteit<br />
te R otterdam . Is doc<strong>en</strong> t <strong>en</strong> conrector<br />
bij de H aagse S chol<strong>en</strong>gem e<strong>en</strong>schap<br />
Zandvliet. Publicaties: ‘De tu in <strong>en</strong> van Meerdervoort.<br />
Van ridderlijke H ofstede tot luisterrijke<br />
b u it<strong>en</strong>plaats’, in Zivijndrecht.se Wet<strong>en</strong>swaardighed<strong>en</strong><br />
(1994); ‘G edrieën alle<strong>en</strong> voor h et geluk<br />
g eb o re n ’ e<strong>en</strong> historische vertelling over<br />
drie zusters Pom pe van M eerdervoort in de<br />
verzam elbundel Alle<strong>en</strong>staand<strong>en</strong> (1995); ‘Constantijn<br />
H ug<strong>en</strong>s <strong>en</strong> V oorburg. E <strong>en</strong> hoveling<br />
<strong>en</strong> zijn hofstede', 'G onslantijn H uyg<strong>en</strong>s op<br />
Hofwijck. E<strong>en</strong> hoveling als hov<strong>en</strong>ier’ <strong>en</strong> ‘Constantijn<br />
H uyg<strong>en</strong>s in D <strong>en</strong> Haag. E<strong>en</strong> hoveling<br />
in de h ofstad’, drie artikel<strong>en</strong> in de reeks Historisch<br />
Voorburg (1996)<br />
B. de Ligt (geb. 1934). V ervroegd uitgetred<strong>en</strong><br />
leraar N ederlands. Is lid van de redactie van<br />
h e t tijdschrift van de historische K ring Loosdrecht.<br />
R. Lo<strong>en</strong><strong>en</strong> (geb. 1935). Was werkzaam als d o <br />
c<strong>en</strong>t luchtvaart In tern e bedrijfsschool H olland-International,<br />
Rijswijk. Publicaties in het<br />
tijdschrift van de H istorische K ring Loosdrecht.<br />
W oont te Austerlitz.<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 139
Dr A.A. Mant<strong>en</strong> (geb. 1933). Studeerde geologie<br />
<strong>en</strong> biologie. Trad in 1960 in di<strong>en</strong>st van de<br />
W et<strong>en</strong>schappelijke Uitgeverij. Richtte in 1985<br />
de historische kring Breukel<strong>en</strong> op <strong>en</strong> is tot op<br />
hed<strong>en</strong> voorzitter van deze kring. Tev<strong>en</strong>s voorzitter<br />
van het provinciaal steunpunt “Stichting<br />
Stichtse Geschied<strong>en</strong>is. Vele publicaties op historisch<br />
gebied, speciaal in het huisorgaan van<br />
de historische kring Breukel<strong>en</strong>.<br />
Verantwoording illustraties<br />
Omslag: p. 49 - Rijksmuseum, Amsterdam<br />
Titelpagina: p. 50 - Goois Museum<br />
Voorwoord: p. 51 - Goois Museum<br />
Modder<strong>en</strong> aan de voet van het Gooi: p. 53, 54, 57 —Coll.<br />
van de auteur<br />
p. 60 —Coll. Goois Museum<br />
Her<strong>en</strong> van Amstel: p. 63 - W.A. Rijksvrijheer van Spa<strong>en</strong>,<br />
Historie der Heer<strong>en</strong> van Amstel, van Ysselstein <strong>en</strong> van Mynd<strong>en</strong>,<br />
D<strong>en</strong> Haag 1807.<br />
p. 66, 69 - Ludolf Smids, Schatkamer der Nederlandsche<br />
oudhed<strong>en</strong>, Amsterdam 1711.<br />
p. 68 - Periodiek Historische Kring Loosdrecht, 13ejrg,<br />
