Met wapen en vlag tussen Vecht en Eem

met wapen en vlag
tussen Vecht en Eem
KLAES SIERKSMA
Een rijk geillustreerde studie van de banistiek
en heraldiek in de regio

met wapen en vlag
tussen Vecht en Eem
. i i
..,/ /
Het deeltje nummer 6 uit de serie 'Gooi en Vecht' werd geschreven
door de voorzitter der Stichting Banistiek en Heraldiek,
de heer KL. SIERKSMA (Muiderberg).
Het geeft afbeeldingen van wapens der gemeenten tussen Vecht en Eem,
uitgebreid voorzien van interessante achtergrond- gegevens.
De serie 'Gooi en Vecht' staat onder redactie van H. Aalderink,
Mies Langelaar en H. Poolman.

Was de Koning er in 1814 van uitgegaan dat alle gemeenten vanouds
een wapen bezaten, toen men na ontvangst van de reacties het gehele
veld kon overzien, bleek zulks niet het geval te zijn. Volijverige
burgemeesters en secretarissen wilden echter in elk geval aan hun
verplichtingen voldoen en dienden dus ook wapens in van voormalige
heerlijkheden, van waterschappen en polders, van parochiekerken
enz. Ook dergelijke wapens werden toen prompt -soms met een omkering
van de kleuren- als gemeentewapens erkend. In elk geval had
men dan immers met een historisch gegeven te doen. Maar de ijver
van lokale heren ging ook weleens zo ver, dat zij zelf wapens gingen
bedenken en schetsen; ook van de erkenning van zulke wapens zijn
nog altijd gevallen bekend. Weer anderen grepen terug naar dorpsemblemen,
soms in de vorm gegoten van een wapenschild, soms ook
bestaande uit een eenvoudig embleem -bijvoorbeeld een letter, namelijk
de initiaal van de dorps- of gemeentenaam. In kleinere gemeenschapjes
bestond aanvankelijk geen enkele behoefte aan een wapen;
zo nodig werden officiele stukken van het dorp gezegeld met eenpersoonlijk
wasstempel, later lakstempel van de aanzienlijkste man
van het dorp.
Dit een en ander verklaart dan ook de veelheid van wapenbeelden,
waarmede men ook tussen Vecht en Eem geconfronteerd wordt. Bij
directieven-van-boven-af zou wellicht een meer historisch-geografisch
gebonden reeks gelijksoortige wapens per streek hebben doen
ontstaan. 1)
*
In het Gooi zijn duidelijk slechts twee van dergelijke 1 streekwapens 1
tot stand gekomen, namelijk van BUSSUM en vanHILVERSUM, beiden
in de eerder genoemde Konings Kleuren, beiden dus met gouden emblemen
-boekweitkorrels- op blauwe ondergrond. De primitieve
1 bewijsstukken 1 die indertijd naar Den Haag werden gezonden zullen
er wel de oorzaak van zijn dat in het Bussumer (en in mindere mate
in het Hilversumer) wapen de betekenis van de emblemen volkomen
in het beeld, zoals men dat vaak ziet -en geheel overeenkomstig de
tekeningen in het Register van de Hoge Raad van Adel, d:H wel- is
verloren gegaan. Heel wat Bussumers weten niet anders dan dat er
1 wat blaadjes
1
in hun wapen staan!
1) J.G. Th.Grevenstuk, De wapens van de Gooische gem eenten. (In: Ja arboekje van het
Oudheidkundig Genootschap Niftarlake; Utrecht 1931; blz . 13).
Heral dicus, De wapens der Gooische gemeenten. (In: De T oerist enkam pi oen; ' s-Gravenhage
1942, 8 a ugustus).
4

