Tussen Vecht en Eem 1997 - LOOSDRECHT

TVE 15e jrg. nr. 2, mei 1997
Tussen Vecht en Eem
L oosdrecht
o » .
►sbkjl
»' t s w a
■ !
Tijdschrift voor regionale geschiedenis

GOOIS MUSEUM
Stichting tot bevordering van de belangen van
“H et G oois M useum ” te Hilversum.
/Ui □ [U\
O ntw ikkelingen gaan snel. Een deel van wat er vorig ja a r nog was, is d it jaar al verdw enen.
Een duidelijker voorbeeld dan de K erkbrink is n iet te geven; wij allen k u n n en ons nog
levendig voor de geest halen hoe de K erkbrink er uitzag voor de kaalslag, m aar voor de
lagere schooljeugd van over tien ja a r zal d at iets zijn uit een ver verleden, waar ze geen associaties
m eer bij hebben.
H et is één van de taken van h e t Goois M useum de karakteristieken van voorbije perio d en
vast te leggen en te bew aren. H ierbij heb b en wij zowel m orele als uw financiële steun hard
nodig.
Als d o n ateu r van h et G oois M useum verleent u deze steun en w ordt u tevens op de hoogte
g eh o u d en van alle activiteiten en tentoonstellingen en krijgt u korting bij een aantal specifieke
activiteiten en uitgaven van h et m useum .
De m inim um bijdrage is ƒ30,-. U k u n t u opgeven bij h et Goois M useum , telefoon 035-
6292826.
U k u n t h et Goois M useum ook g edenken in uw testam ent. U kunt kiezen uit twee form u­
leringen:
a. Ik legateer vrij van rechten en kosten aan de Stichting tot bevordering van de belangen van het
Goois Museum te Hilversum een bedrag van ƒ ....... o f
b. ik benoem als mijn erfgenaam voor een...... gedeelte de Stichting tot bevordering van de belangen
van het Goois Museum te Hilversum.
De Stichting is erk en d als instelling van algem een n u t en betaalt d aard o o r m in d er (slechts
11%) o f zelfs in h et geheel (to t ƒ15.866,-) geen successierecht.
Indien u voornem ens b e n t een schenking te d o en aan de Stichting, is een schenking tot
ƒ7.933,- (p er 2 jaar) onbelast.
M ocht u ovenvegen een volledig aftrekbare lijfrente te schenken, dan w ordt u verzocht
schriftelijk contact op te nem en m et h et b estu u r van de Stichting, p er adres Goois
M useum , K erkbrink 6, 1211 BX H ilversum .
STEUN HET GOOIS MUSEUM

TVE 15e jrg. nr. 2. mei 1997
Tussen Vecht en Eem
Tijdschrift voor regionale geschiedenis
jpfjjp
...
^ :

Colofon
In h o u d
Het tijdschrift Tussen Vecht en Eem is een uitgave van
de Stichting Tussen Vecht en Eem. H et tijdschrift verschijnt
3 maal per jaar als “gewoon” num m er (48 pagina’s) en
éénm aal per jaar in de vorm van een dubbelnum m er
(96 pagina’s) dat gewijd is aan één van de gem eenten
binnen het werkgebied van de Stichting Tussen Vecht
en Eem. In 1996 was dat de gem eente Muiden.
De Stichting TVE is een samenwerkingsverband van
m eer dan 25 lokale en regionale organisaties op historisch
en aanverwant gebied. De Stichting bevordert en
verbreidt de kennis op historisch gebied betreffende de
streek. Voorts ijvert zij voor het behoud van cultuur- historische
en karakteristieke waarden. D onateurs van de
Stichting TVE ontvangen het tijdschrift gratis.
D onatie/abonnem ent
Donateurs kunnen zich aanm elden bij:
T. Kruijmer-Vos, Botterstraat 7a, 1271 XL Huizen, 035-
5251713
F.H. Bos, Stargardlaan 10, 1404 BD Bussum, 035-
6941382
Voor opgave als donateur kunt u ook gebruik maken
van de antw oordkaart die in dit tijdschrift is bijgesloten.
Bij bovengem elde adressen kunnen eveneens losse
num m ers van het tijdschrift worden aangevraagd.
De m inim um donatie bedraagt ƒ27,50 per jaar.
G irorekeningnum m er Postbank 3892084.
Extra num m ers van het tijdschrift te bestellen onder
A ntw oordnum m er 549, 1400 VB Bussum (portvrije enveloppe).
Redactie
E.E. van Mensch (voorzitter), I..R. Huese-Rommerts (secretaris),
mw C.M. Abrahamse, drs Maria W.J.L. Boersen,
drJ.D.C. Branger, D. Dekema en dr P.H.D. Leupen.
Redactieadres
Van Gelderlaan 74, 1215 SP Hilversum, 035-6219279.
Inleverdatum voor het volgende num m er is uiterlijk 21
juli 1997.
Produktie
Uitgeverij Verloren, Hilversum
Druk
Drukkerij Spieghelprint, Bussum
©TVE 1997. Gedeeltelijk overnem en van artikelen is
slechts toegestaan m et uitdrukkelijke bronverm elding.
Geheel overnem en is pas mogelijk na schiftelijke toestem
m ing van het redactiesecretariaat.
ISSN 0169-9334
J.J. Gieskens
Voorwoord 51
Ghr. de Bont
M odderen aan de voet van het Gooi. 52
De betekenis van het topografisch archief van de
middeleeuwse veenontginning
H. B runekreef f, bewerking R. Loenen
De heren Van Amstel en Van Amstel van Mijnden 61
F. Brand
Mijnden: de am bachtsheerlijkheid en haar bevolking 70
A. A. M anten
Plannen tot het inpolderen van de Oostelijke 82
Vechtplassen
H. Kosman, bewerkingJ. Mol
Waterwinning uit de Loenderveense Plas 94
P. Bakker
De buitenplaats Eikenrode {het Bos van Hacke) 103
te Loosdrecht
C.L. van der Leer
Jonkheer Henri van Sypesteyn en het oude hek 109
van Hoekenburg
M. Eerelm an en A.P. Hanselman
Jonkheer Catharinus H enri Cornelis Ascanius 117
van Sypesteyn
B. de Ligt
Johannes Bodecheer Benningh (1606-1642). 121
Zijn gedichten als bron voor genealogische gegevens
C. van Aggelen 126
De groene geschiedenis van het Vliegveld Hilversum
Activiteiten van de Stichting Tussen Vecht en Eem 135
De Historische Kring Loosdrecht 137
Bestuur en redactie Tussen Vecht en Eem 138
Varia 139
Van het bestuur
Dit voorjaar is de heer d r J.D.C. Branger tot de redactie
toegetreden. Gezien zijn belangwekkende
staat van dienst zal de heer Branger zeker bij het redactionele
werk een belangrijke bijdrage leveren.
Omslag: Tekening, Jan de Beijer, O ud-Loosdrecht, 18e
eeuw.
Titelpagina: Luchtfoto Jachthavens te Loosdrecht, 1922.
50 TVE 15e jrg. 1997

Voorwoord
A lgem een w ordt aangenom en d at Oud-I.oosd
recht o u d e r is dan N ieuw -Loosdrecht. W aarschijnlijk
is dat ook zo. De eerste schriftelijke
bewijzen van h et bestaan van L oosdrecht dateren
uit h e t jaar 1300 m aar h ebben betrekking
op N ieuw -Loosdrecht, o f zoals h e t toen heette:
Ter Sipe.
Eerst n ad at deze buurtschap in navolging
van (O ud-) L o o sd rech t een zelfstandige
parochie was gew orden (± 1400), kw am en de
nam en N ieuw -Loosdrecht (nieuw e kerk) en
O ud-L oosdrecht (oude kerk) in zwang.
Bijna 700 ja a r h ebben beide d o rp en , hoewel
verenigd o n d e r één bestuur, zich apart
ontw ikkeld m et ieder zijn eigen karakter en
structuur. Zal h ier b in n en k o rt ab ru p t een
eind aan kom en? Die vrees schijnt h ier en
d aar in d erdaad aanwezig te zijn in h et licht
van de gem eentelijke herindelingsvoorstellen
van de provincie U trecht.
In die voorstellen zal L oosdrecht p e r 1 januari
2000 ófwel sam engaan in een nieuwe
gem eente m et de U trechtse b u ren B reukelen,
L oenen en A bcoude, dan wel m et hel N oord-
H ollandse 's-Graveland en N ederhorst den
Berg.
H et is h ier niet de gelegenheid stil te staan
bij de voor en tegcus van gem eentelijke h erin ­
deling o f de voor- en nadelen van beide varianten.
Van één ding ben ik ech te r overtuigd.
Wat het ook m oge w orden, N ardincklant of
N iftarlake, de beide L oosdrechten m ogen
hun zelfstandigheid m isschien verliezen, zeven
eeuw en eigen ontw ikkeling en cultuur
zullen zich niet laten verloochenen.
De Stichting Tussen Vecht en Eem , in h ech ­
te sam enw erking m et de H istorische Kring
L oosdrecht, organiseert na negen ja a r opnieuw
h aar jaarlijkse o p en dag in L oosdrecht,
ter gelegenheid waarvan ook dit th em an u m ­
m er van TVE, geheel gewijd aan L oosdrecht,
verschijnt, lie t gem eenteb estu u r is m et beide
bijzonder gelukkig.
M isschien de laatste open dag in een zelfstandig
Loosdrecht? Voor L oosdrecht geen reden
de toekom st niet m et vertrouw en tegem
oet te zien; ik ben er dan ook van overtuigd
d at h e t succes van deze dag d at van de vorige
zo m ogelijk nog zal overtreffen.
J.J. Gieskens
burgemeester van de gemeente Loosdrecht
l ' - f c ..
I
t. *
M ill * 3
* - !
i| || I I Él > m
m i
.
3
Ned. Henmrmde kerk in Oud-
Loosdrecht, ca 1910.
TVE 15ejrg. 1997 51

M odderen aan de voet van het Gooi
De betekenis van het topografisch archief
van de middeleeuwse veenontginningLoosdrecht
Chris de Bont
Inleiding
Dat de kern van h et Gooi uit een aantal beste
heuvels bestaat, zal een ie d er die d aar wel ecus
fietst, vanuit de kuitspieren bek en d zijn. Deze
zo g en aam d e stuw w allen h e b b e n dezelfde
o n tstaan sg esch ied en is als b ijvoorbeeld de
U trechtse H euvelrug en de Veluwe: ze zijn in
de een na laatste ijstijd (h et Salien) d o o r de
n aar h et zuiden opschuivende ijskap op hun
plaats gebulldozerd. De com binatie van een
afwisselend reliëf, bodem s die redelijk vruchtb
aar w aren en w ater in de nabijheid, bleek in
de vroege m iddeleeuw en een relatief kleine
g roep b o eren een bestaan te k u n n en g aranderen
'. N aast naam kundige aanw ijzingen u it en ­
kele sporadische schriftelijke verm eldingen,
kom t dit beeld vooral vanuit de archeologische
vondsten n aar voren2. Daarbij is h et veelzeggend
d at een deel van deze o u d e bewoningssporen
is teruggevonden in - o f beter
gezegd o n d e r - de heidevelden die de verschillende
G ooise d o rp en al vele eeuw en van
elkaar scheiden'. Klaarblijkelijk zijn de o o r­
sp ro n k elijk g u n stig er bew o n in g sco n d ities
d aar in de late m iddeleeuw en veranderd. H ier
zien we trouw ens d at de - vaak als vanzelfsprekend
gep resen teerd e - tegenstelling ‘n atu u r
versus c u ltu u r’ zo h ard nog n iet is.
Tot in de late m iddeleeuw en w aren de g ro n ­
d en ro n d o m h et Gooi n iet bew oonbaar. In de
loop van enkele duizen d en ja re n h adden zich
in een g ro o t deel van w est-N ederland, tussen
de kust en h e t G o o i/d e H euvelrug, m oerassen
en venen gevorm d. Dit zogenaam de Hollandveen
kon op som m ige plaatsen m eer dan
tien m eter dik zijn4. H oewel zom pig veen niet
to t bew oning n o o d d e en zeker een g ro o t deel
van h et jaar m oeilijk b egaanbaar was, w erd er
in drogere perio d en h o u t gesprokkeld, voor
eigen gebruik op kleine schaal tu rf gestoken
en w erd e r wat vee geweid. In de late m iddeleeuw
en is d it veranderd. In relatief korte tijd
is h et hele W estnederlandse veengebied o n t­
g o n n en 5. O ok de G ooiers kregen buren , m aar
d at ging wel gedeeltelijk ten koste van de bew
o o n b aarh eid van h u n h o g e re g ro n d en .
D oor de ontw atering ta n de venen aan de
voet van het Gooi daalde de grondw aterspiegel
in de stuwwallen te veel. De red en van vertrek
van de boerd erijen hoog op de heide is
h e t verhaal van w aterschaarste en verdroging".
In dit artikel wil ik, aan de h an d van enkele
voorbeelden uit de ontginnings- en bewoningsgeschiedenis
van L oosdrecht en om geving,
twee zaken aan de o rd e stellen. Eerst
g eef ik aan wat voor oude sporen in het h e­
dendaagse landschap nog aanwezig zijn, spoten
die hun oorsprong vinden in de m iddeleeuwse
agrarische v een ontginning en in de latere
turfw inningsperiode. D aartoe neem ik u
m ee naar h et ruige landschap in de kite m iddeleeuw
en, een landschap dat de ontginners
vele beperkingen oplegde, m aar ook kansen
bood, zoals d at tegenw oordig in m anagem entterm
en heet. M et wat voor landschap had d en
de ontginners rekening te h o u d en en hoe
m oesten zij hierin h et m eest optim ale netwerk
van afw ateringssloten uitgraven en kaden
aanleggen? O m dit b eter te begrijpen verplaatsen
we ons tils het ware in de huid van die
oude ontginners. Daarbij p re te n d e e r ik niet
een volledig beeld van de o n tg in n in g te geven.
D aar is recentelijk h et nodige over geschreven.
Toch zal de discussie - gelukkig
m aar - voorlopig nog niet zijn uitgew oed7.
D aarna kom t een tw eede belangrijke fase uit
de L oosdrechtse landschapsgeschiedenis aan
de orde: de landvernietigende turfw inning.
K unnen we - ook w eer vanuit de historischlandschappelijke
benaderingsw ijze, dus m et
gebruikm aking van de kennis over de landschapsopbouw
ro n d h et ja a r 1000 - begrijpen
w aarom h et en e deel van h et gebied wel is uitgeveend
en een a n d e r deel niet?
In h e t tw eede deel van dit artikel stel ik de
52 TV E 15e jrg. 1997

Weesp
LEGENDA
RONDE VENEN
Vecht
Breu kolen»
G avoland
O ud-U osdredT»
Veenkoepel/veenmg
(voedselarm veen)
Veenvlakte
(voedselrijk veen)
Dracht’vallei’ (overgang van
voedselarm naar voedselrijk
veen)
Oevetwallen
Stuwwalkoppen
Kwelogen
Rivier, veen riviertje
VENEN
Oude stads- en dorpskern
Vereenvoudigde topografie
Fig. 1. Situatie rond Loosdrecht ca 1000 na Clir.
'
_________
Tekening: Chris de Bont 1997
vraag wat we m et deze inform atie eigenlijk
aanm oeten. V oor de zogenaam de toegepaste
historische geografie staat vooral de vertaling
van gegevens voor planologisch gebruik centraal.
Planologie is: h et m aken van keuzes
over hoe we de kom ende d ecen n ia onze
woon- en w erkom geving willen gebruiken en
inrichten. De planoloog m o et daarbij vele belangen
tegen elkaar afwegen. O ok de historisch-gegroeide
omgeving, als d rag er van de
regionale geschiedenis, speelt daarbij een rol.
Wij m oeten aangeven wat voor w aarden daarbij
in het geding zijn. Im m ers, alleen dan kan
een evenw ichtige afweging van belangen, op
provinciaal en gem eentelijk niveau, plaatsvinden.
Pas nad at de ontginning- en bewoningsgeschiedenis
is geschetst is h et m ogelijk de
oude sporen van eeuw enlange m enselijke activiteit,
voor zover nog in h e t huidige kindschap
aanwezig, van een w aardeoordeel te
voorzien.
Modderen in het laatmiddeleeuwse landschap
R ond 1000 na Chr. w aren in de om geving van
L oosdrecht de oeverw allen langs de V echt en
de hogere g ro n d en van h et Gooi - zeker al
vanaf de R om einse tijd - bewoond". Langs de
V echt was de strook m et bew oning in vergelijking
m et de K rom m e en O u d e Rijn overigens
m aar sm alletjes. M eer n aar h et n o o rd en waren
de oeverw allen van de Vecht zelfs (gedeeltelijk)
o n d e r h et veen verdw enen. De bew oonde
g ro n d en langs de Vecht lagen ingeklem d
tussen twee grote onbew oonde m oeras- en
veengebieden, die n aar sam enstelling en reliëf
onderlin g sterk verschilden'' (lig. 1).
Veen ontstaat in een n at zurig m ilieu, waarin
de vegetatie na afsterving niet volledig vergaat.
V uistregel bij nog levend - dus o n o n t­
g o n n en - veen is dat voedselrijk (eutroof)
veen altijd vlak blijft, terwijl voedselarm (oligotroof)
veen to t enkele m eters hoogte kan
doorgroeien. De m ate van voedselrijkdom
w erd bepaald d o o r de herkom st en aanwezigheid
van voedingsstoffen van h et w ater waarm
ee de vegetatie werd gevoed.
Ten w esten van de V echt lag een m in o f
m eer cirkelvorm ige, to t een flauwe heuvel o p ­
gegroeide, veenkoepel: de latere R onde Venen.
Het veen was h ier dus voedselarm , wat
b etek ent dat h et zo hoog was opgegroeid dat
de vegetatie alleen nog d o o r arm regenw ater
w erd gevoed. Tussen deze veenkoepel en de
O u d e Rijn lag een praktisch vlak veengebied.
Telkens als de O u d e Rijn bij overstrom ingen
7 l /; /ic/ig. 1997 53

Begin Holoceen
Stuwwal
Vrije kweluittreding
Drecht = veen rivier
Circa 1000 na Chr.
V eendek
Door veendek tegengehouden kweluittreding
Drecht = veen-/kwelrivier
Circa 1500 na Chr.
Door terugtrekkend veen weer vrije kweluittreding
Fig. 2. De loop van het kwelwater vanuit de stuwwal in drie perioden.
buiten zijn oevers trad, w erd er een kleilaagje
over h e t veen afgezet. Dit d aard o o r voedselrijke
(eutrofe) veen kon dus n iet hoog opgroeien.
De venen ten oosten van de V echt waren
lithotroof. D at wil zeggen d at de w ateraanvoer
vanuit de gro n d kwam: h et was kwelwater vanuit
de hogere g ro n d en van h e t Gooi en de
U trechtse H euvelrug. In de Stichtse V enen,
pal ten zuiden van L oosdrecht, kon dit veen
alsnog uitgroeien to t een voedselarm e veenrug.
H et hoogste deel van d it veengebied liep
als een kam parallel aan de Vecht, ongeveer
ter hoogte van T ienhoven-W estbroek. De uittreding
van kwelwater was nu d o o r een dik
pakket veen afgedekt: de veenm osveenvegetatie
op de kam w erd slechts gevoed d o o r regenw
ater. Bij de H orster- en N aard erm eer ten
n o o rd en van L oosdrecht is h et n o o it tot veengroei
k u n n en kom en. D aar was de u ittred in g
van kwel zo g ro o t d at e r geen vegetatie kon
groeien. H et w aren zogenaam de kwelogen:
open m eren in een venige om geving.
H et historisch landschap van L oosdrecht
zelf had een tw eeslachtig karakter. H et bevatte
zowel voedselarm - om hooggegroeid - veen,
als ook voedselrijk - lager gelegen - veen.
Langs de westelijke ran d van hel Gooi en de
U trechtse H euvelrug lag - zoals we al zagen -
een bred e strook oligotroof, dus relatief hoog
opgegroeid veen. D it veendek wigde u it tegen
de hogere zandgronden. O orspronkelijk zal
de D recht - o f b eter gezegd een voorloper
daarvan - gestroom d h ebben vanaf de uittredingszone
van kwelwater vanuit de stuwwal
(fig. 2 A). T ijdens de veengroei is in de loop
van vele eeuw en de D recht als h et ware m ee
om hoog gegroeid ". D oor dil in dikte to en e­
m en d e veendek w erd de u ittred in g van kwel
bem oeilijkt (fig. 2 B): de D recht w erd een
p u re veenrivier, im m ers: levend veen is praktisch
volledig m et w ater verzadigd - de g ro n d ­
w aterstand is bijna h et gehele ja a r gelijk aan
maaiveld - w aardoor bijna alle neerslag via
hel veenoppervlak direct in de D recht terech t
kwam en vervolgens via de V echt w erd afgevoerd.
In deze situatie volgde de loop van de
D recht de helling van dit veendek, m aar lag
wat lager - in een voedselrijken- om geving -
dan h et om rin g en d e veen (fig. 1). N iet vrij
van overdrijving k u n n en we spreken van de
1h echt 'vallei . H oewel in historische tijd de
D recht dus een veenriviertje was, w erd er latei,
als gevolg van m aaivelddaling, ontstaan
d o o r een natuurlijke ontw atering, d o o r de
54 TVE 15e jrg. 1997

laatm iddeleeuw se ontginning, of d o o r een
com binatie van beide, w eer kwelwater d o o r al1
gevoerd. D e/e kwel is dan o n d e r het, zich vanaf
de hogere g ro n d en terugtrekkende veendek
vandaan gekom en, om e r vervolgens overh
één af te strom en. De D recht werd van een
oorspronkelijke veenstroom een veen-/kw elstroom
(fig. 2 C). H oe dit ook zij, door de aanw
ezigheid van de D recht is de o n tg in n in g van
L oosdrecht anders verlopen dan in de aanpalende
gebieden.
Loosdrechts ontginning geschetst
O ver de ontg in n in g van L oosdrecht zijn ons
n iet al te veel oude b ro n n en overgeleverd. In
deze - deels hypothetische - ontginningsschets,
co m b in eer ik dan ook de ideeën over
h et historische landschap dat de ontginners
aantroffen, n aar hartelust, m aar in zekere vrijheid",
m et de schaarse historische gegevens1-.
Daarbij is voor de historisch geograaf het cultuurlandschap
m et zijn vele sporen van ontginning
en bew oning zélf ook een belangrijke
inform atiebron. O ok h et hierboven beschreven
- g ereco n stru eerd e - oorspronkelijke
landschap ten tijde van de o n tg in n in g laat zich
als bro n voor de ontginningsw ijze gebruiken,
w ant wie de aard van het oorspronkelijke veen
kent, heeft de sleutel tot h et begrijpen van de
m iddeleeuw se ontginningsw ijze in h a n d e n 13.
Bij een m iddeleeuw se agrarische v eenontginning
speelden altijd dezelfde factoren een
rol". M ensen m aakten o n d erlin g afspraken
over de m anier w aarop zij de o n tg in n in g van
h et veen gingen aanpakken. Sterker nog, dit
was een noodzakelijke voorw aarde om tot o n t­
ginning over te gaan. De o ntginners m oesten
d o o r een uitgekiend ontw aterings- en afwateringssysteem
te graven, h et veen begaanbaar,
bew erkbaar en bew oonbaar m aken en het vervolgens
ook zo zien te houden . Dit ging als
volgt in z’n werk: eerst werd een zogenaam de
ontginningsas bepaald van w aaruit de ontg in ­
ning kon gaan plaatsvinden. Dit kon zowel
een w aterloop, een weg o f een a n d e r m in o f
m eer rech tlo p en d elem ent aan de ran d van
(o f in) h e t veengebied zijn. H aaks op deze lijn
w erden op regelm atige afstand van elkaar sloten
gegraven (regelm atige strokenverkaveling).
H ierd o o r kon h e t veen w orden ontw a­
terd. H et resultaat was een ontginningsblok
m et reg elm atig e strokenverkaveling, b e­
grensd d o o r dijkjes o f kaden (zij- en achterkad
en). H ierd o o r kwam h et afstrom ingsw ater
van de nog m aagdelijke, o n o n tg o n n en venen
niet m eer op de nieuw e landerijen b in n en het
ontginningsblok. Was een blok eenm aal o n t­
g o n n en dan kon een aanwezige achter-, o f zijkade
latei als nieuw e secundaire ontginningsas
fungeren.
Evenals in de zuidelijker gelegen Stichtse
V enen15 h e t geval was, is niet lang na 1000 h et
L oosdrechtse veengebied vanaf de oeverwal
van de V echt volgens h et genoem de ontginningsprincipe
in gebruik genom en. De Loenerveense
en M ijndense Polders zijn h et eerst
aan snee gekom en en voor agrarische gebruik
geschikt gem aakt. Als arg u m en ten voor deze
w est-oostgerichte ontg in n in g k u n n en w orden
g enoem d h et feit dat in de aangrenzende
veenontginning Dursker Vene, d at vlak achter
de oeverwal ligt, een zodanig lage tijns bij de
zogenaam de cope-overdracht w erd b e d o n ­
gen, dat h et h ier een vroege o n tg in n in g betreft.
‘C ope’ wijst op de overeenkom st die nam
ens de lan d h eer m et de ontginners w erd gesloten,
w aarin o.a. w erd bepaald o n d e r welke
juridische condities m et de o n tg in n in g kon
w orden aangevangen en hoe het nieuw e land
in de bestaande territoriale verhoudingen
kon w orden ingebed"’. D aarnaast wijst de
naam L oosdrecht op naam geving vanuit het
V echtgebied en op m ogelijk oudste ontg in ­
ningen en bew oning in het veen vlak achter
de ocverw allen van de Vecht. Drechten waren
oorspronkelijk plaatsen waar een veenriviertje
m oest w orden gepasseerd m iddels een vonder
o f b ru g 17. De naam van deze oversteek is vervolgens
overgegaan op h et over te steken water,
o f h an g t er in ied er geval direct m ee sam
en. De enige d o o rg aan d e route ten tijde van
de o n tg in n in g liep over de oeverwal van de
V echt, of, als de naam n iet u it de eerste m aar
de tweede ontginningsfase d ateert, over de
achterkade van de eerste veenontginningen
vanuit de Vecht, de tegenw oordige Veendijk
en H orndijk. De v o nder zou dan tussen het
L oenerveen en M ijnden-, o f M uijeveldse Veld
h ebben gelopen.
O orspronkelijk liep de D recht nog in een
b red e bed d in g tussen de twee zijkaden van
deze oudste ontginningsblokken ach ter de oe-
/ 17. /5r/>g. 1997 55

verwal - de noordelijke m et de toepasselijke
naam Bloklaan. De Nieuwe Kaart van Mynden
en de Loosdrecht uit 1734, gemaakt door J.
Spruytenburg18, toont dat tussen beide oude
ontginningen een duidelijk jongere ontginning
direct achter het Huis te Mynden, langs
de Drecht aanwezig was: deze relatief jongere
noord-zuid gerichte verkaveling, die gericht is
op de Drecht, wijkt af van de verkavelingsstructuur
in de omgeving. Deze verkaveling
diende om dit oorspronkelijk te natte stuk
voedselrijk —dus lager gelegen - veen alsnog
te ontwateren.
Toen het veen direct achter de oeverwallen
was ontgonnen, zag men zich spoedig genoodzaakt
om de hoger gelegen venen open
te gaan leggen. Dit hangt samen m et het feit
dat de oorspronkelijke agrarische bedrijfsvoering
op jo n g ontgonnen veen gem engd was:
veeteelt èn akkerbouw19. H et voor de ontginning
ontwaterde veen begon te oxyderen, of
te veraarden. Hierbij kwam stikstof vrij, een
goede meststof voor graan teelt. Door deze veraarding
daalde het maaiveld echter, zodat de
natuurlijke afwatering van het hele veengebied
op de Vecht gaandeweg verslechterde:
het gebied vernatte en akkerbouw werd steeds
moeilijken Uiteindelijk verdween dat geheel.
In de Enqueste van 1494 verwoordden de pastoor,
de schout en andere ‘gedeputeerden van
Losdrecht’ het als volgt'-": We houden ons bezig
met
...turfJ te delven, oock metten coeyen (.. en) met een weynich
lantelinge....
Deze lanteling zou dus spoedig geheel verdwijnen;
op de turfwinning kom ik nog terug.
Deze jongere ontginning heeft zich in enkele
fasen voltrokken. Aan weerszijden van de
Drecht liep de ontginning op tegen de oligotrofe
veenrug van respectievelijk K ortenhoef
en de Stichtse Venen. De situatie in het noorden
blijft wat onduidelijk. Delen van de ‘Kortenhoefse’
venen waren zeker voedselarm,
dus hoger opgegroeid. Onzekerheid bestaat
over de werkelijke vorm van dit reliëfrijke
landschap21. Zowel het noordelijke Oud-Loosdrecht,
als de (nu praktisch verdwenen) Oude
Dijk tussen de Drecht en Nieuw-Loosdrecht,
vorm den hier de oudste ontginningsassen.
Vanwege een vernattend milieu heeft de bewoning
aan de O ude Dijk zich verplaatst naar
de oorspronkelijke achterkade van deze oude
veenontginning: de Nieuwe Dijk. In het oosten
lag de jongste veenontginning, die uitwigde
tegen de hogere gronden van het Gooi.
Deze karakteristieke waaiervormige afronding
van de ontginning (Nieuw Loosdrecht) is in
de 15e eeuw nog in volle gang. Nog in het begin
van de 16e eeuw is er strijd over de rechtspositie
van de nieuw tot stand gekom en Loosdrechtse
ontginningen in het Goois territoir”.
Evenals in het nabijgelegen Westbroek, waar
sprake was van een laatste ontginningsfase
met opschuivende bcwoningsasscn”, dateren
de oudste delen van de toren van Nieuw-Loosdrecht
uit de 15e eeuw. Hiermee is de afronding
van de Loosdrechtse agrarische veenontginningsactiviteit
gemarkeerd.
Turf gew onnen, land verloren
Al op het eind van de 15e eeuw bleek er in
Loosdrecht sprake te zijn van turfwinning, zoals
ook al in 1494 was gemeld. Vanaf de 16e
eeuw komen de begrippen turftrekken en
slagturven in de bronnen voor’’. In enkele
eeuwen is het westelijk deel van het Loosdrechtse
agrarische cultuurland in de kachel
verdwenen. Wat maakte sommige gronden
wel geschikt voor turfwinning en andere juist
niet? Met het beantwoorden van deze vraag
geef ik als hel ware achteraf een onderbouwing
van de eerder aangenom en middeleeuwse
landschapskarakteristieken. In het kort
komt het er op neer dat voedselrijk (cutroof)
veen niet voor turfwinning geschikt was: het
kleine aandeel brandbare stof maakte dat de
zich warmende mens bij gebruik om zou komen
in een allesverstikkende rookvorming,
zonder dat er ooit veel warmte vrij kon komen.
Uit voedelarm (oligotroof) veen werd
de beste turf gestoken, of gebaggerd. De dikke
pakketten oligotroof veen, die tot veenkoepels
of -ruggen waren ‘o p ’gegroeid, zijn in
deze omgeving praktisch geheel met baggerbeugels
weggebaggerd. Wat eens hoog lag,
veranderde in relatief korte tijd in grote waterplassen,
zoals op figuur 3 is aangegeven.
Over de turfwinning zelf kan ik kort zijn. De
turf werd met behulp van baggerbeugels tot
op de pleistocene zandondergrond weggehaald.
Eerst ontstonden de karakteristieke
petgaten en legakkers: de turf werd uit de pet-
56 71 'V. /5r/rg. 1997

Weesp
LEGENDA
RONDE VENEN
mm
Veenkoepet/veenrug
(voedselarm veen)
Veenvlakte
(voedselrijk veen)
Drecht'vallei’ (overgang van
voedselarm naar voedselrijk
veen)
OeverwaJIen
Stuwwalkoppen
Kwelogen
Breukeli
m
Uitgeveende, of in vervening
zijnde gebieden in het begin van
de 19e eeuw
Rivier, veenriviertje
Oude stads- en dorpskern
: .V ~ ir ■
Vereenvoudigde topografie
Tekening: Chris de Bont 1997
Fig. 3. Situatie rond Loosdrecht na de turfwinning.
gaten gehaald en op de legakkers te drogen
gelegd. De vraag n aar steeds nieuw e bran d sto f
leidde er uiteindelijk toe, d at ook deze landschappelijke
ribben grotendeels w erden verturfd:
de L oosdrechtse plassen bleven over.
H et topografisch archief: het derde wiel
aan de cultuurhistorische wagen
H et verhaal van de agrarische v eenontginningen
en hun o ntginners ligt voor een groot
deel verborgen in de geschiedenis: er zijn erg
w einig schriftelijke gegevens van overgeleverd.
Toch is flit verhaal ook te lezen in de
sporen die de m ens - al o n tg in n en d - in het
landschap heeft achtergelaten. Wij n oem en
de sporen die nü nog in onze leefom geving
aanwezig zijn: relicten. Deze vorm en sam en
h et zogenaam de ‘topografisch archief. Historisch-geografen
vinden eigenlijk de ontginnings-
en bew oningsgeschiedenis van een
streek, o f van een heel land, de basis van alle
geschiedenis. Im m ers, z o n d e r o n tg o n n e n
g ro n d geen b oeren, geen burgers, laat staan
koningen, keizers en adm iralen en h ier in het
Sticht: bisschoppen.
N aast h et topografisch arch ief k ennen we
h e t ‘ hodemarchief van de archeologen en de
‘historische bebouwde omgeving van de m onum
entenzorgers. Zoals ik h et h ier h eb verw
oord lijkt het alsof archeologie, historische
geografie en h istorische bouw k u n d e drie
hoofdrolspelers op één toneel zijn. De werkelijkheid
is anders: de eerste en de laatste kennen
een wettelijke bescherm ing en spelen dus
een hoofdrol. A rcheologica en oude b ebouwing
vallen o n d e r de M onum entenw et van
1988; liet topografisch archief kom t daarin
niet voor: het is h et d erd e wiel aan de wagen.
H et topografische archief van Loosdrecht
We h eb b en de ontw ikkeling van h et Loosdrechtse
cultuurland in sneltreinvaart aan ons
voorbij laten gaan, zo n d er ons al te veel in de
details te heb b en verdiept. We zagen d at m enselijke
activiteiten sporen h eb b en nagelaten
in h et huidige L oosdrechtse c u ltu u rla n d ­
schap: het topografisch archief. Als we de sporen
en h u n ontstaanswijze systematisch in beschouw
ing nem en k u n n en we er m et gebruikm
aking van de beg rip p en ‘gaafheid’ en ‘historisch-geografïsche
inform atiew aarde’ direct
een w aardeoordeel aan hechten. We vragen
ons nam elijk af in welke m ate er sporen van
o n tg in n in g (verkavelingsstructuur, kaden) en
TVE 15e jrg. 1997 57

ew oning (dorpsstructuur), van de oude d ro ­
ge en natte infrastructuur (wegen en w aterlopen)
en van de historische o p en h eid tot op de
dag van vandaag h erk en b aar (gaaf) zijn gebleven.
M et an d ere w oorden, zijn er in h e t huidige
landschap nog genoeg aan knopingspunten
om de geschiedenis van h et gebied te kunnen
vertellen; heeft h et L oosdrechtse nog historisch-geografische
inform atiew aarde?
W at er aan ingericht L oosdrechts land nog
aanw ezig is kan als redelijk gaaf w orden aan ­
gem erkt. De overgebleven verkaveling w eerspiegelt
qua stru ctu u r (regelm atige stroken)
en richting (die bijzondere w aaiervorm ) nog
grotendeels de m iddeleeuw se ontginningsw ijze
die zich g edurende vele eeuw en goed h eeft
k u n n en handhaven. H oewel h et n u n o g aanwezige
wegen- en d ijkenpatroon ten opzichte
van de m iddeleeuw se uitgangssituatie n iet
veel is gewijzigd, is een deel hiervan d o o r h et
slagturven verloren gegaan. De oorspronkelijke
bebouw ing, die deel uitm aakte van de
oude o ntginning, is deels verdw enen en deels
verplaatst. D oor oxydatie als gevolg van ontw a­
tering van h et veen heeft zich al vrij snel na de
o n tg in n in g in h et oostelijke deel van de gem
eente een om slag in h et natuurlijk substraat
voorgedaan: h et natte, tegen de hogere gro n ­
d en uitw iggende veen heeft zich gedeeltelijk
teruggetrokken: h e t o n d erliggende reliëf is
als h et ware d o o r h e t verdw ijnend veen aan
h e t oppervlak kom en te liggen. De oorsp ro n ­
kelijke o p en h eid van h et o n tg o n n en veengebied
is h ierd o o r verloren gegaan. N og op de
19e-eeuwse topografische kaart25 is te zien dat
de drooggevallen sloten voor een deel zijn opgegaan
in h e t akkerland. In sloten die geen
w ater m eer voerden, kreeg spontan e houtopslag
een kans. Deze houtige randen gingen
ook als veekering functio n eren . Was de grote
nieuwbouwwijk van L oosdrecht nog niet aangelegd,
d an h adden we k u n n en concluderen
d at hier, ondanks h e t droogvallen van de sloten
en h e t teloor gaan van de historisch gegroeide
o p enheid van h e t landschap, h e t topografisch
arch ief toch nog verrassend veel
inform atie bevatte. M aar - p an ta rhei - de
nieuw bouw heeft w einig van de onderliggende
historische landschapsstructuur heelgelaten,
laat staan van de historische open h eid .
H et zijn in h e t centrale veenw eidegebied,
naast de oude verkavelingsstructuur, de oude
lintvorm ige bebouw ing en de m ate van o p en ­
heid, vooral de natte verveningsactiviteiten
die sporen in h et L oosdrechtse landschap
h ebben getrokken. In een studie in o pdracht
van de provincie U trecht kon ik in 1991 concluderen®,
dat - globaal gezien - de regio
L oosdrecht een hoge historisch-geografische
inform atiew aarde bezit. E r liggen nog heel
wat sporen in h et landschap, die de belangrijkste
ontw ikkelingen uit de L oosdrechtse
landschapsgeschiedenis w eerspiegelen. Zelfs
de L oosdrechtse plassen, w ant die vorm en
voor de historisch geograaf de echo van h et
slagturven.
Voer voor planologen
De provincie U trech t heeft n aar aanleiding
van h e t verschijnen van en als logisch vervolg
op de ‘B eleidsnota M onum enten en A rcheologie’27
laten onderzo ek en o f h et m ogelijk is
een gedetailleerde cultuurhistorische waard
en k aart sam en te stellen, w aarin archeologie,
historische geografie en historische bouwk
unde elk h u n eigen w aarden k u n n en tonen,
m aar w aarop ook geïn teg reerd e cultuurhistorische
ensem bles zijn aangegeven. W ant zeg
nou zelf, een o u d veenarbeidersw oninkje aan
de ran d van een petgaten en legakkerlandschap
is toch veel in teressan ter, dan als
F rem d k ö rp er m idden in een post-m oderne
woonwijk. Zo’n kaart kan een goed handvat
bieden bij h et m aken van gem eentelijke bestem
m ingsplannen en h et toetsen daarvan
d o o r de provincie. Als eenm aal h et V erdrag
van M alta is geratificeerd - waarbij de verstoorder
van h e t b o d em arch ief w ordt geacht
te betalen voor onderzoek, o f veiligstelling -
zal zo’n kaart alleen nog m aar aan belang winnen.
D at ik daarbij de historische geografie
een volwaardige plaats naast de archeologie
en de historische bouw kunde wil zien in n e­
m en, zal duidelijk zijn. In een snel veranderen
d land als N ederland is h et topografisch
archief n u nog te vaak h et kind van de rekening.
W ant weet, verloren cultu u rlan d kom t
n o oit w eerom .
58 TVE 15ejrg. 1997