nr. 56, p. 22, februari 1986.<br />
Mijnd<strong>en</strong>: p. 70, 71, 72, 74, 75, 76, 78 - Coll. Historische<br />
Kring Loosdrecht<br />
p. 73 - J.G.N. R<strong>en</strong>aud, Variaties op het thema kasteel,<br />
1966.<br />
p. 77 - P.J. Lingers, Gezigt<strong>en</strong> aan de rivier de <strong>Vecht</strong>,<br />
1836.<br />
p. 79 - A. Becker-Jord<strong>en</strong>s, E<strong>en</strong> kabinet van Utrechtse<br />
gezicht<strong>en</strong>, 1973.<br />
Plann<strong>en</strong> tot inpolder<strong>en</strong>: p. 81 - Topografische Di<strong>en</strong>st, coll.<br />
Goois Museum.<br />
p. 88 - VW-Loosdrecht, coll. Goois Museum<br />
p. 89 - Foto coll. Goois Museum<br />
Waterwinning: p. 94 - Foto J. Mol<br />
p. 95, 96, 97, 98, 99, 100, 102 - H. Kosman, Drink<strong>en</strong> uit<br />
de plas, 1988.<br />
Eik<strong>en</strong>rode: p. 104, 105, 106, 107, 108 - Coll. Historische<br />
Kring Loosdrecht<br />
H. van Sypesteyn <strong>en</strong> het oude hek: p. 110 - Gravure F. van<br />
Bleyswyck 1729, coll. van de auteur<br />
p. 111, 112, 113a-A rchief Kasteel-museum Sypesteyn<br />
p. 113b - Archief Instituut Effatha, Voorburg<br />
p. 114 - Coll. van de auteur<br />
p. 115 - Foto H.C. Popijus<br />
C.H.C.A. van Sypesteyn: p. 117, 118 - Archief Kasteel-museum<br />
Sypesteyn<br />
p. 119, 120-C oll. Goois Museum<br />
J.B. B<strong>en</strong>ningh: p. 122 - Iconografisch Bureau, D<strong>en</strong> Haag<br />
Vliegveld Hilversum: p. 126 - Topografische Di<strong>en</strong>st<br />
p. 130, 131, 132, 133, 134-van de auteur<br />
p. 127, 128-Stev<strong>en</strong>s, Hilversum<br />
p. 129-Sectie Luchtmachthisterie<br />
Activiteit<strong>en</strong> TVE: p. 136 - Coll. Historische Kring Loosdrecht<br />
Varia: p. 140 - Coll. Goois Museum<br />
F V *<br />
1r^r<br />
« k i i * '«<br />
*<br />
Foto A. van d<strong>en</strong> End<strong>en</strong>, Loosdrechtse Plass<strong>en</strong>, ca. 1930.<br />
140 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
J& L<br />
Ge<strong>en</strong> b edrijf in Nederland kan bog<strong>en</strong> op zo’n<br />
ervaring in het over de weg transporter<strong>en</strong> van<br />
jacht<strong>en</strong>. Zeilschep<strong>en</strong> <strong>en</strong> motorjacht<strong>en</strong> van elk<br />
formaat koers<strong>en</strong> op de speciale diepladers van<br />
Van de Wetering, de Internationale Boottransporteurs<br />
uit Loosdrecht, naar elke d<strong>en</strong>kbare hav<strong>en</strong> in<br />
Europa <strong>en</strong> zelfs daarbuit<strong>en</strong>. Aan het stuurwiel<br />
mann<strong>en</strong> die thuis zijn in Europa, mann<strong>en</strong> die<br />
wet<strong>en</strong> dat zij e<strong>en</strong> kostbare lading vervoer<strong>en</strong> die<br />
piekfijn <strong>en</strong> onbeschadigd moet word<strong>en</strong> afgeleverd<br />
in de hav<strong>en</strong> van bestem m ing. 20 Im posante<br />
trucks-met-dieplader zijn continu op de weg in<br />