De herkomst van het embleem is duidelijk: de eens zo bloeiende
boekweitteelt in het Gooi. Van het Hilversumer wapen 2) weten we uit
een steen van 1699, ingemetseld op de brug aan de Beresteinse weg,
dat de vier korrels op het veld al een oud plaatselijk embleem vormden.
Volgens notities in een handschriftelijk wapenboek van Gerrit Schoemaker
(1692-1732), aanwezig in de Universiteitsbibliotheek te Utrecht,
zouden de boekweitkorrels rood moeten zijn op een gouden schild.
Ook wordt wel eens beweerd dat de echte en oude kleuren moeten
zijn: gouden korrels op een groen schild. Waarop dit laatste gegeven
berust is mij niet bekend en evenmin, of het wapen op de oude steen
van 1699 werkelijk het gemeenschapsembleem is geweest, of dat het
misschien wel een persoonlijk wapen was.
Het blauwe schild met daarop vier gouden
boekweitkorrels werd op 22 oktober 1817
erkend als zijnde het wapen van Hilversum.
Het schild is niet gedekt met een kroon. Toch
hanteerde de gemeente in de 19de eeuw op
allerlei stukken een kroon van drie bladenen
twee parels, zoals op Burgerlijke Standuittreksels
en Patentbrieven. Het gemeentestempel
liet toen ook een krans van (boekweit-?)
takjes rond het schild zien.
Opmerkelijk is de afbeelding van het Hilver- HILVtRSUM
sumer wapen op de twee bekende etsen van
1762 en 1766 ("voor en na de brand'1 van
Writs, waar op het wapenschild (met het jaartal1729) slechts drie
korrels voorkomen. Op de eerste ets van 1762/ 63 is geen wapenschild
te zien op het Rechthuis.
Einde 1970 verzocht het gemeentebestuur van Hilversum aan de Hoge
Raad van Adel de mogelijkheden te onderzoeken dat de Koningin een
verrijking van het wapen zou willen toestaan, door achter het schild
een zilveren adelaar als schildhouder toe te wijzen. 19 November
1970 wees het Hoog College van Staat dit van de hand: naar zijnoordeel
was het huidige wapen voldoende representatief; een wijziging
van de kleuren tot rood op goud en de toevoeging van een kroon zou
op aanvraag door de Kroon waarschijnlijk wel gehonoreerd kunnen
worden. B & W besloten daarop de zaak voorlopig te laten rusten,
want juist op de schildhouder was men bijzonder gesteld.
2) A.C.J.de Vrankrijker, Rond het wapen. (In: Wij in Hilversum 1956, afl. 1).
G. van Bokhorst, de 's-Gravelandseweg van voorheen. (In:alsvoren 1968, november).
5

Muiderberg vrijwel geen koren verbouwd, maar was er des te meer
boekweit te vinden. Het zal dus wel een bundel boekweitplanten hebben
moeten zijn.
V66r de brand in de kerk aan zee, in de eerste helft van deze eeuw,
was er in de vloer ook nog een grafzerk zichtbaar, waarop dit wapen
prijkte, daterende uit 1736. De zerk dekte het graf van Daniel Nijs
(1660-1736) en diens vrouw Elizabeth van Leeuwen (1670-1728). Nijs
was eigenaar van het buitengoed Rustrijk en beschouwde zich als
"Heer van Muiderberg". Overigens vertoonde het uitgehouwen wapen
-dat de familie Nijs als familiewapen overnam- een kleine afwijking,
doordat de sikkels erin niet toegewend maar afgewend waren (zoals
het familiewapen ook werd opgenomen in J. B. Rietstap's Armorial
General).
Het kerkelijk stempel -thans weer in gebruik bij de r.-k. Boskapel
op huwelijksoorkonden en dergelijken- draagt een rondschrift dat op
gebruikelijke wijze in klank ("mes ") inspeelt op het wapenbeeld:
Messis consummatio saeculi, dat is: oogst de schone voleindiging.
Volgens het reglement van de plaatselijke schutterij in 1785 droegen
de kapitein-luitenant, de luitenant en de vaandrig sjerpen in de dorpskleuren,
geel en blauw. Zoals we bij behandeling van het wapen van
Muiden zullen zien, hebben de Muiderberger kleuren in de instelling
van een Muider gemeentevlag een rol meegespeeld.
Duiden de tot nu toe behandelde drie wapens op typerende landbouwaktiviteiten,
ook HUIZEN heeft een "agrarisch" wapen, maar hier
toegespitst op de veeteelt. Men zou daaruit
wellicht kunnen concluderen dat het wapen is
ontstaan, toen de visserij aan betekenis inboette.
4)
Op 15 november 1815 schreef de burgemeester
aan de Hoge Raad van Adel dat er "in deze gemeente
geene wapens" ter bevestiging kunnen
worden voorgedragen. Er is, zo schreef hij,
"aileen bij het Bestuur in gebruik ( een) Dorpszegel,
zijnde een op het stempel uitgedrukt
melkmeisje." En zo heeft de Kroon -omdat er
ook hier geen kleuren werden aangegeven- op
26 juni 1816 bevestigd dat het wapen van Huizen
een melkmeisje van goud op een rood schild
behoorde te zijn.
HUIZEN
4) Kl.Sie rksma, • • • in deze gemeente geen e wapens . (In: Tussen Vecht en Eem IX;
Naarden 197 9; blz. 124).
8