Literatuur
D.E.H. de Boer, Graaf en grafiek; sociaal en economische ontwikkelingen
in het middeleeuwse ’Noordholland’ tussen ± 1345 en
± 1415 (Leiden 1978).
Blok, D.P., Nogmaals het bestanddeel Drecht. In: Mededelingen
Naamkunde (1959) 12-16.
Chr. de Bont, Het historisch-geografische gezicht van hel Nedersticht;
een cultuurhistorische landschapsverkenning van de
provincie Utrecht. DLO-Staring Centrum, rapport 133
(Wageningen 1991).
Chr. de Bont, Reclamation paterns of peat areas in the
Netherlands as a mirror of the mediaeval mind. In: 1’Avenir
des paysages rureaux européens entre gestion des heritages
et dynamique du changement (Lyon 1994) 61-68.
G.J. Borger, Draining-digging-dredging; the creation of a
new landscape in the peat areas of the low countries. In:
J.T.A Verhoeven (ed.) Fens and Bogs in the Netherlands: Vegetation,
History, Nutrient Dynamics and Conservation (Dordrecht/Boston/London
1992) 131-171.
A.L.P. Buitelaar, De Stichtse ministerialiteit en de ontginningen
in de Utrechtse Vechtstreek (Hilversum 1993).
Cultuurnota, Cultuurnota 1995-1998 van provincie Utrecht,
deel III ‘Beleidsnota Monumenten en Archeologie
(Utrecht 1994).
J. Daams Jzn, De ontwikkeling van het landschap in het
Loosdrechtse gebied. Tussen Vecht en Eem (1988) 52-65.
G. H.P. Dirkx en J.A.J. Vervloet, ‘Oude Leede’; een historischgeografische
beschrijving, inventarisatie en waardering van
het cultuurlandschap. DLO-Staring Centrum, rapport 2
(Wageningen 1989).
M. Donkersloot-de Vrij, 1985. De Vechtstreek; oude kaarten en
de geschiedenis van het landschap (Weesp 1988).
A. van Duinen, De archeologie van de Loenderveense Plas; een
rapport over ontgronding van de waterleidingplassen van de
Gemeentexoaterleidingen Amsterdam (Amsterdam 1994).
Enqueste ende Informatie 1494, bezorgd door R. Fruin
(Leiden 1876).
M.K.E. Gottschalk, De ontginning der Stichtse venen ten
oosten van de Vecht. Tijdschrift KNAC (1956a) 207-222.
M.K.E. Gottschalk, De waterbeheersing in het Stichtse
veengebied ten oosten van de Vecht tijdens de ontginningsperiode.
Tijdschrift KNAC (1956b) 311-317.
K. van de Graaf, R. Datema en K. Anderson, Landschapsplan
en archeologie in de Provincie Utrecht. RAAP-rapport 43
(Amsterdam 1990).
J. Kwantes, Opmerkelijkheden over ontstaan en begrenzing
van Kortenhoef. Tussen Vecht en Eem (1995) 20-26.
H. van der Linden, De Cope; bijdrage tot de rechtsgeschiedenis
van de openlegging der Hollands-Utrechtse laagvlakte (z.p.
1956).
H. van der Linden, History of the reclamation of the western
fenlands and of the organization to keep them
drained. In: H. de Bakker óf M.W. van den Berg. Proceedings
of the symposium on peat lands below sea level. ILRI-publication
30 (Wageningen 1982) 42-73.
R. Loenen, Grensgeschillen te Loosdrecht. Tussen Vecht en
Eem (1989) 3-14.
J. van Loon, Naschrift: de namen Berendrecht en Ossendrecht.
In: Mededelingen Naamkunde (1996) 78-83.
H.H.M. Meyer, Het Tweede Blok. Bijdrage tot de historische
geografie van een Goois grensgebied. Tijdschrift
Holland (1981) 46-57.
H.H.M. Meyer, Amsterdamse ontginningen in het westen
van Gooiland. Een bijdrage tot de historische geografie
van een Goois grensgebied. Tussen Vecht en Eem (1984)
60-78.
R. van de Noort, De Utrechtse Heuvelrug en Het Gooi in de Vroege
Middeleeuxven; een archeologisch perspectief. Doctoraalscriptie
Instituut voor Pre- en Protohistorie van de Universiteit
van Amsterdam (Amsterdam 1988).
W. van Osta, Drecht en drechtnamen. In: Mededelingen
Naamkunde (1996) 51-77.
L.J. Pons, De veengronden. In: De bodem van Nederland; toelichting
bij de Bodemkaart van Nederland, schaal 1:200 000.
Stichting voor Bodemkartering (Wageningen 1965).
L.J. Pons, Holocene peat formation in the lower parts of
the Netherlands. In: J.T.A Verhoeven (ed.) Fens and Bogs in
the Netherlands: Vegetation, History, Nutrient Dynamics and
Conservation (Dordrecht/Boston/London 1992) 7-129.
S. Pos, Loosdrechtse bodemvondsten en het ontstaan van
Loosdrecht. Tussen Vecht en Eem (1988) 67-68.
G. van de Ven, (red.), Leefbaar laagland, geschiedenis van de
waterbeheersing en landaanwinning in Nederland (Utrecht
1993).
J.A.J. Vervloet, en J.R. Mulder, Cultuurhistorisch onderzoek
landinrichting Amstelland. Rapport nr. 1681. Stichting
voor Bodemkartering (Wageningen 1983).
R. van Zweden, E. Jansma en K.J. Steehouwer, Archeologische
inventarisatie van de Vechtstreek. Intern rapport Instituut
voor Pre- en Protohistorie van de Universiteit van Amsterdam
(Amsterdam 1985).
F.D. Zeiler, Onder de hei; archeologische en historisch-geografische
landschapselementen in het Gooi (Utrecht 1994).
N oten
1. Van de Noort (1988) geeft voor deze periode een maximale
bewoningsomvang van zo’n 500 personen voor
het Gooi èn de Utrechtse Heuvelrug samen.
2. De Graaf et al. 1990.
3. Zeiler 1994.
4. Pons 1965, 1992.
5. Van der Linden 1956 en 1982; Gottschalk 1956. De
meest recente samenvatting met literatuurverwijzingen:
Borger 1992 en Van de Ven 1993.
6. De putten die men op de hei moest slaan om de dalende
grondwaterspiegel aan te kunnen tappen zijn steeds
dieper uitgegraven, totdat het technisch niet verder
ging (Zeiler 1994).
7. Zie bijvoorbeeld: Buitelaar 1993 en voor toch weer lokale
verfijningen in het daarin geschetste beeld: Kwantes
1995.
8. Van Zweden et al. 1985; De Graaf et al. 1990; Van Duinen
1994; Zeiler 1994.
9. Deze landschapsreconstructie en de beschrijving daarvan
is gebaseerd op De Bont 1991 voor het Utrechtse
deel en op een bewerking van Vervloet en Mulder 1983.
De topografie op dit kaartje is alleen ter oriëntatie opgenomen,
want daarvan was rond 1000 natuurlijk nog
geen sprake!
10. Voor een vergelijkbaar verschijnsel bij het riviertje de
Leede bij Delft: Dirkx en Vervloet 1989.
11. Bij de toegepaste historische geografie is er altijd het
spanningsveld welke verhouding er idealiter moet zijn
tussen wetenschappelijke informatie en toepassingsmogelijkheden
van deze kennis. De meningen kunnen
hierover verschillen.
TVF: 15e jrg. 1997 59

12. Zie noot 7 en Pos 1988.
13. De Bont 1994.
14. De Bont 1991, p. 50 e.v.
15. Gottschalk 1956, p. 207-222.
16. Van der Linden 1956, p. 302-305. De opmerkingen van
Van der Linden over de ontginningen van het venen
oostelijk van de Vecht moeten overigens met enige terughoudendheid
worden bekeken, omdat hij bij zijn
veronderstellingen over het verloop van de ontginning
van de Stichtse Venen de geografische landschapsdynamiek
niet in zijn redenering betrekt.
17. Het blijkt dat de oude drecht- en voordenamen niet
naast elkaar voorkomen. De drechtnamen hangen samen
met een (voormalig) veengebied; de voordenamen
komen meestal voor in dié omgeving waar het natuurlijk
substraat het doorwaden van een waterloop
ook toestaat (Blok 1959 en mondelinge mededeling).
In een zeer recente publicatie wordt het verband tussen
‘drecht’ met het Latijnse ‘trajectum’ in de betekenis
van rivierovergang in twijfel getrokken. Drecht zou duiden
op een ‘...water(loop) waar vaartuigen van op de
oever door het water werden voortgesleept. (...) Dergelijke
namen konden overgaan op een nabijgelegen nederzetting,
terwijl nederzettingen ook genoemd konden
worden naar een nabijgelegen drecht.’ (Van Osta
1996). Met Van Loon (1996) ben ik van mening dat
met het artikel van Van Osta de discussie nog geenszins
is gesloten.
18. Donkersloot-de Vrij 1985, p. 93-95, afbeelding van deze
kaart op p. 94.
19. In de veenontginningsgebieden werden oorspronkelijk
aanzienlijke graanpachten geheven (De Boer 1978).
20. Lnqueste 1494, p. 109 e.v.
21. Hier speelt de nog lang niet uitgewoede discussie over
het evenwicht tussen lithotroof veen, kwel, ontginning
en oxydatie, verandering van het uittredingspunt van
kwel en zelfs mogelijke aanzuigende werking vanuit de
Zuiderzee via de Vecht vanuit het noorden.
22. Meyer 1981 en 1984; Loenen 1989.
23. Gottschalk 1956a; De Bont 1994.
24. Daams 1988, p. 58.
25. Grote historische Atlas 1850, 46-47.
26. De Bont 1991.
27. Cultuurnota deel III.
S tr a a t
D y t,n
Vnrtfiattcn
Som t (itd a c h t
&*> fn ',
(daaklaat
O r lin t
N ltët'W - LOtJj
*»«■* h e rt
IHtKCHT
P o l tl e r
w
[tin de
(hut.
'SÊÊÊk
Imm
m m .
S c h a a l t : 5 0 .0 0 0
.
S t d t r l .Hifi,
60 TVE He w . 1997

De Heren Van Amstel en Van Amstel van
M i j n d e n
ƒƒ. BrunekreeJ f, bew erkingR . Loenen
Inleiding
In de 10e eeuw b eh o o rd e wat thans N ederland
is, tot h et grote D uitse Rijk. O ns land was opgedeeld
in gew esten, in die tijd gouw en genaam d.
De naam voort ’.ooiland was toen N ardinckland,
voor de Betuwe Teisterbant, en voor de V echtstreek
N iftarlake. In elke gouw resideerde een
hoge functionaris, m eestal een graaf, tevens vazal
van de Duitse keizer, die dikwijls tot de hoge
adel behoorde. V anaf h e t begin van de 10e eeuw
b eg o n n en som m ige gouw graven n aar zelfstandigheid
te streven. M aar de keizer had in zijn bisschoppen
trouwe steunpilaren van het centrale
gezag. In ons gebied was dat de bisschop van
U trecht. Deze w erd een rijksvorst, d at wil zeggen
dat hij naast zijn geestelijke taak als bisschop in
en rondom l tree fit d o o r de keizer ook m et bet
grafelijk gezag w erd bekleed. B innen dit wereldlijk
territoriu m , d at d o o r de verlening van
nieuw e privileges steeds g ro ter w erd (het ( h e r ­
sticht, D renthe, de stad G roningen) steunde de
bisschop voor bestuur, rechtspraak, m ilitaire en
financiële zaken op zijn eigen dienaren, dienstm
annen o f m inisterialen genaam d, /ij hielden
van de bisschop bepaalde delen van zijn territorium
in leen. Tot deze gebieden h o o rd e in
het begin van de 12e eeuw d at van W olfert van
Amstel (afgeleid van A m estelle, is A m stelland).
A m stelland is h et gebied ro n d O uder- en
Nieuwer-Amstel.
De latere h e re n ra n Amstel w aren dus
dien stm an n en van de U trechtse bisschop. Zij
m oesten betn onvoorw aardelijk steunen en
m et hem ten strijde trekken. O ver de Van Atnstels
gaat dit artikel.
De Heren van Amstel
Wolfert
Van de eerste leden van h et geslacht Van Amstel
is n iet veel bekend. W olfert w ordt als stam ­
vader genoem d en kom t voor b et eerst voor in
de annalen van bisschop B urchard. Hij gold
als een vrij aanzienlijk m an. G rote stukken
van de gouw N iftarlake w aren aan A m stelland
toegevoegd. Daarbij ook g o ed eren , aan weerszijden
van de Vecht gelegen. W olfert bad o n ­
d er m eer als taak te zorgen dat de bisschop er
zijn inkom sten uit ontving. Na 1126 kom t zijn
naam niet m eer voor.
Egbert
Zijn oudste zoon. E gbert, zette het werk voort.
Van een overdracht van o n ro eren d e goederen,
zeker als het aanzienlijke bezittingen of personen
betrof, m aakte een klerk de stukken op. Bij
geschillen m oesten soms p ersonen borg staan.
De nam en van getuigen o f borgen w erden op
deze stukken, charters o f brieven genaam d, vermeld.
Tevens m oesten deze personen de stukken
voorzien van een 'h an tm erek ' o f een ‘handteyk
e n ’. Adellijke personen gebruikten hiervoor
h u n zegel, afgedrukt in was. Dat d ed en ook de
Van Amslcls. Zo komt E gbert acht k eer als getuige
voor: bij de bisschop, m aar ook bij keizer
F rederik Bat bat ossa. M et deze laatste kreeg Egbert
b e te rlite r aan de stok. Hij had nam elijk niet
alle inkom sten aan de bisschop afgedragen en
deze laatste sprak de ban ui tover Egbert. De keizer
bekrachtigde dit m et de zogenaam de rijksban.
De aartsbisschop van K eulen trachtte te bem
iddelen en to en was E gbert zo verstandig water
in de wijn te doen. Wel was hij zo han d ig dat
hij in ied er geval zich van een rech t van opvolging
in am bten en bezittingen voor zichzelf en
zijn nageslacht verzekerde. Egbert m o et tussen
1172 en 1176 zijn overleden. Zijn oudste zoon,
G ijsbrccht I, volgde hem op.
Gijsbrerhl I
Veel is er over hem niet bekend. I lij had nauwe
banden met U trecht, w ant hij trad vierm
aal op voor zijn bisschop. G ijsbrecht werd
TVE 15e jrg. 1997 61

ook d o o r zijn oudste zoon opgevolgd, Gijsb
rech t II. O ok was e r een zoon Egidius (Aegidius,
Gillis). Egidius kreeg bij de deling van
zijn vaders gebied de streek M ijnden (aan de
V echt gesitueerd, vlakbij L oenen) en de ten
oosten daarvan gelegen w ildernis in bezit. Hij
w erd de stam vader van h e t geslacht Van Amstel
van M ijnden, w aarover later meer.
Gijsbrecht II
G ijsbrecht II speelde als rid d er een actieve rol
in h et leger van de bisschop, bijvoorbeeld in
de L oonse successie-oorlog (1203-1213).
G raaf Dirk VII van H olland was in 1203 gestorven
zo n d er een zoon na te laten. Zijn
d o ch ter A da wilde m et h aar m an, de graaf van
Loon, in de rechten van h aar vader treden.
M aar ook Dirks broer, W illem, m aakte aanspraak
op de opvolging. D at betek ende d at de
w apens m oesten beslissen. De K ennem ers, directe
b u re n van de Van Amstels, kozen voor
W illem. De bisschop en zijn leenm an Gijsb
rech t kozen voor Ada. O m d at er gevaar voor
ontvoering dreigde, wist G ijsbrecht m et zijn
m an n en de graaf van L oon en zijn schoonm
o ed er n aar U trech t over te b rengen. H ierover
m aakten de K ennem ers zich erg kwaad
en zo n n en op wraak. V roeg in 1204 vielen ze
G ijsbrechts gebied b in n en , staken de Amsteldijk
d o o r en in u n d eerd en h e t om liggende
land. Ze staken ook zijn huis (kasteel?) in
brand. Rovend en b ra n d e n d trokken zij via
M uiden en W eesp langs de Vecht, to t B reukelen.
Bisschop D iederik was een goed rid d er en
kwam zijn dienstm an G ijsbrecht te hulp. De
vijand w erd m et gelijke m u n t betaald. De dijk
w erd w eer hersteld en m ogelijk is ook Gijsbrechts
kasteel w eer opgebouw d.
H et ja a r 1226 was belangrijk voor G ijsbrecht.
De toenm alige bisschop, O tto II van Lippe,
schonk M uiden, W eesp en D iem en, m et h u n
tollen en h e t visrecht, voor 30 p o n d e n p e r
ja a r als leen aan de h eren Van Amstel. M aar
G ijsbrecht wilde m eer. A an de overzijde van
de V echt lag een g ro o t gebied, G ooiland,
eigendom van de abdis van h e t klooster in Elten.
Hij kreeg van h aar ro n d 1230 een stuk
van G ooiland in leen voor h e t leven, dus niet
erfelijk. Er zijn aanw ijzingen dat d it h e t gebied
N aarden en L aren om vatte.
Bisschop O tto was m eer soldaat dan geestelijke.
Hij ging diverse keren ‘in de slag’, bijvoorbeeld
in 1227 m et de kastelein (kasteelb
eh eerd er) van C oevorden, ook een van zijn
d ienstm annen. O ndertussen h adden dienstm
an n en als de Van Amstels en ook de kasteleins
van C oevorden zich een ridderlijke status
aangem eten. Zij w erden steeds m eer gezien
als een verlengstuk van de adel, die dikwijls
ook tot de ridderschap toetrad. In O tto ’s militiare
gevolg w aren veel edelen en ridders, o n ­
d e r hen ook G ijsbrecht II. De bisschop overleefde
de strijd m et zijn trouw eloze d ienaar
niet, evenm in als diverse edelen. G ijsbrecht
w erd “ter d o o t toe” gew ond en d o o r de kastelein
van C oev o rd en gevangen g e /e t. Hij
m o ch t daar tijdelijk uit om aan de verkiezing
van een nieuw e bisschop deel te nem en. D aarom
w erd hij “op bed d e liggende b in n en ged
rag h en in ’t generael capittel.” De opvolgerbisschop
ontsloeg G ijsbrecht van zijn plicht
w eer n aar de gevangenis terug te gaan. Hij
d eed de kastelein in de ban en daarm ee was
volgens h et recht van die tijd de gevangenh
o u d in g onw ettig g ew orden. N ad at Gijsbrech
t nog als getuige w ordt g enoem d in
1228 en 1230, is hij k o rt daarn a overleden.
Gijsbrecht III
O pvolger werd zijn zoon G ijsbrecht lil, die
zich aan de bisschoppelijke dienst- en leenband
trachtte te ontw orstelen. Hij zocht aansluiting
bij de graaf van H olland, Floris IV.
Deze w erd g edood tijdens een toernooi in
C lerm ont aan de Maas en zijn zoon Willem
nam , zodra hij 18 ja a r oud en volwassen was
gew orden, de taak van zijn vader over. Nauwelijks
20 ja a r oud, in 1247, werd hij tot koning
van h et Room se (D uitse) rijk gekozen. Hij
m oest in Aken gekro o n d w orden, m aar som ­
m igen verzetten zich tegen de keuze voor Willem
van H olland en w aren in A ken aan de
m acht. O m g ekroond te k u n n en w orden,
m oest W illem dus eerst A ken in n em en . De belegering,
waarbij G ijsbrecht m et zijn m an n en
aanw ezig was, d u u rd e vijf m aanden. Toen
eerst kon de feestelijke in tocht plaatsvinden.
O ndanks de hulp die G ijsbrecht aan de jo n ­
ge W illem had verleend, was h u n verstandh
o u d in g niet best. M et argusogen bekeek Willem
de g roeiende m acht van de Van Amstels.
62 TVE 15e jrg. 1997

De verkiezing van de proost van St. Jan in
U trecht, Gozewijn van Amstel, tot bisschop,
d roeg bij aan d e /e angst. H et Inkte koning
W illem, tevens dus graaf van I Iolland, om sam
en m et a n d e re n deze nieuw e bisschop
Gozewijn terzijde te schuiven, ten gunste van
H endrik van V ianden; ook de paus keu rd e dit
goed. Gozewijn legde zich hierbij niet neer:
hij bleef nog e e n ja a r lang op zijn bisschopszetel
zitten. W aarschijnlijk gedw ongen d o o r de
pauselijke legaat, gaf hij in 1250 zijn verzet op.
G ijsbrecht accep teerd e deze verandering niet.
Hij brach t m et zijn b o n d g en o ten een leger op
de b een om de nieuw e bisschop te bestrijden.
H et liep slecht af voor hem : hij verloor de slag
en bisschop H endrik van V ianden keerde terug
n aar U trecht, waarbij hij G ijsbrecht en
h e e r H erm an van W oerden, ter w eerszijden
aan zijn paard g eb onden, ten aanschouw en
van ied ereen de stad in bracht.
Toch h ad koning W illem wel zoveel m acht,
dat hij de bisschop dw ong de twee gevangenen
vrij te laten. Voor G ijsbrecht bleef de nederlaag
en de koninklijke voorspraak m oeilijk
te verteren.
De bisschop liet G ijsbrecht overigens n iet
m et rust. Hij liet een sterk kasteel in V reeland
bouw en. D at betek ende een directe bed reiging
van G ijsbrechts gebied. W aarschijnlijk
overleed G ijsbrecht al voordat h et kasteel gereed
was. Hij werd opgevolgd d o o r zijn zoon
G ijsbrecht IV.
w orden, m aar besloot vooraf de lastige Westfriezen
een afstraffing te geven. In de strenge
w inter van 1255-1256 trok h et geharnaste legertje
b ra n d e n d en m o o rd en d h et w aterrijke
w oongebied van de W estfriezen b innen. D aar
zakte de zwaar geharnaste W illem m et zijn
paard bij H oogw oud d o o r h et ijs. De Friezen
w aren er als de kippen bij om hem af te m a­
ken. E en roem loos einde van een d apper
m an, nog m aar 22 jaar oud. W illems zoontje
Floris (de latere Floris V) was slechts E ó ja a r
oud. D aarom w aren er opeenvolgende voogden,
die h et b estu u r in H olland voor hem
w aarnam en. Toen Floris V twaalf ja a r was, vonden
de H ollandse edelen hem oud en wijs genoeg
om zelf h et heft in h anden te k unnen
nem en. 18 Jaar oud, ging hij de W estfriezen
een afstraffing geven voor de dood van zijn vader,
m aar dit draaide opnieuw op een sm adelijke
nederlaag uit.
De b o eren van K ennem erland w aren hun
horigheid, h u n arm oede en de steeds zwaarwmm
mm
Gijsbrecht IV
Deze G ijsbrecht had d e zijde van koning Willem
gekozen: de bisschop zat te dich t bij zijn
bezittingen. V oor een belediging die de koning
in U trech t was aangedaan, m oest de bisschop
gestraft w orden. M et zijn m an n en bevond
G ijsbrecht zich in het leger van de koning.
Dit leger w erd d o o r h e t bisschop verslagen
en G ijsbrecht m oest - dat was een van de
vredesvoorw aarden - in U trech t kom en, om
d aar als boeteling in de St. M aartenskerk de
bisschop k n ielend om vergiffenis te bidden.
O m dat hij ais leenm an van de bisschop de eed
van trouw gebroken had, m oest hij deze opnieuw
afleggen. Tevens m oesten alle achterstallige
schulden uit zijn leengebied voldaan
w orden.
W illem zou in R om e tot keizer gekroond
Afb. 1. Zegel van Gijsbrecht TV van Amstel: een ridder te
paard, met het wapen van Amstel, te weten vier balken en
een geruit St. Andrieskruis daarboven. Het randschrift is:
‘S. guiselberti militis dni: de amstel’. Op het tegenzegel
staat een schild met hetzelfde wapen en de tekst: ‘S. guiselberti
de amstel’. Ook bij de tak van Amstel van Mijnden
werd dit xvapen gebruikt en zodoende als gemeentewapen
van Loosdrecht ingevoerd.
T V E l5 ejrg . 1997 63

dere belastingen m eer dan beu. Een opstand
brak uit en m et hooivorken, zeisen en knotsen
gewapend, trokken zij het Hollandse gebied
binnen, onder de leus: “Dood aan de
adel”. Vele edelen vluchtten, zo niet Gijsbrecht:
hij sloot zich als hun hoofd bij de opstandelingen
aan. Hij trok naar Vreeland en
het Vechtgebied. H et leger groeide snel in
omvang en menige burcht werd m et de grond
gelijk gemaakt. Ook Eem land en Amersfoort
kwamen in opstand. Zelfs U trecht werd bezet
en de nog niet gewijde (elect) bisschop Jan
van Nassau vluchtte de stad uit. H ierna overtuigde
Gijsbrecht zijn opstandelingen dat het
beter was naar huis terug te keren. Graaf Kloris
V was toen 20 ja ar en Gijsbrecht 40 jaar.
Spoedig zouden zij elkaar treffen.
In 1276 zat de elect Jan van Nassau in geldnood
en Gijsbrecht schoot hem een grote som
geld voor. In ruil daarvoor kreeg hij eindelijk
het slot Vreeland in leen, m et de heerlijkheid
van Maarssen en Everzeele. Jan van Nassau
had ook misbruik gemaakt van gelden, bestemd
voor de kruisvaart en hij wist niet hoe
hij dit weer kon aanzuiveren. Floris V hielp
hem en ‘kocht’ van hem het hele Nedersticht.
Zodoende werd hij —in plaats van de bisschop
- de feitelijke heer van de edelen en ook van
Gijsbrecht van Amstel en H erm an van Woerden.
Zij weigerden echter Floris te gehoorzamen
en Gijsbrecht werd gevangen genom en,
terwijl Herm an van W oerden wist te ontsnappen.
Floris nam ook hun goederen over, totdat
zij hem zouden hebben erkend. O m dat de
overdracht van kasteel Vreeland door de bisschop
aan Gijsbrecht destijds schriftelijk geregeld
was, kon Floris dit niet zomaar afnemen.
Wel kon hij het kasteel m et geweld innem en.
Hij sloeg het beleg voor Vreeland op. Toen de
Zeeuwse troepen, opgeroepen door Floris, bij
Loenen aankwamen, trachtte Gijsbrecht hen
te verjagen. Hij werd echter verslagen, gevangen
genom en en moest Vreeland aan Floris
overgeven. H erm an van W oerdens kasteel te
M ontfoort viel ook in handen van Floris.
Van de abdis van Elten wist Floris te bereiken
dat Gooiland aan hem werd afgestaan.
Ook daarbinnen raakte Gijsbrecht dus zijn bezit
kwijt. Pas na ruim zes jaar werd Gijsbrecht
vrijgelaten. O nder vernederende voorwaarden
kreeg hij een deel van de leengoederen
weer terug. Er moest een groot bedrag aan
‘oorlogsschuld’ betaald worden en als garantie
moesten er niet m inder dan 30 borgen gesteld
worden, die m et lijf en goederen garant
stonden voor de stipte nakom ing van alle
voorwaarden. Gijsbrecht was nu zo vastgenageld,
dat hij geen kant m eer op kon.
Floris verloor in die tijd de goodwill van de
edelen. In de geschiedschrijving wordt dit toegedicht
aan zijn slechte reputatie op zedelijk
gebied. Nieuw onderzoek heeft uitgewezen
dat het verhaal van de verkrachting van de
vrouw van Van Velzen een fabeltje is. Omdat
ook Gijsbrecht van Amstel aan de samenzwering
en de daaropvolgende m oord op de
graaf had meegedaan, vervielen zijn bezittingen
nu definitief aan het Hollandse huis. Gijsbrecht
overleed in ballingschap.
De Heren Van Amstel van Mijnden
De naant Van Amstel zou nog een tijdlang
voortleven in het geslacht van de heren van
Amstel van Mijnden. O nder deze familie ressorteerde
het gebied van ‘Mijnden en de beide
Loosdrechten’, zoals de ambachtsheerlijkheid
werd genoem d. Ook Loenen en kasteel
K ronenburg hoorden hier later bij en in de
kerk van Loenen zijn m eerdere heren Van
Amstel van Mijnden begraven.
Egidius (Gilles)
Eerder werd al aangehaald, dat Gijsbrecht II
van Amstel een broer, Egidius of Gilles had.
Deze kreeg van zijn vader rond het jaar 1200
het gebied van Mijnden in bezit. Hij en zijn
opvolgers noem den zich dan ook Van Amstels
van Mijnden. Aan de oever van de Drecht, een
veenriviertje dat dicht bij Loenen in de Vecht
uitm ondde, liet hij een kasteel bouwen. Uit
die begintijd is weinig bekend. In 1227 en
1233 trad Egidius op als getuige voor de bisschop
van U trecht en in 1235 blijkt hij ridder
te zijn. Egidius en zijn nakom elingen moeten
veel gedaan hebben om de aan hen toebehorende
gronden vruchtbaar te maken. Door de
brede opzet van de ontginning verliep de ontsluiting
van de wildernis zeer langzaam. Na de
aanleg van dijken, paste Egidius een zogenaam
de veerverkaveling toe. De Drecht was
de centrale waterlozing: daar loosde men het
64 TVE15ejrg. 1997

overtollige water in de Vecht. De naam
‘D recht’ betekent oorspronkelijk een plek
waar men overgezet kon worden, een overzetveer
dus. Met de hier vooral in de winter drassige
grond en daardoor dikwijls slechte wegen,
was zo’n riviertje ook erg belangrijk: men
kon personen en goederen gemakkelijk van
de ene naar de andere plaats vervoeren.
Rond 1300 kreeg Loosdrecht een eigen parochiekerk.
Deze kerk was waarschijnlijk een
afscheiding van de kerk van Loenen. Ter Sype
kreeg pas 100 jaar later een eigen kerk. De bewoners
aldaar waren dus op (Oud-) Loosdrecht
aangewezen.
Willem
Na Egidius dood volgde zijn zoon Willem hem
op. Deze leefde in de tijd van Rooms koning
Willem II. Hij was ridder. Van 1235 tot 1283
wordt niem and uit dit geslacht genoemd. Als
opvolger van Willem wordt Amelis van Amstel
van Mijnden genoemd.
Amelis I
Deze opvolger kan Willems zoon, maar mogelijk
ook zijn kleinzoon geweest zijn. Vanaf
128.5 werden de heren Van Amstel van Mijnden
tot de Stichtse edelen gerekend. Rond
deze tijd hebben zij ook het gebied van Ter
Sype tot hun bezit gerekend, waarmee hun
eigendom dus reikte van de Vecht tot aan de
hoge gronden van het Gooi. En niem and betwistte
deze aanspraken. In deze voor een
groot deel nog woeste gronden was niem and
geïnteresseerd. In Gooiland had de familie
Van Amstel een belang en derhalve sloten
deze geruisloos op elkaar aan. Over ‘Ter Sype’
zegt Brunekreef dat het ten noordwesten van
de Nieuwloosdrechtsedijk kan hebben gelegen.
Later onderzoek heeft aangetoond, dat
de oorsprong van ‘Ter Sype’ in het (zuid)oosten
en dus richting Gooiland gezocht m oet
worden.
Omdat Amelis I borg voor Gijsbrecht IV van
Amstel was, werd na de m oord op Floris V het
vrije en allodiaal gebied van Mijnden (= vrij
van leenrecht, hij had het van zijn vader gekregen)
nu onderhorig aan het huis van Hol-
| —
WMwWi
:- L ~ T v
■ : & ! '; v%
mm . j f . ti
g c v . ' p j ui
? • 1
mm ,
:- "
5. . ...... -— yi j»
AJb. 2. Ets / . Schijnvoet, Huis te Ruwiel bij Breukelen, 18e eeuw.
I'VE 15ejrg. 1997
65

land en hijzelf leenm an van de H ollandse
g raaf Ja n II. V anaf d it m o m en t m ochten zij de
naam Van Amstel niet m eer dragen en werd
h e t eenvoudig: h e e r van M ijnden. Amelis is
jong gestorven, slechts 32 ja a r w erd hij.
Wouter I
Zoon W outer (I) volgde Amelis op. Toen
W outer de g oederen overnam , m oest hij zijn
bezit aan de graaf van H olland opdragen. Na
een eed van trouw ontving hij de heerlijkheid
w eer in leen van de H ollandse graaf terug. In
een o o rk o n d e van 1317 staat d at de graaf in
geval van oorlog de beschikking zal krijgen
over h e t kasteel van W outer. Ter zekerheidstelling
w aren borgen vereist: de h eren van Nyenrode,
van IJsselsteyn, van Zuylen, van L oenreslooth
en van Ruwiel tek en d en hiervoor. H ieru
it k u n n en we opm aken d at W outers kasteel
in geval van oorlog een belangrijk bezit was en
d at hij - gezien de belangrijke vriendenschaar
- in hoog aanzien stond. Toen W outer in 1326
jong overleed werd D irk van de D oes tot
voogd over de nog jo n g e kinderen benoem d.
Zijn salaris hiervoor b edro eg 130 p o n d en per
jaar.
Amelis II
Amelis II w erd de opvolger van zijn vader. Hij
trouw de o p twaalfjarige leeftijd en hertrouw de
later m et Luitgarde van derM erw ede. Pas 14 jaar
oud, ontving Amelis de ridderslag. Hij m o et in
een goed blaadje gestaan heb b en bij de strijdlustige
bisschop van U trecht J a n van Arkel. Amelis
verkreeg kasteel Ruwiel, om d at zijn neef ald
aar overleden was zo n d er nakom elingen. Ruwiel
was een bisschoppelijk leen en Amelis had
n u twee h e re n te dienen: de graaf van H olland
en de bisschop van U trecht. Kon d at goed gaan?
H et o n tg in n en van woeste g ro n d en brach t
h e t p robleem van grensscheiding m et zich
m ee. Amelis kreeg d aar ro n d 1343 m ee te m a­
ken. In de o o rk o n d en b o ek en kom t een beschrijving
voor, g e d a te e rd P inksteravond
1343, w aarboven staat: “R ascheiding van Loosd
rech t d o o r Amelis van M ijnden.” D aarin
w ordt gesproken over een “vriendelicke sceydin
g h e tusschen den g o eden luden van Goeyland
an die een e zijde, en d e mij [Amelis II]
en m inen luden van L oesdrecht an die a n d e­
re sijde.” Hij beloofde de scheiding te zullen
h o u d en voor wettig, “ten w aare d at m ijn lieve
h eere van H o llan d [de graaf] d it an d ers
scheyden w oude.” Amelis m oest dus wel degelijk
rekening h o u d en m et zijn leenheer. M aar
ook m et de bisschop ...
Toen er een oorlog op gang kwam tussen de
H ollandse g raaf W illem IV en de U trechtse
bisschop, en eerstgenoem de een beleg opsloeg
voor de stad U trecht, m oest Amelis kiezen
aan welke kant hij stond. Hij koos hoogst
waarschijnlijk voor de graaf en was daarm ee
de bisschop ontrouw gew orden. Toen W illem
bij W arns sneuvelde (1345), kreeg de bisschop
de gelegenheid de afvallige leenm an te
straffen. Hij trok “m et groot volck van w apenen,
m et ontw onden b an ieren n aar Eem nes,
stack d aer ’t tater in en sloech er m et alle veel
d o o t en nam een en g roten ro o f en vele ghevanghenen."
De H ollanders w ilden de burgers van Eem ­
nes een handje help en en Amelis was zo overm
oedig om de leiding over d it legertje op zich
te nem en. “O p een groot, groen velt, ghehetcn
kapers, nabij Eem nes" o n tm o etten de
tro ep en elkaar. De H ollanders verloren en
h u n aanvoerder, Amelis van M ijnden, ridder,
w erd daar gevangen genom en. H et kostte
hem “een grote som m e van p e n n in g e n ”, waarna
hij w eer vrijgelaten werd. Amelis overleed
in 1352, slechts 26 jaar oud.
IIouter II
Amelis liet drie zoons na: W outer, zijn opvolger;
Willem, latei schepen van U trecht en
G ijsbrecht, b eh e e rd e r van de financiën van
U trecht. De zoons stonden, gezien h u n jo n g e
leeftijd, aanvankelijk o n d e r voogdijschap.
H oewel jong, w erd W outer II d o o r de bisschop
zowel in 1353 als in 1357 b eleend m et
Ruwiel. W outer van zijn kant beloofde h et kasteel
te zullen o n tru im en , als de bisschop h et
voor een oorlog nodig zou heb b en . Toch was
W outer geen trouw e gezel van de bisschop.
Hij raakte Ruwiel een tijdlang kwijt, w ant toen
de bisschop W oudenberg belegerde gaf W outer
geen o f te w einig steun en w erd daarvoor
gestraft. L ater h eeft W outer het kasteel van de
bisschop gekocht. Hij b eh o o rd e tot de belangrijkste
U trechtse ridders. O p 28 ju n i 1375 o n t­
ving W outer van h e t kapittel van St. Pieter te
66 TVE 15e jrg. 1997