heel Europa.<br />
Van d e W etering<br />
In te rn a tio n a le B oottran sport<strong>en</strong><br />
Tjalk 2, Postbus 8 5 ,1 2 3 0 AB Loosdrecht.<br />
Tel.: 035 582 55 50, Fax: 035 582 62 24.<br />
cXtttsfLcsttxt<br />
Partyc<strong>en</strong>ter, Capitainerie, café<br />
öbarbecue-terras aan de<br />
Loosdrechtse Plass<strong>en</strong> o.a. voor:<br />
Familiefeest<strong>en</strong><br />
Bootverhuur<br />
Aktieve arrangem<strong>en</strong>t<strong>en</strong><br />
Zakelijke bije<strong>en</strong>komst<strong>en</strong><br />
Puzzeltocht<strong>en</strong><br />
Barbecue partys<br />
I Vraag vrijblijv<strong>en</strong>d onze informatieset aan.<br />
Oud lootdrtctadijk 107 -1131LW Loosdrecht<br />
tel. fax o $ - $ 3 0 7 2<br />
D e h is to rie van L o o s d re c h t v in d t U in één p ro d u c t:<br />
De Loosdrechtse Turf<br />
N a tu u rlijk van E chte b a k k e r Jacques Maas<br />
Bakkerij<br />
|Jcicque/ fïloo/<br />
Nootweg 22 • Nieuw Loosdrecht<br />
Tel. 035 - 5823847 • Fax 035 - 5821288<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 141
Christman Smit Qfl<br />
Makelaars<br />
Met Christiaan Smit<br />
verkop<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>t<br />
meer kans op<br />
e<strong>en</strong> succesvolle verkoop<br />
HILVERSUM: HUIZEN: LAREN: ; '<br />
1 Stationsstraat 6a Kerkstraat 42 Brink 34<br />
I !<br />
035-6 24 08 51 035-6 25 25 34 035-5 38 37 00 1#<br />
R<br />
V ><br />
M eyer 8c S t e in s B is s c h o p<br />
NOTARISSEN<br />
RIJKSWEG 2<br />
1412 BA NAARDEN<br />
tel. (035) 6943331<br />
fax (035) 6944324<br />
142 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
S T A A LK O N S T R U K T IE Tev<strong>en</strong>s verhuur van:<br />
A A N HANG W AGEN VERHUUR<br />
IWAGENBOUW<br />
Diepladers<br />
Ambulances<br />
Opleggers<br />
Dieplaad Kippers<br />
Schamelwag<strong>en</strong>s<br />
Geslot<strong>en</strong> wag<strong>en</strong>s<br />
^Idhym VBthuiif<br />
BART VELDHUIZEN bv<br />
Voor partikulier<br />
<strong>en</strong> bedrijfslev<strong>en</strong><br />
voor lange of<br />
korte periode<br />
Tijdig reserver<strong>en</strong> voorkom t teleurstelling<strong>en</strong>!!!<br />
Nieuw-Loosdrechtsedijk 40, Loosdrecht, tel. (035) 5821411<br />
v/d Bunt<br />
Voor al uw<br />
dagelijkse<br />
boodschapp<strong>en</strong>!<br />
Cafetaria<br />
DE SCHAKEL<br />
Nootweg 53 • Loosdrecht Telefoon 035 - 582 3774<br />
Nieuw Loosdrechtsedijk 26<br />
Loosdrecht<br />
Tel. 035 - 58 25 377<br />
TVE 15e jrg. <strong>1997</strong> 143
m<br />
Electro-apparatuur die U bij ons<br />
aanschaft heeft e<strong>en</strong> naam <strong>en</strong> is dus<br />
van de beste kwaliteit.We do<strong>en</strong><br />
alle<strong>en</strong> zak<strong>en</strong> met de bek<strong>en</strong>de<br />
merk<strong>en</strong>. En omdat we dat in het<br />
groot do<strong>en</strong> (met 5000 Europese<br />
collega’s tegelijk) krijg<strong>en</strong> we de<br />