Natuurlijk heeft Huizen op grond van dit wapen ook een officiele gemeentevlag,
bij raadsbesluit van 2 november 1961 ingesteld. Deze
vlag is tweebanig rood-geel, en op het rood staat in (gele) contouren
detaillijnen het melkmeisje uit het wapen van geel. Men stoorde
zich terecht niet aan de omstandigheid dat bij een traditioneel horizontaal
uitgestoken vlag het melkmeis je als het ware op haar rug ligt:
deze stand van vlagemblemen is gebruikelijk, namelijk met de vertikale
richting evenwijdig aan de stokzijde van het vlaggedoek.
Na dit uitstapje op agarisch terrein eerst nu terug naar de enige stad
uit het Gooi, naar NAARDEN, dat in 1350 -na verwoesting aan hetbegin
van de Hoekse en Kabeljauwse twisten- op grondgebied van het
Schoutenambacht Muiderberg werd herbouwd. 5)
De Hoge Raad van Ad~l bevestigde op
26 juni 1816 als wapen van Naarden:
"Van goud waarop een dubbelen arend
van sabel ".
Dit merkwaardige en waardige voor buitenstaanders
misschien Duits aandoende
wapen, heeft een duistere oorsprong.
Over het algemeen hoort men beweren
dat het wapen in 936 door Otto II werd
verleend aan de stad. De wapenkundige
weet dat hij dit niet voor serieus kan
nemen. Wapens kende men in Europa in
de 1 Ode eeuw nog lang niet, en de tweekoppige
adelaar werd omstreeks 1425
voor het eerst door keizer Sigismund gebezigd! Eerder was wel de
eenkoppige adelaar in gebruik.
Het vroegste gebruik echter van adelaars in wapens van de Lage
Landen vindt men bij de Friezen. Zij plaatsten in hun wapens, die
dan vertikaal gedeeld werden, in de voornaamste (rechter) wapenhelft
een halve, zwarte adelaar met gekromde poot, op gouden ondergrand,
als teken van Rijksonmiddellijkheid -rechtstreekse afhankelijkheid
van de Duitse keizer, met verder geen Heer boven zich dan
God- en demonstratie van hun Vrijheid. Nu hebben zich zo rond 1000
ook Friezen in woon opgehouden aan de zuidelijke oevers van het
Flevomeer. Zowel Liudger als Bonifacius reisden niet "zomaar"
5) H.Poolman, Anceveen was eertijds onherbergzaam gebied. (In: Gooi- en Eemlander
1969, 14 juni).
9

vanuit Utrecht via hun eigen bezittingen tot aan de kust (Liudger verbleef
op het dorp bij de Muiderberg, zo is bekend) naar het barre
Noorden; zij reisden door Fries land.
Aldus heeft naar mijn mening de stad Naarden in de 13de eeuw, juist
toen de "halve Friese adelaar" ingang kreeg en toen Naardinkland
in bezit was van de abdij van Elten, een wapen gekregen, gevormd
door een halve Duitse (eenkoppige) adelaar samengevoegd met een
halve Friese (eenkoppige) adelaar (met gekromde poot). Zo was dus
het wapen al gevormd toen Godelinde van Elten op 6 mei 1280 haar
rechten op het Gooi en op Naarden overdroeg aan de Grafelijkheid
Holland. Zou men het wapen "goed" willen voeren, dan zou de ene
poot van de Naarder adelaar op Friese wijze gekromd moeten zijn.
Terloops moet aangetekend worden dat op dezelfde wijze het wat
raadselachtige wapen van BUNSCHOTEN verklaard
kan worden. Het is nu een blauw
schild met daarop een rechtkruis, waarvan
de ene arm is vervangen door een halve
adelaar. Op 26 maart 1970 stelde de
Hoge Raad van Adel aan B & W van deze
gemeente voor, het wapen te verbeteren,
door inderdaad -verschillende bewijsgronden
werden ervoor aangevoerd- de ene
wapenhelft te Iaten bestaan uit een halve
(Friese) adelaar, en de andere helft uit
een rood veld met een zil veren kruis (het
embleem van Sticht Utrecht). Het wapen
is inmiddels nog steeds niet verbeterd,
maar wel kreeg Bunschotens gemeentevlag op 27 februari 1970 alvast
een afbeelding van de halve adelaar met gekromde poot, alles geel op
blauw.
De gemeentevlag van Naarden, die 6 januari 1966 bij raadsbesluit
werd ingesteld, werd geel, met een (gewone) zwarte dubbele adelaar.
Volgens Nederlandse traditie behoort deze adelaar niet op het midden
te staan, maar meer verschoven naar de stokzijde van de vlag,
op 1/3 van de lengte ervan. Men ziet bij de burgerij van Naarden helaas
maar weinig vlaggen, waarin de adelaar goed is geplaatst, terwijl
het adelaarsmodel vrijwel altijd de lelijke vorm heeft, die de tekenaar
van 1816 in een tijd van stijlverwording op het toenmalige wapendiploma
voor de gemeente vastlegde. Van gemeentewege bezigt men echter
terecht een adelaar in meer middeleeuwse vorm.
Het vervormde, zelfs misvormde beeld van de adelaar zal de Naarders
wel de scheldnaam Kraaien hebben bezorgd ...
De eerste jachtopziender van Naarden, de Bussumer Rijk Woutersz,
die in 1717 werd aangesteld, mocht geen geweer dragen, maar kreeg
10