A melis lil
Afb. 3. Zegel van Wouter van Mijnden, 1362.
U trecht g ed u ren d e tien jaar in p ach t "de tienden
van B roeckelervene en van T yenhoeven
op M aersenvene.”
In L oosdrecht kreeg W outer b ek endheid
bij de stichting van de kerk van Nieuw-Loosdrecht.
Hij bezat h et collatiereclit, d.w.z. h et
rech t om pastoors te ben o em en, in Oud-Loosdrecht.
Bij de stichting van de nieuw e kerk
vergunde bisschop F rederik van B lankenheim
hem ook hetzelfde rech t aldaar en “ten eeuwigen
daage.” Als am bachtsheer had W outer
ook h et rech t van voorofferen: hij m ocht tijdens
de dienst h et eerst een gift voor de priester
op h et altaar leggen. O p 28 m ei 1412 w erd
W outer b en o em d tot baljuw van M ijnden en
L oosdrecht. Dit recht betekende d at W outer
h et rech t kreeg om een schout en de schepenen
aan te stellen. W outer heeft ook de eerste
k oren m o len in L oosdrecht gebouw d, op de
M olenm eent. Dit is de weg die vanaf h et gem
eentehuis in de richting H ilversum loopt.
E euw enlang h e e ft deze m o len g efu n ctio ­
neerd. H et m alen van het k oren m ocht dooide
L oosdrechters alleen bij deze m olen plaatsvinden;
overtreders w erden bestraft. Deze m o­
len zorgde voor een deel van de inkom sten
van de am bachtsheer.
In het conflict tussen de H oeksen en Kabeljauwen
koos W outer de kant van de H oeken.
O p 82-jarige leeftijd streed hij nog in h et leger
van Jacoba van B eieren. Tussen 1422 en 1424
is hij overleden, zijnde” ‘seer out."
W outers zoon Amelis lil was m idden veertig
toen zijn vader overleed. Hij was toen al baljuw
van Amstel- en W aterland en in 1415 volgde
zijn benoem ing tot schepen van U trecht.
Al in 1394 werd deze Amelis d o o r h erto g Albrecht
van B eieren b eleend m et “h et dobbelschool
en q u ak b o rd in d e L o o sd re c h t.”
Q uaken is de benam ing van een oud spel dat
m et dobbelstenen gespeeld werd; dit spel
m oet m en dus ook in L oosdrecht beoefend
hebben.
O ok Amelis III koos de zijde van de H oeken
en dien d e in 1398 m et vijftien m an in een
krijgstocht tegen de Friezen. In 1405 nam hij
m et zes glaviën (glavie: een ijzeren spits van
een lans, m et zes lansknechten dus) aan een
gevecht deel. Toen Philips van B ourgondië,
de tegenpartij, de m acht kreeg in G ooiland
en L oosdrecht, raakte Amelis al zijn bezittingen
h ier kwijt. E r w erden bew aarders van de
kastelen M ijnden en Ruwiel aangesteld. Pas
toen zeven jaar later Jacoba van B eieren volledig
afstand d eed van h aar aanspraken, kreeg
Amelis zijn oude bezittingen w eer terug.
Uit de periode 1432-1439 d ateren een aantal
o v ereen k o m sten m et de bisch o p van
U trecht, w aaruit blijkt d at zowel de bisschop
als de am bachtsheer h et uitgraven van de venen
h ebben bevorderd. Voor de geschiedenis
van L oosdrecht is de belangrijkste overeenkomst
die van 21 ja n u a ri 1439, w aaruit gereco
n strueerd kan w orden, dat h et riviertje de
Sype - w aaruit de nam en Sypekerk en Sypesteyn
afgeleid zijn - o n tsp ro n g in de venen op
de grens tussen de am bachtsheerlijkheid en
W estbroek en w aar aan L oosdrechtse zijde
een kleine nederzetting van boeren w oonden.
Deze ned erzettin g is waarschijnlijk vanuit h et
Gooi daar gekom en.2
B runckreef m eldt d at Amelis in 1424 eigen
aar van het slot K ronenburg werd. Dit is een
m isverstand; zoals h ie ro n d e r nog zal blijken,
m oet dit toegeschreven w orden aan zijn zoon.
In 1434 stelde Philips van B ourgondië Amelis
aan tot baljuw over M ijnden en Loosdrecht.
Als zodanig oefende hij de hoge rechtspraak in
d it gebied uit. O m streeks deze tijd telde Loosdrecht
ongeveer 100 huizen. M en leefde van
de landbouw , de veeteelt en de visserij. M aar
ook de turfstekerij vorm de een belangrijke
TVE 15e jrg. 1997 67

o n van inkom sten. Amelis is in 1436 overleden.
Zijn zoon, Amelis IV, w erd de opvolger.
Amelis TV
In de am btsperiode van Amelis IV was h et kasteel
M ijnden langzam erhand vervallen geraakt.
Veel m ooier was h et nog onlangs w eer
opgebouw de kasteel K ro n en b u rg , aan de
overzijde van de V echt gelegen. H et w erd bew
oond d o o r een n e e f van Amelis, h e e r H en ­
drik van K ronenburg. O m dat de kerk van
L oenen - w aar ook de h eren Van M ijnden ter
kerke gingen - in H endriks g erecht stond,
had deze h et privilege om altijd als eerste de
kerk te m ogen binnengaan. D aarna pas de
h e e r Van M ijnden. Zo ook bij h e t u itd elen van
de heilige hostie: deze w erd eerst aan H endrik
van K ronenburg gegeven, daarn a pas aan
Amelis. D at was de laatste een d o o rn in h et
oog. Toen H endrik in grote problem en raakte
vanwege een en o rm e schuld, zag Amelis zijn
kans schoon en kocht de heerlijkheid K ronenburg.
D aar ging hij ook w onen en niet alleen
was hij een m ooi en sterk kasteel rijker geworden:
voortaan was hij de belangrijkste h e e r in
dit gebied.
Amelis stond in de gunst van Philips van
B ourgondië. Zo m ocht hij van d e herto g de
oude fam ilienaam Van Amstel van M ijnden
w eer gaan voeren. O ok w erd hij raadgever van
Philips van B ourgondië. O m d at intussen een
bastaardzoon van Philips, David, bisschop van
U trech t was gew orden, was er ook van die
kant w einig gevaar m eer te duch ten . Amelis
w erd in 1458 ook raad van de bisschop. Amelis
had een g root gezin: m aar liefst d ertien
kin d eren en hiervan kw am en zes meisjes in
een klooster terecht. O p 28 februari 1465
kreeg hij toestem m ing om zijn len en over zijn
kin d eren te verdelen. U iteraard kreeg de o u d ­
ste zoon, A nthonis, het leeuw eaandeel. Zoon
W outer kreeg Ruwiel toegew ezen.
Anthonis I
Deze zoon noem d e zich h e e r van M ijnden,
L oosdrecht, C ro n en b u rch , L oenen en Loenersloot.
In de tw eede helft van de 15e eeuw
verarm de L oosdrecht d o o r de vele oorlogen
van de vorsten, w aarvoor steeds opnieuw betaald
m oest w orden. Tweem aal tijdens de re-
gering van h erto g Karei de Stoute (1647-
1477) b randde L oosdrecht geheel af. Een
g ro o t deel van d e bevolking w erd n a a r
U trecht geb rach t als gijzelaar en m ocht pas
w eer lerug keren n ad at een losprijs van 450
koeien aan de stad was betaald. De verarm ing
had tot gevolg d at h e t turfw inning een grotere
om vang ging aannem en. O m d at de kwaliteit
goed was, kwam er ook veel vraag vanuit
de grote steden. A nthonis is overleden in
1494 en w erd, evenals zijn vader, begraven in
de kerk van L oenen.
Amelis V
Amelis d roeg dezelfde naam als zijn vader,
m et de toevoegingen O ucoop en Ter Aa. Het
gebied van deze h eren had zich dus w eer uitgebreid.
De strijd voor een zelfstandige N ederlandse
staat zal gaan beginnen, m et als bijkom end effect
vele en grote veranderingen voor de'edelen.
De belasting ging steeds zw aarder op hen dru k ­
ken. ( )ok Amelis o n d ervond dit aan de lijve.
Hij is tw eem aal getrouw d gew eest m et meisje
s u it vooraanstaande geslachten: Van M athenesse
en Van den Boetzelaer. H ij is in 1542
overleden.
Anthonis II
L uther had in 1517 zijn 95 stellingen bekend
gem aakt. O ndanks de d o o r de Rooms-Katholiekc
kerk gen o m en m aatregelen - o f misschien
juist d aard o o r - kregen de hervorm ers
grote aan h an g o n d e r de bevolking. O ok Loosd
re c h t w erd vrijwel geheel protestants. A nthonis
en zijn gezin bleven echte r de oude kerk
trouw. D oor de vervolgingen van o n d e r an d e­
re Alva, zuchtten ook de d o o r Amelis b estuurde
gebieden o n d e r de grote druk. H et w erd
voor A nthonis m oeilijk zijn gebied goed te besturen,
hij had de tijd niet m ee. Van A nthonis'
kin d eren w erd A nthonis III zijn opvolger.
Anthonis III
A nthonis was in 1570 vertegenw oordigd in de
ridderschap van H olland. Hij kreeg zes kinderen,
w aaronder een zoon, Amelis. Een veelbelovende
zoon, die al in 1570 zitting had in de
Staten van I lolland. 1Ielaas overleed hij in
68
TVK 15e jrg. 1997

1572 en de vader was troosteloos. In 1573
werd K ronenburg door de Spanjaarden bezet.
Dit leen was een zogenaamd ‘zwaardleen’,
hetgeen betekende dat het alleen in mannelijke
lijn voortgezet kon worden. En er was dus
geen opvolger. Als enige mogelijkheid riep
Anthonis de hulp in van Philips II om er een
'onversterflijk' leen van te maken. Dal wilde
Philips wel, mits hij er goed voor betaald
werd: 4172 ponden van 40 groten elk, een bijna
niet op te brengen bedrag voor Anthonis.
Al zijn goederen werden bezwaard. Al deze tegenslag
kon Anthonis niet m eer aan en zijn
goederen werden onder zijn kinderen verdeeld.
Hij overleed in 1580, als laatste heer
Van Amstel van Mijnden. Via zijn dochters
kwamen de goederen in bezit van de jonkheren
van Li nden van Hem m en en daarm ee was
een lang en roerig tijdperk voor Mijnden en
Loosdrecht afgesloten.
V erantw oording
De heer H. Brunekreef heeft bovenstaande
m eer uitgebreid gepubliceerd in het periodiek
van de Historische Kring Loosdrecht, de
num m ers 53 t/m 57, 1985-1986.
B ron n en
|. Ter Gouw, Geschiedenis van Amsterdam. (Amsterdam 1879)
W.A. Rijksvrijheer van Spaen, Historie der Heeren van Amstel,
van IJsselstein en van Mynden. (Den Haag 1807)
I)e Geschiedkundige Atlas van Nederland, Martinus Nijhoff.

Mijnden
De ambachtsheerlijkheid en haar bevolking
F. Brand
Aan de oever van de Vecht, in het uiterste westen
van het gehied tussen Vecht en Eem, ligt
de buurtschap Mijnden. De betekenis van het
woord Mijnden - Minden, Miinden, Mynen of
Mynde werd er ook wel geschreven - is onbekend.
Deze voormalige heerlijkheid is lange
tijd nauw verbonden geweest m et de beide
Loosdrechten en ze is dat - afgezien van een
korte onderbreking - nog steeds.
De heerlijkheid Mijnden grensde in het
noorden aan de Drecht, in het oosten aan
Nieuw-Loosdrecht, in het zuiden aan Breukeleveen
en in het westen aan de Vecht. In 1750
werd de oppervlakte begroot op 296 m orgen
en 100 roeden, voornamelijk bestaande uit
laag wei- en hooiland.' Er heerste zulk eene buitengnuoone
stilte (...) dat een stedeling, aan het
drokke gewoel gewoon, er zig weldra verveelt.2 Mijnden
werd m et Loosdrecht vaak als één geheel
beschouwd, m aar het is lang een op zichzelf
staande ambachtsheerlijkheid gebleven. H et
gebied behoorde in de twaalfde eeuw aan het
geslacht Van Amstel. De m eer dan honderd
goederen (landerijen), die bij deze heerlijkheid
hoorden —de zogenaamde ‘lenen’ —lagen
in Loosdrecht, Oud-Over, Loenderveen,
Nieuwersluis, Loenen, Portengen, Oucoop,
Vreeland, Kortrijkerveld, Horstwaard, Nichtevecht
en zelfs in Schalkwijk en Leersum.
Slechts voor een klein deel in Mijnden zelf.3
Krcnenhut
11
„ f ,Buv„ #
mmwi
* - tfontfoijl J
. O R N p E .
Sfgm
■ p c e C d 'c
* - - -
rr I - scheidt.
AJb. 1. Fragment Nieuwe Kaart van Baljuwschap van
Gooyland, haak Tirion, Amsterdam 1750.
Het Huis te Mijnden
De heerlijkheid was militair een belangrijk gebied
wegens de strategische ligging op de
plaats waar de D recht in de Vecht uitm ondde,
met als achterland een goede bron van inkomsten:
de nog te ontginnen (veen)landen.
Het zou ridder Egidius, zoon van Gijsbrecht
van Amstel, geweest zijn, die rond 1200 het gebied
in zijn bezit kreeg en die in 1227 het kasteel,
ook wel het H u is te M ijnden genoemd,
bouwde en vandaar als heer van Mijnden de
wijde omgeving beheerste.
Na de m oord op Floris V (1296) werden de
heren Van Amstel onderw orpen aan de graaf
van Holland. Ook de heer van Mijnden moest
trouw beloven aan het Hollandse huis om de
heerlijkheid weer als leen van de graaf te mogen
ontvangen. Dat gebeurde door middel
van een bijzondere akte, gedateerd in 't Jaar
dertien hondert seventien des Sonnedaghs na Sint
Victors dagh, dat was 17 oktober 1317. Tot
m eerdere zekerheid voor de naleving van zijn
belofte van trouw zou Wouter (1) van Mijnden
zijn huis en goed beschikbaarstellen, m eende
Voogsgeerd.' Maar W outer beloofde, volgens
Renaud in 1966, dat ingeval hij een huis timm
erde (= bouwde) hij dit aan de graaf in leen
zou opdragen. Zijn vroege dood heeft hem
dat belet. Pas een goede veertig jaar later
droeg Amelis (11) van Mijnden, de zoon van
Wouter, zijn pas gebouwd huis aan de graaf
op, zo blijkt uit een oorkonde in het Grafelijk
archief van H olland.5 Renaud verwees hiermee
het verhaal over een mogelijke stichtingsjaar
1227 naar het rijk der fabelen. H et kasteel
stond er dus pas rond het m idden van de veertiende
eeuw en een eeuw later was het alweer
door oorlog verwoest. Dit blijkt uit een brief
uit de vijftiende eeuw van Amelis (IV) van
Mijnden, die zich inmiddels ook heer van het
nabijgelegen Kronenburg m ocht noem en. Hij
schreef namelijk: zoe is ’t dat 't vornjoemde] huys
deur oeloch ende anders vergaen ende vervallen is.1’
70 TVE 15e jrg. 1997

De Ruïne van Mijnden
Een aardige plattegrond van het tot ruïne vervallen
kasteel is te vinden op een kaart uit liet
begin van de achttiende eeuw.7 Plannen voor
wederopbouw zijn er, voorzover wij weten,
niet geweest. Volgens de schrijver van de His
tonische aanteekeningen: heeft men voor gehail deez ’
puijnhoopen te ontdekken [blootleggen] en te
graaven in derselver fondamente, om oudhee.de en
de nette grondslag, die niet, noch ook den opstal bekend
is (ons weetens), te ontdekken. Welke archeoloog
of oudheidkundige dit plan koesterde
staat niet vermeld. H et ging ook niet door. De
belangstelling om opgravingen te verrichten
bij de ruïne ontbrak door d ’wijnig liefde ter kennis
der vaderlandse oudhijdd
Geen enkele afbeelding van het kasteel is
ons bekend. We zullen het m oeten doen met
de kale berg op een achttiende-eeuwse gravure
uit Ludolf Smids’ Schatkamer der Nederlands
sche Outheden. De tekst daarbij luidt: Ten Noorden
van den Drecht, niet verre van de Mijnder
Sluis, door welke alle vaartuigen van de Loosdrechten
naar de Vecht moeten, is ten oosten deezer rivier,
een ruig begroeide puinheuvel, die, gelijk men noch
eenigszins kan ontdekken, met graften omvangen is
geweest. Deeze is het eenig overblijfsel van het Huis
te Mijnden, dat vrij groot schijnt geweest te zijn en
volgens de gedaante der steenen, die men hier weleer
vond, doch merkelijk verminderen en verdwijnen,
een hooge oudheid moet gehad hebben.' In 1795
vinden we in de Stad- en Dorpsbeschrijver van
Lieve van Ollefen ditzelfde verhaal terug, alleen
de laatste zin is veranderd in het vermoeden
dat het kasteel eene hooge rondheid moet
gehad hebben.- Een schrijffout? Gezien de
plattegrond van de fundam enten wél. Gezien
de bestaande gravure niet. Men zou op deze
puinheuvel een groot rond kasteel kunnen
denken. Van der Aa kan daardoor ook misleid
zijn. Hij vermeldt in het m idden van de vorige
eeuw daarover in zijn aardrijkskundig woordenboek:
Aan de ruige heuvel kan men zien, dat
het door grachten omgeven is geweest. Het gebouw
schijnt vrij groot geweest te zijn en moet, volgens het
maaksel der stenen, welke men er weleer vond, een
ronde gedaante gehad hebben.9
De laatste resten van de m et gras en ruigt
begroeide puinhopen werden omstreeks 18(i()
geheel met de grond gelijk gemaakt. De grote
kloostermoppen, waaruit de fundam enten be-
jj
&
....
•! -'lm .
■ s T v A
SS
w
;>
Afb. 2. Plattegrond ruïne kasteel Mijnden op de Nieuwe
Koert van Tomen, door Van Bloemswaerdt.
stonden, werden afgevoerd en hier en daar
weer als bouwmateriaal gebruikt. Het enige
wat overblcel was een vage afdruk in het kindschap,
waar ooit de grachten hebben gelegen.
Van het Huis te Mijnden was niets m eer zichtbaar.
Momenteel rest ons alleen nog een nabijgelegen
woonhuis, in de achttiende eeuw
gebouwd door een Amsterdamse familie, m et
daarop de naam: Van ouds de Ridderhofstad
Mijnden. De Rijksdienst voor O udheidkundig
Bodemonderzoek te Amersfoort heeft in verhand
met het aanleggen van het recreatiegebied
Mijnden in d ejaren 1964,"65 een onderzoek
verricht naar de overblijfselen van het
verdwenen kasteel. Er werden resten van een
brug aangetroffen, rijen paaltjes van een beschoeiing,
die de begrenzing van de gracht
aangaven, resten van een broodoven en een
stuk bestrating. Uit grondboringen was een
plattegrond samen te stellen. Men kwam tot
de conclusie dat het kasteel geen rond, maar
een rechthoekig gebouw is geweest. H et fundam
ent had de afmetingen van 25,5 bij 16,5
meter. Het gevonden aardewerk (steengoed)
dateerde uit het m idden van de veertiende
TVE 1 v jrg. 1997 71

B S ld
■ÊÉtc***.-*
ü »
h m
:
- * • -----"
M^v---rr
S»ib « P «
'T.
HlBSliP
^ *
ü l l l ! l 111 IIH
De R U ÏN E van het HIJIS te MYIfDEN
van vooren ,tle ft inker iVtie naar de "Vecht gekeerd
Ajb. 3. Gravure naar tekening van Rochman uit Ludolf Smids’ Schatkamer der Nederlandsche Oudheden, ca 1640.
eeuw en u it latere perio d en . R enaud, die h et
onderzoek leidde, stelde tenslotte d at h et huis
eigenlijk m aar een goede h o n d e rd jaar h eeft
bestaan en d at de eerste h eren van M ijnden
dus w ittop h e t kasteel h ebben gew oond."’
De M ijnder molen
In M ijnden heeft heel lang een w aterm olen gestaan
aan de w etering die ten oosten van Nieuwersluis
in de V echt u itm o n d d e, schuin tegenover
h e t huis Ouder Hoek. De eerste berichten
spreken over h e t ja a r 1420." U it een akte van
1544 blijkt, d at A ntonius van A mstel van Mijnd
en alle ingezetenen o p d ro eg te zorgen voor
h e t o n d e rh o u d van de toen alw eer vernieuw de
m olen om hem te h o u d en gaande, malende, zeilgansch
ende watergansch. D at alles op kosten van
de bew oners.12 H et zal deze bew oners veel kopzorgen
gegeven heb b en de w aterm olen gaande
te h o u d en . U it een lijst van belastinge van dyckaegien
uit 1557 w ordt duidelijk, dat de m olen
to entertijd volledig verw oest was deur ongheval
ende. storm van winde lestleden. En d at m en verzocht
de wint watermoelen weder te doen rechten
dien alsdoen int geheel gedestrueert es. De inw oners
van M ijnden verklaarden: dat wy ons voorsz land
niet en hebben mogen gebruke ofte genot daer van te
crigen sonder daer op te doen stellen enen nywen
windt, watermolen om dat water uut onsen landen te
meden. Zij verklaarden verder, kennelijk om de
hoge h eren te overtuigen dat ze niet veel belasting
k onden o p b rengen, d at wy gemeen buerliede.n
die muelen mit mencanderen becostigt totprofyt
des landts, ende (...) wel gecast heeft vierdenhalf
houderI g l.''
In 1570 w erd er een reglem ent opgesteld
w aarin o n d e r an d ere bepaald was d at de m o­
lenaar altijd aanwezig m oest zijn b in n en veertig
ro eden van de m olen an d ers w erd hij gestraft
m et zes stuivers boete. C ornelis Anssem
was toen de m olenaar. Hij kreeg een jaarlo o n
van negen gulden en 7,5 stuiver. D at kwam
72 TVE 15e jrg. 1997

n e e r op 2,5 cent p er dag! Een boete van /es
stuivers /.ou dus een zware straf voor hem geweest
zijn.14 V erder bepaalde de am bachtsheer,
dat de inw oners van M ijnden de m olen
w eer m oesten laten m aken als die d o o r wind,
onw eer o f a n d e r geweld defekt raakte. D at arider
geweld’ \ie \ voor in 1577, toen d o o r een
zware storm de m olen geheel nederviel ende gedestrueert
w eid. H et m eeste houtw erk werd
d o o r Spaanse (Waalse) soldaten, die verblijf
hielden op K ronenburg, opgehaald om ervan
te stoken. H et ijzerwerk werd d o o r hen te gelde
gem aakt. In m ei 1577 w erd h et overschot
van de m olen publiekelijk verkocht.12
N iettem in was bem aling van de p o ld er
M ijnden zeer noodzakelijk, dus werd weeleen
nieuw e m olen gebouw d. O ok d e /e is in later
jaren nog vele m alen d o o r geweld beschadigd.
Dat blijkt o.a. uit een archiefstuk van
1712, w aarin w ordt geschreven over de nieuwe
m olen te M ijnden.15 L atere restauraties en reparaties
w erden de en e keer gegund aan de
L oenense tim m erm an •'m olenm aker L ourens
Krook, de andere keer aan m olenm aker H.
G riffioen uit B reukelen. O m streeks 1926 w erd
h e t werk van de m olen overgenom en d o o r
een m achinegem aal. De m olen zelf w erd van
zijn kap o n td aan en de overgebleven rom p
werd in 1971 gesloopt.
De bevolking
Van de oorspronkelijk aan de Vechtdijk won
en d e bew oners zal het grootste gedeelte m et
de ontg in n in g zijn m eegetrokken om zich
blijvend te vestigen op de plek waar we n u de
k ern van O ud-L oosdrecht vinden. A lleen zij
die in M ijnden een bestaan k o nden vinden
bleven d aar w onen. Zij gen o ten de bescherm
ing van de am bachtsheer op h et nabijgelegen
kasteel m aar w aren tevens afhankelijk van
hem . Zo w aren ze bijvoorbeeld verplicht jaarlijks
de gracht om h et kasteel schoon te m a­
ken.
We w eten vrijwel niets van die bew oners af.
In ied er geval h ebben zij m eer dan latere generaties
h et landschap bepaald, de plaats van
de m olen en de sluis, de ligging van w egen en
sloten. W anneer we m eer over hun bezigheden
te w eten willen kom en d enken we in de
eerste plaats aan de m olenaar en de sluiswach-
A/h. 4. Tekening F. Roodschild-Koning van de plattegrond
van het Huis te Mijnden.
ter. O ver het ontstaan van de M ijndense sluis
is niets bekend. In een archiefstuk uit 1432
k u n n en we lezen dat burgers van H aarlem en
A lkm aar toestem m ing kregen om aan deze
sluis tu rf te h a le n .16 W aar handel in tu rf was
en een sluis kon tol geheven w orden en w oonden
en w erkten m ensen. Zo groeide deze gem
eenschap in h et m idden van de vijftiende
eeuw uit to t zestien haardsteden’ (w oningen).
Deze gegevens zijn te vinden in de Enqueste
ende Informatie van 1494 en die van 1514.17 Dit
w aren onderzoeken op last van de overheid
van H olland om inzicht te krijgen in de financiële
toestand van de plaatsen vanwege herziening
van de belastingen.
In 1494 lieten de com m issarissen een gedeputeerd
e uit M ijnden voor zich verschijnen:
de 61-jarige Ja n Eggertsz. Deze m oest o n d er
ede verklaren hoe de toestand van de b u u rtschap
M ijnden was. Jan Eggertsz vertelde dat
ten tijde van het overlijden van H ertog Karei
(1477) ei' zestien haardsteden in M ijnden waren,
doch nu (1494) nog slechts tien. De bew
oners h ielden zich bezig m et een weynich koeyen
en h et verbouw en van h e n n e p in de nabijheid
van h u n huizen, zo n d er hoogere of beter nennge
te hebben. O ver de algem ene w elstand -
den staet van heuren faculteyt int generael- vertelde
hij, dat ze in 1477 hadden: 50 kerven; te weten,
die rijck was twee kouyen met een huysken hadde
een kerff ende zoe voort, m aar d at ze in 1494
n o g m aar vijfentwintig kerven h adden. (Kerven
w aren een aan d u id in g voor de om slag van
de belasting. Iem and die vijf koeien had was
goed voor één k erf op de ‘kerfstok’ van h et
gezam enlijke verm ogen). D at zij zo ach teru it
geboerd h adden kwam d o o r de U trechtse en
TVE 15e jrg. 1997 73

!«>'«, \ c 'M y k id ttt
vis- en vogelvangst, m et wat landbouw en mit
de grave (de veenderij). Er waren geen geesteliche
luyden, die aldaer lant gebruycken. De reden
was dat ’limit te snoode es. Het zal hun moeite
hebben gekost om de belastingen op te brengen.
Die voor onderhoud van dijken en sluizen
werd door hen opgebracht samen met de
bewoners van Tekkop aan de andere kant van
de Vecht maar de samenwerking werd door
de Mijndense bevolking niet op prijs gesteld
waarop die van Mijnen begeren van Teecoop geseheyden
te wesen.
‘Schamele Luiden’
Afb. 5. Detail met ruïne en Mijnder molen op de Nieuwe
Kaart van Loenen van J. Covens en C. Mortier, 1734.
Gelderse oorlogen en de krijgs- en strooptochten
van Utrecht, M ontfoort en Woerden,
door wie ze verbrandt ende geschat zijn geweest.
Ook de Hoekse en Kabeljauwse twisten gingen
niet ongem erkt aan Mijnden voorbij. H et
gerecht Mijnden werd samen m et dat van
Loosdrecht in 1481 gebrandschat voor 2047
pond. Dit was bijzonder zwaar als we het vergelijken
met Hilversum (994 pond), Nigtevecht
(877 pond) en Breukelen (513 pond)."
Tijdens de Informatie van 1514 werden gehoord
Eewout Clemenszoon, schout, 41 jaar,
Gijsbrecht Jacopszoon, 54 jaar, Jan I lubertszoon,
53 jaar, Pieter Huygenzoon, 49 jaar, Gijsbrecht
Dircxzoon, 44 jaar, Claes Meliszoon, 40
jaar, fan Anssenzoon, 32 jaar, en Willem Janszoon,
28 jaar, alle buyrluyden’ (ingezetenen) te
Mijnden. Zij vertelden dat voorheen door de
rijksten de tiende penning werd betaald, maar
omme dat de rijcke wech zijn gevaeren, zoe moet de
rijcxste, die gebleven es, nu geven den 5' penninck
an de ommeslagen. Er waren nog steeds tien
haardsteden, waarvan er één bewoond werd
door een arm e zieke man. In de andere huizen
woonden 23 com m unicanten (de kinderen,
die nog niet ter com m unie gingen, dus
niet m eegerekend).
In feite waren de bewoners dus nog arm er
dan in 1494. Van de 350 m orgen land in Mijnden
gebruikten ze er 254. Slechts 13,5 m orgen
waren eigendom van de bewoners. Ze
voorzagen in hun levensonderhoud m et de
Lezen we in de hierboven beschreven Informatie
van 1514 de nam en van acht inwoners van
’ tdorp Mynden onder Loenen, in een lijst van
ruim veertig jaar later worden ze (waarschijnlijk)
allemaal genoem d. Toen, in de jaren jaar
1557-1558, werd op last van de Staten van Holland
een lijst opgem aakt ten behoeve van de
inning van het morgen- en huisgeld, een belasting
op de in gebruik zijnde grond (per
m orgen) en over het huisbezit.18 Daarin worden
genoemd: Lueger fan Hubertsz, Gerrit
Dircksz, Dirck Jansz, H ubert Cornelisz, Claes
Jans/, Ansem Willemsz (*), Peter Willemsz
(*), Dirckgen Willem Ansems Wed', Cornelis
Willemsz (*), Willem Ghysbertsz, W iggen
Gherritsz (*), Lueger Willem Ansems/ (*),
Claes Ghysbertsz (*) en Dirck Ghysbertsz ghebroeders,
Cornelis Simonsz, Grietgen Ghysbert
Dircksz (*), Dirck Cornelisz Bon, Vrerick Horm
ens/ (*) en Heyndrick Claesz. De met een
asterisk (*) gem erkte personen hadden een
eigen huis. Vt erick Hermensz kreeg een aparte
aantekening. Zijn huis was staende opler Vechten
op een aengewonne stuxken uterlants', het
stond dus op een stukje voorland aan de
Vechtzijde.
We tellen in totaal achttien m anspersonen,
achttien Ghebtinren van Mijnden. De grond die
door hen gehuurd werd was eigendom van
verschillende personen en instellingen. We lezen
niet alleen de nam en van rijke edelen zoals
de jonkvrouwe van Nyenrode en de ambachtsheer
Anthonis van Amstel van Mynden,
m aar ook die van verschillende burgers, o.a.
te Naarden en Utrecht. Het grootste gedeelte
was in eigendom bij kerkelijke instellingen zo-
74 TVE 15e jrg. 1997

Afb. 6. Watermolen te Mijnden.
W ÏBÉ1
L
* ^:v.
als de Wicarius Sinte Peelers tUtrecht, de vicarij
Sinte Sebastiaens altaar tot Poenen, Sint Lysbeth
Gasthuys, Sint Gheertruwen kerck binnen Utrecht,
vand Domkerck tUtrecht, van Onsen Vrouwe altaar
tot Vrelant, van ’t clooster genaemt Sonnenberch,
van ’l Capittel binnen Vuytrecht, van het Baghyn
hof binnen Utrecht, van die kerck tot I wonen, etc.
H et was nauwelijks de m oeite waard om voor
deze kleine gem eenschap een aparte schout
en secretaris aan te stellen, alhoew el de am ­
bachtsheer het recht had deze te benoem en.
D aarom bepaalde hij dat de schout en de secretaris
van de heide L oosdrechten ook m oesten
d ien en in M ijnden. De schout w erd bij hel
rech tsp rek en geassisteerd d o o r M ijndense
schepenen. Terwijl een schepenbank vaak tot
zeven leden telde, waren e r in M ijnden slechts
drie. U it de M ijndense bew oners w erden ja a r­
lijks drie h eem rad en gekozen die gem achtigd
w aren de dijken en w atergangen te schouw en.
Deze drie w erden tevens beëdigd als schepen.
Deze dubbelfuncties kadden sinds 1567 de
goedkeuring van h et H o f van H olland. De reden
ervan lag in h et lage inw onertal: er waren
nog m aar elf volwassen m an n en w aaronder
vier broers. Eén van die elf was ook buurm eester.
Een volledige schepenbank vond de am ­
bachtsheer in M ijnden m aar overbodig. H et
w aren tenslotte m aar schamel Luiden, die dagelijks
hun, brood moesten gaan winnen, en derhalven
op de Rechtdagen niet konden passen.'
M ijnden heeft in 1573 veel geleden van
krijgsvolk dat tijdens de tachtigjarige oorlog
langs de Vecht trok. De V echtdijken w erden
streng bew aakt d o o r tro ep en van D on Frederik.
De S panjaarden bij H aarlem w erden nam
elijk langs de Vecht van m unitie en eten
voorzien. Toen de G euzen uit G orkum trachtten
zich van de V echt m eester te m aken om
h aar af te dam m en werd h en dat d o o r Spaanse
ruiters uit U trecht b elet.19G een w onder dat
er van de huizen w einig overbleef. W agenaar
sch reef dat in de oudste verpondingslijsten
m elding w erd gem aakt van slechts drie huizen
te M ijnden. De lijsten van 1494 en 1514 w aren
hem kennelijk o n bekend; hij bed o eld e waarschijnlijk
de lijsten uit h e tja a r 16327"
Wederopbouw
De weg d o o r M ijnden was lange tijd n iet m eer
dan een karrespoor. In 1600 w erd een jaag p ad
(h e t Sandt-padt) aangelegd. D at liep van
U trech t to t N ieuwersluis aan de oostzijde van
de Vecht. In 1628 w erd h e t doorgetrokken tot
aan de H inderdam . D oor voorbijtrekkende
tro ep en w erd h et zodanig beschadigd dat in
1638 w erd gesproken over de aanleg van een
nieuw e weg aldaar.21 M et onze m o d ern e o p ­
vattingen zijn we dan geneigd te den k en aan
het bestraten m et klinkers er was ech te r hooguit
sprake van d at het pad van een nieuwe
zand- o f kleilaag w erd voorzien. De gewone
rijweg van A m sterdam n aar U trech t liep aan
de w estkant van de Vecht. Deze Herenwagenweg
was een kleiweg. G ed u ren d e de zom er verkoos
m en de kleiweg m aar bij n at w eer en in
de w inter was h e t zandpad b eter begaanbaar.19
TVE 15e jrg. 1997 75

fri'IDc-rl. [A^Oc ■'-'(Vw w 4 i rn, w t-C tU ^ ri^j
(P dh.
w e» / c , . ^
t}Yl. iu P Z ts ^ , a* *Xa CsrtêZ^r. L’U-v*njJ p j^ n1
A .14 S t& A Z C i> l~ \4 * r—> a ^ w . ' S t - r f i .........
T
svlj-t-r .
!z u p>
f
L
IS
£
( J b lc k ii
*jA. c£.+- a l ihrac-*s i* in5*ï , i n w S ^ j ^ a (.Vi eiekv*.
U-cV-v- V
n -c o -irC t^ , 1n m ^ q t~ y C e ^a S ro u , c L e ^ ^ i
s*4.!A.ht-< r~i>^ < ^ ' ~
J & £ t ~ r
rzi
\*J7*&>*^ê {'•* ■^1^ h i t
■L It i cLc .
Ajh. 7. Tekening kauri van de sluis te Mijnden en omgeving, ca 1700.
fa
^cjc-Tkrra, ^rp#,t #y."X »,
_y.:
In de zeventiende eeuw - de ‘Gouden
eeuw’ - kwam er verandering in de bewoning
van Mijnden. Steeds m eer rijke kooplui hadden
de Vechtstreek uitgekozen om aan de
boorden van de rivier te kunnen wonen. Zo
werd rond 1630 bij de schutsluis van de Weer,
de scheiding van de provincies Holland en
Utrecht, ’t Huys te Weereslein gebouwd.-2 Dit
buiten werd in 1672/’73 volledig verwoest en
pas rond 1700 herbouwd. H et lag op een buitengewoon
strategisch punt. Vanuit het huis
was de Vecht in beide richtingen ruim drie kilom
eter te overzien. H et kwam in de belangstelling
toen in 1760 achter het huis een zware
natuurstenen doodskist werd ontdekt, waarin
behalve resten van beenderen ook delen van
een mijter en een bisschopsstaf werden aangetroffen.
Met enige zekerheid kon worden vastgesteld
dat deze kist uit het m idden van de
twaalfde eeuw stamde. H ieruit blijkt hoe oud
de bewoning in Mijnden was.
Een eeuw later vinden we m eerdere buitens
aan de Mijndense kant: Dover Slicht, Lixboa
(een fraai buiten, in 1730 gebouwd door Jacob
Balde). Angola (later genaam d Gelder Rust
en bewoond door de excentrieke Gustaaf
Adolf Pechlin), Veenvegt, Sluis-Nae (in de zeventiende
eeuw een zeer groot buiten, later
Hunthum genaamd, naar de eigenaar P. Hunthum.
Het is rond 1850 afgebroken.) en Schans
Sight. Al deze ‘Lustplaatsen’ lagen in het gebied
tussen de Weersluis en Nieuwersluis. Ook
was er een groep huisjes, De Warme Hand, gebouwd
in de tijd dat er langs de Vecht gejaagd
werd en waar de jagers, die m et hun paarden
de trekschuiten verplaatsten, konden uitrusten
en zich verwarmen.
76 TVE 15e jrg. 1997

3E t
# 4;
« i b f ;.d w .'4 .'
m m l i l S i l l
p-im ,p
?11PI
ipi® mmn
5$ï'
I M t .
Afb.