prijz<strong>en</strong> van de grote merk<strong>en</strong> klein.<br />
Zodat U voor de beste kwaliteit<br />
nooit teveel betaalt.<br />
Anton van Mels<strong>en</strong><br />
audio/video<br />
VERKOOP EN REPARATIE V A N R ADIO<br />
TELEVISIE, AFSPEELAPR, KLEIN HUISHOUDELIJK<br />
N ootw eg 20<br />
1231 CV Loosdrecht Telefoon (035) 582 3 7 1I<br />
s »d W ilt bv<br />
COMPLETE<br />
WONINGINRICHTING<br />
NOOTWEG 11 TEL.: 035 - 582 3428 WIJ HEBBEN ALLES<br />
<strong>LOOSDRECHT</strong><br />
VOOR UW W O NING<br />
bouwbedrijf aalberts bv<br />
postbus 18, 1230 AA Loosdrecht<br />
Nieuw-Loosdrechtsedijk 105, 1231 KN Loosdrecht<br />
Telefoon 035 - 582 32 89<br />
144 TVE 15e jrg. <strong>1997</strong>
Uitgeverij Verlor<strong>en</strong>:<br />
MAAKT GESCHIEDENIS<br />
Lar<strong>en</strong>seweg 123 - 1221 CL Hilversum - ®03 5-6859856 —®o 35-6836357<br />
UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HILVERSUM<br />
EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS:<br />
P a u l v a n d e r V l ie t , Onno Zwier van Har<strong>en</strong> (1713-1779).<br />
Staatsman <strong>en</strong> dichter.<br />
E<strong>en</strong> beschuldiging van incest maakte in 1760 e<strong>en</strong> abrupt einde aan de politieke carrière van de<br />
Friese edelman Onno Zwier van Har<strong>en</strong>. In zijn literaire oeuvre weet hij zijn val aan e<strong>en</strong> politieke<br />
sam<strong>en</strong>zwering vanwege zijn goede relaties met de Oranjes. Deze interessante biografie<br />
beschrijft lev<strong>en</strong> <strong>en</strong> werk van staatsman èn dichter.<br />
470 blz., g e ïllu s tre e rd , ISBN 90-6550-550-4, ƒ79,-<br />
Van tresorier tot thesaurier-g<strong>en</strong>eraal. Zes eeuw<strong>en</strong> financieel<br />
beleid van e<strong>en</strong> hoge Nederlandse ambtsdrager.<br />
In 1387 werd voor het eerst het woord ‘tresorier’ gebruikt als aanduiding voor de c<strong>en</strong>trale<br />
financiële ambt<strong>en</strong>aar in D<strong>en</strong> Haag. Ruim 50 ambt<strong>en</strong>ar<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> sindsdi<strong>en</strong> deze functie bekleed.<br />
In dit royaal geïllustreerde boek wordt e<strong>en</strong> beeld gegev<strong>en</strong> van de geschied<strong>en</strong>is van dit onderbelichte,<br />
oude beroep. Onder redactie van J.Th. de Smidt, R.H.J.M. Gradus, G.A. Kaatee e.a.<br />
576 blz., geïllustreerd, ISBN 90-6550-542-3, ƒ59,-<br />
Onno Zwier van Har<strong>en</strong><br />
(1713- 1779)<br />
Staatsman <strong>en</strong> „dichter<br />
V tresorier<br />
TOT<br />
TH ESAURI ER- GENERAAL<br />
V -. ,*w ,<br />
f e p<br />
Slllifl<br />
CTftStj<br />
P i in n van rit » Vu lt<br />
Uw boekhandelaar kan U informer<strong>en</strong> over onze uitgav<strong>en</strong>, ook over<br />
de Hilversumse geschied<strong>en</strong>is. Als U dat wilt zett<strong>en</strong> wij U graag op<br />
onze verz<strong>en</strong>dlijst.
C $ t ,<br />
■<br />
iom w yth er<br />
BK<br />
*