als teken van zijn autoriteit een staf, waarop het Naarder wapen was
aangebracht.
Als hoofdstad van het Gooi en zetel van de Erfgooiers ging het Naarder
wapen met de zwarte adelaar op goud ook over naar deze boerenorganisatie,
die al heel vroeg een gouden tweekoppige adelaar op
zwarte ondergrond zou gebruiken. Deze adelaar mag men dus zeker
als embleem van het Gooi in het algemeen zien en hij zou ook behoren
te staan in een gewest-wapen.
Het wapen van BLARICUM is thans aan de beurt. 14 April 1897 werd
aan de gemeente door de Kroon verleend:
In zilver, een uitgerukte korenbloemplant
met drie bloemen van lazuur, de stengel
en wortels van sinopel. "
Omdat Blaricum in 1814 samenging met
Laren schreef de burgemeester 14 maart
1816 aan de Hoge Raad van Adel, dat
"men zoude vooralsnog geen wapen begeeren".
Maar Blaricum ging een zelfstandige
gemeente worden, en toen er 80 jaren
later een wapen nodig werd, stonden de
zaken er anders voor. De aanbieding van
een huldeblijk aan Koningin Emma was op
touw gezet, en daarop zouden de wapens worden aangebracht van alle
gemeenten, die meededen. Op 27 november 1896 wendde het gemeentebestuur
zich dus in allerijl tot het Hoog College van Staat, met het
verzoek thans een eigen wapen te mogen voeren. Per kerende post
(30 november) was het antwoord van de Hoge Raad van Adel al klaar:
bij L. van Ollefen staat in 1793 al een wapen afgebeeld en in 1838
noemt ook Vander Aa in diens Aardrijkskundig Woordenboek hetBlaricumer
wapen: "Een veld van zilver beladen met drie korenbloemen
van lazuur". Op 12 maart 1897 verstrekte aldus de Hoge Raad van
Adel advies aan Koningin Emma, die een maand later het wapen verleende.
Nergens is uit de archieven gebleken, hoe het embleem van de korenbloemen
zo de totem voor Blaricum werd. Het is echter nauwelijks
aan te nemen dat een zuiver agrarische bevolking zelf een "onkruid"
zou kiezen als karakteristiek voor het dorp! Toch is de korenbloem
gretig geaccepteerd: toen er in 1923 een Laarder actie ontstond om
Blaricum te annexeren tooide de gehele Blaricumer bevolking zich
uit protest met een korenbloem. Heel zinvol overhandigde het bestuur
van de Stichting "Tussen Vecht en Eem" op de Open Dag in1975
aan burgemeester Mw. A. J. Le Coultre-Foest na haar openingswoord
een prachtige boeket korenbloemen!
11