Gemeente Loosdrecht.
Wijk A No. 99 en 30.
BULAGE VI.
L a a g s t e v e r d i e p i n g .
Hoogte in verhouding tot een persoon, lang M. 1.74.
Afb. 9. Tekening van een man in huisje le Mijnden uit
het Rapport over de woningonderzoek, 1903.
k erktoren van L oenen d o o r de bliksem w erd
getroffen, m oesten ook de ingezetenen van
M ijnden h u n steentje bijdragen aan h e t h e r­
stel daarvan.25 Deze lasten kw am en bovenop
h u n verplichtingen ten aanzien van de bekostiging
van herstelw erkzaam heden aan de sluis
en de b ru g over de uitw atering. V erplichte
betalingen die zwaar op de bew oners drukten.
Veel b u urspraken zijn er g eh o u d en om de
am bachtsheer te bew egen de kosten daarvan
op zich te nem en wegens h e t gevaar van d o o r­
braak en in u n d atie van Loosdrecht.® D at gevaar
w erd w erkelijkheid in 1747 bij d e d o o r­
braak van de Lekdijk. O m M ijnden te bescherm
en m oest e r een kade aangelegd word
en tegen deze overstrom ing.27
B elastinginners, de gaarders, hielden goed
zicht op de financiële han d el en w andel van
de bevolking. Toen in 1732 de w oningen geteld
w aren bleek d at er, van de tw intig w oningen
die op d at m o m en t te M ijnden stonden,
vier bew oond w erden d o o r perso n en die een
beh o o rlijk verm ogen h a d d e n . D at w aren:
Dirk B ruynenburg, ren ten ier; A braham H a­
g endoorn , bouw m an; G ijsbert van G ogh, koehouder,
en M eijer A artse M eijers, koehouder.
Zij w erden dan ook in de hoogste belastingschaal
in g edeeld.28
Pruisen te Mijnden
Na de strijd tegen Spanjaarden en Fransen
volgde in 1787 een burgeroorlog, waarbij
prinsgezinden en p atriotten elkaar h et leven
m oeilijk m aakten. De Staten van H olland besloten
tot h et in staat van verdediging b ren ­
gen van de U trechtse linie. Deze liep van Gorkum
, via V ianen en Vreeswijk, n aar U trech t en
langs de V echt n aar de Zuiderzee. H et patriotse
leger verschanste zich te N ieuwersluis. De
Pruisen vielen m et drie divisies op 13 septem ­
b er 1787 ons land b innen. Via A m ersfoort
w erden h et fo rt H inderdam en de schans bij
U itcrm eer ingenom en. Zij p ro b eerd en ook
via L oosdrecht en T ienhoven n aar N ieuw ersluis
te kom en m aar vonden de M ijndense
p o ld er g eïn u n d eerd . Toen p ro b eerd en zij via
O ud-L oosdrecht de schans bij N ieuwersluis te
bereiken. De p atrio tten , die naast de schans
ook de M ijndense sluis h ad d en bezet en de
bru g h adden afgebroken, h adden deze post
verlaten en zich op de schans teruggetrokken
m et achterlating van drie k an o n n en . Von
K alkreuth, die h et com m ando voerde over de
Pruisen, had inm iddels van een aantal deserteurs
g eh o o rd dat de schans voornam elijk bezet
w erd g eh o u d en d o o r g eh u u rd e troepen
en burgers, die bij aanvang van een gevecht
de w apens wel zouden neerleggen. Hij zond
een officier m et tro m p etter n aar het fort m et
de m ededeling aan de co m m an d an t zich over
te geven. V oldeed deze daaraan, dan zouden
de tro ep en vrij m ogen vertrekken. De com ­
m an d an t w eigerde hiero p in te gaan, m aar
d o o r de om singeling van h et fort bleek er een
groot gebrek aan levensm iddelen te ontstaan.
H ierd o o r m oest hij hij op 21 septem ber, toen
hij nogm aals gesom m eerd w erd zich over te
geven, toch voldoen aan die eis. De patriotten
trokken m et m ilitaire eer u it h et fort. M et
twee kan o n n en , w apens en vaandels voorop,
vertrokken zij n aar een buitenplaats in de om ­
geving w aar zij de w apens neerleg d en en waar
vandaan als krijgsgevangenen w erden overgebracht
naar U trecht. De Pruisen - 260 soldaten
- konden op deze m an ier 761 m an uit de
schans gevangen nem en. De oorlogsbuit bestond
uit vijftig kan o n n en , een aantal Coeh
o o rn m o rd eren , gew eren, m unitie, vaandels,
enzovoort. Een prinsgezinde com m andant,
luitenant-kolonel De H artog, werd de nieuw e
78 TVE 15e jrg. 1997

iSÉiaBS
■ n g
■ : « s m
safsp-Si
B S K »
■ S & s
B 1 P 1 S É SM*
m iÊ L ,_ ;.J
PSAx
ia
r a
i S i l E S
S ^ S i^ h a
Afb. 10. Gewassen tekening Mijnderse sluis door L.I’. Serrurier, 1729.
sastoezichthouder
op het fort. Oranjevlaggen
konden weer van de torens w apperen.'' De
Pruisen, eerst bondgenoten, bleken een plaag
voor de omgeving. Zij bleven acht jaar heer en
meester in Nieuwersluis.
Arm oe troef!
In 1795 werd de schans door Daendels, namens
de Bataafse republiek, weer in bezit genomen.
In Loosdrecht nam schout Blanke de
leiding om Loosdrecht te verlossen van de tirannie
van Oranje. Ook in Mijnden werd het
bestuur vernieuwd. In die tijd (1798) woonden
er negentig mensen in Mijnden, grotendeels
arm e boeren of arbeiders. Dit is vele jaren
zo gebleven. De arm oede blijkt ook uit de
administratie van Steun aan armen, in het leven
geroepen door een testamentaire bepaling
van mevrouw Elias onder andere ten behoeve
van de arm en te M ijnden.3"
In 181(1 verloor Mijnden zijn zelfstandigheid.
Samen m et Muijeveld, Oud-Over en
Oud- en Nieuw-Loosdrecht werd het één gemeente:
Loosdrecht. Mijnden werd ingedeeld
als Wijk A van de gem eente Loosdrecht. Het
aantal inwoners bleef stijgen. In 1870 waren
dat er 198 en twintig jaar later 529! Dit had temaken
met de werkgelegenheid in de glasfabriek
te Oud-( )ver en m et de leerlingen van de
al eerder genoem de Pupillenschool. H et is dus
een vertekend beeld. Nog steeds was er bittere
armoede. Vanwege de in 1901 in werking getreden
Woningwet bracht de commissie van
woningonderzoek in 1903 een bezoek aan
Mijnden om de daar heersende slechte woonom
standigheden in ogenschouw te nem en.
Het grootste deel van de 206 zielen werd door
hen gekwalificeerd als arme lieden. F.r was in al
die jaren dus niet veel veranderd. Men telde
veertig woningen waarvan er drieëntwintig van
hout waren. Dat hield verband m et de ligging
binnen de verboden kring van het fort Nieuwersluis.
O p veel van die woningen stond het
m erkteken {01080) wat betekende dat deze in
oorlogstijd moesten worden afgebroken.
De commissie constateerde dat, doordat de
Vecht m eerdere malen per jaar buiten zijn
oevers trad en de woningen dan onderliepen,
de houten beerputdeksels om hoog kwamen
en de inhoud daarvan zich overal verspreidde.
Aangezien het ongezuiverde Vechtwater
door de bewoners gedronken werd was het
niet verwonderlijk dat er veel mensen m et typhus
werden besmet en de sterfte hoog was.
Veel huizen waren éénkam erwoningen met
een lage zoldering. Kr was er zelfs een waarvan
het plafond op 1,57 m lag bij een oppervlakte
van 20 m l In die woning leefde een gezin:
man, vrouw en twee kleine kinderen.31
Wie waren de m ensen die daar aan het be-
TVE 15e jrg. 1997 79

gin van deze eeuw woonden? Daarvoor hebben
we tot onze beschikking een kiezerslijst
van de gem eente Loosdrecht uit 1915. “ Hierin
staan alle kiesgerechtigde m annen met hun
geboortejaar en huisnum mer. In Mijnden waren
op dat m om ent 61 huisnum mers. Van de
inwoners waren er maar weinig die in Loosdrecht
geboren waren. De meesten waren afkomstig
uit Breukelen, Loenen, Loenersloot
of elders. Mijnden was ook weinig ‘Loosdrechts’.
Dat zal één van de redenen geweest
zijn dat het in 1952 is overgegaan naar de gem
eente Loenen. Op 1 januari 1989 werd Mijnden
echter alweer bij Loosdrecht gevoegd. De
beide oude rechtsgebieden zijn thans weer bij
elkaar.
N oten
ARA Algemeen Rijks Archief te Den Haag
GAA Gemeente Archief Amsterdam
SAGV Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek te
Hilversum
HKL Archief van de I listorische Kl ing Loosdrecht
RAU Rijks Archief in Utrecht.
1. J. Wagenaar, Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden,
dl. 8, p. 47-53 (Amsterdam, 1750).
2. L. van Ollefen, De Nederlandsche Stad- en Dorpsbeschrijver,
deel III ( 1795).
3. W.A. Rijksvrijheer van Spaen, Historie der heren van Arnstel,
van IJselstein en van Mijnden, Den Haag, 1807, [>.171,
noemt ca. 100 lenen.
4. W. Voogsgeerd, Een akte uit denjare 1317, waarin Wouter
van M ijnden voor zich en zijn nakomelingen trouw belooft
aan den G raaf van Holland, in Niftarlake, jrg. 1917, pp.
23 - 29.
5. J.G.N. Renaud, Varaties op het thema kasteel, bibbliotheek
ROB, Amersfoort.
6. ARA, Den Haag, 3e Afdeling, coll. 1902, stuk nr. 30.
7. Nieuxve kaert van Loenen, getekend door C.C. van
Bloemswaerdt en opgedragen aan Jacob Balde, Heer
van Loenen en Nieuwersluis. Uitgegeven door J. Covens
en C. Mortier te Amsterdam (begin 18' eeuw).
8. Archief kasteel-museum Sypesteyn, C. Cooten van
Blomswaard, Historische aanteekeningen, 1737..
9. A.J. van der Aa, Aardrijkskundig xuoordenboek, (Gorinchem,
1846).
10. J.G.N. Renaud, Nieuwbulletin K.N.O.B. 64, 1965, all. 7,
р. 82, en J.G.N. Renaud, De Openbare Les, 1966, (Amersfoort,
1966).
11. S. van der Linde, 1000Jaar dorpsleven aan de Vecht, (Loenen
aan de Vecht, 1954).
12. RAU, Archief heerlijkheid Kronenburg, inv. nr. 3.
13. ARA, Den Haag, Archief Staten van Holland 1445-1572,
Administratie van de 10' penning, inv. nr. 701.
14. HKL, W. Voogsgeerd, Geschiedenis van Loosdrecht, manuscript
1928.
15. SAGV, archieven gemeente Loosdrecht, 1592-1945, inv.
nr. 51, fol. 351'", d.d. 29.5.1712.
16. RAU, Regesten Kapittel St. Pieter, inv. nr. 2704.
17. R. Fruin, Enqueste ende informacie upt stuck van der reductie
ende reformatie x>an den schiltaelen, voertyts getaxeert ende geslelt
gexueest over de landen van H olland ende Vriesland. Gedaen
in denjaere MCCCGXCIIII, Maatschappij der Nederlandsche
Letterkunde, Leiden, 1876 en Informacie up
den staet faculteyt ende gelegentheyt van de steden ende dorpen
van Hollanl ende Vriesland om daernae te reguleren de nyeuwe
schiltaele, gedaen in den jaere MDXTV, Maatschappij der
Nederlandsche Letterkunde, (Leiden, 1866).
18. ARA, Archief Staten van Holland 1445-1572, Adm inistratie
van de 10' penning, inv. nr. 701.
19. Isaac le Long, Kabinet van Nederlandsche en Kleefsche Outheden,
(Amsterdam, 1732).
20. ARA, Archief Financiën van Holland, Lyst o f 't Quohier
der Verpondinge van alle de Huysen en Landeryen, mitsgaders
de verdere onroerende Goederen, van geheel Hollandt en Westxrrieslandt,
sedert het redres Generaal van den Jaare 1632, inv.
nrs 463, 466, 467, 586.
21. GAA, PA 76 (De Graeff), Appendices III, nr. 665, missive
van Mr. Ploos van Amstel uit Utrecht gericht aan Symen
van der Does te Mijnden d.d. 28.4.1638.
22. E. Munnig Schmidt en A.J.A.M. Lisman, Plaatsen aan de
Vechten deAngstel, (Alphen aan den Rijn, 1985) p.8.
23. Beknopte beschryving der Provincie U TRECH T, (Utrecht,
1799)
24. RAU, oud rechterlijk archief Loosdrecht, inv. nr. 1201.
25. RAU, Archief Mijnden, inv. nr. 221.
26. HKL, collectie Voogsgeerd, inv. nrs, 69, 254 en 259
27. RAU, Archief Mijnden, inv. nr. 215.
28. ARA, Den Haag, Kohier van het redres der verpondingen op
de huizen van 1732, Archief Financiën van Holland, inv.
nr. 502.
29. E. van Beusekom, De innam e van het Port Nieuxversluis, in
jaarboekje Niftarlake, 1940, p. 1-6.
30. RAU, archief Mijnden, inv. nr. 114, administratie Steun
aan armen, 1873-1888.
31. HKL, Rapport over het xvoningonderzoek in de gemeente Loosdrecht.
Uitgebracht door de gezondheidscommissie voor Loenen,
с. a. (Utrecht, 1903).
32. HKL, Kiezerslijst met suppletoire lijsten voor de gemeente Loosdrecht.
1914-1915, 1915-1916, 1916-1917 en 1917-1918.
80 TVE 15ejrg. 1997

x;
(huie
tes®»* ...........
mr.r,
■ (lx S n j|;.* ;
S I M
fHÉÉ i& a-* J
7//W tvui-\tfil\
«
#
i
S
a
*
H B 3BI
K * a
i^fp:
•. . j a K a »
(k&lAtód
- w
' r-
wmmm
mm»
8^& ag?
w
a s i
-ftfilui
raid
'"■ïï'é&ët
f,
L 'f/-' •“# v
#r''~ ■,
v\ p
r r e a r
Muidev^Jkl
e v ,y - / i .1 &‘l
4 e n t d
t e r i> *
«^4 1 ? L
**$*«4 ^ec. . - Sa^" -. v
f
• ^ 'n t/^ s o h a /i.
JJ reu
,4® «
:iT£È
- 1 M
.Irlrtrcat'
rh '
fctixw» nrsevÓk
■ ^ M l l ®
*&*&*&, re. 44^^*'
&**#*'lijke 4. W j'
p p ^ j % k ^ ; d j
/
| M *:
■: ■
f f 'W e.yiS H
. M*» 'U..
.....: :
M .ïju -to n sd jj
t ï . *'■ •:
Detail Topografische kaart, uitgave 1924.
TVE 15c jrg. 1997 81

P lannen tot h et inpolderen van de
Oostelijke Vechtplassen
a.a. Manten
Inleiding
Als brede kringen in het verleden hun zin
hadden gekregen, zouden de tegenwoordig
bij zo velen populaire Oostelijke Vechtplassen
er nu niet m eer zijn geweest. Daarover wil ik u
het een en ander vertellen.
Als achtergrondinform atie geef ik u eerst
een heel beknopte samenvatting van de voorgeschiedenis.
Oorspronkelijk lag er ten oosten van de
Vecht een groot, vooral uit veenmos opgebouwd
moerasgebied. In de loop van de 12de
tot 15de eeuw werd dat natuurgebied in fasen
door de mens omgezet in landbouwgrond.
Aanvankelijk werd die jonge cultuurgrond
hoofdzakelijk benut voor akkerbouw. Door inklinken
en oxydatie van de bodem en een bescheiden
turfwinning daalde echter langzaam
m aar zeker het landoppervlak. D aardoor
moest noodgedwongen in sterke mate op veeteelt
worden overgegaan. Ook de weilanden
hielden echter geen stand. Geleidelijk verschoof
de econom ische betekenis van de
grond steeds m eer naar de turfw inning.
Schuiten die tu rf uit Breukeleveen of Tienhoven
naar de stad U trecht brachten en turfschuiten
die uit Loosdrecht naar Amsterdam
voeren, brachten op hun terugreis vaak stadsvuil
mee, dat als “vulling” en meststof op de
landbouwgronden werd gebracht. (Daardoor
vinden we op allerlei plaatsen zoveel oude pijpekoppen
en -stelen.)
Toen m en in de 17de-19de eeuw land ten
behoeve van de turfwinning tot onder de waterspiegel
wegbaggerde, waardoor uiteindelijk
de Oostelijke Vechtplassen ontstonden,
was het nooit de bedoeling dat die plassen
een blijvend elem ent in het landschap zouden
worden. Daarvan getuigen onder m eer de
consignatiefondsen, die op last van de overheid
door de ontgronders w erden opgebouwd.
Deze geldm iddelen, die werden belegd
in het Grootboek der Nationale Schuld,
waren bedoeld voor de bekostiging van later
in een veenderij noodzakelijk geachte waterstaatswerken,
inbegrepen bem aling en drooglegging.
Dat deze fondsen uiteindelijk verre
van toereikend zouden blijken te zijn, doet
aan de intentie niet af.
In 1790 bepaalden de Staten van U trecht
dat voor nieuwe verveningen pas een vergunning
gegeven zou worden nadat er een uitgewerkt
en goedgekeurd plan lag voor de latere
bedijking en droogmaking. Men wilde verder
blijvend landverlies voorkomen. In 184S werd
de plicht tot bedijking ook ingevoerd voor de
reeds ingestoken polders die nog voor drooglegging
vatbaar waren.
In dit verhaal wil ik nader ingaan op de
plannen om uit het Oostelijk Vechtplassengebied
ook m etterdaad agrarisch land terug te
winnen.
O penluchtrecreatie speelde tot een eindje
in de 20ste eeuw geen rol . Spelevaren deed
men op de plassen en trekgaten niet. Baden
in de openlucht begon in de 19de eeuw aan
de zeekusten en toen vooral om dat het heilzaam
heette te zijn voor talloze kwalen, niet
zozeer voor ontspanning.
Eerste plan tot het droogleggen van de
L oenderveense Plas
H et oudste mij bekende plan tot landaanwinning
in een van de Oostelijke Vechtplassen dateert
al uit 1800. In datjaar nam en twee inwoners
van Loosdrecht het initiatief tot het
droogleggen van de polder Loenderveen.
Daaraan voorafgaande zou dan eerst nog een
verdere ontvetting van dat gebied moeten
plaatsvinden. Vermoedelijk was dit laatste, ten
behoeve van de turfwinning, een belangrijker
motief achter het voorstel dan de voorgestelde
drooglegging. De gem eentebestuurders
van Loosdrecht vonden het plan belangrijk
genoeg om er een extra vergadering voor te
82 TVE 15e jrg. 1997

eleggen.' Die vond op 1 decem ber 1800 in
het R echthuis plaats.
In deze vergadering deeld en de initiatiefnem
ers m ee d at hun plan al de goedkeuring had
verkregen van de weduwe van M r Zacharias
Alewijn. Dat was Sara M aria van de Poll, die
toen nagenoeg alle taken w aarnam van de
toenm alige am b achtsh eer van L oosdrecht,
h aar n c e fja c o b Alewijn.
Na dit eerste succes w erd toen aan de gem
eenteb estuurders gevraagd eveneens h u n
instem m ing m et h et plan te betuigen en daarna
de belan g h ebben d en bij h e t L oenderveen
in vergadering bijeen te roepen. Die instem ­
m ing en m edew erking kregen ze, m et uitzondering
van die van Jacob de Vries; deze laatste
was van m en in g dat h et h ier veel m eer ging
om een zaak die h et p o ld erb estu u r zou m oeten
b ehandelen.
Dit initiatief uit 1800 leidde uiteindelijk toch
niet tol het beoogde doel. Vooral de elkaar
snel o p v olgende politieke ontw ikkelingen
speelden daarbij een belangrijke rol.
Plan tot drooglegging van de Tienhovense
en M aarsseveense Plassen
H et d u u rd e to t kort na 1850 voordat in de
veenderijen nieuw e plan n en voor h et terugw
innen van landbouw grond aan de o rd e kwam
en.
De eerste w aarvoor een concessie w erd verleend
- hoew el d at niet de eerste was waarvoor
een concessie w erd aangevraagd - b etro f
de “D roogm akerij van T ienhoven en Maarsseveen”.
O n d e r de initiatiefnem ers tot het
plan voor de droogm aking van de T ienhovense
en M aarsseveense Plassen bevonden zich
Jhr M r J. H uvdccoper van M aarsseveen, b u r­
gem eester van M aarssen, en Jacob Bastert, lid
van de Tweede Kamer. Zij vorm den een com ­
missie, die op 31 oktober 1855 te T ienhoven
in een vergadering van gro n d eig en aren en
h ouders van w aterbrieven een ontw erp to o i­
de droogm aking ter tafel bracht. H et plan betrof
een gebied van 315 hectare o n d e r T ienhoven
en 225 hectare o n d e r M aarsseveen.
I Iet initiatief verw ierf b red e steun.
De koninklijke goedkeuring op dit plan
w erd aangevraagd en bij besluit van 22 januari
1858 verleend aan de V ereeniging tot D rooglegging
d e r T ienhovensche en M aarsseveensclte
Plassen, o n d e r voorzitterschap van de
h e e r 1 Iuvdecoper van M aarsseveen.
D e Staatscom m issie Conrad
In 1853 - dus enkele jaren e erd er - w erd al
een concessie aangevraagd om de H orsterm
eer en de K ortenhoelse Plas droog te m a­
ken. D at verzoek verried een zekere gretigheid,
w ant op d at m o m en t w aren d aar de laatste
te vervenen akkers nog niet eens weggebaggerd.
Deze concessie werd ech ter geweigerd,
om dat die plassen deel uitm aakten van
de Nieuwe H ollandse W aterlinie en de overheid
h e t nationale belang van een goede defensie
een hogere p rioriteit gaf.
Toch bleef m en blijkbaar van diverse an d ere
zijden d ran g u ito efen en ten gunste van inpolderingen.
Dat leidde in 1858 tot h et besluit,
dat een Staatscom m issie de m ogelijkheden
van droogm aking van het hele plassengebied
m aar eens m oest bestuderen, m et in ach tn e­
m ing evenwel van de m ilitaire belangen.
Bij besluit van de koning van 1 ju n i 1858
w erd daaro p een com m issie o n d e r voorzitterschap
van Ir F.W. C onrad ingesteld. In 1860
bracht ze h aar verslag uit.
D at rapport begon m et de constatering dat
reeds m eerm alen, en sedert ja re n , de droogm
aking van de plassen ten oosten van de
V echt tet sprake was gekom en. M aar iedere
keer was ook vastgesteld dat het h ier niet om
een gew oon geval van droogm aking kon gaan,
om d at de streek deel uitm aakte van een inundatic-linie
in het kader van de landsverdediging,
de Nieuwe H ollandse W aterlinie. De
voorw aarden, gericht op h et b eh o u d van die
verdedigingslinie, m aakten de prijs p e r b u n ­
d e r van in g e p o ld e rd p lassengebied extra
hoog. D aaraan schreef de Com m issie h et totdat
m et uitzondering van de bij Koninklijk Besluit
geconcessioneerde droogm akerij van de
T ienhovense en M aarsseveense Plas tot dan
toe geen enkel deel van deze zo uitgebreide
watervlakte voor agrarisch gebruik was teruggew
onnen.
De Com m issie C onrad stelde ook vast, dat
het hele gebied tussen de T ienhovense en
TVE 15e jrg. 1997 83

’s-Gravelandse Vaart en de V echt d o o r een
d o o rgaande dijk verdeeld was in een oostelijk
en westelijk gebied. M en doelde h ier op de
B reukeleveense H erenw eg, de (thans verdwenen)
Schinkeldijk (tussen de D erde en Tweede
L oosdrechtse Plas), de V eendijk en H orndijk
(L oosdrecht) en h et M oleneind (Kortenh
o e f). W aterstaatkundig sto n d en de gebieden
aan w eerszijden van d e /e landverbinding zodanig
m et elkaar in verbinding dat de oostelijke
delen m et dezelfde w aterw erktuigen bem a­
len w erden als de westelijke. De w aterbeheersing
zou na inpold erin g echte r best zo geregeld
k u n n en w orden d at bij in u n d atie van de
linie in tijden van oorlogsgevaar de westelijke
delen niet en de oostelijke wel o n d e r w ater
zouden kom en te staan. D at betek ende dat na
in p oldering de Vijfde, V ierde en D erde Plas,
de L oenderveense Plas en de W ijde Blik niet
langer deel zouden uitm aken van de Nieuwe
H ollandse W aterlinie. D aarentegen zouden
de B reukeleveense Plas, de Tweede en Eerste
Plas, de V untus en H et H ol na eventuele
drooglegging zonodig, in geval van oorlogsgevaar,
w eer snel g e ïn u n d eerd m oeten k unnen
w orden.
Als h e t gehele gebied zou w orden drooggem
aakt, zouden 5170 h ectaren land k unnen
w orden gew onnen. H oewel de C om m issie
niet m et zekerheid kon voorspellen, d at de
polders u it vruchtbare g ro n d zouden bestaan,
achtte m en d at wel w aarschijnlijk. Daarbij
w erd er ook op gewezen d at “de in de diepte
d e r plassen verzam elde slibbe opgebaggerd
en n aar elders vervoerd w ordt, om als bem esting
te d ie n e n ”.
De Com m issie kwam tot de conclusie dat
h e t voor h et Rijk en de provincies N oord-H olland
en U trech t wenselijk zou zijn de plassen
ten oosten van de V echt in v ruchtdragend
land te herscheppen. D aardoor zou tevens
een eind gem aakt w orden aan de “aanzienlijke
verliezen, w aaraan de kanker van d en af1
slag de om liggende streek b lo o tstelt”. De
droogm aking zou zeer wel te verenigen zijn
m et de “algem eene R ijksbelangen van defensie
en m et de plaatselijke belangen d e r streek,
w aarin zij gelegen is”. M aar zo n d er geldelijke
hulp van de Staat zou h e t plan niet uitvoerb
aar zijn, zodat “o f aan bijzondere o n d ern e­
m ers hoogst aanzienlijke subsidiën zullen
m oeten verstrekt w orden, o f wel, d at de Staat
zelf tot de droogm aking zal d ien en over te
g aan”. H et rapport d ro n g er tenslotte op aan
dat de regering m et spoed duidelijk zou m a­
ken aan welke eisen van lan d sb elan g de
droogm aking zou m oeten voldoen, zodat belangstellende
o n d e rn e m e rs k o n d en w eten
waar ze aan toe waren.
B éthunepolder een tegenvaller
M et h et droogleggen van de gecom bineerde
Tienhovense-M aarsseveense Plassen zat het
intussen niet m ee. R ond h et gebied w erd een
ringdijk gelegd. Een stoom gem aal w erd geplaatst
en van dat stoom gem aal n aar de V echt
w erd een ontsluitingsw eg aangelegd, de Machinekade,
m et daarnaast een afw ateringskanaal
voor h et opgep o m p te polderw ater. Toen
deze infrastru ctu rele w erken w aren uitgevoerd,
kon h e t leegm alen aanvangen. D aarm
ee begon de ellende: m en had niet gerekend
m et h et o p tred en van kwelwater, afkom ­
stig van h et Gooi. H et kwelwater kon in deze
pold er o m hoog kom en, d o o rd at in dit gebied
geen w aterw erende kleilaag boven de zandond
erg ro n d aanw ezig is. De capaciteit van de
geïnstalleerde pom p en bleek te gering om de
kwel de baas te kunnen; ze k o nden h et w ater
m aar to t op een zekere diepte verw ijderen; de
plas kwam n iet leeg! Een decen n iu m latei
kochten M.A. M arquis de B éthune en G raaf
d ’E nnetières, beiden uit Brussel, de concessie.
Nieuwe m achines w erden gebouw d. Beide
concessionarissen staken voor die tijd reusachtige
som m en geld in de o n d ern em in g en
w erden ook nog eens gesteund d o o r forse
subsidies van provincie en Rijk. In 1880 kwam
h e t inm iddels tot B éth u n ep o ld er h ern o em d e
plassengebied eindelijk droog.
H et resultaat viel tegen. De agrarische kwaliteit
van de p o ld erg ro n d was m in d er dan gedach
t en de bem alingskosten vanwege de
v o o rtd u ren d e kwel d ru k ten zwaar op de exploitatie.
D iezelfde kwel m aakte ech ter dat in
enkele d u izenden h ectaren land grenzend
aan de B éth u n ep o ld er de w aterstand daalde,
w aardoor d aar voorheen bijna w aardeloze
g ro n d veran d erd e in goede w eilanden o f
veenakkers. Toen in 1896 de bem aling van de
B éthune wegens gebrek aan fondsen dreigde
te w orden stopgezet, kwam de om geving dan
K4 TVE 15e jrg. 1W 7

ook te hulp, eerst m et directe financiële steun
en in 1902 structureel d o o r de oprichting van
het G rootw aterschap B eoosten de Vecht.
G em eentebestuur van Breukelen-
St.Pieters hoopte op inpoldering van de
Breukeleveense Plassen
De gem eente Breukelen-St. Pieters had d o o r
de turfw inning heel wat land in w ater zien veran
d eren . H et gebied van de B reukeleveense
o f Stille Plas. van de Vijfde en V ierde Plas en
grote delen van de Zuidelijke en N oordelijke
K ievilsbuurt w aren zo tot “o n la n d ” gew orden,
oppervlakten, die nauwelijks enig econom isch
ren d em en t m eer afw ierpen. H et gem eentebestuur
h o o p te dat zich ook voor hun territo ir
gegadigden zouden m elden, die bereid waren
tot in p olderingen over te gaan.
Toen de M arquis de B éthune en zijn com ­
pagnon in 1876 bij de provincie U trecht een
subsidie aanvroegen voor de kosten van het
droogleggen van hun concessiegebied, o n d ersteunde
de g em eenteraad ta n Breukelen-St.
Pieters d at verzoek. De overw eging daarbij
was dat het m islukken van de in p oldering van
de Tienhovense- en M aarsseveense plassen de
kansen op een latere, d o o r hun zeer gew enste
drooglegging van de B reukelerveense plassen
zou v erm inderen.-
Verm inderende turfwinning vergrootte de
arm oede
Voor een goed begrip van de historische achtergrond,
w aartegen de h ier b esproken gebeurtenissen
m oeten w orden gezien, is het
goed ook iets te zeggen over de econom ische
ontw ikkelingen in de streek.
Ik noem enkele feiten uit de gem eenteverslagen
van de gem eente L oosdrecht.3
T urfw inning vond k o rt na het m idden van
de 19de eeuw voornam elijk nog in L oenderveen
plaats, in veel m in d ere m ate ook nog
h ier en d aar in O ud-L oosdrecht. De produktie
aan tu rf van de eerste kwaliteitsklasse bedroeg
in h et jaar 1859: 80 000 to n n en , in
1861: 72 000 to nnen, in 1863: 52 000 to n n en
en in 1865: 49 200 to n n en . O n d e r to n n en
m oeten h ier de hij het tu rfm eten gebruikelijke
vaten w orden verstaan. De gem iddelde
prijs p er ton was in 1859: 60 cent, in 1865: 40
cent. In 1859 w aren 31 van elders kom ende
arbeiders in de turfw inning w erkzaam , in
1866 nog Ki, die p er week van ƒ 8 ,- tot ƒ 14,-
verdienden. In het verslag over 1859 w erd opgem
erkt dat de arm oede toenam n aarm ate de
veenderij verm inderde en de arm oedige gezinnen
de gem eente niet verlieten; in de visserij
m aakten de vele vissers de verdiensten sober.
In h et verslag over 1866 m eldde h et gem
een teb estu u r dat ook in L oenderveen de
toestand van de veenderij van ja a r tot jaar verm
inderde. I lel verslag over 1873 verm eldt: "er
w ordt weinig veen m eer gevonden”. De t o e ­
stand is dan ook nog ongunstiger dan in v orige
ja ren.
H et is dus niet zo verw onderlijk dat de veran
tw oordelijke b e stu u rd e rs b elan g stellin g
h adden voor iedere m ogelijke vervangende
bron van econom ische welvaart.
De H orsterm eer drooggelegd
In 1612 verkreeg G erard van R eede, van de
Staten van U trech t octrooy tot bedijking en
droogm aking van de H orsterm eer. Deze eerste
drooglegging w erd een m islukking dooide
a a n h o u d en d e kwel.
In 1880 w erd een concessie voor h et droogleggen
v an de H o rsterm eer gew eigerd. Defensiehelangen
gaven daarbij de doorslag. N ader
onderzoek leerde echte r dat D efensiebelangen
(vooral in verband m et fort Kijkuit) niet
geschaad w erden en dat de H orsterm eer, volgens
het provinciaal bestuur, een w aterschap
was in de zin van de Wet. Dit betek ende dus
dat een concessie niet noodzakelijk was, alleen
provinciale goedkeuring; deze w erd door
g ed ep u teerd e staten grif gegeven, m ede dooide
o n d ersteu n in g van de besturen van de om ­
liggende polders. Deze steun is te verklaren
d o o rd at de eigenaar van de H orsterm eer,
H.G. van d e r H ouven van O o rdt, bereid was
ook de- bem aling van o n d e r m eer de M eeruiterdijkse
p o ld er en de Stichts-Ankeveense pold
er over te nem en. De drooglegging was in
1882 een feit.
In deze nieuwe polder, die in 1895 w erd gereg
lem enteerd kreeg m en eveneens m et kwelp
roblem en te m aken. De overheid m oest bijrvi:
15e j>fg. 1997 85

springen m et renteloze voorschotten voor
m odernisering van de bem aling. De H orsterm
eer kreeg vooral een belangrijke rol als tuinbouw
gebied.
Lobby van ir A.L.H. Obreen
In de persoon van ir A.L.H. O b reen , voorzitter
van h e t b estuur van de H orsterm eerpolder,
kregen de voorstanders van verdere inpold
erin g en vanaf 1907 een warm pleitbezorger.
Zijn vaste uitgangspunt was, d at “de geheele
V echtstreek, eenm aal droog-gem aakt,
zoowel in econom ischen, als in hygiënischen
zin van d en nach t in den dag zou tre d e n ”.
H et w ater van de B éthunepolder, d at op de
V echt w erd uitgeslagen, vorm de een forse extra
belasting voor deze kleine boezem . H et
poldergem aal m oest als gevolg van de sterke
kwel p e r etm aal gem iddeld 100 000 kubieke
m eter w ater uitm alen om die B éth u n ep o ld er
d ro o g te h o u d en , d at was m aar liefst vijftien
m aal de neerslag op de polder.12 De kwelproblem
en w aren h ier dus nog heel wat erger
dan in de N aarderm eerpolder. O m d at bij verd
ere in p olderingen nog m eer polders d an de
B éth u n e op de V echtboezem aangew ezen
zouden zijn, lag een g ro o t probleem in het
verschiet. In een adres, d at O b reen in 1907
aan de K oningin richtte, w erden een b eter
kw antitatief en kw alitatief b e h e e r van h et
V echtw ater en de droogm aking van de plassen
op elkaar betrokken. Bijna d ried u izen d hoofd
en van in de streek gevestigde huishoudens
schaarden zich ach ter dit adres. N adat h et was
ingediend, betuigden ook zeker zeven gem
e e n te ra d e n adhesie, w aaro n d er die van
L oosdrecht en Breukelen-St. Pieters.
H et Vecht- en Plassengebied zelf w enste dus
nog steeds op overtuigende wijze d at er landschappelijk
h e t een en a n d e r zou geb euren.
M aar de anim o buiten h et Vecht- en Plassengebied
zelf was niet erg groot.
H et college van g ed ep u teerd e staten van
U trech t stelde in 1909 voor een nieuw e staatscom
m issie in te stellen.
O b reen d eed al h et m ogelijke om d ru k op
de ketel te houden . Hij w erkte m ee aan de oprichting
van de V ereeniging voor de B elangen
d e r U tre ch tsch e-N o o rd h o llan d sch e V echtstreek.
In de eerste vergadering van deze vereniging,
op 30 januari 1909, gaf hij een m ooi
staaltje van zijn redenaarskunst en red en eertran
t weg. Hij ging er van uit dat “e r over de
droogm aking d e r plassen beoosten de Vecht
een zonderling w anbegrip bestaat”. “M en verbeeldt
zich, dat de plassen, nu zij uitgeveend
zijn, d aar zoo m aar m ogen blijven liggen en
d at m en in het beste geval eens d enken zal
aan hun droogm aking, w anneer er tijd en
geld teveel zijn. . . W elnu, ik aarzel n iet te zeggen,
d at de overheidspersonen die zoo spreken
h u n plicht niet k ennen. . . . De bodem
van het V aderland is heilig. V roegere geslachten
h ebben h u n bloed vergoten om dien bodem
vrij te m aken uit de dw ingelandij van den
vijand, en dan m ogen wij uit lo u ter loom heid
hem n iet ten prooi laten aan h et water.”
O b reen hoopte, dat zijn p lannen nog in 1913,
bij h e t eeuw feest van h et K oninkrijk d e r N e­
d erlan d en , gerealiseerd zouden zijn. “Dan
zullen wij ons k u n n en verblijden, d at in de
tw eede eeuw van ons onafhankelijk volksbestaan
die schandelijke rom m el van poelen en
m oerassen niet m eer zal w orden aanschouw d,
welke thans de V echtstreek onveilig m aakt
voor de gezondheid van m ensch en dier.”
De Staatscommissie van 1911
In 1911 w ord een nieuw e Staatscom m issie ingesteld,
die zich over h et vraagstuk van de inp
oldering van de O ostelijke V echtplassen zou
buigen. Pas in 1920 kwam zij m et een advies
n aar buiten. De conclusies w eken niet w ezenlijk
af van die van de Staatscom m issie C onrad,
60 ja a r eerder. Ze to o n d en aan, d at inpoldering
van de plassen veel geld zou kosten. De
com m issie h ech tte ech ter sterk aan h e t bevorderen
van h et “algem een belang”, w aarvoor
m en die hoge kosten dan m aar over m oest
h ebben. W ant “de m ogelijkheid welke d aard
o o r w ordt gesch ap en om de b etro k k en
streek tot gro o tere w elvaart te b ren g en ” verdien
d e b en u t te w orden. Als een bijkom end
voordeel zagen de com m issieleden "de verm
in d erin g van h e t kwelbezwaar in de H orsterm
eer en de B éth u n e”.
In h e t slot van h aar overw egingen stelde de
commissie: “W anneer de plassen eenm aal zijn
drooggelegd en de aldus verkregen g ronden
in cu ltu u r zijn gebracht, dan zal er - ook in
86 TVE 15ejrg. 1997

aanm erking genom en h et verlies van n atu u r­
schoon en het verlies van een gunstig gelegen
sportgebied - waarschijnlijk n iem and w orden
aangetroffen, die de droogm aking m et dit verlies
en h e t hierboven bed o eld e geldelijke
offer te d u u r gekocht ach t”.'
Ontwikkelingen in Loosdrecht
V oor de voortgang van m ijn verhaal is h et zinvol
nogm aals kort stil te staan bij de ontw ikkelingen
in het gebied in een wat algem ener zin.
Ik p u t d aartoe opnieuw u it de gem eenteverslagen
van Loosdrecht.
In de laatste d ecen n ia van de 19de eeuw
m aakte h e t L oosdrechtse g em eenteb estu u r regelm
atig m elding van de verdere “achteruitgang
d e r turfin d u strie”. Gelijk opgaande d aarm
ee nam de arm oede in de gem eente voortd
u ren d toe. M et betrekking tot de twee in
L oosdrecht aanwezige scheepsw erven w erd bij
h erhaling opgem erkt, dat deze ''ach teru itgaande”
w aren en nog slechts wat werk vonden
in h et herstellen van kleine vaartuigen. In h et
verslag over 1905 lezen we "De veenderij loopt
alhier ten einde. A lleen w ordt nog d o o r eeltige
p ersonen voor eigen gebruik een w einig
tu rf gem aakt”. O ver 1913 w erden nog slechts
35 op- en 35 afgaande vaarbew egingen d o o r de
sluizen van de gem eente geregistreerd.
De Eerste W ereldoorlog brach t ech te r veranderingen.
W elgestelden, die gew oon waren
geweest vakanties te h o u d en in h e t b u iten ­
land, w erden genoodzaakt h u n recreatie binnenslands
te zoeken en o n td ek ten langzam erh
an d ook de m ogelijkheden, die h et plasscngebied
bood. Volgens de gem eentelijke ja a r­
verslagen w erden in 1915 op de scheepsw erven
in L oosdrecht twee “kleine pleziervaartuig
en ” gebouw d, in 1916 w aren dat 10 “luxe
vaartuigen”, in 1917 “20 kleine luxe zeiljachte
n ” en in 1918 eveneens “20 kleine luxe vaartuigen”.
De “toestand d e r behoeftige klasse”
in L oosdrecht w erd in die jaren stationair genoem
d.
Na de oorlog zakte de openluchtrecreatie
als nieuw e m oto r van econom ische groei lijdelijk
in. In 1919 w erden vijf luxe vaartuigen gebouw
d, in 1921 “twee pleziervaartuigen”, in
1924 geen. V anaf 1925 ging h et ech ter w eer in
opgaande lijn. In 1926 w erden vier pleziervaartuigen
afgeleverd en stonden er aan h et
eind van h et jaar ook nog vier op stapel. In
1927 w erden e r zeven afgeleverd en w aren er
bij h et jaareinde negen in aanbouw . Na 1925
zijn er geruim e tijd geen klachten m eer over
to en em en d e arm oede. In 1928 w aren er 1600
vaarbew egingen d o o r de sluizen d e r gem eente,
“m eerendeels pleziervaartuigen”.
Groeiende Amsterdamse behoefte aan
drinkwater uit de plassen
O m streeks 1920 begon in A m sterdam de gedachte
te leven dat b in n en afzienbare tijd de
capaciteit van h et z

M «J*ÖK
«ORTENMOEF
' VVA Jy :
WWDE BUK
1® # .
fa Jj r
LOENEN
10EN06RVEÊNSE
Pt. AS
LOOSE
PLAS
NiEUWERSLUIS
1’
.OOSOR€C*VSf.
NIEUW LOOSOREE
Pi AS
*■■'
/ .r-rsg
TREKÖATEN
ie PIAS
fi’ <
SREukeiERvEENSfc PLAS
(smpUf
- -
TIENHOVI
Waterkaart Loo.sdrecht.se Plassen, ca I960.
sie van 1911 noodzakelijk vond. De gem eente
stuurde een adres aan de Koningin. D aarin w erd
gewezen op de toegenom en w erkloosheid in de
streek, h e t w egspoelen van g ro n d d o o r de watergolf
in de plassen, de hoge onderhoudskosten
aan kaden en w aterkeringen en de verw
achtingen die gewekt w aren d o o r plannen vóór
droogm aking van de (overigens n iet m et nam e
genoem de) Staatscom missie.
B innen zeer korte tijd m aakte h et adres van
K o rten h o ef adhesiebetuigingen los van zeven
andere g em eentebesturen - te w eten die van
A nkeveen, N ed erh o rst d en Berg, s-Graveland,
B reukelen-N ijenrode, B reukelen-St. Pieters,
L oosdrccht en V reeland - en drie p o ld erbesturen
- die van dit Stichts A nkeveense Polder,
de H ollands A nkeveense P older en de
I lorstei m eerpolder.7
K8 7’\ /; 15e j,g. 1997

De m inister van W aterstaat besloot tot het
inw innen van nadere adviezen. Zijn eigen
am b ten aren stelden zich pro-drooglegging
op, ook al zou d at gepaard gaan m et verlies
van viswater en natuurschoon. De m inister
van O orlog liet na twee ja a r bedenktijd w eten
dat droogm aking u it o o g p u n t van deiensie
niet wenselijk was en dat, indien dit toch
noodzakelijk w erd geacht, h et liever zolang
m ogelijk uil te stellen.
Dat uitstel w erd uiteindelijk een definitief
afstel. H et tijdperk w aarin serieus over h et inpolderen
van de O ostelijke V echtplassen gedach
t kon w orden, was verstreken. Wel zou
nog even een plan om plassen te d em pen m et
huisvuil de kop opsteken, m aar ook die d reiging
ging voorbij.' De plassen w erden recreatie-
en natuurg eb ied.
N oten
1. Archieven gemeente Loosdrecht 1592-1945, inv. nr.
195, deel 1. Dag Register of Notulen Boek van de Municipaliteit
Daarin fol. 141v.
2. Archief Gemeente Breukelen-St. Pieters (Gemeentehuis
te Breukelen). Notulen van de vergaderingen van
de gemeenteraad van Breukelen-St. Pieters van 30 oktober
1876 en 27 november 1876.
3. Archieven gemeente Loosdrecht 1592-1945 (Streekarchief,
Hilversum), inv. nr. 271, gemeenteverslagen.
4. Archief Ministerie van Waterstaat 1906-1930 (Algemeen
Rijksarchief, ’s-Gravenhage), inv. nr. 2747 en 2748.
5. A.A. Manten, 1995. Plannen tot het dempen van de
Loenderveense Plas. Vechtkroniek - Uitgave van de
Historische Kring Gemeente Loenen, nr. 4, blz. 3-14.
Literatuur
H. Kosman, Drinken uit de Plas, 1888-1988 - Honderd Jaar
Amsterdamse Piassenwaterleiding. Uitgave Gemeentewaterleidingen,
Amsterdam, 1988.
J.P. de Jeu, De veenpiassen ten oosten van de Vecht: de perikelen
rond de droogmakingsplannen. Scriptie, Universiteit
van Amsterdam, 1984.
E. J. Rinsma, De 100 lentes van de Bethune. Nederlandse
Historiën,jaargang 14 (1980), nr. 4/5, blz. 3-63.
H.W. Lintsen e.a. (Red.), Geschiedenis van de Techniek in
Nederland. De wording van een moderne samenleving
1800-1890. Walburg Pers, 1994.
F. W. Conrad (Voorzitter), Verslag aan Zijne Majesteit den
Koing, uitgebragt door de Commissie tot Onderzoek
omtrent de Droogmaking der Plassen beoosten de
Vecht, ingesteld bij ’s Konings besluit van 1Junij 1858.
’s-Gravenhage, 1860.
m M m
* > •* - 4'
w
‘m È Ê M k
w m $
'tmm
WmÊ,
. - f j
I s t e i
w m ■ m m m
LK.C.flan»
Tekening L.K.C. Prins, Boerderij aan de Loosdrechtse Plas.
TVE lïejrg. 1997 89

JACHTHAVEN
HET A N K E R
de m oo iste ja c h th a v e n v a n L o o s d re c h t
O a ra ge W . Hoveling
Nootweg 36 - 1231 CV Loosdrecht - Tel. 035-5823920
• In en verkoop automobielen nieuw en gebruikt
! • Reparatie alle merken
! • AVIA pompstation handbediend
Kroon's Verfhandel
BOOTVERVEN, TEERPRODUKTEN, ENZ.
SIKKENS DEALER
OUD-LOOSDRECHTSEDIjK 244
R.V.S. SCHROEVEN / BOUTEN
1231 NH LOOSDRECHT TABAKSARTIKELEN
TEL. 035-582 30 29
CAMPING GAS
In het Waterrijke Loosdrecht,
zfn wf Spedaist in ^ l i Y D R O C X n J T J U R ^ voor H iis en Kantoor
Dit alles gesitueerd in onze sfeervolie Bloemisterij.
ê
b to o n sa rku rat
n fy J ro c e n tru w /
Tel: 035-5821317 Tel: 035-5821317
Oude Molenmeent 5, 1231 BD Loosdrecht.
90 TVE / v jrg. I 997

nv energieproduktiebedrijf una
*»prqducent
vark
elekkiciteit
Voor inlichtingen:
afdeling In- en Externe Betrekkingen
tel. 030 2472211
Keulsekade 189, 3534 AC Utrecht
TVElSejrg. 1997 91

.
Wie op een platbodem verder wil, kan wel
een diepgaand advies gebruiken.
Ieder mens maakt plannen voor zijn
toekomst. Allemaal verschillend, gebaseerd
op de eigen situatie. Plannen die waarschijnlijk
geld kosten om ze ook echt te
realiseren.
Een gesprek met de financieel adviseur
van de Rabobank kan u hierbij behulpzaam
zijn. Hij kan u namelijk precies ver-
tellen hoe u het beste uw financiële reserves
kunt opbouwen.
Samen met u werkt hij aan een plan
waarmee u zonder financiële zorgen de
toekomst tegemoet kunt varen.
Met de financieel adviseur van de Rabobank
sta je er niet alleen voor.
Rabobank
92 TVE 15ejrg. 1997

Vliegreizen:
Naar Parijs f 30.- Rome f 162.-
Amsterdam - Vlissingen £ 11.75
(Advertentie uit “Het Vliegveld” 1934)
Ja, er is een hoop veranderd!
•uT t D
Het Vliegveld Hilversum wenst de
Historische Kring Loosdrecht veel
geluk met het 25-jarig bestaan en
hoopt het 50-jarig jubileum met u
samen te vieren!
[°XRyinöi£
boekhandel EGBERTS
BOEKEN
TIJDSCHRIFTEN
WENSKAARTEN
KANTOORARTIKELEN
CD - ROMS
VIDEO'S
(KLEUR-)FOTOKOPIEREN
OOK VOOR UW SCHOOLBOEKEN
NOOTWEG 59, LOOSDRECHT
TELEFOON 0 3 5 -5 8 2 5 6 1 7
Egt W aar
Exclusieve kado’s,
woon- en tuindecoraties
vindt u bij
Egt Waar
waar?
Oud-Loosdrechtsedijk 184
1231 NG LOOSDRECHT
tel. (035) 582 4741
Open:
woensdag t/m vrijdag
10.30-18.00
zaterdag 10.30-17.00
zondag 13.00-17.00
Egt Waar
I'VE I V //£'. 1997 93

Waterwinning uit de Loenderveense Plas
H. Kosman, bewerkingJ. Mol
Het onderstaande artikel is, met toestemming van Gemeentewaterleidingen
te Amsterdam, gebaseerd op het
boek “Drinken uit de Plas, 1888-1988 Honderd jaar
Amsterdamse Piassenwaterleiding”, geschreven doorH.
Kosman en in 1988 te Amsterdam uitgegeven.
L oosdrecht, eens de ’w atertu in ’ van N ederland,
is d at al lang niet m eer. De plassen h eb ­
b en veel van h u n schoonheid verloren. De
oevers zijn bijna alle bebouw d, h e t w ater is vervuild.
H eel anders ligt dit bij de L oenderv eense
Plas. De oevers zijn nog o n g erept en h et gebied
is n iet opengesteld voor recreatie. A an de
noordzijde w ordt de L oenderveense Plas begrensd
d o o r de L am bertszkade, die lo opt van
de H o rndijk n aar O udover en alleen voor voetgangers
en fietsers toegankelijk is. De w eldadige
rust van deze plas valt op. S chitterend is het
uitzicht vanaf de L am berstzkade op de kerktoren
en de twee m olens van L oenen m et op de
voorgrond tientallen aalscholvers op palen.
D at de L oenderveense Plas tot nu toe zo ong
erept is gebleven, is te d anken aan een sam
enloop van om standigheden w aardoor de
plas m om enteel dienst d o et als w aterreservoir
m et natuurlijke zuivering voor G em eentew a-
terleidingen A m sterdam .
Ontstaan van de plassen
lie t huidige landschap in h et veenplassengebied
is ontstaan d o o r m enselijk ingrijpen.
D oor verbinding van zoetw aterplassen was
h ier in de loop d e r eeuw en een hoogveengebied
ontstaan. Ten oosten van de Vecht kon
... ^
pss:
Vl:
I » ;
Loenderveense Plas, ca 1990.
94 TV E 15e jrg. 1997

*» «,»* * t*
r r i j i
| «ter O VKN * * * * * * *
..irlfti
• V ^
>*****%•«
nty
* ÉSi / / ) / /«i
; ƒ ~
U O m S e F -
^ - - f c r *
jt

gels bij het vervenen zijn er toch, door
’qualijk venen’ en afslag, grote waterplassen
ontstaan. Ook de Loenderveense Plas is op
deze wijze ontstaan.
Dempingsdreiging
O m dat de mens altijd weer nieuwe bestemmingen
zoekt voor onbebouwde gebieden en
plassen zijn er verschillende keren dempingsplannen
gelanceerd. Al in 1860 had een
staatscommissie droogm aking van de plassen
ten oosten van de Vecht aanbevolen. O m dat
deze echter deel uitm aakten van de Hollandse
waterlinie ging dat toen niet door. In 1907
pleitte ingenieur O breen, dijkgraaf van de
Horsterm eerpolder, opnieuw voor droogm a­
king van alle plassen. Volgens hem zou “de geheele
Vechtstreek, eenmaal drooggemaakt,
zoowel in economischen, als in hygiënischen
zin van den nacht in den dag treden.”
In 1911 kwam er opnieuw een staatscommissie,
die pas in 1920 verslag uitbracht. Hoewel
m en er geen rechtstreekse voordelen inzag,
adviseerde men toch over te gaan tot
droogmaking. H et advies werd niet opgevolgd;
de Horstermeer- en de Bethunepolder,
die eind negentiende eeuw wel waren drooggemaakt,
werden niet als gunstige voorbeelden
beschouwd.
In 1927 doem de er een nieuwe bedreiging
op voor de Loenderveense Plas door de dempingsplannen
van de industrieel J.W. Bronwasser,
die 164 van de 500 hectare plas had gekocht
om vol te storten met afval van de grote
steden. Tegen deze plannen kwamen organisaties
van natuurvrienden in het geweer. De
strijd tussen de voor- en tegenstanders van het
dem pen werd in de kranten op rijm gevoerd
(zie artikel Plannen tot dempen van de Oostervechtplassen
door dr A.A. M anten).
Door het vele rum oer achtte het provinciaal
bestuur van Utrecht behoud van de Loenderveense
Plas uit oogpunt van bewaring van natuurschoon
van algemeen belang. H et Waterschap
Loenderveen kreeg de vereiste goedkeuring
voor de dempingsconcessies niet. De
gem eente Loosdrecht maakte bekend geen
gemeentelijk bezit te zullen verkopen, terwijl
burgem eester en wethouders van Hilversum
zich uitdrukkelijk uitspraken tegen elke poging
tot dem pen. Deze ontwikkelingen hebben
er wel toe geleid dat de Loosdrechtse
Plassen zijn blijven bestaan, m aar van het behoud
van het natuurschoon is weinig terechtgekomen,
de Loenderveense Plas uitgezonderd.
O f dit altijd zo zal blijven is de vraag. Enu
^
^
■. f .
955*
OST’ -■''
S e M ^ X l - Ï - D A M h r t |«W « u ©**fe*TTtt m « W n la » .r * M 4.J, De stad Amsterdam anno 1342.
96 TVl- Prji%. IW 7

Hat U
Amsterdam
D iem ea
Maiden
>*r»eei
ÜVeeep
A m sttt
t G«i»
Nmiferilj»
MfMVMÉt
Het plan van 'I'. Smet voor een leiding van de Vecht naar een fontein hij hel Stadhuis te Amsterdam, 1660.
kele jaren geleden nog zijn er w eer ideeën geo
p p erd om een deel van de oever langs de
V eendijk te bebouw en en ’eilan d en ’ aan te
leggen voor casino’s, een zw em paradijs en
p ark eerterrein en .
Tot nu toe ligt de plas er nog steeds vrij o n ­
gerep t bij. En d at heeft vooral te m aken m et
de geschiedenis van de drinkw atervoorziening
van A m sterdam .
Rondom water en toch dorst
H oewel tw eederde van de aarde m et w ater bedekt
is, is zoet w ater toch schaars. Van de 1370
m iljoen kubieke kilom eter w ater op aarde bestaat
slechts neg en m iljoen kubieke kilom eter
uit zoet w ater en daarvan is m aar n e t de helft
voor de m ens bereikbaar. O ok N ederland
heeft gebieden waar drinkw ater schaars is. Zo
kam pte A m sterdam sinds de m iddeleeuw en
m et een n ijp en d drinkw aterprobleem . Amsterdam
is ontstaan aan de oostelijke oever
van de A m stel w aar ro n d 1270 een dam in de
rivier w erd gelegd. De dam b escherm de h et
achterland tegen opstuw end w ater uit de Zuiderzee.
Ten n o o rd en van de dam was h et water
zout, ten zuiden ervan zoet. D aar p u tten
de A m sterdam m ers h u n drinkw ater u it de
Amstel. Lange tijd ging dat goed, m aar d o o r
liet storten van afval in de grachten vervuilde
h et w ater zo dat de bierbrouw ers in 1480 besloten
w ater m et schuiten uit de H aarlem m erm
eer te laten kom en. O ndanks strenge straffen
op grachtenvervuiling en de uitvaardiging
in 1530 van een strenge keur voor h et “suyverh
o u d en van het costelijcke stadsw ater” verbeterde
de situatie niet erg. D at blijkt u it h et feit
dat keizer Karel V in 1540 zijn periodieke
audiënties afbrak en verder in H aarlem hield
“om te b eh o eden die gezondheyt van Syne
Majesteyt ende d en geenen die hem volgen
en d e w ater drilleken willen, 't welck t’A m sterdam
nyet en d o ech t (niet deu g t - redactie),
en d e veel sieck, ja de doed t d rineken souden
m o g en .” H et stadsbestuur ging vervolgens in
1541 toezicht u ito efen en op de invoer van
drinkw ater. Alle w aterhalers m oesten h e t water
innem en bij het Huis te A bcoude w aar ze
als bewijs een loodje kregen. Z o n d er /o 'n
loodje m ochten de portiers van de Reguliersp
o o rt geen w aterschuit b in n en laten kom en.
Toch bleef A m sterdam nog drie eeuw en na
keizer Kareis uitspraak w orstelen m et een ge-
TVE He jig. 1997 97

ek aan goed drinkwater, waardoor vaak cholera-
en tyfusepidemieën uitbraken. En dat in
een door water om ringde stad, grenzend aan
een gebied dat Waterland heet! Dat de vele
epidem ieën een gevolg waren van verontreinigd
drinkwater werd pas in de negentiende
eeuw onderkend.
Plannen voor waterleidingen
O m dat de bevolking van de stad alsmaar toenam,
moest men steeds m eer water per schuit
aanvoeren, onder andere uit de Vecht en het
Gein. Tussen 1624 en 1687 zijn er wel veel
plannen gem aakt om water van de Vecht via
een buisleiding naar de stad te leiden, maar
geen van die plannen is uitgevoerd, waarschijnlijk
door de hoge kosten. In een van de
plannen werden de kosten geraam d op twee
miljoen gulden, een enorm bedrag voor die
tijd. Ook geen van de plannen uit de achttiende
eeuw werd verwezenlijkt.
O m dat Napoleon, die in 1811 de hoofdstad
van het bij Frankrijk ingelijfde Nederland bezocht,
de benarde drinkwatersituatie van Amsterdam,
“de derde stad van zijn keizerrijk”,
onwaardig vond, kreeg een commissie van
deskundigen de opdracht een plan uit te werken
voor de aanvoer van Vechtwater door in
aquaducten gelegde stalen buizen. Door de
noodlottige veldtocht naar Rusland kwam ook
hier niets van terecht. Een in 1816 door Cornells
Lanckamp ingediend plan om water op
te pom pen uit de duinen bij Santpoort en
door houten buizen naar Amsterdam te voeren
werd afgewezen. In 1845 diende ingenieur
C.D. Vaillant zowel een plan in voor een
Vechtwaterleiding als een plan voor een buizennet
vanuit de K ennem er Duinen. Voor dit
laatste plan werden geldschieters gevonden
en in 1851 werd de N.V. Duinwater Maatschappij
opgericht. O p 6 ju n i 1853 spoot het
eerste duinwater uit een fontein aan de Amsterdamse
Willemspoort.
O m dat de Amsterdamse bevolking snel
groeide, kon de Duinwater Maatschappij niet
voldoende water leveren. In 1881 waren de
problem en zo groot geworden dat het stadsbestuur
de stadsingenieur J.G. van Niftrik opdracht
gaf een “hoogdruk Drink- en Werkwaterleiding”
te ontwerpen van de Vecht naar
ipsasai1;
' ■ '"TT;
5 ” I
■p w mmym m
f— P » 1
'(r -,
*
Boven: De twee putdeksels, LINKS voor VECHTwater
(schoonmaken), RECHTS voor DUINwater (drinkwater).
Amsterdam. Na veel strubbelingen kon de
door de Duinwater Maatschappij aangelegde
Vechtwaterleiding op 1 mei 1888 in gebruik
worden genom en. H et pom pstation m et watertoren
werd te Weesperkarspel gebouwd
om dat daar een hooggelegen zandrug tem idden
van veengronden een goed bouwterrein
opleverde. Van het innam epunt te Niglevecht
stroom de het water onder natuurlijk verval
naar Weesperkarspel, vanwaaruit het doorgepompt
werd naar Amsterdam. O m dat de Ge-
98 TVE 15e jrg. 1997

zondheidscom m issie ech te r had uitgesproken
dat de V echt als drinkw aterbron ongeschikt
was, w erd h e t w ater in de stad via een apart
buizennet gedistribueerd als 'spoel- en industriew
ater’.
G em eentelijke waterleidingen
O m d at de D uinw ater M aatschappij technische
problem en ondervond bij de levering
van drinkw ater aan de tot m eer dan 400.000
inw oners gegroeide hoofdstad w erd in 1889
in de gem eenteraad gepleit voor een gem eentelijk
w aterleidingbedrijf. Na het nem en van
vele hobbels kwam dat er ook en op 30 april
1896 w erden de Duin- en V echtw aterleiding
m et alle to eb eh o ren voor twaalf m iljoen gulden
overgedragen aan h et nieuw e bedrijf, de
G em eentelijke W aterleidingen.
E r was echte r nog geen oplossing gevonden
voor de slechte kwaliteit van h et Vechtwater.
H et zoutgehalte nam toe w aardoor het ook
ongeschikt w erd als voedingw ater voor de industrie.
De chloriden in het zout tasten nam e­
lijk de pijpen van de stoom ketels aan. E en o p ­
lossing w erd gevonden d o o r w ater uit het tussen
1889 en 1893 gegraven M erw edekanaal te
betrekken. O m dat dit kanaal een van E uropa's
drukst bevaren binnenvaartroutes werd,
w aarop bovendien veel afvalwater d o o r de steden
werd geloosd, vervuilde ook dit w ater zo
sterk dat m en opnieuw op zoek ging n aar een
betere w aterbron.
O p zoek naar een betere waterbron
De verzilting van h et M erw edekanaal was voor
de d irectie van G em eentew aterleid in g en
(ro n d de eeuwwisseling is deze naam in de
plaats gekom en van G em eentelijke W aterleidingen)
aanleiding om in 1921 contact op te
nem en m et de d irecteu r van Rijkswaterstaat.
E r w erden niet alleen w aterm onsters genom
en u it h e t M erw edekanaal en zijn voedingsbron,
de I.ek, m aar ook uit de L oosdrechtse
Plassen, de L oenderveensc Plas en zelfs de
Inrichting van de Waterleidingplas, ca 1955.
I'VE Hejrg. I ‘EI? 99

Luchtfoto Loosdrechtse Plas met
fpllpl rechts het wa teil ei dingka n a a I.
■
SI .
•** .
& •
r% m§ m t£M i
• • • '
• • -
& £ £ :• "
»-•* * -•>••••••
Bethunepolder, een in 1880 drooggemalen
veenpias die ten zuiden van de Loosdrechtse
Plassen ligt. Deze droogm aking is echter geen
succes geweest want door de poreuze zandondergrond
welt zo’n grote hoeveelheid water
op dat per dag 100.000 kubieke m eter water
uitgemalen m oet worden. Dat is vijftien maal
de neerslag in de polder! Veel kwelwater komt
uit de Loosdrechtse Plassen. Het onderzoek
naar de plassen en de Bethune werd in de
tweede helft van de jaren twintig opgevoerd
en leverde veelbelovende resultaten op.
In 1928 werd ook op grote schaal de waterkwaliteit
van de Rijn en de Waal onderzocht.
O m dat het water van het Merwedekanaal te
zout bleef en steeds m eer zwevend slib ging
bevatten, werd de keuze voor een nieuwe waterbron
steeds urgenter.
In 1925 had de directie van Gemeentewaterleidingen
h et provinciaal bestuur van
U trecht en het Grootwaterschap Beoosten de
Vecht gepolst om te zijner tijd een regeling te
treffen voor het gebruik van de plassen als
drinkwaterbron. Maar ook anderen hadden
hun oog laten vallen op de Loenderveense
Plas, zoals Bronwasser die, reeds eerder vermeld,
in 1927 het plan opvatte om de Plas te
dem pen met vuilnis uit de grote steden.
#*4as
Bij de beslissing de Loenderveense Plas niet
te dem pen speelde naast natuurbehoud ook
de sinds 1925 bekende plannen van Amsterdam
voor het winnen van drinkwater uit deze
plas een doorslaggevende rol.
Piassenplan
In 1929 kwant Gemeentewaterleidingen met
een klein en een groot plassenplan. Het kleine
plan voorzag in de onttrekking van zes miljoen
kubieke m eter water per jaar, het grote
in dertig miljoen. In beide gevallen zouden de
Loosdrechtse Plassen en Loenderveense Plas
de functie krijgen van opslagreservoir voor
ruwwaler (onbehandeld drinkwater - redactie)
en worden aangevuld m et water uit de
Bethunepolder. Zonodig zouden de plassen
op peil worden gehouden door het inlaten
van water uit de Vecht of het Merwedekanaal.
Na onderhandelingen tussen Amsterdam en
het Grootwaterschap Beoosten de Vecht, de
waterschappen van Breukeleveen, Tienhoven,
Loenderveen en de Bethune en het gem eentebestuur
van Loosdrecht werd op 25 juni
1930 het Piassencontract getekend, dat garandeerde
dat geen van de betrokkenen nadeel
100 TVE I v /ȣ. / 997

zou ondervinden van de onttrekking van water
aan de L oosdrechtse Plassen. A m sterdam
was al in 192'.) beg o n n en m et de uitvoering
van het grote piassenplan, w aarvoor o n d e r and
ere aan de L oenderveense Plas een pom pstation
gebouw d werd m et een leiding naar
W eesperkarspel. Deze Plas was afgesloten voor
de scheepvaart en d aard o o r uiterm ate geschikt
om als inlaatp u n t te d ienen. In februari
1932 kwam de installatie in b edrijf en de overgang
van V echtw aterleiding n aar Piassenwaterleiding
betekende het einde van h et zoulprobleem
voor de A m sterdam se w atervoorziening.
In d at jaar bedroeg de w aterleverantie
van W eesperkarspel aan de ruim 760.000 inw
oners van A m sterdam m eer dan elf m iljoen
kubieke m eter. H ierm ee nam de Piassenwaterleiding
bijna een d erd e van de A m sterdam ­
se w atervoorziening en een kwart van het
drinkw ater voor zijn rekening.
M et de vervanging van V echtw ater d o o r Piassenw
ater had de gem eente A m sterdam er op
gro n d van h et Piassencontract een om vangrijke
taak bijgekregen: de kw aliteitsbewaking van
de nieuwe bron. Sinds 1990 is G em eentew aterlcidingen
behalve w aterleverancier ook beh
eerd e r en exploitant van een g root aantal gem
alen, sluizen, duikers, dijken en w aterkeringen
die handhaving van h et w aterpeil in het
L oosdrechtse gebied verzekeren.
Uitbreiding Piassenwaterleiding
In de oorlogsjaren heeft G em eentew aterleidingen
m et kunst en vliegwerk de w atertoevoer
gaande k u n n en h o u d en . D oor de inundaties
in 1939 en 1945 kwam vervuild Vechtw
ater in de plassen. De oplossing werd gevond
en d o o r w eer w ater uit h et M erw edekanaal
te betrekken.
Na de oorlog w erkte G em eentew aterleidingen
verder aan h et uitb reiden en verbeteren
van de Plassen w aterleiding. In 1948 kwam er
een plan om een deel van de L oenderveense
Plas uit te diep en en d o o r een om dijking af te
scheiden om h e t w ater te bescherm en tegen
v ero n trein ig in g en uit de om geving. Deze
nieuw e W aterleidingplas zou d o o r een kanaal
rechtstreeks w orden v erbonden m et het gemaal
in de B ethunepolder. In 1957 w erden
deze 123 hectare grote en acht m eter diepe
W aterleidingplas en het bijb eh o ren d e W aterleidingkanaal
in gebruik genom en. Dat was
precies op tijd, w ant de Piassenw aterleiding
w erd steeds belangrijker voor A m sterdam . Al
in 1956 w erd, via h et in 1954 vernieuw de
pom pstation te W eesperkarspel, een recordhoeveelheid
w ater geleverd van bijna 25 miljoen
kubieke m eter, voor h et eerst m eer dan
de helft van de totale w aterbehoefte van de
hooldstad. D oor diverse oorzaken kon er in
de navolgende ja re n veel m in d er drinkw ater
w orden geproduceerd.
O ndanks de isolatie van de ruw w aterbron
bleef m en m et problem en kam pen. D o o re e n
hoog fosfaatgehalte van het w ater uit de Béth
u n e steeg de algengroei in de W aterleidingplas,
w aardoor de filters steeds vaker gereinigd
m oesten w orden. D oor aanvulling m et
slecht V echtw ater vervuilden de L oosdrechtse
Plassen steeds m eer. Tussen 1958 en 1971 werden
vele proeven gedaan om de kwaliteit van
het w ater te v erbeteren en de algen te bestrijden.
O m dat ook de w aterlevering d o o r alle
p roblem en was teruggelopen tot circa twintig
m iljoen kubieke m eter p e r jaar, w erd besloten
een nieuw b edrijf voor de Piassenw aterleiding
te bouw en voor een efficiëntere w aterbehandeling
en m et een gro tere capaciteit.
In okto b er 197.3 werd de eerste paal geslagen
en op 7 februari 1977 w erden de nieuw e
installaties te I.oenen en W eesperkarspel in
gebruik genom en. D oor de vergrote capaciteit
was aanvulling m et nog m eer piassenw ater
nodig. O m d at de V echt nog steeds m eer vervuild
was dan h e t A m sterdam -R ijnkanaal werd
een transportleiding n aar dit kanaal aangelegd.
O m de L oosdrechtse Plassen van goed
w ater te k u n n en voorzien m oest h et kanaalwater
wel eerst gezuiverd w orden. In 1983 kwam
h et inlaatpom pstation voor h et A m sterdam -
R ijnkanaal in bedrijf. De jaarcapaciteit van de
W aterleidingplas kon d aard o o r w orden opgevoerd
tot 31 m iljoen kubieke m eter drinkw a­
ter.
Nieuwe plannen
O m d at h e t drinkw aterverbruik nog steeds
stijgt, is G em eentew aterleidingen al w eer bezig
m et nieuw e p lan n en om de capaciteit te
vergroten wat, o n d e r an d ere de realisatie van
TVE 15e jrg. 1997

toekomstige situatie
Uitslagwater van de polder
gebruikt voor de drink
watervoorziening
i
i
Grotendeels water, geen
(directe) functie voor de
drinkwatervoorziening
loenen
(Reservoir) ten
behoeve van de
drinkwatervoorziening
x
Windmolen
assen
Gemaal/'pompstation
Breukel
N.fl.P. -4.00 ra
Maarssen
een tweede W aterleidingplas in de Loenderveense
Plas inhoudt. In 1994 is hierover een
rapport verschenen en in 1996 is de Milieu Effecten
Rapportage (MER) afgerond. Er is een
voorkeursalternatief ontwikkeld dat rekening
houdt m et de aspecten: natuurontwikkeling,
winning van zand, het maken van een depot
voor m eerm olm , het uitzicht op de plas en de
kosten.
Als deze plannen gerealiseerd worden zal
de gehele Loenderveense Plas nog lange tijd
zijn weldadige rust behouden.
Bronnen
Toekomstige situatie waarbij
al hel water u it de Béthunepolder
naar de eerste
én de tweede waterleidingplas
wordt gepompt.
H. Kosman, Drinken uit de Plas, 1888-1988 Honderd jaar Amsterdamse
Piassenwaterleiding. (Amsterdam 1988, Stadsdrukkerij
Amsterdam)
A. van Duinen, De archeologie van de Loenderveenseplas, (Amsterdam
1994, Gemeentewaterleidingen Afdeling Natuur
en Terreinbeheer)
102 I'VE 15e jrg. 1997

De buitenplaats E ikenrode
( ‘het Bos van H acke’) te Loosdrecht Piet Bakker
Bescherm de buitenplaats
De buitenplaats E ikenrode ligt in de bebouw ­
de kom van Nieuvv-1 .oosdrecht tussen het gem
eentehuis en de Sypekerk. H et com plex
w ordt om sloten d o o r het Sint-A nnepad, de
E m tinckhof, het zogenaam de Zwarte Pad en
de Nieuw I.oosdrechtsedijk. T er plaatse is het
terrein beter bek en d als 'h et Bos van H acke”.
H et in h et bos gelegen landhuis bezat reeds
de status van rijksm onum ent. In 1996 zijn de
overige gebouw en en het park aangew ezen als
bescherm d rijksm onum ent. Dankzij de inzet
van de Rijksdienst voor de M onum entenzorg,
de Stichting H istorisch G oed L oosdrecht en
de H istorische Kring L oosdrecht is nu de buitenplaats
in zijn geheel bescherm d. A rchitect
P.D. van Vliet en o n d erg etek en d e adviseerden
de plaatselijke organisaties. Dit leidde tot het
opstellen van een toekom stvisie op de b u iten ­
plaats, die d o o r de Stichting I listorisch G oed
L oosdrecht g ep resen teerd w erd aan de gem
eenteraad en een g root aantal belangstellenden
uit de plaatselijke bevolking.
De Stichting H istorisch G oed L oosdrecht
stelt zich o n d erm eer ten doel cultuurhistorisch
belangrijke goed eren in L oosdrecht te
beh o u d en .
In de visie w ordt een beeld geschetst van de
w aarde van E ikenrode, de k n elp u n ten , de gew
enste eindsituatie en de activiteiten die nodig
zijn om die te bereiken. In een plan van aanpak
zijn deze activiteiten uitgesplitst in een
deelplan voor de gebouw en, een landschapsplan
en een n atu u rb eh eerp lan . D aarnaast zijn
m aatregelen nodig in h et kader van de w aterhuishouding
en h et recreatieve gebruik (ontsluiting)
. U iteindelijk zal dit m oeten leiden tot
een integraal b eh eerp lan voor het gebied. P er
deelplan w ordt aangegeven welke partij voor
de uitvoering ingeschakeld zou k u n n en wand
en en welke p lanning m ogelijk g eh an teerd
zou k u n n en w orden. Voor h et hele plan is een
financiële onderbouw ing opgestelcl.
A chtereenvolgens is h et buiten d o o r vier geiteraties
van de fam ilie H acke van M ijnden bew
oond geweest. In 1975 h eelt de fam ilie haar
landgoed verkocht aan BV G oördinatiebouw
te N aarden, m et uitzondering van de grafkapel
die in 1992 is overgedragen aan de Stichting
H istorisch Cioed L oosdrecht. O p de aan
h et parkbos grenzende w eilanden, die tot het
landgoed b eh o o rd en , heeft B ouw m aatschappij
Verwelius te H uizen w oningbouw uitgevoerd.
De g em eente L oosdrecht w erd in 1994
eigenaresse van h e t resterende gedeelte van
h et landgoed.
U itgangspunt is d at de buitenplaats E ikenrode
na m eer dan 20 jaar ernstige verw aarlozing
nog steeds zeer de m oeite w aard is in cu ltu u r­
historisch en natuurw etenschappelijk opzicht.
In cultuurhistorisch opzicht is het vroegere
b u iten van de fam ilie H acke van M ijnden zelfs
van nationale betekenis. D oor het nem en van
m aatregelen, gebaseerd op een goed doordacht
plan, is h et m ogelijk de belangrijkste
w aarden te herstellen.
H uidige situatie
1let gehele com plex m aakt thans een verpaup
erd e indruk. Een duidelijke visie op de toekom
stige functie van de diverse gebouw en en
h et b eh eer van het park ontbreekt. Sinds 1975
zijn de gebouw en en h et bos d o o r de vorige
eigenaar verw aarloosd. D oordat er geen toezicht
was zijn delen van h et terrein aan vandalisme
ten prooi gevallen. Zowel h et landhuis
als h et koetshuis verkeren bouw kundig in
slechte staat; een deel van h et landhuis is zelfs
ingestort. O ok de grafkapel heeft ernstig geleden
van inbraak en vandalism e. De ijskelder is
in 1975 m et zand dichtgegooid. Zelfs de klinkers
van een deel van de oprijlaan zijn verdwenen.
H et bos v ertoont vele tekenen van achter-
TVE 15ejrg. 1997 103

I
7
Voorzijde van de buitenplaats, ca 1958.
stallig o n d erh o u d . D oor storm en om gew aaide
bom en zijn n o oit opgeruim d. Een deel van de
w andelpaden is d o o r gebrek aan o n d e rh o u d
verdw enen. Vele g ro ep en struiken en bom en
zijn te sterk uitgegroeid (o.a. alle rhododend
ro n g ro ep en ). Plaatselijk is een alles overw
oekerende begroeiing van esdoorn, am erikaanse
vogelkers en hulst ontstaan. Enige
zichtassen zijn dichtgegroeid. De gazons zijn
reeds vele ja re n niet gem aaid, w aardoor de
bloem enrijkdom is verdw enen en de vegetatie
sterk is verruigd. De vijvers en enkele sloten
zijn gedeeltelijk dichtgeslibd m et blad. O p
hellende gedeelten (op de ijsberg en langs de
slingervijver) is plaatselijk erosie o pgetreden.
De familie Hacke van Mijnden
_________
H et landhuis is gebouw d in 1845-1846 in o p ­
d rach t van d r ja n C onrad H acke (1814-1873).
D aarna w oonden er: C onrad Jan H acke van
M ijnden (1847-1924), die b urgem eester van
L oosdrecht was, Ja n Elias H acke van M ijnden
(1888-1969), die van ca. 1910 tot 1914 in Heidelberg
bosbouw stu d eerd e en zestien orchidceënkassen
o p E ikenrode bouw de, en R.
Feenstra die gehuw d was m et de jo n g ste dochter
van Jan Elias.
Jan C onrad H acke stam de uit een Duitse familie;
hij was de zoon van een p redikant die in
B urgsteinfurt geboren was. D oor zijn huwelijk
m et de g efo rtu n eerd e jkvr. J.C.S. Elias o n t­
stond een connectie m et de tegenover Eikenrode
gelegen buitenplaats N ooit G edacht. In
de fam ilie van jkvr. Elias kom en ook de nam
en G eelvinck, Alewijn en Van de Poll voor.
Tevens was er een connectie m et huize Bouwzicht,
dat stond op de plaats w aar nu h et zusterhuis
van de B eukenhof staat. Zowel N ooit
G edacht als Bouwzicht zijn later eigendom geweest
van de fam ilie H acke. Ja n C onrad w oonde
op Bouwzicht voordat E ikenrode w erd gebouw
d en hij trok er zich w eer terug na h et
huwelijk van zijn zoon. Dooi het hoog o p ­
gaande geboom te vorm en deze drie aan elkaar
gren zen d e voorm alige buitens in landschappelijk
opzicht nog steeds een opvallend
en sam en h an g en d geheel in de bebouw de
kom van L oosdrecht.
104 'I'VE I 5e jrg. 1997