Bij besluit van de gemeenteraad van Blaricum op 21 augustus 1980 is
een eigen gemeentevlag ingesteld. De vlag heeft banen van blauw, wit,
groen, wit en blauw, waarvan het wit half zo breed is als blauw en
groen; op 1/3 van de vlaglengte staat een witte ruit, die de hovenen
onderkant van de vlag raakt, met daarop uit het wapen de groene,
gewortelde en bebladerde korenbloemplant met drie bloemhoofdjes.
Het gemeentewapen van LAREN heeft in de loop der tijden al zoveel
pennen in beweging gebracht dat daarover wel de meeste lektuur in
ons. land bestaat. 6) Een verondersteld probleem in het ontstaan van
het wapen en de betekenis ervan hield velen bezig; de simpele verklaring
van het wapen berooft het van elke mystiek.
22 Oktober 1817 bevestigde de Hoge Raad
van Adel Laren in het bezit van een wapen
"Van Lazuur, beladen met een S van gaud!'
In 1795 spreken Van Ollefen en Bakker in
hun Dorpsbeschrijving (dl III) ervan dat het
wapen bestaat uit "een roode warrekram op
een zilveren veld". In 1846 vertelt Vander
Aa in het Aardrijkskundig Woordenboek
dat het Wapen is een "veld van zilver met
een warrekam van keel" (let op: niet kram,
maar ~am). Op een laat 18de eeuwse be-­
schildering van een lijst van predikanten
in de n. -h. kerk van Laren, oorspronkelijk
opgezet in de 17de eeuw maar later "bijgeschilderd",
vindt men het wapen als van
blauw met een gele letter S.
Men dient zich aldus af te vragen wat een warrekam of warrekram,
mogelijk in de vorm van een letter S, zou kunnen zijn. In de jaren
1930-1937 blijkt, volgens stukken in het (ter zake rijke) gemeentearchief,
niemand uit de oude weversfamilies zich te herinneren. wat
voor een instrument dit zou kunnen zijn. Oak het Groot Woordenboek
der Nederlandse Taal (in Leiden) kentgeen oudere bran voor dit woord
dan de vorengenoemde uit 1795 en 1846. Wel kenden de wevers iets
wat de naam van "warrekam" mogelijk zou hebben kunnen dragen:
6) P.A. de Lange, Laren (Serie-uitgave No. 10. Noordhollandsche gemeentezegels, Heiloo
1936);
( •• ,) Nieuw wapen van Laren. (In: De Bel, Laren 1931, 24 april);
A. Velthuijsen, Het Larensche Gemeentewapen, (Dit artikeltje als krantenknipsel en tientallen
andere, vormen samen met een grote reeks in- en uitgaande brieven 2 dossiers
"Wapen der Geme ente", 2,07,13, in het gemeentearchief;
KJ. Sierksma, Het gemeentewapen van Laren. (In: Tussen Vecht en Eem VI, Naarden '76;
blz. 43).
12

een rechthoekig plankje, waarin en -doorheen spijkers waren geslagen;
voorzichtig werd de ruwe wol daar overheen gehaald om ze te
ontwarren. Maar ... een S- of haakvormig hulpmiddel heeft nimmer
bestaan. Het heeft geen zin, alle verder gezochte verklaringen voor
het wapen hier aan te halen. Ik zou slechts willen memoreren:
S = signum, een teken op de banscheiding tussen Larenkarspel
en Hil vers urn (P. A. de Lange in een 3 0 pagina 's groat
boekje !).
S = Schoonste der dorpen in Gooiland (Anna Velthuysen).
S = een der heilige runen van onze Germaanse voorouders (A.
van Stalk Czn).
S = houdt verband met de "prehistorische" Slangenweg (H. J.
Bellen, onbekend met het feit dat de weg pas in 1920 die
naam kreeg).
S =slang, in de emblematiek gelijk te stellen met scharen en
mess en, dus: schapenscheren en spinnen (C. Ladage).
S = de haak waaraan men in de weverij balen wol zou hebben opgeharigen
(H. Wiessing).
S =de slang der wijsheid op geneeskundig gebied; Laren en De
Vuursche waren reeds ten tijde van de Romeinen en Bataven
genoteerde herstellingsoorden (J. H. Speenhof).
S =de heerlijke palingen uit de Zuiderzee (J. H. Speenhof).
S =de initiaal van de gemeentesecretaris J. L. v. d. Schaal, die
tot november 1800 in funktie was. (Jos Goudswaard).
S =in het algemeen de initiaal van Secretaris. (Jos Goudswaard).
S = de S-vorm van de voormalige Schietspoelen in de weverijen
(Jan Borms).
S =de initiaal van de heilige Severinus, schutspatroon van de
wevers.(Jan Borms).
S = de zwengel van de voormalige dorpspomp. (W. Bogtman).
En tenslotte is het niet onvermakelijk, wat de gerenommeerde wapenkundigen
R. T. Muschart en J. C. Steenkamp naar voren brachten. Zij
ontdekten de wapens op de bestuurszetels van de Vereniging Stad en
Lande (van de erfgooiers dus) en zagen dat het wapen van Laren -net
als bij Van Ollefen in de 18de eeuw- een omgekeerde letter S toonde.
Hier was dus het "bewijs" dat in het schild geen gewone S, maar een
omgekeerde moest staan ... Helaas: de echtgenote van burgemeester
Jhr. H. J. M. van Nispen tot Sevenaer kwam tevoorschijn met de bekentenis
dat het borduursel van dit wapen van haar hand was en dat
zij zich bij het gereedzijn pas had gerealiseerd hoe zij zich had vergist!
Genoemde burgervader was einde 1929 trouwens van mening dat
zijn gemeente tach wel een uiterst paver wapen voerde. Hij liet de
kunstschilder Co Breman een totaal nieuw wapen ontwerpen met velerlei
symbolieke elementen erin. (St. Jan, St. Lucas, spinnewiel).
13

Hij argumenteerde bij de Hoge Raad van Adel dat wapenverandering
tach zeker gewenst was, omdat "zoowel de letterS als een haak
aesthetisch volkomen onbevredigend zijn, terwijl ze geen van beiden
een symbool der gemeente zijn, doch dikwijls een voorwerp van spot,
gehoord de verschillende beteekenissen, welke men er aan toekent. "
De Hoge Raad van Adel voelde wel voor verandering, maar achtte een
grate reeks correcties in het antwerp noodzakelijk; de symbolen van
Sint Lucas waren volledig uit den boze. Het voorstel van B & W aan
de Raad om wapenverandering aan te vragen werd verworpen: men
was te zeer gehecht aan ... "de omgekeerde letter S" (die dus formeel
helemaal niet omgekeerd was !) .
Maar het wapenembleem van Laren is in feite ~~I_!_Q.Q_o_[~~~~-!:_!
De oplossing ligt z6 voor de hand dat niemand ooit daar eerder aan
gedacht heeft. Mijn al eerder geponeerde mening (februari 1970) werd
bij de publicatie van J. V. M. Out's boek over het oude Bussum bevestigd.
Uit archiefgegevens bleek namelijk dat op 5 december 1772 de
armlastigen en bedeelden in Laren van schout en gerecht opdracht
kregen, hun armlastigheid opelijk uit te dragen. Zij moesten "een letter
L op de regter schouder int rood" bevestigen.
Het is bekend van elders dat een dergelijk kenteken voor armlastigen
wel meer verordonneerd werd. Men bezigde er altijd het wapen ofhet
embleem uit het wapen voor. Die van Laren
hebben dus oak het wapenembleem op de kleding
aange bracht.
En hoe die letter L dan vervormd kon worden
tot een onbegrepen en zelfs omgedraaide letter
S ? Heel eenvoudig: het was een schrijfletter
L, waarvan de vorm in het 18de eeuws e
schrift gemakkelijk in wat vervorming voor
een S kon worden aangezien. En zo is dus
het echte Laarder wapenembleem een rode
schrijfletter L op een zilveren veld.
Heel verrass end is het dan oak, het tegenwoordige
embleem van de Larense Zakenkring
ter vergelijking erbij te halen: een
letter L, maar grafisch zodanig gevormd,
dat het oak een vrij geihterpreteerde S zou
kunnen zijn ...
In februari 1970 is op instigatie van de burgemeester
opnieuw wapenverandering aan de
orde gesteld. Zowel het College van Burge- larenselakenkring
meester en W ethouders als de Hoge Raad
van Adel stemden ermee in, om de vroegere
godsdienstige centrumpositie van Laren in
14

het wapen tot uitdrukking te brengen. Ret zou een rode tweekoppige
adelaar op een zilveren veld kunnen worden, welke adelaar als borstschild
een rood Sint Janskruis op zilver draagt, terwijl midden bovenaan
het schild wordt ingehoekt van blauw en daarop een gouden
schrijfletter L (ofwel: niet ingehoekt en midden tussen de beide koppen
die letter L). Tot nu toe is noch door de Raad van Laren noch
door de Roge Raad van Adel vervolg gemaakt in de voortgang om voor
Laren een wat fraaier en meer waardig wapen te krijgen, dat door de
dubbelkoppige adelaar een duidelijke Gooi-associatie kon oproepen
(vergelijk hetgeen is geschreven bij Naarden en bij Rilversum).
Roewel er niets feitelijks
bekend is over de mogelijkheid
dat ook RET GOOI
zelf een eigen wapen kent,
is zo 'n wapen wel te reconstrueren.
7) Denkend
aan Naarden (2-koppige
adelaar van zwart op goud),
Stad en Lande (idem goud
op zwart), Laren (voorgesteld
en in principe akkoord
bij de Roge Raad van Adel
alsvoren rood op zilver),
f.>;'"'
en Rilversum (voorstel:
zilveren adelaar als schildhouder)
zou het wapen van
het Gooi een zilveren adelaar
op een rood schild kunnen
vertonen; de adelaar
kan gouden snavels, tongen
en nagels krijgen. De aldus
te kiezen kleuren zijn historisch
ook bewezen. Op de
"Caart van Goyland" van Justus van Broeckhuysen (1709) heeft de tekenaar
heel opvallend en bijna demonstratief v66r de kust een schip
getekend met een grate vlag achter bij het roer. De vlag he eft drie
banen, wit, rood en geel; ook de extra grate wimpel op de masttop
laat hetzelfde zien. Vlaggen hebben heel dikwijls een nauwe samenhang
met het wapen en wel zo, dat de banen de kleuren van dat wapen
7) Kl.Sierksma, Vlag van 't Gooi na vele eeuwen in ere hersteld. (In: Gooi- en Eembode,
Hilversum 1971, 9 december).
15