De eerste steen van het landhuis werd op 1I
m aart 1845 gelegd d o o r jkvr.J.C.S. Elias; h et h u ­
welijk vond plaats op 13 m aart 1845. O p 1 novem
ber 1846 was de bouw van het huis voltooid.
In 1856 koopt Jan C onrad H acke de am bachtsheerlijkheid
van M ijnden en de beide Loosd
rech ten . Sindsdien noem t hij zich H acke van
M ijnden. Tot de aan de am bachtsheerlijkheid
verbonden rechten b e h o o rd en tolheffingen,
de b enoem ing van p red ik an ten en am btenaren,
twee banken in de kerk en viswater in de
Vecht. Tot de plichten b e h o o rd en bestuurlijke
taken, o.a. h et h o u d en van rechtspraak.
Jan C onrad H acke was d o cto r in de letteren.
Hij had een grote liefde voor Italië en bew
ondering voor D ante. Hij m aakte lange reizen
n aar Italië (o.a. een studiereis in 1835) en
verrichtte in 1854/1855 kunstaankopen in Italië
ter verfraaiing van E ikenrode. Hij had een
verzam elingen schilderijen u it de oud-Italiaanse
school. Zijn vrouw kocht veel antiek in
N ederland.
Jan C onrad H acke nodigde in de theekoepel
(Turkse tent) zijn literaire vriendenkring
uit en trok zich h ier teru g om te w erken aan
zijn vertaling van D an te’s Divina C om m edia.
Hij was op aansporing van J.L. ten Kate beg
o n n en m et deze vertaling. H et werk is uitgegeven
in drie delen en geïllustreerd m et h o u t­
gravures van Gustave D oré.
Tot zijn gasten b eh o o rd en o.a. de rom ansch
rijfster G c c rtru id a (T ruitje) B osboom -
Toussaint en h aar echtgenoot de schilder Johannes
B osboom (die veel in L oosdrecht
schilderde; H aagse School), Nicolaas Beets,
E.J. Potgieter, prof. D o n d ers (oogarts te
U trecht), m r G. van T ienhoven (burgem eester
van A m sterdam , was gehuw d m et de d o ch ­
ter van J.C. H acke) en de Italiaanse kolonel
C.A. Vecchi (letterkundige en adjudant van
G aribaldi). Truitje Bosboom -Toussaint karakteriseerde
E ikenrode als "een allerheerlijkst
aangelegd b u iten ”.
In 1860 w erd in het park een eigen grafkapel
gebouw d; de laatste H acke is h ier in 1969 bijgezet.
H et “begrafenispad”, w aarover de familieleden
hun laatste gang m aakten, liep vanaf
h et huis via de oranjerie langs de n o o rd rand
van het park in oostelijke richting n aar de
grafkapel.
y m
* W ”
&.-V 1
• •
i :
WÊÊÊ
Ajb. 2. De ruin de Nieuw Loosdrechtsedijk gelegen Turkse
tent is in 1930 afgebroken. De verticale banen van het
tentdoek waren afwisselend oud rose en witgekleurd.
Cultuurhistorische waarde
L andhuis en park zijn als eenheid ontw orpen,
m ogelijk d o o r de befaam de J.D. Z ocher jr.,
die zowel arch itect als landschapsarchitect
was. Z ekerheid bestaat hierover niet d aar er
geen tek en in g en zijn teruggevonden. Mevrouw
E.D.M . Plooij-C uipers, a c h te rk le in ­
d o ch ter van (tin C onrad Hacke, schreef in
1990 een artikel m et de titel “H erinneringen
aan E ikenrode”. Zij verm eldt in dit artikel uitdrukkelijk:
“H et park w erd d o o r de tuinarchitect
Z ocher ontw orpen." H et landhuis vertoont
een opvallende gelijkenis m et h et landhuis
M olenbosch in Zeist, dat tussen 1836 en
1838 d o o r J.D . Z ocher jr. w erd gebouw d, en
een presentatietekening van een klein landhuis
o f villa in neoclassicisische stijl uit h et archief
van J.D. Z ocher jr. Volgens de eerste
steen was de “bouw m eester” J. Streefkerk. Verm
oedelijk slaat deze aan duiding op de aan n e­
mer, h e t tim m erbedrijf Streefkerk, d at ja re n ­
lang in L oosdrecht gevestigd was. De hypothesen
dat h et landhuis een kopie zou zijn van
een huis dat J.C. H acke op een van zijn reizen
TVE 15e jrg. 1997
105

,-i.A - i f i ' * ' V 'i
"V.-
Grajkapel op Eikenrode.
it-...*
riiafejj
v- . r1/ r ?#1 y & i **l*
. ; ■ ? » • • • • 1
in Italië had gezien dan wel van een afbeelding
in een Italiaans o f A m erikaans tijdschrift
zijn niet bevestigd.
Behalve h et landhuis w aren op de b u iten ­
plaats de volgende bouw w erken aanwezig:
oranjerie (vóór 1871 uitgebreid m et koetshuis,
koetsiersw oning, paardenstal en m achinekam
er), theekoepel (Turkse ten t), m oestuin
m et zestien kassen en tuinm uur, enige
bruggen, grafkapel, ijskelder annex wijnkelder,
tuinm answ oning, boerderij, diverse m arm
eren b eelden en tuinvazen die U acke in Italië
had gekocht en een fontein m et beeld engroep.
C urieus was de luchtw achttoren, die na
1950 op E ikenrode gebouw d is in h et kader
van de K oude O orlog. Deze van geprefabric
e erd e b e to n n e n raatb o u w -elem en ten gebouw
de toren fungeerde als w aarnem ingspost
voor laagvliegende vliegtuigen u it h et oosten.
In 1964 w erd de to ren afgebroken.
M etuitzonderingvan hetlandhuis, o ran jerie/
koetshuis en fam iliegrafkapel zijn alle bouw ­
w erken verdw enen. H et m arm eren C hristusbeeld
is in 1984 uit de grafkapel overgebracht
n aar de oud-katholieke kerk te H ilversum .
Het park bezit een verrassende stru ctu u r en
vele bijzondere oude bom en. De aanleg wijst
op een m eesterhand. H et park is in h et m idden
van de 19e eeuw aangelegd in landschapsstijl.
H et rechthoekige landhuis ligt
centraal in hel park: o ran jerie/k o etsh u is en
grafkapel liggen terzijde. Zowel aan de voorals
aan de achterzijde van het landhuis liggen
o p en ruim ten die d o o r coulissen zijn om geven.
Aan de voorzijde (westzijde) bestaat de
o p en ruim te uit een glooiend gazon m et een
kleine ronde vijver. De open ruim te aan de
achterzijde (oostzijde) bestaat uit een grote
slingervijver m et eilandje, die aan de oostzijde
w ordt begrensd d o o r twee heuvels. In de bij
de grafkapel gelegen heuvel bevindt zich een
ijskelder. Ten n o o rd en van de ijskelder ligt
een derd e kleine ro n d e vijver. De coulissen
bestaan uit g ro ep en rh o d o d en d ro n en coniferen.
Een d erde, d o o r loofbom en begrensde
o p en ruim te ligt aan de zuidzijde van het huis.
Deze ligt in h et verlengde van de B rem laan in
de aan grenzende nieuwbouw. O ver alle drie
genoem de o p en ruim ten lopen zichtlijnen.
B ovendien was e r een zichtas in noordw estelijke
richting n aar de oranjerie.
De h o o fd in g an g vanaf de N ieuw Loosdrechtsedijk
bestaat uit een slingerende oprijlaan.
V anaf de ingang kon m en langs een
g roep eiken en een m ajestueuze g roep van vijf
bru in e beuken over hel gazon m et de kleine
ro n d e vijver kijkend m eteen de voorgevel van
h et huis zien. T hans is deze zichtlijn dichtgegroeid.
De m et klinkers bestrate oprijlaan bevatte
een lus: hierover konden de koetsen
voorrijden. Van h et zuidelijk deel van de lus
zijn de klinkers na 1975 verdw enen, w aardoor
h et pad vrijwel o n begaanbaar is gew orden.
De lanen bestaan uit zom ereik, beuk en linde.
O pvallend is een slingerende beukenlaan die
vanaf de hoofdingang d o o r h et bos in de richting
van h et huis loopt. Bij een grote groep
van ach t linden aan de zuidwestzijde van h et
huis kom t deze beukenlaan sam en m et de zuidelijke
lus van de oprijlaan en een recht eikenlaantje
dat afbuigt n aar h et Zwarte Pad.
In h et park zijn vele oude bom en aanwezig.
Daarbij k u n n en drie leeftijdsklassen w orden
o n d erscheiden, die co rresp o n d eren m et de
aktiviteiten van drie generaties van de fam ilie
H acke. De leeftijdsklassen van de bonten zijn
106 TVE 15e jrg. 1997

a l P ? * - . a , ; *.*■ - .

■
- * V > -‘ .r.
‘V * > •‘•:
" i a
jaf, ekster, vlaamse gaai, koolmees, pimpelmees
en zwartkoptuinfluiter. Tot voor enkele
jaren bloedde er een kleine kolonie blauwe
reigers op Eikenrode. In een aangrenzend
bos broeden o.a. ook havik, goudvink en wielewaal,
vroeger ook nachtegaal.
Van de hier voorkom ende zoogdieren zijn
eekhoorn en vos vermeldenswaard; soms
wordt een ree waargenomen.
Op Eikenrode is in 1994 de aanwezigheid
van vijf soorten vleermuizen vastgesteld: rosse
vleermuis (twee kraamkolonies in oude beuken),
watervleermuis (kraamkolonie in oude
eik), laatvlieger, ruige dwergvleermuis en gewone
dwergvleermuis. Eventueel kan de ijskelder
geschikt gemaakt worden als winterverblijfplaats
voor vleermuizen.
In 1994 zijn diverse exem plaren van de
ringslang waargenomen. Voorts kleine watersalamander,
bruine kikker en pad. Boven de
vijvers vliegen regelmatig libellen. Bovendien
fladderen hier verscheidene vlindersoorten
rond, die nog niet op naam zijn gebracht.
Voorzijde Eikenrode.
- "'■■ * '* -
Besluit
zijn indertijd 10.000 bollen van een kleinbloemige
gele narcis aangeplant), bonte crocus,
sneeuwklokje (deels met gevulde bloem en),
groot sneeuwklokje, blauw druifje en Siberische
sterhyacint. Lelietje-van-dalen is vermoedelijk
ook deels aangeplant.
Eikenrode vervult een oasefunctie voor verscheidene
bijzondere diersoorten. Vele vogelsoorten
die kenm erkend zijn voor oud parkbos
broeden hier, o.a. bosuil, buizerd, grote
bonte specht, groene specht, boomklever,
boomkruiper, heggemus, winterkoning, roodbotst,
vink, merel, zanglijster, tortelduif, tjift-
Uit de gang van zaken rond de buitenplaats
Eikenrode blijkt hoe historische verenigingen
invloed kunnen uitoefenen op de bescherming
van het erfgoed in hun eigen omgeving.
Nadat hel complex was aangewezen als rijksmonument
heeft de gem eente Loosdrecht
opdracht verleend aan het adviesbureau Mas
koning voor het opstellen van een plan voor
restauratie van landhuis en koetshuis, een
nieuwbouwlokatie in de voormalige moestuin
en de herinrichting van het park. Nadat dit
plan is uitgevoerd zullen de Loosdrechtse bevolking
en ongetwijfeld ook vele bezoekers
van elders kunnen blijven genieten van dit
waardevolle cultuur- en natuurm onum ent.
108 TVE 15e jrg. 1997

J o n k h e e r H e n ri van Sypesteyn
en het oude hek van Hoekenburg
C.L. van der Leer
Een korte pelgrimage vooraf
D en Haag, juli 1995. Een lom e w arm te rust
doodstil op de verw eerde, h ier en d aar scheefgezakte
zerken van de m eer dan zes eeuw en
oude begraafplaats O ud Eik en D uinen. Een
enkele hoge, krom gegroeide eik pro b eert tevergeefs
de verw eerde g rafm onum enten te bescherm
en tegen h et o n b arm h artig helle zonlicht.
Z onlicht dat nieuw sgierig klim t over elke
steen en onbeschaam d b in n en d rin g t d o o r ied
ere spleet in de bijna uiteenvallende graftom
ben. E en eeuw enoude k ap elru ïn c die
sinds het ein d van de 1(>e eeuw als een verstild
d eco r aan de ran d van deze d o d en ak k er staat
heeft toch nog een belangrijke laak. Als een
postunie troost verdeelt hij zorgvuldig zijn weldadige
schaduw over de w eggesleten opschriften
op de liggende zerken. Die h adden de h e r­
in n erin g levend m oeten h o u d en aan degenen
die h ier aan de aarde w erden loevertrouw d.
En daar, bijna aan d e rand van die steeds vager
w ordende schaduw ligt h et doel van m ijn
korte pelgrim age. Een ogenschijnlijk vergeten
plekje: de sobere grafzerk van jo n k h eer Catharinus
H enri C ornells Ascanius van Sypesteyn.
O ok zijn naam is nog slechts m et veel
m oeite te lezen. V erder vet raadt niets d at hier
de m an ligt die tijdens zijn leven bezeten was
van eerbied voor h et verleden en dus een verw
oed verzam elaar w erd van o u d h ed en . Zo
kwam het dat uiteindelijk hij h et oude hek
van de V oorburgse buitenplaats H oek en b u rg
red d e van de sloop. Dat g ebeurd e in 191 E
Jonkheer Henri van Sypesteyn
Jonkheer C atharinus H enri C ornells Ascanius
van Sypestevn w ordt op 14 d ecem b er 1857 geb
o ren in een deftig huis te Den Haag. I lij was
h e t d erd e kind m aar de enige zoon van
ouders die beiden uit een respectabel geslacht
stam m en: jo n k h eer Jan W illem van Sypesteyn
en jonkvrouwe A driana W ilhelm ina van Vredcn
b u rch . Van zijn vader erfde hij de bevlogenheid
voor h et verleden en voor zijn fam i­
liegeschiedenis in h et bijzonder. Hij trad al
jong in de voetsporen van zijn vader toen hij
zich ging toeleggen op h et verzam elen en orden
en van handschriften, p o rtretten , oude
curiosa en zeldzaam heden. Van zijn m oeder
erfde hij plichtsbesef en een ijzeren doorzettingsverm
ogen dat w einig ruim te liet voor and
eren die zijn idealen doorkruisten. Dat d o o r­
zettingsverm ogen kwam hem goed van pas,
w ant al snel w erd zijn leven volledig beheerst
d o o r één grote passie w aaraan hij zijn hele leven
zon opofferen: de herbouw van zijn voorvaderlijke
kasteel.
Dit kasteel stond in lang vervlogen tijden in
de drassige Sype te L oosdrecht, aan de rand
van de laaggelegen gro n d w aar h et w ater
d o o rh een 'sijpelde' om zo de slotgracht van
voldoende w ater te voorzien. O m streeks 1400
werd het kasteel verwoest d o o r een vijandelijke
overval vanuit h et naburige M ijnden. H et
werd herbouw d, w eer verwoest, w eer h erbouw
d en nogm aals verwoest. In de 17e eeuw
w aren de ruïnes van het verw oeste kasteel
voorgoed van de aardbodem verdw enen en
daarm ee de laatste zichtbare h erin n erin g aan
het stamslot. Vanwaar die herbouw visioenen
na bijna drie vervlogen eeuw en? H et besef
stam h o u d er te zijn, dru k te zwaar op Jonkheer
H enri. M aar de tijd verstreek, hij bleef ongehuwd
en dus kinderloos. W ilde hij als stam ­
h o u d er toch een duidelijke daad stellen? Een
daad die iets tastbaars zou terughalen uit de
fam iliehistorie, en tegelijkertijd zijn geslacht
zichtbaar kon d o en voortleven in de h erin n e­
ring van de k om ende eeuwen?
In het voorjaar van 1884 had Jonkheer H enri
een bezoek gebracht aan (Nieuw-) Loosdrecht.
D aar h o o rd e hij hoe in de volksverhalen
het oude slot Sypesteyn nog voortleefde.
En in de kadastrale leggers op h et g em eentehuis
bleek h e t terrein w aar h et oude kasteel
TV F, I ïejrg. 1997 109

m m I
NsüK
m é p :
begin was veelbelovend. Bij de onmiddellijk
begonnen opgravingen bleken de fundam enten
van de kasteelgebouwen en de duidelijke
sporen van de oorspronkelijke grachten, beschoeiingen,
bruggen en terreinen nog verrassend
gaaf in de grond aanwezig te zijn. De
herbouw kon op basis van de oude fundam enten
gerealiseerd worden.
Maar voordat die herbouw van het kasteel
zelf begon, zag de jonkheer kans om op de teruggevonden
terreinen zijn andere ideaal te
verwezenlijken: de reconstructie van een
‘Oud-Nederlandsche tuin’. En daarm ee komen
we dan op het spoor van het oude Voorburgse
Hoekenburghek.
Van Sypesteyn en de ‘O ud-N ederlandsche
tuinkunst’
m
e w-
iSPSi
i■ i
De ruïne van de kerk van Eik en Duinen in de 18e eeuzu.
Linksvoor de ruïne vindt een begrafenisplechtigheid
plaats, rechtsonder knielen bedevaartgangers.
vermoedelijk had gestaan gemakkelijk terug
te vinden. Weliswaar was de grond inmiddels
gesplitst in verschillende percelen en bebouwd
m et boerenwoningen, m aar het geheel
was goed herkenbaar. De mooiste verrassing
vorm den echter de w apenstenen die zijn voorvader
Cornelis Ascanius in 1664 had laten maken.
Die voorvader had in die tijd ook plannen
gem aakt om het kasteel weer in oude gedaante
te herbouwen. De vernielingen door
plunderende Franse troepen in 1672 hadden
dat echter verhinderd. Maar die wapenstenen
waren er nog, in het bezit van burgem eester
Hacke van Mijnden. En die gaf de stenen
zomaar spontaan cadeau aan jonkheer Henri.
De jonkheer besefte dat hij op dat m om ent de
eerste stenen van zijn herbouwvisioen concreet
in beide handen hield. Het duurde nog
tot 1901 voor de hij de voorvaderlijke grond
vrijwel geheel had aangekocht en de realisering
van zijn droom ter hand kon nem en. H et
Omstreeks 1902 begon de jonkheer met de
aanleg van een park en een tuin in de stijl van
de 16e en 17e eeuw. Op zijn voorvaderlijke
grond wil hij, rondom het nog te herbouwen
kasteel, laten zien hoe zo’n Oud-Nederlandse
tuin n u nog had kunnen zijn als het met piëteit en
veel liefde zo goed doenlijk in stand gehouden was.
Bij de reconstructies maakte Van Sypesteyn
gebruik van zijn grote collectie 16e- en 17eeeuwse
afbeeldingen die hij inmiddels had
verzameld.
Als eerste werd het park aangelegd, direct
buiten de kasteelgracht, in 17e-eeuwse stijl
met rechte paden, een lindelaan die uitlopend
op een bos, en veel bijzondere boomsoorten.
Daarna volgde de aanleg van voorplein
en slottuin. H et voorplein kreeg het 16eeeuwse
uiterlijk m et vierkante grasvlakken,
een waterput en enkele schaduwrijke bomen
als kastanje, linde en eik. De 16e-eeuwse slottuin
kwam uiteraard binnen de bescherm ing
van de kasteelgracht te liggen. Deze tuin werd
ontgeven door hagen en loofgangen, met
daarbinnen symmetrische bloemvakken omrand
door buxushaagjes. Ook de kunstig geknipte
buxusvormbomen zijn symmetrisch in
deze tuin aangebracht. Van de geplande kruidentuin
en middeleeuwse boom gaard met
(gras)zodenbank en bron of fontein werd
echter niet veel gerealiseerd. Op de bedoelde
plek naast het kasteel werden nog wel enkele
oudere appel- en peersoorten geplant, maar
110
TVE 15e jrg. 1997

....
jonkheer Henri van Sypesteyn in
zijn ‘Oud-Nederlandsehe tuin ’
met zijn twee honden, ra 1930.
d aar is h et hij gebleven. Een d o o lh o f kwam er
wel,-in 17e-eeuwse trant, opgebouw d uit beukenhagen,
aangelegd op een eilandje naast
het park.
In 1907 waren de voornaam ste tuindelen
aangelegd en kon de jo n k h eer zich even in
alle rust gaan w ijden aan het schrijven van een
boek over de N ederlandse tuinhislorie. Z o’n
boek vond hij d rin g en d nodig. W ant, zo
schreef hij: is het met verwonderlijk Aal in tie Nederlanden,
die eeuwenlang een zoo voorname //laats
innamen bij tie beoefening van den tuinbouw, wier
tuinarchitectuur steeds de bewondering mm de naburige
landen opwekte die hen navolgden, dat hier
geen enkel boekwerk bestaat, dat, zel/s onvolledig,
een beeld geep van de geschiedkundige ontwikkeling
van deze beide zoo belangrijke uitingen van kunst
en nijverheid, in de. Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden?
(...) Nog een reilen bestond er voor mij om
het uil te geven. En die was om de kennis omtrent de
oude Nederlandsche hunen wat meer in ons land te
verlooiden. Het boek, getiteld 'O ud-N ederlandse
T uinkunst' kwam in 1910 gereed. H et bleek
een tinieke publicatie: h e t eerste boek in N e­
derlan d d at op deskundige en boeiend-helder
geschreven wijze een geschiedkundig overzicht
geeft van de Nederlandsche tuinarchitectuur
van de 15de lot de 19de eeuw. V erder bevat het
111 afbeeldingen bijna alle genomen naar nog
niet eerder gereproduceerde Nederlandsche schilderijen,
miniaturen, leeheningen, prenten of voorwerpen
en in origineele opnamen. Veel tuin-hislorische
inzichten die de Jonkheer in zijn boek beschreef,
h ad d en inm iddels concrete vorm gekregen
in zijn eigen tuin. M aar de kroon op
zijn tuinreconstruclie ontb rak nog. Dat m oesten
de hekken w orden die, zoals hij in zijn
boek schreef, een wezenlijk o n d erd eel vorm
en van een historische tuin.
Van Sypesteyn en de hekken in de
tuinkunst
Een om h ein in g b esch erm t een tuin tegen de
buitenw ereld en geeft het zijn gew enste beslotenheid.
Z o’n o m heining bestond aanvankelijk
uil een aarden wal, h o u ten palissade,
d o o rn h aag o f dicht vlechtwerk van takken.
H et is niet toevallig dat het w oord tuin afkom
stig is van 'tu n e ', een oud w oord dat uiteindelijk
o m heining van w ilgentenen betekent.
Van Sypesteyn b eschreef in zijn boek
hoe zo'n om heining in de loop d e r eeuw en
zijn verdedigende noodzaak verloor, zoals dat
m et kastelen ook h et geval was. Wel behield
h et hek zijn functie van afscheidingsm ogelijkheid,
een aan duiding w aar h et eigen e rf begon
en d at van een an d er ophield. O ok werden
hekken geplaatst b in n en het eigen gebied,
bijvoorbeeld om de toegang tot verschillende
tu in o n d erd elen te m arkeren. E r o n t­
stond bij d it alles m eer behoefte aan ruim te
en open h eid ; de tuinafscheiding w erd ‘doorzichtiger’,
liet uitzicht op de buitenw ereld,
m aar g unde ook een blik naar b innen. Een
open hek gaf daarbij visueel d iepte aan wat er
ach te r lag w aardoor h e t ook een perspectivi-
TVE 15e jrg. 1997 I I 1

** u ,/ j+t. tfWtAmW'
d 's m ^nte-f,
4t*~es .***»***« ^ r r x
i! j n-fk+4-***' JCZZTZ &&4*+r
. i '{ '£ * > K ^ 'f < r* * i c t i i * . z * ■ £ ■ f ö y -
| % ***£*».
■p*VWr -& S?/U^
S~£t-£
j»>-s -4^1.._ ■'Zü

s s a t
/

Het oude tolhuis, de
voormalige portierswoning
aan de oprijlaan
-aan Hoekenburg.
Tussen de boomstammen
door is direct
naast het huis nog net
een gedeelte zichtbaar
van het openstaande
hek, ca 1900.
S jj*-; ’J**
■ è . l , '
tolhuis) aan het hek der oprijlaan. Ju ist die toevoeging
tussen haakjes leidde h e t spoor naar
h e t definitieve antw oord. W ant van d at tolhuis
is een o u d e ansichtkaart bew aard gebleven.
Een kaart, verstuurd in augustus 1901, m et de
Prinses M ariannelaan gezien vanaf de G eestbrug.
Tussen de bom en is rechts h e t tolhuis te
zien, de voorm alige portiersw oning van H oekenburg.
De eerste blik op de kaart is teleurstellend.
G een hek te zien, lijkt het. M aar een
vergrootglas geeft een andere, zeer verrassende
kijk. W ant d at glas o n th u lt tussen de bom
en, de vage conto u ren van een openstaand
hek. En in die co n to u ren is duidelijk de krul
te zien die zo ken m erk en d is voor h e t oude
H oekenburghek.
Zo heeft die oude ansichtkaart h e t geheim
ontsluierd van de plek w aar eertijds h e r hek
stond. In 1911 m oest dit hek plaats m aken
voor een nieuw, d at de toenm alige eigenaar
van H oekenburg, Ja n D aniël M artinus de
Voogt, k ort daarvoor had gekocht op de were
ld te n to o n ste llin g te B russel. G elukkig
w achtte h e t o u d e hek een m ooie nieuw e bestem
m ing toen Jo n k h e e r Van Sypesteyn h e t in
hetzelfde ja a r overbracht n aar zijn kasteelg
ro n d in N ieuw -Loosdrecht. D aar staat h et
nog steeds als een bewijs h oezeer h e t de m oeite
w aard is om zuinig te zijn op onze historische
kostbaarheden.
S y p estey n e n h e t o u d e h e k van
H o e k e n b u r g
A ugustus 1995. R ond kasteel Sypesteyn in
N ieuw -Loosdrecht h eerst de vredige stilte van
een O ud-H ollandse slottuin. R iddersporen,
k attek ru id , kam ille en lavendel p ro b e re n
sch u ch ter h u n tere kleuren te verbergen achter
de b escherm ende haagjes. M aar h u n bed
w elm en d e h o o g z o m e rg e u r v e rra a d t h en
keer op keer. D aarom w orden ze een geliefde
landingsplek voor de h o n d e rd e n over elkaar
buitelen d e vlinders. De zon speelt u itbundig
m et h aar vrolijke licht over de vele koningsblauwe
hekken, die ieder een stukje tuingeschiedenis
uitbeelden. Elk hek heeft een belangrijke
functie in de tuin en h e t park: de
één m arkeert de ingang, enkele andere de
overgang n aar een nieuw tuingedeelte, een
volgende vorm t een verrassend e in d p u n t van
een laan, o f o m kadert een bijzonder verge-
114 TVE 1 Ie jrg. 1997

■.. V \ -
.
f >
■
■
■
'
#9$ ÉS®
; ■
; .S *
: * - r - ,* •» -. ÜÜ
..,= .V"
Het Hoekenburghek met de contouren van kasteel Sypesleyn, 1996.
zicht bij de bosrand. Van d aaru it is nog goed
te zien hoe diep de w eilanden ach ter het bos
in de verte verdw ijnen. O ok is te zien hoe,
d o o r diezelfde w eilanden, lange sloten h et
eertijds sijpelende w ater vanuit die verre h orizon
richting Sypesteyn brengen.
H et oude H o ekenburghek heeft een m ooi
centrale plaats gekregen in de hoofdas van de
tuin. H et staat fraai op de bru g over de gracht
die hel park afscheidt van de slottuin, aan het
begin van de lange lindenlaan. Het is een karakteristiek
hek, verm oedelijk d a te re n d uit de
vroege ach ttien d e eeuw, geheel in ijzer uitgevoerd,
m et sierkrullen, bollen, zijvleugels en
korte tussenspijlen. Die tussenspijlen d ienden
om ongew enste dieren b u iten te houden . De
beide zijvleugels h eb b en aan de b u iten k an t
drie-dim ensionale pijlpunten. De naam H oek
en b u rg die bij de aankoop in 1911 nog gedeeltelijk
aanwezig was in de bovenkant van
h et hek, n et o n d e r de bollen, w erd d o o r Van
Sypesteyn verw ijderd. In 1987 kwam tijdens de
TVE 15c jrir. 1967 115

estauratie van het hek het hekm erk op de
hoofdspijlen weer duidelijk te voorschijn.
Zo’n hekm erk is het m erkteken van de ijzerfabrikant.
Het H oekenburghek draagt als hekmerk
de bekroonde initialen WR.
W andelend in het park komt vanzelf de vraag
naar boven hoe de tuin van Hofwijck eruit zou
hebben gezien als Van Sypesteyn zijn werk
daar had kunnen afmaken. Van Sypesteyn, die
een bewonderaar van Huygens was, woonde
op 16 juli 1916 de oprichtingvergadering bij
van de Vereniging Hofwijck. H et doel was
Hofwijck van de sloop te redden. Van Sypesteyn
werd bestuurslid en voorzitter van de
restauratiecommissie. Hoewel het herstel van
het Huis voorrang kreeg, wijst genoem d voorzitterschap
van Van Sypesteyn er op dat reeds
toen de restauratie van de Hofwijcktuin minstens
zo belangrijk werd gevonden. Door een
fundam enteel meningsverschil met de tamelijk
tactloze en autoritaire Hofwijckvoorzitter,
Hofstede de Groot, stapte Van Sypesteyn echter
in 1918 uit die restauratiecommissie en bedankte
uiteindelijk ook voor het lidmaatschap
van de Vereniging. Van een historisch goed
doordachte reconstructie van de Hofwijcktuin
kwam daardoor niet veel terecht. Wellicht zou
de jonkheer er ook voor gezorgd hebben dat
in de Hofwijcktuin veel m eer ‘open-deurenwerck’
waar Constantijn Huygens reeds over
schreef was gekomen . Dat zou ongetwijfeld
het Huis, de beelden en de tuin een betere
bescherm ing hebben geboden dan de kwetsbare
situatie van nu.
De terugtocht uit het park voert weer door
het oude hek van H oekenburg. H et voelt als
de herleving van een stukje lang vervlogen
Voorburg. Zo maar binnen handbereik. Maar
op het m om ent dat ik het hek een laatste keer
wil aanraken, flitst opeens de schim van de
jonkheer door mij heen. Alsof hij ten afscheid
nog eenm aal over de brug komt aangelopen,
zoals hij dat, tot zijn overlijden in 1937, honderden
keren m oet hebben gedaan. Uiteraard
is hij vergezeld van zijn trouwe honden.
Die liggen hier dichtbij het H oekenburghek
begraven op het hondenkerkhof, diep onder
het gras van de langgerekte singel. Een verstild
plekje achter de mooiste vormboom uit
de tuin en vlakbij het oude beeld van Nimrod,
de bescherm god van de jacht. Als tenslotte
het hek voorzichtig dichtvalt liggen drie
eeuwen tuingeschiedenis achter mij. Gelukkig
weet ik die nu veilig bescherm d door de tien
eerbiedwaardige hekken. Die hebben het nu
al drie eeuwen trouw volgehouden. Ze zullen
hier zeker nog eeuwenlang hun dankbare
taak kunnen vervullen.
Opgedragen aan Jeannette van Schaik, Jose fine
Boers, H enk Boers, H a n s van Roon en al die andere
vrijwilligers die in de tachtiger jaren de tuin van
Sypesteyn hebben gered uit de verwaarloosde en diep
vervallen staat, en die met veel piëteit, deskundigheid
en noeste arbeid de tuin weer hebben teruggebracht
lol de Oud-Nederlandse bloemenhof die de
naarn Sypesteyn weer met ere kan dragen.
Bronnen
Oud-Archief Ciemeente Voorburg; Archief Huygensmuseum
I Iofwijck, Voorburg; Archief kasteel-museum Sypesteyn,
Nieuw-Loosdrecht.
C.H.C.A.van Sypesteyn, Oud-Nederlandsche tuinkunst (I)en
Haag 1910)
A.l). Wumkcs, Jhr Catharinus Henri Cornells Ascanius van Sypesteyn.
Kleine kroniek van zijn leven (Nieuw-Loosdrecht
1971)
Irene Dankelman, ‘Jonkheer van Sypesteyn. Aanleg terrein.
Onderdelen van de aanleg’ in: Irene Dankelman, Tammo
Smith en André van der Goes (ed), I)e Sypesteyn. 16e
eeuwse tuin uit de 20e eeuw (Loosdrecht 1977)
Josef me Boers en Jeannette van Schaik, ‘De hekwerken van
kasteel Sypesteyn. Symbiose van tuinarchitectuur en
smeedkunst’, Groen nr 7/8 (1988)
J.M.van Schaik, Een rondgang door de tuinen van kasteel Sypesteyn
(Nieuw-Loosdrecht 1993)
A.J.A.M.Lisman, ‘Toegangshekken in de Vechtstreek’, Jaarboekje
van het Oudheidkundig Genootschap Niflerlake (1994)
Kees van der Leer, ‘Constantijn Huijgens op Hofwijck. Een
hoveling als hovenier’, Historisch Voorhurg jrg 2 nr 2
(1996)
116 TVE 15ejrg. 1997

Jonkheer Catharinus Henri Cornells
Ascanius van Sypesteyn
A l Eerelman en A.P. Hanselman
De meeste mensen in deze regio toeten tegenwoordig
wel dat het middeleeuws aandoende Kasteel-Museum
Sypesteyn in Nieuw-Loosdrecht pas aan het begin
van deze eeuw is gebouwd door de Haagse jonkheer
Van Sypesteyn. In het voorgaande artikel zijn
reeds vele gegevens over zijn leven vermeld. Maar
wie was hij eigenlijk, met wie had hij contact en hoe
zag hij eruit? Dit zijn slechts een klein aantal vragen
die over deze fascinerende en gedreven man te
stellen zijn.
De jo n k h eer kwam aan h et einde van de vorige
eeuw als een vreem deling n aar het geïsoleerde
L oosdrecht m et een uitzonderlijke missie;
h et bouw en van een kasteel. H oe keken
de bew oners van h et d o rp tegen hem aan?
Velen van hen hebben aan h et begin van
deze eeuw voor hem gew erkt, m et hem sam
engew erkt o f zijn op een an d ere m anier
m et hem in aanraking gekom en. De jo n k h e e r
had bijvoorbeeld nauw contact m et dom inee
Vellenga en de schoolm eester V oogsgeerd,
die heiden interesse h adden in de geschiedenis
van het d o rp L oosdrecht en zodoende ook
zeer geïnteresseerd w aren in de bouw van het
kasteel en van de geschiedenis van de fam ilie
Van Sypesteyn. B eiden hielpen m et de aankoop
van de grond, zij d ed en historisch onderzoek
en o n d erh ield en een intensieve briefwisseling
m et de jonkheer. H et leek er echter
op d at er co n cu rren tie was tussen deze twee
‘volgelingen’, m et nam e van de k ant van
V oogsgeerd. Toen hij h o o rd e d at de dom inee
een boek over de geschiedenis van Loosdrech
t wilde schrijven, stuurde hij een felle
b rief n aar de jonkheer: Het eerste en het laatste
w oord m oet aan ons. Wij schrijven h ier de
geschiedenis.' V oogsgeerd was waarschijnlijk
bang zijn bevoorrechte plaats te verliezen. Hij
liet geen gelegenheid voorbij gaan om zijn
sym pathie voor de jo n k h eer en de bouw van
zijn kasteel te tonen, waarbij hij veelal hoogdravende
taal uitte: Een tienjarige helden onderneming.
Het groote publiek weet niet en beseft niet,
wat hel is geweest; maar ik kan er wat beter over oordelen
en daarom kan ik ook beter waarderen. Het is
een geschiedk undige herovering; een historische overwinning,
zichtbaar en lastbaar voor de gehele wereld.?...).
Zo schreef hij tien ja a r n ad at de jo n k ­
h e e r b eg o n n en was m et de bouw van h e t kas­
teel.-
Van Sypesteyn was een echte aristocraat van
de oude stem pel, zijn fam ilie en zijn stand waren
erg belangrijk voor hem . De contacten
m et m ensen die hij als zijn gelijke zag, waren
dan ook over h et algem een goed, hij kon zeer
hoffelijk en charm ant zijn. Toch was er sprake
van een zekere afstandelijkheid van zijn kant.
Hij schiep geen afstand maar er was afstand en op
die afstand was hij beminnelijk en liet hij ook zijn
hart sjnehen B uiten de vriendschappen
Jonkhen C.H.C.A. van Sypesteyn (1857-1937).
TVE 15e jrg. 1997
117

Opgravingen in 1911 van de fu n ­
damenten van het huis Sypesteyn.
m et de notab elen van h et d o rp h ad Van Sypesteyn
natuurlijk ook contact m et zijn w erknem
ers. Hij gedroeg zich ook tegenover hen
over h e t algem een vriendelijk, m aar hij liet
wel m erken d at hij de m eerd ere was. E r was
een duidelijke kloof, de w erknem ers m oesten,
als zij bij hem b in n en kw am en, blijven staan
en vooral de pet afnem en. Hij d u ld d e geen tegenspraak
en wilde zeker n iet als h u n gelijke
b eh an d eld w orden. Een arb eid er die eens opm
erkte als ik zoveel geld had als u wou ik niel in
zo’n oud pak lopen, kon onm iddellijk vertrekken
en hoefde niet m eer terug te kom en.'
O ok was hij vrij w antrouw end. Als hij m erkte
d at een van zijn w erknem ers iets verkeerd had
gedaan, gaf hij h en een boete, dan hield hij
bijvoorbeeld een rijksdaalder van h e t loon in.5
Aan de an d ere kant m aakten de werklui
ook wel gebruik van zijn vriendelijkheid. Als
zij iets interessants vonden tijdens h e t o n d erzoeken
van de g ro n d en d it aan de jo n k h eer
gaven, kregen zij van hem een borrel. En zo
geb eu rd e h e t d at w erknem ers een gevonden
voorw erp, bijvoorbeeld een oude kruik, in
tw eeën brak en en hem d it o p verschillende
dagen gaven, om op die m an ier twee drankjes
in de w acht te slepen.6 O ok verrasten zij hem
wel eens m et een stuk (semi-) antiek uit eigen
huis, d at zij o n d e r de aarde sm eerden om h et
zo een o u d e r uiterlijk te geven, w aarvoor zij
w eer een borrel kregen.
E én van de w erklieden m et wie Van Sypesteyn
regelm atig onen ig h eid had, was de m etselaar
H arm sen. Hij had in 1902 o p d rach t gekregen
de oude grachten uit te graven en te herstellen.
H ierbij m aakte hij ech te r volgens de jo n k ­
h e e r grove fouten. Hij verzweeg d at hij fundam
enten had gevonden, om dat h ierd o o r vertraging
op zou treden. In zijn contract stond
dat hij in zo 'n geval al h et werk stil zou m oeten
leggen. O ok m aakte hij een fout in de
loop van de g rachten, vroeg hoge lonen voor
niet n ad er toegelichte karweitjes en sloopte
zo n d er overleg oude, belangrijke delen van
de huizen die voorheen op h et terrein stonden.
Zo w erden een fraaie oude m u u r m et
glas-in-lood raam en een kelder m et m iddeleeuwse
kloosterm oppen niet voor het nageslacht
bew aard. Van Sypesteyn was een m an
die zijn bevelen tot o p de letter opgevolgd wilde
zien en was zodoende zeer ontevreden
over deze w erkm an. Door deze handelingen, in
verband met andere bedriegerijen was deze persoon
weliswaar gelukkig dadelijk ontmaskerd en voorgoed
verwijderd, doch er was toch belangrijke schade (...)
toegebracht, zo schreef de jonkheer.8 H arm sen
heeft, n ad at hij in ongen ad e was gevallen,
n o o it m eer op h et kasteelterrein gewerkt.
G ed u ren d e de bouw was H arm sen geenszins
de enige m et wie Van Sypesteyn in de clinch
lag. In 1911 gaf de jo n k h eer De V rind jr., een
1laagse architect, de opdrach t een ontw erp te
m aken voor de bouw van h et kasteel. Zij waren
h et ech ter vaak oneens. De jo n k h e e r wilde
zo veel m ogelijk oude m aterialen in het
kasteel verw erken, om dat d at n aar zijn me-
I IS
TVE I V jrg. 1997

ning dc au th en ticiteit van het kasteel ten goede
kwant. De V rind stond er echte r op de d eu ­
ren, kozijnen en dergelijke o n d erd elen gewoon
in oude stijl n a te m aken. H ierdoor
voelde de jo n k h e e r zich nogal tegen het zere
heen geschopt en schreef hij verscheidene
m alen m o p p eren d in de kantlijn van de brieven
die hij van De V rind kreeg: “o nnodige bem
oeiing'." O ok vond de jo n k h eer dat De
V rind niet snel genoeg werkte. O ndanks dit alles
was hun persoonlijke contact in de beginjaren
van de bouw redelijk goed: de jo n k h eer
gaf de architect zo nu en dan een geschenkje,
vaak in de vorm van eten o f d ran k en zij hadden
een intensieve briefwisseling. De spanningen
b eg o n n en ech ter steeds m eer op te lopen.
De brieven van De Vrind w erden steeds
korter en m in d er vaak verstuurd, wat uiteraard
ook te m aken had m et de Eerste W ereldoorlog.
M aar in 1918 barstte de bom . Van Svpestcyn
beschuldigde De Vrind ervan geen
belangstelling te hebben voor de herbouw van
een gebouw tje op h e t voorplein. Deze o n tk en ­
de. en lichtte toe dal hij vanuit D en H aag we i­
nig kon doen om dat de jo n k h eer geen inform
atie o pstuurde, m aar dit hielp niets. In
augustus van dat jaar w erd de laatste brief geschreven
en het contact verbroken. V anaf die
datum liet Van Sypesteyn de bouw tekeningen
m aken d o o r de L oosdrechtse tim m erm an
H en n ip m an en was hij w eer volledig eigen
baas. In 1927 w erd de bouw d o o r geldgebrek
gestopt, h e t kasteel is h e d e n te n d a g e nog
steeds niet afgebouw d. Dit is o n d e r m eer te
zien is aan de blinde m u u r aan de tuinzijde
van h et kasteel.
We w eten nu iets m eer over de contacten van
de jo n k h eer m et de bevolking van Nieuw-
L oosdrecht. M aar wat vond m en van hem , van
zijn verschijning, hoe zag hij eruit? B ekend is
dat hij zich vervoerde m et een ezelwagentje.
De ezel was nogal koppig en w eigerde zo nu
en d an elke dienst, zo w eigerde hij over bruggen
zo n d er leu ningen te lopen. H et beest
m oest dan m et de w agen n aar de overkant getrokken
w orden, waarbij h et eens gebeurde
dat de jo n k h eer m et zijn vervoer in h et w ater
belandde. De k in d eren uit h et d o rp vonden
de ezelwagen een fraaie nieuw igheid, zeker
als zij eens m ee m ochten rijden. Een aantal
van hen speelden een spelletje m et de jo n k ­
h e e r en zijn wagen. Als hij m et zijn ezel het
d o rp in ging, wat zo’n drie keer p e r week gebeurde,
stonden zij hem op te w achten. Dan
grep en zij de teugels b eet om de wagen te
stoppen en vroegen vriendelijk doch d rin ­
gend om een noot. H ierop gooide Van Sype-
K uaiiSJ
/•rr
k 1
emmm
mf:
>■’ ba*
i», _Ksstdff
fSesleyn?
....... . ; * \ *7 .............. : mm.
Luchtfoto Kasled-museum Sypesteyn, ca I960.
TVE 15e jrg. 1997
1I!)