in volgorde van belangrijkheid aangeven. (Men zou bijvoorbeeld kunnen
stellen dat een gouden wapenleeuw op een blauw schild een vlag
oplevert van geel-blauw of blauw-geel-blauw.) De zilveren Gooise
tweekoppige adelaar op een rood schild, metals bijkleur voor de bewapening
(bek, tong, nagels) goud, levert dus een vlag op in banen
wit-rood-geel. En zo'n vlag kennen we. Het was vroeger heelgebruikelijk,
dat op een dergelijke manier kaartentekenaars een karakteristiek
op illustratieve wijze toevoegden aan hun werk.
Enkele jaren geleden heeft
Schaaf's Kantoorboekhandel
(die ook altijd principieel
viert met een Hil versumer
gemeentevlag) een
prentbriefkaart in kleuren 1
uitgegeven met vlag en
wapen van het Gooi. Het
wapen is daarop nog gedekt
met een kroon van drie bladen
en twee parels wat bij
een definitieve vaststelling
van dit wapen we llicht beter
een kroon van vijf bladen
kan zijn, zoals ook
hoven de 'streekwapens'
van Hunzingo, Twente,
Oostergo en dergelijken.
Sprekend over de wapens en vlaggen
"tussen Vecht en Eem" moeten we ons
thans richten op die emblemen langs de
randen. Beginnende aan de Vecht zien
we eerst twee vrijwelgelijke emblemen
van MUIDEN en van WE ESP.
Op 26 juni 1816 bevestigde de Hoge Raad van A del de gemeente Muiden
in het bezit van een wapen: ''Van lazuur, beladen met een fasce
van zil ver;het schild gehouden door een meerman en eene meermin '.' 8)
8) Oud-Archief Stichting voor Banistiek en Heraldiek, Muiderberg;
L.Jansen en S.C. van Diest, Beknopte Gesc!J.iedenis van Muiden (Muiden 1953);
Kl. Sierksma, De St.Nicolaaskerk te Muiden. (In: Muider en Berger Koerier 1972, september,
nr. 36);
J.W.Verburgt, DegevelsteenvanStamheim. (In:Niftarlake 1915, blz. 37).
16

Dit vrij eenvoudige wapen (zonder de schildhouders) is een duidelijke
illustratie van de ontstaansgeschiedenis van vele (steden-)wapens. Bij
de opkomst van de heraldiek ging men er veelal toe over het beeld van
de (van vee l oudere datum bestaande) vlag over te brengen op het
schild. Er was hier
dus vanouds een vlag
van blauw-wit-blauw,
waarschijnlijk als
beeld bedoeld van de
zilveren Vechtstroom
over het veld. Dat met
die balk de V echt is
bedoeld blijkt trouwens
ook uit Vander Aa 's
beschrijving in het
Aardrijkskundig
W oordenboek, die
(met een verwisseling
van de kleuren, wat
op een fout berust)
spreekt van "eene golvende
fasce van azuur
in een veld van zilver".
Hij spreekt overigens ook van twee meerminnen, die aan weerskanten
van het wapen zouden staan. Dit zou dan verband houden met het
feit dat eertijds een zeemeermin boosaardig voorspelde "Muden sal
Muden bliven; Muden sal noit becliven". De meeste oudere wapenafbeeldingen
laten echter duidelijk een zee-echtpaar het wapenschild
flankeren, waarvan de vrouwelijke helft een spinrokken (en geen spiegel)
en de mannelijke helft een drietand hanteert. Boven het wapen
prijkt altijd een schelp, waaruit een groene plant ontspruit.
Het gemeentebestuur van Muiden bezigt onder het wapen op wat vreemde
manier en tegen de officiele regels in een lint met het opschrift
SIG(illum) OPP(idi) MUDENSIS, dat is: wapen(zegel) van de stad Muiden.
Er zijn zegelstempels en afdrukken uit de 14de en 17de eeuw bewaard
gebleven, waaruit blijkt dat Muiden eertijds ook nog een ander wapen
voerde, bij wijze van grootzegel. Op dat wapen staan twee torens ter
bewaking van de haveningang, waartussen een koggeschip vaart. Het
koggeschip herinnert aan de tijd dat de stad formeel behoorde bij de
verbonden steden, die zich in Gotland hadden verenigd, uit welk verbond
later de Hanze zou ontstaan. Daarmee is ook de keuze wit en
blauw van het wapen verklaard, want alle bedoelde steden voerden op
hun schepen vlaggen in die kleuren, ontleend aan het wapen van Gotland
in Zweden.
17