Interimr benedenzaal.
I» —
yv
, -*KSlgi
, i “V'X. i
steyn een handvol noten op straat, die de kinderen
snel opraapten, waarna ze hetzelfde
trucje nog eens probeerden." Ook reed de
jonkheer het (voormalige) schoolplein tegenover
het kasteel wel eens op en deelde daar
appels en andere dingen uit de tuin uit aan de
kinderen."1
Behalve door zijn ezelwagen viel de jonkheer
op door zijn kleding en zijn honden. Hij
wandelde vaak met zijn honden door de tuin
en zij vergezelden hem vaak tijdens het thee
drinken. Gesuggereerd wordt wel dat deze
huisdieren het gemis aan een echtgenote opvulden;
de jonkheer bleef zijn leven lang ongehuwd.
Hel staat in ieder geval vast dat hij
zeer aan zijn honden gehecht was, in de tuin
is dan ook een apart hondenkerkhof te vinden.
Jonkheer van Sypesteyn zag zichzelf wel als
een aristocraat, m aar zo zag hij er, wat zijn kleding
betreft, in anderm ans ogen zeker niet
uit. Hij droeg een oude jas, een donker pak,
handschoenen met gaten en een deftige donkere
hoed, waar vaak een scheur in zat. Hij
was erg m ager en had een grote, grijze snor.
Hij zag er altijd slordig uit, maar was desalniettem
in een indrukwekkend figuur, (...) wel
iemand waar, in mijn oog, iedereen een beetje tegenop
keek." Hij was een m arkante man, m et
een m arkante missie, waar nu nog over gepraat
wordt en wiens nalatenschap nu nog te
zien is!
In h e t k ad er van zijn stu d ie geschiedenis aan de
U niversiteit U trecht h e e ft A rth u r H anselm an in o p ­
d rach t van K asteel-M useum Sypesteyn onderzo ek
gedaan naar h et leven, de contacten en de doelstellingen
van jo n k h eer C .H .C .A . van Sypesteyn. H ierv
oor h eeft hij in fo rm atie uit h et arch ief van h e t kasteel-m
useum en uit interview s verw erkt. Dit artikel
is geschreven d o o r M artine E erelm an en A rthur
H anselm an m et m edew erking van K asteel-M useum
Sypesteyn en g eeft een k o rte im pressie van h et onderzoek.
N oten
1. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van Voogsgeerd,
gedateerd 10-12-1904, inventarisnummer ISO.
2. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van Voogsgeerd,
gedateerd 14-8-1909, inventarisnummer 180.
?>. A.D. Wumkes, jhr Catharinus Henri Cornells Aseanius van
Sypesteyn. Kleine kroniek van zijn teven (Nieuw-I.oosdrecht,
Van Sypesteyn Stichting 1971), 78,
4. Ibidem, 79.
5. Ibidem, 52.
0. Ibidem, 87.
7. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, inventarisnummer
171.
8. Archief Kasteel-Museum Sypesteyn, brief van De Vrind,
gedateerd 25-9-1912, inventarisnummer 185.
9. 111lot tnalie afkomstig uit een interview van A.P. Hanselman
met mevrouw van der Vliet, 26 november 1990.
10. Informatie afkomstig uit een interview van A.P. Hanselman
met mevrouw Doets, 10 december 1996.
11. Informatie afkomstig uit een interview van A.P. Hanselman
met de heer Lamme, 18 november 1990.
120 I'VE 15e jrg. 1997

Jo h a n n e s B o d e c h e e rB e n n in g h (1606-1642)
Zijn gedichten als bron voor genealogische gegevens
B. de Ligt
O p ongeveer zesjarige leeftijd verhuisde Jo ­
hannes B odecheer B enningh m et zijn ouders
van zijn geboorteplaats L oosdrecht n aar Alkmaar.
Dat was in 1611. In L eiden en A m sterdam
ontw ikkelde hij zich tot d ich ter en geleerde.
Quotidie morimurvms zijn lijfspreuk: Dagelijks
sterven wij. In 1642 overleed hij daadwerkelijk,
m isschien wel tot zijn eigen verbazing.
N u is hij bijna vergeten.
Behalve dich ter en geleerde was hij als zoon,
kleinzoon, broer, zwager en neef, onderd eel
van een fam ilienetw erk dat zich vooral in Amsterdam
en het Gooi m anifesteerde o n d e r de
nam en B odecheer en B anning (of B enning)
natuurlijk, en ook Stachouw er en C oppit. Dan
gaat h et over pred ik an ten , rijke kooplui en invloedrijke
am btenaren. In Enkele aantekeningen
betreffende vroege Amsterdammers in het Goot heeft
P.M. Vrijlandt over h en geschreven.' O ver de
Stachouw ers d eed C.A. van W oelderen d at al
eerder.2 A anvullingen hiero p gaven onlangs G.
A dem a en F.j.j. de G oover.'
Veel van B odecheers poëzie is gelegenheidswerk.
In dat soort gedichten figureren m ensen
natuurlijk net een beetje anders dan in de officiële
stukken. I loewel het over het algem een gevaarlijk
is gedichten te gebruiken als b ro n voor
biografische o f soortgelijke doeleinden, lijkt d at
in dit geval niet zo’n waagstuk: de door Bodecheer
verm elde persoonsgegevens zijn m eestal
volstrekt ondubbelzinnig . De verslaggever w int
het in deze p< lëzie regelm atig van de dichter. O m ­
dat die v erslaggeving o n d e r an d ere betrekking
h eeft op een aantal m ensen die in h et vroeg zeven
tiende-eeuwse Loosdrecht en in h et Gooi een
rol o f rolletje h ebben gespeeld, is h et m isschien
aardig h ier aan enkele van zijn gedichten wat
m eer b ek endheid te geven.
Levensloop
H et leven van Johannes was enerverend. In 1606
w erd hij geb o ren als waarschijnlijk de o p e e n na
oudste zoon van Nicolaas B odecherus. In 1620
w erd hij als 14-jarige ingeschreven als letteren ­
s tu d e n tin L eiden en in 1624 prom oveerde hij.
Tussen 1629 en 1638 was hij er h o ogleraar in de
ethica en sinds 1635 ook in de physica. In 1631,
hij was toen ongeveer 25 jaar oud, hekelde hij
de verdorven zeden v an zijn studenten in een geschrift
m et de titel: Satyricon in anruptaejuventutis
mores corruptos. In die tijd was h et Latijn de voertaal
in academ ische kringen. De senaat van de
Lcidse universiteit m oest er aan te pas kom en om
een stu d en tenopro c r de kop in te drukken; de
jonge professor kreeg een berisping. In 1638
vroeg hij aan curatoren verlof om als politiek raad
in dienst te tred en van de W estindische C om ­
pagnie. Als zodanig vertrok hij n aar Brazilië. Bij
die gelegenheid gaf C onstantijn H uygens als getuigen
is over hem dat hij een knappe jonge m an
was en goed schreef.Vin 1640 blijkt hij krankzinnig
te zijn en in 1642 w ordt gem eld, dat hij is
overleden.
Behalve w etenschappelijke geschriften heel t
Johannes B odecheer B enningh een aantal letterkundige
w erken gepubliceerd. In 1634 verscheen
zijn treurspel I)tdo. O ft’Heylloo.seMinnetocht
over de tragische liefdesgeschiedenis van
deze Carthaagse vorstin en de Trojaanse held Aeneas.
In zijn GoudeMuntgoddinhad hij al eerd er
de geldzucht gehekeld. Van 1639 dateren de Epigrammata
Americana ad (...) comiteml. Mauritium,
dat zijn de A m erikaanse p u n td ich ten , opgedragen
aan graaf Johan M aurits van Nassau, ‘de
Braziliaan’, die de N ederlandse expansie in Brazilië
leidde. B odecheers baas dus. In h et kader
van dit artikel zijn echte r twee andere bundels
gedichten belangrijken
Vader Nicolaas
De eerste is Leydsche Oorlofdaghen: O f Nederduytselie
Gedichten, uitgegeven te A m sterdam in
1630 bij Jacob Acrtsz. Golom. De bundel is opgedragen
aan de Leidse stadsregering, want
TVE 15e jrg. 1997 121

]:3M
\éti

Een familie van baljuws
Interessant ook is het Grafschrift Van mijn Gom
Stans Benningh, Baljuw van de Loosdrecht, Mijnden,
ende Teckop uit decem ber 1(127. Voor een
goed begrip: ‘rechtevoort’ betekent ‘zojuist’
en ‘nosen’ is ‘verdriet d oen’.
Verrotte beenen van ons schier gedoelde stom,
Welch lang een Ha nnings noem gedroegen heeft met eeren,
Wilt doch uw nae-neef niet uyt uwe grafstee weeren;
Ontfanght m 7 donckre hol, dat yeder een maeckt lam,
Hem wien de strenghe dood het lieve leven neem
In 7 midden van sijn tijd, en indien u de zeereu
Van oase quaelen noch een weynigh kunnen deeren,
Weent dat ons rechtevoort dit onheyl over-quam.
Enghy ooek blanche Dracht, die in de Loosdrechts wij eken
De vollen over-vloed niet volle vloeden loost,
7 Is recht, dat desa dood u op het hooghste noosl
Dat ghy de golfjes heet wat loomer heen te strijeken
Voor-bij de kanten van uw vette boter-wey.
En luystert in het oor der glaasjes droef geschrey.
Het geslacht Benning of Banning was een
zeer voornaam Amsterdams geslacht, dat daar
eeuwenlang de schepenbank en de burgemeesterszetel
bezet heeft gehouden. Het had
belangrijke bezittingen in h et Gooi, met
nam e in Blaricum. In Loosdrecht, Mijnden en
Teckop (bij Cockengen) hebben leden van familie
Banning tientallen jaren achtereen hel
baljuwschap uitgeoefend. De hier beweende
Stans wordt ook vermeld als Stans Banning
Texel. Blijkbaar hechtte de dichter er aan, dat
de relatie tussen de Bannings en de Bodecheers
naar buiten toe goed zichtbaar was: ik
ken geen andere Bodecheer die zich Bodecheer
Banning noem de. Hoe de relatie precies
was heb ik niet kunnen nagaan. Het ambt
zou wel in de familie blijven, waarover later. 1
Van juli 1630 dateert een gedicht in de Leydsche
Oorlofdaghen dat nog wat m eer informatie
geeft over de familieverhoudingen. H et is in Leiden
geschreven en heeft dit opschrift: Voor-spoedighe
Reys Aen mijn Neef de E. Heer Albertus Conradus
van der Burch (...) als hy voor Ambassadeur nae
Moscovien trock, ende mijn broeder Adriaen Bodecheer
in syngeselschap medegingh. In het exemplaar 505
E 24 van de Amsterdamse Universiteitsbibliotheek
zit onder deze tekst een strookje geplakt
m et de mededeling: voor Secretaris.
Van der Burgh verbleef van juli 1030 tot oktober
1631 aan het hof van de tsaar van Moscovië.
Hij was bevriend met die andere bekende
baljuw, van Gooiland dit keer, P.G. Hooft,
m et wie hij via diens eerste vrouw Ghristina
van Erp ook verwant was. Hooft hield Van der
Burgh gedurende diens verblijf in Rusland
per brief op de hoogte van wat er in de rest
van de wereld zoal plaatsvond, waarbij hij en
passant Rusland (d a t drabbigh water) uitsloot
van de besc haafde volken.7Hoe precies de familierelatie
met de Bodccheers was moet nog
uitgezocht worden. In een ander verband
spreekt de dichter Bodecheer over Albert
Coenraedsz Burgh als over zijn ‘bloedverwant',
wal de relatie ook niet veel duidelijker
maakt. Van Neptunus wordt in liet gedicht beweerd,
dat hij Van der Burghs naam verhoest
dickw ils heeft hooien dondren, S e lf in B rasilien
Voor broer Adriaen had hij nog deze wens:
Ghij Broeder, oudste lack van beyd ’ ons ouders telghen,
Noch dood, noch holle Zee zal uwe siel verswelghen,
In het geselschap is alleen uw veyligheyd.
De Hemel slijp uw breyn en wil uw jonghe jaeren
Voor uw geboortens plaats in rijper tijd bewaeren!
Die plicht is yeder in 7 besonder op-geleyt.
En zeker om hem gerust te stellen volgt dan
weer de eerder genoem de lijfspreuk Quotidie
morimur.
Nederduytsche GedichtenXmdde de overbodig lijkende
ondertitel van de bundel Leidsche Oorlofdaghen
van 1630. De lijfspreuk maakt echter al
duidelijk, dat voor deze dichter het Latijn een
net zo voor de hand liggend medium was als zijn
moedertaal. In zijn milieu schreef m en alleen in
het Nederlands gedurende zijn ‘oorlofdagen’.
De bundel Poëmata die Janus Bodecherus Banningius
in 1637 in Leiden liet verschijnen diende
waarschijnlijk vooral een public-relationsdoel.
Bijna driehonderd bladzijden Latijnse
gedichten, opgedragen aan zo ongeveer alle
grote schrijvers en geleerden van die tijd: Daniël
Heinsius en Jacob Gats (aan wie ook de
Oorlofdagen opgedragen waren geweest), Vossius,
Barlaeus, Schriverius, Huygens, Hugo de
Groot en Anna Maria van Schuurman, om alleen
m aar enkele van de bekendste te noem en,
die op hun beurt weer lofdichten voor Bodechecrs
bundel produceerden. Een kleine dertig
jaar later zou de Amsterdamse dokter-dichter
Willem Godschalk van Focquenbroch zijn
bundel Thalia opdragen aan een aap.
Behalve de intellectuele en artistieke elite
van zijn tijd komen in de Poëmata ook de familieleden
van de dichter aan bod. Zo is er een
T V E 15e jrg. 1997 123

Xenium Ad Nicolaum Bodecherum, Putrem, een
nieuwjaarsgedicht aan vader Nicolaas Bodecherus,
dat verder geen bijzonderheden over
personen of gebeurtenissen bevat. Dat is wel
het geval bij het gedicht Ad Joannem Bodecherum,
Patruum, Senern Octuagenarium aan de
tachtigjarige grijsaard oom Johannes Bodecherus.
Deze broer van vader Nicolaas was
predikant in Cothen, ook rem onstrantsgezind,
m aar m et hem liep het m inder dram a­
tisch af."
Dat het baljuwsambt in de familie bleef blijkt
uit het gedicht Ad Adrianum Bodecherum, Fratrem,
Bailivum in Loosdrecht, Mynden, & Teckop:
Aan Adriaan Bodecheer, mijn broer, baljuw in
Loosdrecht, Mijnden en Teckop. Ik geef van
de Latijnse gedichten hier alleen de vertaling.
Het, ambt datje grootvader en je oom eerder verkregen
hebben bezit jij, broer, nu, teruggekeerd uit de ko ude
van Skythië [Rusland], Wees vasthoudend aan de
wetten en het rechtvaardige, beteugel de gewelddadigen;
laatje leven blij vervlieten met je echtgenote uit
de familie Stachouwer; het platteland zal geven wat
de met muren omsloten steden niet kunnen geven; de
landelijke eenvoud kent geen ijverzucht.“
Om nu een massale trek naar het platteland
te voorkomen kan ik m eedelen, dat de dichter
in zijn laatste regel een vergissing maakte. Op
15 juli 1641 schreef het H of van Holland aan
de baljuw van Gooiland, P.G. Hooft, dat
Adriaan Bodecheer en nog iem and geklaagd
hadden over t’groot gewelt, ende outrage [grove belediging],
twelcke sij te kennen geven haer aengedaen
te sijn bij Johan Stachouwer swager vanden voors.
Bailliuw [Adriaan B.], ende drie van sijne Dienaers.
O f Hooft er maar wat aan wilde doen.1" Een
stuk van Johan Stachouwer aan het H of van
Holland in een geschil m et Adriaen Bodecherus
en A erlandt Stachouwer, echtelieden, over
het huis te Ruysdael bij Blaricum van een mij
niet bekende datum zal ook wel niet gehandeld
hebben over de geluckige rust van licht-vernoechde
sielen, Wiens sorgen wijder niet en weyden
dan haer vee (Hooft, Granida)
Aerlandt of Aerlandia Stachouwer komt
voor in het artikel van Adema. Een andere bevestiging
van haar bestaan is te vinden in een
acte van overdracht van een huis en hofstede
met toebehoren aan Aarlandia Stachouwer,
huisvrouw van de baljuw Adriaen Bodecheer(1648).12
Haar broer Johan (1598-1655)
was een vermogend koopm an m et grote belangen
in de Westindische Compagnie. Hij
had bezittingen in het Gooi, onder andere het
al genoem de huis Ruysdael hij Blaricum. Sinds
1640 was hij heer van Schiermonnikoog. Ook
in Brazilië had hij belangen. Zijn broer Jacob
Stachouwer was daar politiek raad, net als de
dichter Johannes Bodecheer Benningh sedert
1638. In Blaricum herinneren aan Johan Stachouwer
nu nog de weg van die naam en zijn in
de kerk opgestelde grafsteen.
Broer Gerardus
Uit het voorafgaande is wel duidelijk geworden,
dat de familie Bodecherus in de eerste
helft van de zeventiende eeuw op allerlei wijzen
sterk betrokken was bij het reilen en zeilen
van de republiek op veel terreinen en in
alle windstreken. Voor Gerardus, waarschijnlijk
de jongste zoon van dom inee Nicolaas
Bodecherus, was deze betrokkenheid van tragische
aard. De bijzonderheden kennen we
uit een gedicht in de Poëmata: Ad Nicolaum
Bodecherum, Putrem, De Obitu Gerirdi Bodecheri,
Fritris (Aan vader N.B. over het sterven van
broer G.B.). Ik neem het hier grotendeels
over.
Uil het kamp, op ren schokkende zware wagen,
Nabij Venlo, kwam hij terug, ziek,
Ziek van lichaam, maar met krijgshaftig gemoed.
En zich toevertrouwend aan een rustiger Waal
- Hoewel de rivier bruisend zwol
Wegens de bergtoppen van Hessen -
Totdat het trage schip de Rotte naderde,
Om Leiden van meer nabij te zien,
Om zijn ouders van meer nabij te zien,
Liggend in een doodzieke slapte
Van een uitputtende scheurbuik; kort daarna een lijk
Toen hij te Delft aankwam. Aan de Amstel ligt hij
- Gelukkig wel door deze zaligheid -
Verbonden met zijn voorvaderen in het graf.
Moge het u slecht vergaan, kwade onderwereldduistemis
Die mij mijn broer ontnomen hebt.
Verdiende die krachtige geest dus, hij die
De lans zwaaide va n de prins van Oranje,
De bevrijder van het vaderland en vader van de zoon,
Verdiende hij zo te sterven, kwade duisternis ?
Verdiende hij zo te sterven, van wie
Het baarddons en de lichte baard nauwelijks eenmaal
Van de km was geweest, en de huid glad ?
Jullie, Deventer en Brantius,
Onder wier leiding de oefenschool keurt,
Zijn getuigen van een edel en goed hart
124 TVE 15e jrg. 1997

En wat voor een Bataaf waarli jk past.
En allen die in de cohorte dezelfde wapens
Hebben gedragen, hekelen hierom
En verachten gezamenlijk de misdaad.
Moge die troost voldoende zijn en ‘moge die uw
/achten stopzetten, vader; dat voor ieder
De levensdagen vastgesteld zijn en aan Gvd bekend —
. Zo leert het lot van tie natuur en dat afkomstig van God.
Omdat voor u. als ingewijde, toegankelijk zijn
Het lol van de natuur en dat van God beide
En omdat nu nog twee zoons over zijn, een dochter; en
moeder zelf nog leeft
Zuil ge uw verdriet kwijt kunnen raken, ziende
Dat kwee zoons nog over zijn, een doelde); en
moeder zeil nog leeft.
In 1632 gafVenlo zich over aan Frederik H endrik.
Waarschijnlijk speelde het hierboven beschrevene
zich af tijdens de veldtocht langs de
Maas in mei van datjaar. Gerardus Bodecherus
m oet toen ongeveer vijfentwintig zijn geweest.
In het Leidse studentenalbum werd hij
in augustus 1627 ingeschreven als twintigjarige
zoon van dom inee Nicolaas.
Een kluwen van verwantschappen
Met de voorvaderen in het graf verbonden te
zijn noem t de dichter een zaligheid. Ook in
het grafschrift van zijn oom Stans Benningh
kwam dat denkbeeld al voor. Opnieuw stelt hij
het aan de orde in een Epitaphium Margaretae
Banningiae Constantini Filiae, Cognatae, sepultae
Loosdmht (Grafschrift van M argareta Banning,
dochter van Constantijn, bloedverwant,
begraven te Loosdrecht): Hier rust, niet samengevoegd
met haar doelen, het meisje Banning, in
haar geboortegrond begraven. Ofschoon de grond
van Amstelland de grootvader en de vader van de
dode bewaart, ze kon nauwelijks door een passender
steen neergedrukt worden. Als deze Margareta de
dochter is van de in 1627 overleden baljuw
Stans Benningh voor wie Bodecheer het hiervoor
afgedrukte grafschrift vervaardigde, dan
is met dit sterfgeval de in 1627 schier gedoelde
stam misschien wel helemaal onder het Loosdrechtse
maaiveld verdwenen.
De gedichten van Johannes Bodecheer Benningh
maken niet m inder dan de aantekeningen
van Vrijlandt duidelijk, dat men in bepaalde
kringen in de vroege zeventiende
eeuw graag ‘onder ons' bleef. Ze vormen ook
een aanvulling op die aantekeningen. Het geslacht
Bodecherus blijkt binnen dat netwerk
verwant te zijn aan de Bannings en Stachouwers.
Blijkens enkele hier niet besproken gedichten
bestond er ook verwantschap met de
in het Gooi niet onbekende Coppits en daarbuiten
met de voorname geslachten Van der
Burch en Broekhoven. Hel beschrijven van
die kluwen laat ik graag aan m eer bevoegden
over, en het ontwarren er van nog veel liever.
Intussen is de mens en de dichter Johannes
Bodecheer Benningh bij deze behandeling
van zijn poëtisch werk natuurlijk schromelijk
te kort gedaan. Daar zal hij zich 350 jaar later
in de wereld aan gene zijde wel niet m eer over
opwinden. Misschien ook wel, want een anonieme
auteur verzekert ons in een gedicht dat
De geest van Matthaeus Gansneb Tengnagel, die
sinds 1652 in d ’andre werelt by de verstorven Poëten
verkeerde het volgende waarnam:
'K zie Bodecher aen d 'een zijde
Met zijn Diclo afgedwaelt,
En zijn Munt-Godin, O lijden!
Heeft ook ramp zijn bijt bepael.t:
Zy storf om Eneas wille,
Vol van wanhoop in de /< .
Hy van razerny ’er grillen,
Was haer lot quad, 7 zijne mee.”
N oten
1. T.V.E., 5, afl. 3 (1975) 65-83.
2. De Nederlamlsche l.e.niw, 32 (1914) kolom 300-306 en
332-340.
3. In: Mededelingenblad van de Historische Kring Blaricum, nr.
22 (1995) 10-12.
4. (■ Brandt, ll/storie der Reformatie, deel 4 (Rotterdam
1704) 800-802.
5. J.A. Worp, De briefwisseling van Constantijn Huygens, II,
355.
6. Zie ook B. de Ligt, ‘Loosdrechts Poezie Album’(I),
HKL, nr. 56 (1986) 18-20.
7. De briefwisseling van Pieter Comeliszoon Hooft, deel 2 (Culemborg
1977) nr. 402.
8. Zie daarvoor: B. de Ligt, ‘Joannes Assueri Bodecherus,
predikant te Cothen’. Het Kromme-Rijngebied 30-2 (1996)
29-30.
9. Vertaling Ben Wolken; alle andere vertalingen uit het
Latijn zijn van dr. Willem Kraak, classicus te Bussum.
10. De briefwisseling van Pieter Comeliszoon Hooft, deel 3 ( Culemborg
1979) nr. 1076.
11. W.J. Formsma, Archieven Heren van Schiermonnikoog. Monumenta
Frisii a, nr. 3. Im. nr. 264.
12. Idem, im. nr. 205.
13. Mattheus Gansneb Tengnagel, Alle Werken (Amsterdam
I960) 5 13.
TVE 15e jrg. 1997 125

De Groene Geschiedenis van het
Vliegveld Hilversum
c . van Aggetm
In 1989 verscheen er een artikel (in TVE 7e jaargang,
nr.4, december 1989) over het 50 jarige bestaan
van het Vliegveld Hilversum. Inmiddels is de
toekomst van het vliegveld zó in de belangstelling,
dat de redactie mij verzocht om voor dit Loosdrechtnummer
een nieuw artikel te schrijven.
Ligging
H et Vliegveld Hilversum ligt in de zuid-west
hoek van het Gooi en dus in de provincie
Noord-Holland.
H et gebied ligt tussen de Vecht en de hogere
zandgronden van het Gooi en de Utrechtse
Heuvelrug. In dat gebied vormde zich zo’n
10.000 jaar geleden veen. Dat hoogveen werd
afgegraven. De ontginningspatronen zijn zeer
duidelijk op kaarten terug te vinden. Vooral
na de vroegmiddeleeuwse regressiefase, waarbij
het lange tijd zeer droog was en de zeespiegel
daalde, werd het goed mogelijk om het
veen te ontginnen. De omgeving van het vliegveld
was grensgebied. Op velerlei gebied.
H et was de grens van hoge en lage gronden;
van intensieve en extensieve landbouw en, last
but not least, van U trecht en Holland.
H et was ook een wild en ruig gebied. Floris
V, graaf van Holland en Zeeland, heer van
Friesland was uitgenodigd voor een jachtpartij
door de edelen Gijsbrecht van Amstel, H erman
van W oerden en Gerard van Velzen. Men
heeft lange tijd gedacht dat die jachtpartij in
de omgeving van Einde Gooi heeft plaats gevonden.
H et lot van Floris V is bekend. Ter nagedachtenis
heet de grensweg van de Egelshoek
naar Hollandsche Rading: Floris V-weg.
De naam Egelshoek zou ook relatie hebben
m et die gevangenneming: Egelshoek = Ekelige
= akelige hoek !
Volgens Albertus Perk kom t de naam van
Ekelshoek is gelijk Eikelshoek, wat weer een
relatie heeft m et het voormalige Eikenbos
(Eikbosserweg). Andere bronnen duiden op
de meest voor de hand liggende theorie, namelijk
die van een dier.
Kerkelanden, Eerste en Tweede Blok
De gronden ten westen van Hilversum waren
bezit van de kerk van Naarden. Al in 1387 en
1430 waren deze gronden aan de kerk geschonken.
Inkomsten daaruit dienden voor
het onderhoud van de kerk. H et gebied was
bekend onder de naam Kerkelanden. Het bestond
uit 240 m orgen venen en vullinglanden
(afgegraven hoge venen, die weer opgevuld
werden). I.oosdrechtse boeren hadden delen
van de Kerkelanden in pacht.
Het gebied in het zuiden van het Gooi was
eigendom van de staat (landsheer). De Erfgooiers
hadden daar de gebruiksrechten.
V V ■ •1
A y N I T
A \ Vrtsdebeit
V/iegve/t
E g e lsh o e k
Hilversum
f-.-vV* ] Vj
Q} 'M m
if * - » ■
Ajb. 1. Ligging Vliegveld Hilversum tussen Hilversum en
Loosdrecht.
126 TVE lór lig. 1997

AJb. 2. De aanleg van het Vliegveld
Hilversum vond in de crisistijd
plaats in het kader van de
werkverschaffing.
r l - ,
mm ....
Veelal lieten ze er schapen grazen. V anaf 1625
kw am en er grootschalige p lan n en om heide
te ontginnen.
H et “E erste Blok” w erd na felle strijd pas in
1634 verkaveld. D aar o n tstond ’s-Graveland.
H et “Tweede Blok” (in h et zuiden van het
Gooi) w erd n iet ontg o n n en . Pas na de heideverdeling
t an 1836 w erden de kavels van het
Tweede Blok verkocht en o n tg o n n en . Daar
o n tstond later o.a. h et lan dgoed E inde Gooi.
R ond 1840 w aren er verschillende grondtransacties
in de om geving van het vliegveld. Dat
is vrij bijzonder en had te m aken m et de eigendom
s-verhoudingen. Veel gro n d was in eigendom
van de staat (“D o m einen”), terwijl Erfgooiers
de gebruiksrechten hadden. Een an d er
deel was in bezit van de kerk van N aarden, waarvan
Loosdrechtse b o e re n d e g ronden pachtten.
In 1886 was er een scheiding m et D om einen.
De g ro n d en “toegescheiden ” aan de Erfgooiers,
kw am en in h u n vol bezit. De gebied
en die D om einen verkreeg, w'erden p ro m p t
in 1837 geveild.
De percelen 62 t/m 66, 74 t/m 79 alsm ede 80
t/m 83kw am en in bezit van de bekende heer Sinkei
uit A m sterdam . Hij betaalde daarvoor in totaal
ƒ6710,-. O verigens zou Sinkei zijn g ro n d en
spoedig w eer verkopen. Bij de overzichten, te
zien op de “ingekleurde kaart van Perk” (1845),
blijken Six van H illegom , Van de Poll en Van d er
L inden eigenaar te zijn gew orden. Dit b etro f h et
gebied tussen het huidige vliegveld en T ienhovensche
Kanaal.
In 1939 w erd d it gebied d o o r D efensie in
gebruik genom en. A ldaar zou in de m obilisatie
tijd een g root deel van de Ie V erkenningsg
roep van h et L uchtvaart R egim ent o n d erg e­
bracht w orden.
O verigens w erd in 1840 één achtste deel
van de K erkelanden ook geveild. In totaal betro
f h et ruim 47 bunder. De eerste 5 percelen,
ruim 16 bunder, w erden aan de Kerk van
N aarden “toegescheiden". Deze g ro n d werd
gekocht voor ƒ3350,-. De overige percelen
kw am en in bezit van L oosdrechtse boeren.
U iteraard b leef de rest van de K erkelanden
in vol bezit van de Kerk van N aarden. Zo ook
h et terrein van h e t vliegveld H ilversum .
Vliegveld in het G ooi
In de jaren dertig nam de belangstelling voor
luchtvaart enorm toe. V erschillende groeperingen
kwamen m et plan n en voor een vliegveld.
In januari 1934 was de N.V. Sportparken Vliegveld
’t Gooi opgericht. Aan de L oosdrechtsew
eg/R aaw eg zou een sportcom plex m et w ielerbaan,
tennisbanen, cricketkooien, m otor-racebaan,
voetbalveld, polobad, twee café-restaurants,
clublokalen, servicestations, stallingen en
... een vliegveld w orden aangelegd. Dit m iljoen
en p ro ject (crisis-tijd!) w erd n iet uitgevoerd.
O verigens viel h e t an tec ed en ten o n d erzo ek van
enkele syndicaatleden negatief uit.
V anaf m aart 1934 zou h e t G ooisch Vliegveld
TVli 15ejrg. 1997 127

' ' -
* C v
Nf
- ; " ‘ -
j
^ N » *
^mggatfgS&+
A/5. 5. Overzicht Vliegveld bij de heropening in 1948.
Actie Comité met verschillende plannen tot
aanleg van een vliegveld komen.
De eerste locatie lag tussen de Noorderbegraafplaats
en de Craailoosche brug. H et bestuur
van het Gooisch Natuurreservaat weigerde
om de zeven ha grond te verhuren. Als
tweede optie had men het landgoed Einde
Gooi op het oog. Eigenaar Insinger had al een
strook van 500 bij 700 m eter gereserveerd.
Helaas was dat te weinig, zodat Einde Gooi
niet doorging. Ook een eenvoudig vliegveld
bij de Raaweg zou er niet komen.
Hoewel dit plan wel door het college van
B&W gesteund werd, weigerde de minister
van Verkeer en Waterstaat het terrein “aan te
wijzen als luchtvaartterrein in den zin van de
Luchtvaartwet”.
Vliegveld De Oude Renbaan
l)e belangstelling voor de luchtvaart nam
zienderogen toe. In het toenmalige hotel Hof
van Holland vond in 1934 de Eerste Hilversumschc
Luchtvaart Tentoonstelling plaats.
Een jaar later was de oprichting van de
Stichts-Gooische Kleine Luchtvaartclub een
feit. Men organiseerde lezingen en tentoonstellingen.
Van vliegen kwam nog echter weinig
terecht. Uiteindelijk vond de eerste vlucht
van die club plaats vanaf vliegveld Teugel
Ook nadat de Hilversumsche Zweefvlieg- en
Kleine Luchtvaartclub was opgericht, moest
m en vliegen vanaf Teuge. Eindelijk lukte het
om een locatie voor een Goois vliegveld te vinden:
op de heide tussen Hilversum, Bussum
en Laren. Deze paardenrenbaan was van 1880
tot 1893 in gebruik. In 1928 werd de renbaan
en omgeving wederom gebruikt. Notabene bij
de ruiterspelen van de Olympische Spelen van
dat jaar.
H et vliegen vanaf de “renbaan” stelde nog
niet veel voor. Met het zweefvliegtuig van het
type Zögling haalde m en vluchten van tientallen
seconden.
128 TVE 15e jrg. 1997

Ajb. 4. Op 9 mei 1940, één dag
voor het uitbreken van de oorlog,
sloeg een Fokker C.V van de le
Verkenningsgroep over de kop.
7
Vliegveld aan de Noodweg
Mobilisatie
_________
Inm iddels was de Stichting Vliegveld het Gooi
op 26 oktober 1937 opgericht. De o nderhandelingen
m et de instanties en tegenstanders
verliepen traag. Pas op 21 februari 1938 w erd
de huurovereenkom st m et de N ed. H ervorm ­
de kerk te N aarden gesloten. De volgende dag
trok een groot gezelschap n aar de N oodweg.
D aar verrichtte burgem eester Lambooy. oudm
inister van O o rlo g e n M arine, een plechtige
openingshandeling: de eerste spade ging in
de g ro n d en werd m et een versierde kruiwagen
w eggereden.
Deze feestelijke gebeurtenis eindigde bijna
in een ongeluk. Een tweetal vliegtuigen gaf op
deze feestdag een vliegdem onstratie. M en wilde
zelfs landen op h e t daarvoor totaal ongeschikte
terrein. Een op de g ro n d aanwezige
piloot kon d o o r arm bew egingen het landen
van de vliegeniers verhinderen.
D oor “w erkverschaffing” w erd de aanleg
van het vliegterrein uitgevoerd. Er w aren verschillende
tegenslagen. Zo was h et n odig veel
m eer sloten te d em p en d an m en gepland
had. M en had m eer g ro n d nodig. Na h et egaliseren,
ploegen, eggen en rollen, w erd de
g ro n d ingezaaid. H elaas verstoof een groot
deel in de k o u d e schrale w in ter van
1938/1939.
In het voorjaar van 1939 was de grasm at in
redelijke conditie. Een h an g ar en clubgebouw
w erden gebouw d. Ter viering van deze feiten
m ocht b urgem eester I.am boov op 27 mei
1939 een gedenksteen plaatsen.
O p 30 sep tem b er 1939 zou h e t vliegveld feestelijk
w orden geopend. Dat feest ging d o o r de
m obilisatie niet door. H et vliegpark w erd overgenom
en d o o r defensie. Er kw am en zeven
Fokker C.V en vijf K oolhoven FK.51 toestellen
van de le V erk en n in g sg ro ep '2 e Luchtvaart
R egim ent. In okto b er (tijdelijk) aangevuld
m et jachtvliegtuigen van h et type Fokker
D.XVII van de 2e Ja.V.A. O p 1 m aart 1940
kwam er een aanvulling voor de le Verk.gr.
nam elijk twee Fokker C.X. vliegtuigen.
Er w erden verschillende m obilisatie oefeningen
g eh ouden. Zo w aren er in oktober
1939 nachtvluchten m et de D.XVU’s. O ok
w erden vliegtuigen regelm atig verdekt opgesteld.
Dit g ebeurde in de bossen ten zu id o o s­
ten van Z onnestraal en ook in de om geving
van de Z onneheide. M en sleepte de vliegtuigen
m et de h an d o f m et b eh u lp van a u to ’s
n aar h u n schuilplaatsen. O p het vliegveld werden
tenten en een n o o d h angar neergezet.
In de m eidagen van 1940 nam de dreiging
toe. H et vliegveld werd om geploegd, zodat de
voren h et lan d en van vijandelijke vliegtuigen
m oest voorkom en. B oer V eldhuizen was er
een hele nach t m ee bezig geweest. De paarden
w aren doodop en niet m eer vooruit te
b ran d en . D efensie vroeg hem rustig d o o r te
gaan m et h et werk. Hij kon m akkelijk verse
p aarden lenen bij an d ere boeren.
O ok kwam er versperring, waarbij m en beto
n n en rioolbuizen, rijtuigen en an d ere rom ­
mel gebruikte. A lleen een landingsbaan was
vrijgehouden.
l'VE 15ejrg. 1997
129

W, T W
."Fm
Ajl). 5. Resten onderkomen Duitse
vluchtleiding uit de oorlogstijd.
C a
: L-
In de nacht van 9 op 10 mei werd al het personeel
om 1.00 uur gewekt. Men moest om
3.00 uur aanwezig zijn en een kwartier later
“gevechtsgereed” zijn. De Duitsers vielen om
4.00 uur aan, waarbij het veld met Me-109
aangevallen werd.
Duitse uitbreiding van het vliegveld
De Duitse bezetters zorgden voor een flinke
uitbreiding van het vliegveld. Ook de natuur
en de bebouwde omgeving kregen in ernstige
mate te maken met de Duitse aanwezigheid.
Toch is het vliegveld, zeker in vergelijking
m et bases zoals Soesterberg, Deelen, Leeuwarden
of Venlo relatief klein gebleven. Wel
vormde het vliegveld een belangrijke schakel
in het productieproces van de Bücker Bü-181
Bestmann vliegtuigen. Deze werden bij Fokker
in Amsterdam-Noord gebouwd, volgens
Duitse bronnen 708 stuks. De toestellen gingen
per dieplader naar Hilversum voor m ontage
en invliegen.
Op het terrein van Zonnestraal, niet ver van
het bodenhuis “De Koepel”, was een grote
m ontagehal gebouwd. Hiervandaan liep een
rolbaan (taxibaan voor de vliegtuigen) in zuidelijke
richting naar het vliegveld. In de nabijheid
van de hal kwam een ondergrondse
schuilplaats voor bewaking. (Thans nog aanwezig
op het terrein van de kinderboerderij
van De Zonnehoeve).
Tussen Zonnestraal en Loosdrecht werden
11 bunkerwoningen gebouwd. Eén daarvan
was het casino. Dit complex kreeg de naam:
H erm ann Göring Lager; genoem d naar de
Reichsminister der Luftwaffe en later Reichsmarschall
H erm ann Göring.
In het zuidelijke deel van het Loosdrechtse
Bos kwam de wapenmakerij. Op het natuurgebied
Zonneheide verrezen gebouwen ten behoeve
van reparatie en onderhoud van vliegtuigonderdelen,
zoals kompassen, m otoren
en elektrische installaties. En in Loosdrecht
kwamen m unitiedepots (in woningen!) en gevechtstorens.
Ook deden schuren dienst als
opslagplaatsen van onderdelen.
In de periode eind 1944/begin 1945 werden
betonnen banen aangelegd. Eén liep in
de richting van Nieuw-Loosdrecht richting
Einde Gooi. Pal ten zuiden van de begraafplaats
passeerde de baan de Rading. Haaks op
deze baan waren parkeerplaatsen of opslagplaatsen
aangelegd. Spionagerapporten van 2
februari 1945 spreken van een “drietal banen
die van het vliegveld aflopen naar de bosrand
waar zomerhangaars zijn gebouwd. Veel benzine,
grote voorraad bom m en.”
In de noordwest hoek bevond zich de verkeersleiding
van het vliegveld. Thans zijn daar
nog enkele bunkers (tegenover de Boni-superm
arkt). Aan de noord-zijde, nabij de
Noodweg, werden hangars gebouwd.
De grootste uitbreiding vond echter plaats
in oostelijke richting. Tussen het Tienhovensch
Kanaal, de Noodweg en het oorspronkelijke
vliegpark liet de bezetter een grote kazerne
bouwen. Daar zetelde de com mandant.
Er bevonden zich verschillend boerderij-achti-
130 TVE 15e jrg. 1997

A/b. 6. Hangar en havenkantoor,
1994.
X
■Mjpi ■■ ■
; J
H H IH H
ge bunkerwoningen. Een ziekenhuis, m unitiedepot
en cantine maakten deel uit van het
complex. Dit complex zou na de oorlog overgaan
naar de Koninklijke Marine, die daar het
M arine O pleidings Kamp zou stichten.
(Thans Korp. Van O udheusden kazerne)
In het natuurgebied richting H oorncboeg
werden m unitiekuilen aangelegd. Naast bommen
van 1000 kg konden daar ook brandstol1
vaten worden opgeslagen. G edurende de periode
januari t/m maart 1945 is er nog hard
gewerkt aan de uitbreiding. Men kapte bomen
bij Einde Gooi en Nederlandse werklieden
waren bezig met de nieuwe startbanen.
Op 12 april 1945 eindigden de werkzaamheden
terwijl op de 17e van die m aand een
“Sprengkom m ando” van 40 man begon met
vernielen van de militaire installaties.
Na de oorlog
Tijdens de nadagen van de Tweede Wereldoorlog
werd veel materiaal en gebouwen opgeblazen
of onklaar gemaakt (in Loosdrecht
moesten bij het opblazen van hangars of bunkers
de ram en open gezet worden).
Na de bevrijding hadden Canadese troepen
een plekje gevonden op "het militaire kam p”
(later Marine Opleidings Kamp). Het hoofdkwartier
van het Engelse 657 (Army)
squadron kwam op 1 juni 1945 met Auster
AOP.5 vliegtuigen naar het vliegveld. De geallieerden
gebruikten het vliegveld of gebouwen
nog totjanuari 1946.
:
t :
Het opruim en en afvoeren van materiaal
duurde enige tijd en de grasmat van het vliegveld
moest hersteld worden. Ook vond er een
herkaveling plaats van de landbouwgronden,
die in de oorlogstijd of mobilisatie gevorderd
waren.
De boerderij van Roel Veldhuizen, pal ten
zuiden van het vliegveld gelegen, was in de
oorlog gesloopt. Hij verhuisde naar de Rading.
De boerderij van Freek Groen, aan de
Rading, bleef evenwel nog lange tijd staan.
Pas begin jaren zeventig zou bij verhuizen en
zou bet terrein gekocht w orden door
J.Daams, waar het bedrijf Skylight domicilie
zou vinden.
In mei 1947 m ochten de zweefvliegers van
de Gooische Zweefvlieg Club het veld weer gebruiken.
De Gooisch-Stichtsche Aero Club,
met voorzitter Klaas de Geus van den Heuvel,
kreeg het voor elkaar dat op 4 en 5 oktober
1947 een vliegweekend, m et verschillende
motorvliegtuigen, georganiseerd werd.
Inmiddels had de Gemeente Hilversum het
vliegveld gekocht en verhuurde deze het aan
de Stichting Vliegveld Het Gooi. Op 10 juli
1948 werd het vliegveld officieel geopend
door Prins Bernhard met het hijsen van de
Nederlandse vlag. Bernhard kwam in zijn
eigen vliegtuig: de Stinson Sentinel PH-PBB.
Vanaf 1950 werd de Nationale Luchtvaart
School (NTS) een belangrijke gebruiker van
het vliegveld. Na de oorlog was er grote behoefte
aan vliegers. De NES verzorgde de
voorselectie van de aspirant-militaire vliegers.
Later kwamen er ook verschillende bedrij-
TVE 15c jrg. 1997
131

A/b. 7. Busje voor i'luchtleiding
Gooische Zweefvlieg Club.
ViÉk
mmWÊmÈ
________
ven, waaronder NV M eteor (luchtfotografie
en landbouw vluchten), h et N ederlands
Luchtreclame Bedrijf van Martin Schröder en
Skylight van johan Daams.
Woningbouwplannen
E in d jaren vijftig had Hilversum een zeer actief
vliegveld. De G em eente Hilversum had
evenwel plannen voor woningbouw. Daardoor
hing in de lente van 1959 de toekomst van het
vliegveld aan een zijden draadje. De Gem eente
Hilversum presenteerde het uitbreidingsplan
“Egelshoek” en het was niet uitgesloten
dat het vliegveld zou m oeten verdwijnen.
Zowel de Koninklijke Nederlandse Vereniging
voor Luchtvaart (KNVvL) die in 1954 de
NLS had overgenomen als G edeputeerde Staten
van Noord-Holland spraken zich uit tegen
de plannen. Pas in 1963 werd de Gemeente
Hilversum in het ongelijk gesteld.
Hoewel de KNVvL de NLS al in 1968 had
verkocht, moest zij de exploitatie tot 1975 uitdienen.
Sinds 28 februari 1975 is deze overgenom
en door de Stichting Vliegveld Hilversum.
Ook de Gem eente Loosdrecht kwam na de
Tweede W ereldoorlog tot uitbreiding. In 1945
ging de bebouwing slechts tot aan de Nootweg
(de Loosdrechtse Nootweg, met een t) en tot
aan de Rading. In d ejaren 50 t/m 90 ging de
uitbreiding verder, zelfs tot aan de Tjalk en
Vrijheid, waarbij men m et de bebouwing voorbij
het industrieterrein aan de Industrieweg
kwam.
Uit het uitbreidingsplan “Ter Sype” blijkt
dat de Gem eente Loosdrecht wil uitbreiden.
Echter één van de drie uitgezette start- en landingsbanen
loopt over het uitbreidingsgebied.
Dit is de baan 13-31. De Stichting Vliegveld
Hilversum heeft aangegeven dat er mogelijkheden
zijn om baan 13-31 op te geven. Dit
kan bijvoorbeeld door de huidige “preferente”
baan 07-25, die 540 m eter lang is, te verlengen
tot 600 meter. Een andere optie is
draaiing van de baan met tien graden tot (ten
06-24 baan. Verlenging is Ook dan gewenst. Er
blijft steeds sprake van grasbanen. Van verharding
van de banen is geen sprake.
Toekomst van het vliegveld
In 1987 verlengde de Gem eente Hilversum
het huurcontract tot 1997. Dat was evenals in
de jaren ervoor slechts voor een relatief korte
periode. De Gem eente Hilversum zag, met
het jaartal 1997 dichterbij komend, dat door
verdwijning van het vliegveld er woningen of
bedrijven gebouwd zouden kunnen worden.
De afloop van het huurcontract bood schijnbaar
de gelegenheid voor een andere bestemming
dan luchtvaartterrein.
In de afgelopen ja re n verschenen zeer veel
stukken in de pers over de toekomst van het
vliegveld. Het bestuur van de Stichting Vliegveld
Hilversum onderhandelde met de gem
eente om het huurcontract langdurig te ver-
132 TVE 15ejrg. 1997

■
• -?
wam
i
t • * a t ‘M
•
«sSBlfc
AJb. 8. Grens tussen het vliegveld en de Egels hoek, vastgelegd in 1948.
R '
--^j
lengen. O f tot een an d ere overeenkom st te
geraken. O ok gaf h et b estu u r voorlichting aan
gebruikers en bew oners, zoals op 27 novem ­
b e r 1995 in bet restaurant Vliegveld Hilversum
. A ldaar werd inform atie verstrekt om ­
tren t de historie, h et eigendom , h et h u u rco n ­
tract, de stru ctu u u r van de huidige b eheerd er
alsm ede h aar financiële positie. Tevens kwam
de relatie van h et vliegveld m et h aar om geving
aan de orde. D eskundigen gaven inform
atie over h e t luchtruim structuur, geluidszon
erin g en -productie.
O pvallend was ciat in de discussie o m trent
h et voortbestaan van h et vliegveld de bewoners
van L oosdrecht, verschillende natuur- o f
m ilieugroeperingen en bew oners van H ilversum
(inclusief de Egelshoek) zich voorstander
noem en m et betrekking tot het voortbestaan
van h et vliegveld.
Contract verlengd
H et h u u rcontract tussen de g em eente H ilversum
en het Vliegveld H ilversum werd in novem
ber 1996 verlengd, in elk geval voor een
periode van vijf jaar. E ventueel kan de h u u r
daarn a m et nog eens vijf jaar w orden verlengd.
Dit besluit kwam globaal overeen m et
h et voorstel van het college van burgem eester
en w ethouders, u it h e t begin van 1996.
E ventuele herbestem m ing van h et terrein is
vooralsnog niet aan de orde geweest. H et huidige
college m een d e dat eerst een integrale
toekom stvisie op I Iilversum m o et w orden o n t­
wikkeld.
En nu verder
De d o o r de RED ( Rijks L uchtvaart Dienst)
ontw orpen geluidszonering had het voordeel
dat er voor een bepaald gebied w erd vastgesteld
hoe hoog de geluidsbelasting m ag zijn.
In dat voorstel was sprake van 76.000 vliegtuigbew
egingen. De voorzitter van de stichting
Vliegveld H ilversum had e r wel wat m eer
willen h ebben. O ok om d at veel overlast van
vliegtuiglaw aai h elem aal n ie t v ero o rzaak t
w erd d o o r vliegtuigen van Vliegveld H ilversum
, m aar d o o r h et steeds m aar d ru k k er word
en d e vliegveld Schiphol.
Het vliegveld nam al m aatregelen. Bijvoorbeeld
ten aanzien van de openingstijden; alleen
tussen 08.00 u u r en 20.00 u u r m ag er gevlogen
w orden. O ok zijn er strakke aanvlieg-
TV E 15e jrg. 1997
133

--t»g {
" * S f l
m il
AJb. 9. Werkplaats voor zweefvliegtuigen van de Gooische Zweefvlieg Club.
en vertrekroutes vastgesteld. Bovendien worden
er nu steeds m eer stillere vliegtuigen gebruikt.
Al beëindigde in 1996 het beroem de bedrijf
van J. Daams: “Skylight” haar activiteiten, het
weerhield andere bedrijven en clubs niet om
in 1997 er flink tegen aan te gaan. Zo vierde
de Gooise Zweefvlieg Club haar 60-jarig jubileum
m et als afsluiting de ingebruik nam e van
een nieuw clubhuis.
De toekomst van het vliegveld Hilversum is
thans voor een aantal jaren zeker. H et blijft
echter, ook voor Loosdrecht, spannend wat
uiteindelijk die integrale toekomstvisie zal
brengen. Een woon- of industriewijk van Hilversum
zal een ernstige aantasting worden van
het groene gebied; de overgangsfase tussen
Holland en Utrecht.
Bronnen
Streekarchief voor Gooi en Vechtstreek: Archief Gemeente
Hilversum, dossiers 1.814.2 (Oude Renbaan), 1.814.12
(Noodweg), 1.858.3 VIII, Villa en VlIIb
Knipselarchief Bibliotheek ’s-Gravelandseweg Hilversum:
O.a. knipsels uit: De Gooi- en Eemlander, jaargangen
1934, 1973, 1975, 1989, 1991 t/m 1997; De Arbeid, jaargang
1938.
Goois Museum: Dossiermap van de voorbereidingscommissie;
Tentoonstelling “Vliegveld Hilversum 1934-1993”,
gehouden van 3 juli t/m 12 september 1993.
Sectie Luchtmachthistorie: Dossier vliegvelden “I lilversum”
Verzetsgroep “Albrecht”: Aantekeningen, kaartjes en overige;
(geheime) informatie verzameld in 1943-1945.
Publicaties
Van Aggelen, C., Vliegveld Hilversum 50 jaar; Een jubileum dat
niet gevierd werd. In Tussen Vecht en Eem, 7e jaargang,
nr.4, december 1989. (Ook verschenen in Eigen Perk
1989/4).
De Bruin, e.a., Illusies en incidenten. De militaire luchtvaart en
de neutraliteitshandhaving tot mei 1940. Z.p., z.j.
Gemeente Hilversum, Verslag over de jaren 1939-1949.
Molenaar, F. J., De luchtverdediging Mei 1940. Den Haag, 1970.
Roundel, uitg. British Aviation Research Group, Vol 6,
No.6, november 1982.
Van der Stroom-Toren, R. e.a. GOZC 1936-1986, Hilversum
1986.
Wesselink, T. Vliegveld Hilversum. In Luchtvaart, 1le jaargang,
nr.7/8 (juli/augustus 1994).
134 TVE 15ejrg. 1997

Activiteiten van de Stichting
Tussen Vecht en Eem
O PEN DAG 1997 op zaterdag 24 m ei te L oosdrecht
Kerk en kerkzaal “het Lichtbaken” van de
H ervorm de G em eente Oud-Loosdrechtsedijk
230 Oud-Loosdrecht.
De O pen Dag wordt georganiseerd door de
Stichting Tussen Vecht en Eem in samenwerking
m et de Historische Kring Loosdrecht.
Op deze dag kunnen contacten met vele
organisaties worden gelegd of hernieuwd en
allen, die in het Gooi en de Vechtstreek zijn
geïnteresseerd, kunnen elkaar daar ontm oeten.
Deze dag is voor iedereen toegankelijk,
dus ook voor belangstellenden die geen lid
zijn. Het maximale aantal plaatsen is 200.
Daarom is inschrijving vooraf aan te bevelen.
Een inschrijvingsformulier treft u aan als
losse bijlage in het tijdschrift.
PROGRAMMA
Vanaf 9.30 uur
- ontvangst deelnem ers m et koffie en koek
in de kerkzaal
- registratie deelnem ers en regeling ntiddagexcursies
- boek-, tijdschrift- en informatietafels kunnen
worden geraadpleegd
10.00 uur
welkom door de de heer J.J. Gieskens, burgemeester
van Loosdrecht
10.10 uur
openbare vergadering TVE (art. 10 statuten)
geleid door de waarnemend voorzitter, mevrouw
drs Maria W.J.L. Boersen
10.20 uur tot 12.00 uur
voordrachten m et muzikale intermezzi
1. Loosdrecht in vogelvlucht, een historisch-geografische
verkenning met dia's door de heer
drs Chr. de Bont, medewerker van het Staring-Instituut
te W ageningen
2. Het interieur van Kasteel-museum Sypesteyn,
dooi' mevrouw Conny G. Bogaard, museumconservator
van Sypesteyn
3. Het landgoed Eikenrode (in de volksmond
het Bos van Hack genoem d), een dia-presentatie
door de heer Piet A. Bakker, bioloog en
wetenschappelijk medewerker van de Vereniging
van N atuurm onum enten N ederland
12.10 tot 13.15 uur
aperitief en lunch.
Tevens de verdere regeling van de excursies
13.15 tot 15.15 uur
excursies (er kan slechts aan één excursie
worden deelgenom en)
1. Rondvaart naar de “Ster" van de Loosdrecht;
met toelichting op de veenontginningen en
het huidige landschap onder leiding van de
heer P. Honig
2. Bezoek aan het atelier van mevrouw Christel
van der Korst, boek- en papierrestaurator en rondleiding
op het landgoed Eikenrode onder leiding
van de heren Piet A. Bakker (bosgebied) en
Adriaan Doets (m onum enten)
TVE 15e jrg. 1997 1.35

3. Bezoek en rondleiding kasteel en historische tuin
van Sypesteyn
15.15 uur
terugkom st van excursies en feestelijk slotconcert
in de Ned. H ervorm de Kerk van
Oud-I.oosdrecht
ca. 15.30 uur
afsluiting van de O pen Dag 1997
N.B. H et is voor sommige excursies aan te
bevelen om waterdichte schoenen mee te
nem en.
O p de excursies kunnen fotografen van
natuur en landschap hun hart ophalen dus
een advies: neem uw fototoestel mee!
Bereikbaarheid:
per auto:
volg de aanwijzingen van de
parkeerwachters voor en op
het kerkplein
per trein/bus: vanaf hoofdstation Hilversum
met buslijn 121; vertrektijden
8.22 of 9.22 uur.
Uitstappen bij Jachthaven
van Dijk).
Trein taxi-vervoer vanaf hoofdstation Hilversum
is mogelijk.
*.%>-**■ fJ
*
W M :
'U.*
mmm
-■■■
-•. -
■
-
m ó t - j m -
spy
4 * 4
‘ ....
* ** »* »
- 3 * \
7 ' -yf-lA»;
uit £ooódrecht
Luchtfoto Loosdrecht richting Veendijk-Homdijk, ca 1960.
136 TVE 15e jrg. 1997

De Historische Kring Loosdrecht
J. Mol
L oosdrecht kan bogen op een lange geschiedenis.
Al vroeg begon m en m et h et in cultuur
b ren g en van h et veengebied om er b o erenbedrijf
te k u n n en uitoefenen. In de twaalfde
eeuw was er een kleine d orpsgem eenschap op
de plaats waar n u O ud-L oosdrecht ligt. R ond
1300 w ordt Ter Sype genoem d, een b u u rtschap
op de plaats van de hervorm de kerk van
N ieuw -Loosdrecht. T urfw inning heeft geleid
tot het ontstaan van de plassen, w aardoor de
gem eente L oosdrecht nu uit 1758 ha w ater en
1517 ha land bestaat. G ed u ren d e eeuw en
w erd er geschiedenis gem aakt, die belangrijk
genoeg was om o n d e r de aandacht van een
b reed publiek te b rengen. D aartoe w erd op 22
sep tem b er 1972 de H istorische Kring Loosd
re c h t (HKL) opgericht. W at in 1972 begon
als een K ringetje m et 50 leden is in vijfentwintig
jaar gegroeid tot een bloeiende Kring m et
bijna 700 leden, niet gering voor een g em eente
m et ongeveer 9000 inw oners.
De HKL stelde zich ten doel de geschiedenis
van Loosdrecht te onderzoeken, te docu m en ­
teren en bek en d te m aken. En d at h ebben en ­
thousiaste en hardw erkende vrijwilligers waar
gem aakt. In de achterliggende jaren hebben
/.ij een gedegen d o cu m en tatiecen tru m opgezet
op het gebied van archeologie, genealogie,
kartografie en fotografie. D aartoe zijn een om ­
vangrijke bibliotheek en een knipselarchief ingericht,
een foto- en diacollectie aangelegd en
vele geluids- en videobanden gem aakt. Tevens
bezit de K ring een grote verzam eling gebruiksvoorw
erpen. Er is zoveel onderzoek gedaan
d at een reeks boekjes en ruim h o n d erd p eriodieken
k onden w orden uitgegeven.
O m d at in onze tijd d o o r de welvaart veel historie
verloren is gegaan en nog dreigt te gaan,
im m ers w aar geld is w ordt ou d vervangen d o o r
nieuw, m oet erovercle resterende m onum enten
gew aakt w orden. D aarom o n d erh o u d t de 11KL
zeer goede contacten m et tic Stichting Historisch
G oed Loosdrecht, die zich inzetvoorhet behoud
van L oosdrechtse m o n u m en ten .
Dat de O pen Dag van de Stichting Tussen
V echt en Eem in mei 1997 in L oosdrecht w ordt
geh o u d en is geen toeval. Al in 1995 heeft h et bestuurvan
de H istorische K ring L oosdrecht TVE
gepolst over hel h o u d en van deze dag. Im m ers
een vijfen twintigjarig bestaan is de m oeite waard
om iets extra te doen. Met hetsucces van de O pen
D ag in 1988 voor ogen k onden we de uitdaging
wel aan. Bovendien is h et de laatste keer dat het
in de gem eente L oosdrecht kan; wij m oeten binn
enkort sam en m et an d ere do rp en een nieuwe
gem eente vorm en o f onderdeel w orden van een
b u u rg em een te. De H istorische K ling Loosd
rech t m o et dan alleen verder en zich zien te
handhaven. Wij zijn erv an overtuigd dat h et wel
lukken zal. De HKL heeft zich zo’n plaats in de
L oosdrechtse sam enlevingverw orven datzij niet
m eer weg te d en k en is, ook al zou L oosdrecht
een an d ere naam krijgen.
Historische
Kring
Loosdrecht
* >
22e jaargang nummer 104 - september 199S
TVE 15e jrg. 1997 137

Bestuur en redactie
Tussen Vecht en Eem
Leden dagelijks bestuur
drs Maria W.J.L. Boersen (wnd voorzitter)
A. Paulownalaan 5
1412 AK Naarden
035-6946926
T. Kruijmer-Vos (secretaris)
Botterstraat 7a
1271 XL Huizen
035-5251713
F.H. Bos (penningmeester)
Stargardlaan 10
1404 BD Bussum
035-6941382
L. Lankreyer-van Eijle, Eemnes
035-5389198
drs K. Loeft, Laren
035-5380474
P.j. Timmer, Loosdrecht
035-5823412
Het algemeen bestuur bestaat uit vertegenwoordigers
van:
Historische kring “Baerne”
Historische kring Bussum
Historische kring Blaricum
Historische kring Eemnes
Historische kring “In de Gloriosa” Ankeveen, 's-Graveland,
Kortenhoef
Hilversumse historische kring “Albertus Perk”
Historische kring Huizen
Historische kring Laren
Historische kring Loosdrecht
Historische kring Muiden
Stichting “Comité Oud Muiderberg”
Vereniging Werkgroep Vestingstad Naarden
Historische kring Nederhorst den Berg
Historische kring Weesp
Archeologische Werkgemeenschap voor Nederland,
afdeling Naerdincklant
Streekarchief voor het Gooi en de Vechtstreek, Hilversum
Stadsarchief Naarden
Stadsarchief Weesp
Vereniging Curtevenne, ’s-Graveland
Dudok Stichting, Hilversum
Nederlandse Genealogische vereniging, afdeling
Gooi en Eemland Stichting NIVON
Geologisch Museum Hofland, Laren
Stichting tot bevordering van de belangen van het
Goois Museum, Hilversum
Stichting “Hilversum, Pas Op!”
Stichting Huizer Museum
Werkgroep klederdrachten Eem en Gooiland
Singer Museum, Laren
Stichting Vrienden van het Nederlands Vestingmuseum,
Naarden
Redactie
mw C.M. Abrahamse
Diependaalselaan 294
1215 KH Hilversum
035-6292646 (kantoor)
drs Maria W.J.L. Boersen
A. Paulownalaan 5
1412 AK Naarden
035-6946926
dr J.D.C. Branger
Postiljon 56
1251 TM Laren
035-5310823
D. Dekema
Drossaard 30
1412 NS Naarden
035-6940760
L.R. Huese-Rommerts (secretaris)
Van Gelderlaan 74
1215 SP Hilversum
035-6219279
dr P.H.D. Leupen
Burg. Lambooylaan 15
1217 LB Hilversum
035-6245704
E. E. van Mensch (voorzitter)
JHB Koekkoekstraat 26
1214 AD Hilversum
035-6292826 (kantoor), 035-6234913
138 TVE 15e jrg. 1997

Varia
C. van Aggelen (geb. 1954). G roepsleraar aan
de D altonschool De M eent. B estuurslid van
de H ilversum se historische kring “A lbertus
Perk ”. Publiceert over u iteen lo p en d e o n d e r­
w erpen. S tudeerde aardrijkskunde aan de
VL/VU te A m sterdam . W oont in Hilversum.
Piet Bakker (geb. 1937). Sinds 1963 als bioloog
werkzaam bij de V ereniging N atuurm o­
n u m e n te n ie A m sterdam en s-Graveland.
T hans belast m et h et beleid t.a.v. cultuurhistorie
en landschap in de terrein en van N atuurm
o n u m en ten . Adviseert via zijn A dviesbureau
voor cultuurhistorie ‘Verweving” over historische
buitenplaatsen, traditionele b o eren tu i­
nen en oude cu ltuurplanten.
Chris de Bont (geb. 19 5 1) is sinds 1982 als historisch
geograaf w'erkzaam bij h et DLO-Staring
C entrum te W ageningen, waar hij zich
voornam elijk bezighoudt m et zogenaam de
toegepast historische geografisch onderzoek.
In opdrach t van rijk, provincies en m inisteries
verricht hij onderzoek n aar de geschiedenis
van h et hedendaagse cultuurlandschap ten
behoeve van provinciale streekplannen en
landinrichtingsprojecten, m aar ook om bij
grootschalige ingrepen in het landschap de
cultuurhistorische betekenis een rol te laten
spelen. M om enteel werkt hij in o p dracht van
h et M inisterie van L andbouw aan een landelijk
geografisch inform atiesysteem w aarin de
cultuurhistorische w aarden van het landschap
zijn opgenom en.
F. Brand (geb. 1941). H oofd-geluidstechnicus
bij h e t N ederlands O m ro ep p ro d u k tie B edrijf
(N O B), voorheen de N OS te H ilversum . Als
film geluidstechnicus in 1961 in dienst gekom
en bij de NTS te Bussum. Vele jaren bestuurslid
(penningm eester) geweest van de
H istorische Kring L oosdrecht. Vanaf 1974 redactielid
van h et periodiek van de kring.
Drs Martine Eerelman (geb. 1973) is in 1996
afgestudeerd in de studie A lgem ene L etteren
aan de U niversiteit U trecht, m et als specialisatie
C ultuureducatie. Zij heeft in hel m ededelingenblad
nr.4 1996 van de Stichting U trechtse
Kastelen n aar aanleiding van h aar doctoraalscriptie
een artikel gepubliceerd over de
presentatie van het verleden in vijf U trechtse
kastelen.
Arthur Hanselman (geb. 1971). S tudeerde geschiedenis
aan de U niversiteit U trecht.
Hans Kosman is publicist en PR-adviseur te
W assenaar.
Drs C.L. van der Leer (geb. 1944). S tudeerde
econom ische w etenschappen aan de Erasmusuniversiteit
te R otterdam . Is docen t en conrector
bij de H aagse S cholengem eenschap
Zandvliet. Publicaties: ‘De tu in en van Meerdervoort.
Van ridderlijke H ofstede tot luisterrijke
b u itenplaats’, in Zivijndrecht.se Wetenswaardigheden
(1994); ‘G edrieën alleen voor h et geluk
g eb o re n ’ een historische vertelling over
drie zusters Pom pe van M eerdervoort in de
verzam elbundel Alleenstaanden (1995); ‘Constantijn
H ugens en V oorburg. E en hoveling
en zijn hofstede', 'G onslantijn H uygens op
Hofwijck. Een hoveling als hovenier’ en ‘Constantijn
H uygens in D en Haag. Een hoveling
in de h ofstad’, drie artikelen in de reeks Historisch
Voorburg (1996)
B. de Ligt (geb. 1934). V ervroegd uitgetreden
leraar N ederlands. Is lid van de redactie van
h e t tijdschrift van de historische K ring Loosdrecht.
R. Loenen (geb. 1935). Was werkzaam als d o ­
cent luchtvaart In tern e bedrijfsschool H olland-International,
Rijswijk. Publicaties in het
tijdschrift van de H istorische K ring Loosdrecht.
W oont te Austerlitz.
TVE 15e jrg. 1997 139

Dr A.A. Manten (geb. 1933). Studeerde geologie
en biologie. Trad in 1960 in dienst van de
W etenschappelijke Uitgeverij. Richtte in 1985
de historische kring Breukelen op en is tot op
heden voorzitter van deze kring. Tevens voorzitter
van het provinciaal steunpunt “Stichting
Stichtse Geschiedenis. Vele publicaties op historisch
gebied, speciaal in het huisorgaan van
de historische kring Breukelen.
Verantwoording illustraties
Omslag: p. 49 - Rijksmuseum, Amsterdam
Titelpagina: p. 50 - Goois Museum
Voorwoord: p. 51 - Goois Museum
Modderen aan de voet van het Gooi: p. 53, 54, 57 —Coll.
van de auteur
p. 60 —Coll. Goois Museum
Heren van Amstel: p. 63 - W.A. Rijksvrijheer van Spaen,
Historie der Heeren van Amstel, van Ysselstein en van Mynden,
Den Haag 1807.
p. 66, 69 - Ludolf Smids, Schatkamer der Nederlandsche
oudheden, Amsterdam 1711.
p. 68 - Periodiek Historische Kring Loosdrecht, 13ejrg,
nr. 56, p. 22, februari 1986.
Mijnden: p. 70, 71, 72, 74, 75, 76, 78 - Coll. Historische
Kring Loosdrecht
p. 73 - J.G.N. Renaud, Variaties op het thema kasteel,
1966.
p. 77 - P.J. Lingers, Gezigten aan de rivier de Vecht,
1836.
p. 79 - A. Becker-Jordens, Een kabinet van Utrechtse
gezichten, 1973.
Plannen tot inpolderen: p. 81 - Topografische Dienst, coll.
Goois Museum.
p. 88 - VW-Loosdrecht, coll. Goois Museum
p. 89 - Foto coll. Goois Museum
Waterwinning: p. 94 - Foto J. Mol
p. 95, 96, 97, 98, 99, 100, 102 - H. Kosman, Drinken uit
de plas, 1988.
Eikenrode: p. 104, 105, 106, 107, 108 - Coll. Historische
Kring Loosdrecht
H. van Sypesteyn en het oude hek: p. 110 - Gravure F. van
Bleyswyck 1729, coll. van de auteur
p. 111, 112, 113a-A rchief Kasteel-museum Sypesteyn
p. 113b - Archief Instituut Effatha, Voorburg
p. 114 - Coll. van de auteur
p. 115 - Foto H.C. Popijus
C.H.C.A. van Sypesteyn: p. 117, 118 - Archief Kasteel-museum
Sypesteyn
p. 119, 120-C oll. Goois Museum
J.B. Benningh: p. 122 - Iconografisch Bureau, Den Haag
Vliegveld Hilversum: p. 126 - Topografische Dienst
p. 130, 131, 132, 133, 134-van de auteur
p. 127, 128-Stevens, Hilversum
p. 129-Sectie Luchtmachthisterie
Activiteiten TVE: p. 136 - Coll. Historische Kring Loosdrecht
Varia: p. 140 - Coll. Goois Museum
F V *
1r^r
« k i i * '«
*
Foto A. van den Enden, Loosdrechtse Plassen, ca. 1930.
140 TVE 15e jrg. 1997

J& L
Geen b edrijf in Nederland kan bogen op zo’n
ervaring in het over de weg transporteren van
jachten. Zeilschepen en motorjachten van elk
formaat koersen op de speciale diepladers van
Van de Wetering, de Internationale Boottransporteurs
uit Loosdrecht, naar elke denkbare haven in
Europa en zelfs daarbuiten. Aan het stuurwiel
mannen die thuis zijn in Europa, mannen die
weten dat zij een kostbare lading vervoeren die
piekfijn en onbeschadigd moet worden afgeleverd
in de haven van bestem m ing. 20 Im posante
trucks-met-dieplader zijn continu op de weg in
heel Europa.
Van d e W etering
In te rn a tio n a le B oottran sporten
Tjalk 2, Postbus 8 5 ,1 2 3 0 AB Loosdrecht.
Tel.: 035 582 55 50, Fax: 035 582 62 24.
cXtttsfLcsttxt
Partycenter, Capitainerie, café
öbarbecue-terras aan de
Loosdrechtse Plassen o.a. voor:
Familiefeesten
Bootverhuur
Aktieve arrangementen
Zakelijke bijeenkomsten
Puzzeltochten
Barbecue partys
I Vraag vrijblijvend onze informatieset aan.
Oud lootdrtctadijk 107 -1131LW Loosdrecht
tel. fax o $ - $ 3 0 7 2
D e h is to rie van L o o s d re c h t v in d t U in één p ro d u c t:
De Loosdrechtse Turf
N a tu u rlijk van E chte b a k k e r Jacques Maas
Bakkerij
|Jcicque/ fïloo/
Nootweg 22 • Nieuw Loosdrecht
Tel. 035 - 5823847 • Fax 035 - 5821288
TVE 15e jrg. 1997 141

Christman Smit Qfl
Makelaars
Met Christiaan Smit
verkopen betekent
meer kans op
een succesvolle verkoop
HILVERSUM: HUIZEN: LAREN: ; '
1 Stationsstraat 6a Kerkstraat 42 Brink 34
I !
035-6 24 08 51 035-6 25 25 34 035-5 38 37 00 1#
R
V >
M eyer 8c S t e in s B is s c h o p
NOTARISSEN
RIJKSWEG 2
1412 BA NAARDEN
tel. (035) 6943331
fax (035) 6944324
142 TVE 15e jrg. 1997

S T A A LK O N S T R U K T IE Tevens verhuur van:
A A N HANG W AGEN VERHUUR
IWAGENBOUW
Diepladers
Ambulances
Opleggers
Dieplaad Kippers
Schamelwagens
Gesloten wagens
^Idhym VBthuiif
BART VELDHUIZEN bv
Voor partikulier
en bedrijfsleven
voor lange of
korte periode
Tijdig reserveren voorkom t teleurstellingen!!!
Nieuw-Loosdrechtsedijk 40, Loosdrecht, tel. (035) 5821411
v/d Bunt
Voor al uw
dagelijkse
boodschappen!
Cafetaria
DE SCHAKEL
Nootweg 53 • Loosdrecht Telefoon 035 - 582 3774
Nieuw Loosdrechtsedijk 26
Loosdrecht
Tel. 035 - 58 25 377
TVE 15e jrg. 1997 143

m
Electro-apparatuur die U bij ons
aanschaft heeft een naam en is dus
van de beste kwaliteit.We doen
alleen zaken met de bekende
merken. En omdat we dat in het
groot doen (met 5000 Europese
collega’s tegelijk) krijgen we de
prijzen van de grote merken klein.
Zodat U voor de beste kwaliteit
nooit teveel betaalt.
Anton van Melsen
audio/video
VERKOOP EN REPARATIE V A N R ADIO
TELEVISIE, AFSPEELAPR, KLEIN HUISHOUDELIJK
N ootw eg 20
1231 CV Loosdrecht Telefoon (035) 582 3 7 1I
s »d W ilt bv
COMPLETE
WONINGINRICHTING
NOOTWEG 11 TEL.: 035 - 582 3428 WIJ HEBBEN ALLES
LOOSDRECHT
VOOR UW W O NING
bouwbedrijf aalberts bv
postbus 18, 1230 AA Loosdrecht
Nieuw-Loosdrechtsedijk 105, 1231 KN Loosdrecht
Telefoon 035 - 582 32 89
144 TVE 15e jrg. 1997

Uitgeverij Verloren:
MAAKT GESCHIEDENIS
Larenseweg 123 - 1221 CL Hilversum - ®03 5-6859856 —®o 35-6836357
UITGEVER VAN DE NODIGE BOEKEN OVER HILVERSUM
EN VELE ANDERE HISTORISCHE UITGAVEN. UIT DE CATALOGUS:
P a u l v a n d e r V l ie t , Onno Zwier van Haren (1713-1779).
Staatsman en dichter.
Een beschuldiging van incest maakte in 1760 een abrupt einde aan de politieke carrière van de
Friese edelman Onno Zwier van Haren. In zijn literaire oeuvre weet hij zijn val aan een politieke
samenzwering vanwege zijn goede relaties met de Oranjes. Deze interessante biografie
beschrijft leven en werk van staatsman èn dichter.
470 blz., g e ïllu s tre e rd , ISBN 90-6550-550-4, ƒ79,-
Van tresorier tot thesaurier-generaal. Zes eeuwen financieel
beleid van een hoge Nederlandse ambtsdrager.
In 1387 werd voor het eerst het woord ‘tresorier’ gebruikt als aanduiding voor de centrale
financiële ambtenaar in Den Haag. Ruim 50 ambtenaren hebben sindsdien deze functie bekleed.
In dit royaal geïllustreerde boek wordt een beeld gegeven van de geschiedenis van dit onderbelichte,
oude beroep. Onder redactie van J.Th. de Smidt, R.H.J.M. Gradus, G.A. Kaatee e.a.
576 blz., geïllustreerd, ISBN 90-6550-542-3, ƒ59,-
Onno Zwier van Haren
(1713- 1779)
Staatsman en „dichter
V tresorier
TOT
TH ESAURI ER- GENERAAL
V -. ,*w ,
f e p
Slllifl
CTftStj
P i in n van rit » Vu lt
Uw boekhandelaar kan U informeren over onze uitgaven, ook over
de Hilversumse geschiedenis. Als U dat wilt zetten wij U graag op
onze verzendlijst.

C $ t ,
■
iom w yth er
BK
*