Op een klein antiek beschilderd ruitje in de Sint Nicolaaskerk van de
stad is dit verband van Muiden met de Hanze ook te zien. Het ruitje
van 1646 vertoont tussen twee torens een vissersschuitje met de
stadsvlag op de helmstok aan het roer. Midden op de mast wappert
een lange gespleten wimpel, ten teken dat de vracht en de schippers
keizerlijke bescherming genoten. En in de top is de vlag van het Hanzeverbond
gehesen: rood-wit, met daar overheen het stadswapen in
blauw en wit.
Op wat raadselachtige en tot nu toe niet verklaarde wijze houdt een
gevelsteen in de boerderij Sterrenheim of Starheim aan het Gein enig
verband met het Muider wapen. De steen vertoont een zeemeermin
en zeemeerman (gewapend met een zeventandige vork), die tussen
zich in een grote zespuntige ster omhoog houden. MUYDINA staat er
bij en tevens een soort referentie aan de bijbeltekst 2 Petrus 1 :19
( ... totdat de dag aanbreekt en de morgenster opgaat in uw harten):
MY LUCHT DIIN STAR.
Was de stadsvlag van Muiden dus blauw-wit-blauw geweest, toen de
gemeenteraad op 21 november 1963 voor de gemeente (waartoe naast
de stad a an de V echt ook het Gooidorp Muiderberg sedert de Franse
tijd behoorde) een eigen vlag vaststelde, kwam in het vlagmodel ook
dit Gooise ''berg"-element tevoorschijn. De vlag werd blauw-witblauw
met aan de stokzijde een grote gelijkzijdige gele driehoek, die
de Muiderberger kleuren blauw en geel hiermede als een wig in het
Vecht-gebied laat indringen.
Overigens wist Muiden 's stadsbestuur al lang dat bij bijzondere gelegenheden
een vlag gebezigd moest worden. Op 19 februari 1699 diende
Lourens Fock bij het stadsbestuur een rekening in "weegens het
gebruijcken en schadeloos maaken van mijn Vlagh", waarvoor hij de
som van 12 gulden en 12 stuivers ontving. Helaas weten we niet wat
voor vlag dit is geweest, noch voor welke gelegenheid de Heeren
Burgemeesteren der Stadt Muijden deze vlag van een particulier gebruikt
hebben.
Een heel bijzondere relatie tussen de steden Muiden en Amsterdam
blijkt nog uit de vlag, die Amsterdamse schepen, liggend voor Pampus,
in de 17de eeuw moesten hijsen. In een zeldzaam handschriftelijk
vlaggenboek van circa 1669, berustend in de Bibliotheque Raoul
et Jean Brunon te Salon-de Provence is de:z;e vlag (nr 27b) tot nu toe
als enige afbeelding teruggevonden. Het is een rood-wit-blauwe vlag,
met aan de stokzijde over alles heen het met de keizerskroon gedekte
wapen van Amsterdam. Maar ... als schildhouders fungeren niet de
twee bekende leeuwen doch de twee Muider zeewezens !
18

Het wapen van WE ESP lijkt veel op dat van Muiden; in niet heraldische
taal zou men kunnen zeggen dat op het blauwe schild hier niet een horizontale,
maar een vertikale zilveren balk is gezet.9) 26 Juni 1816
werd dit wapen aan de stad bevestigd. Men ziet ook hier weer de bij
Muiden besproken symboliek en de oorsprong van de kleuren (al is 't
onzeker of Weesp ooit Hanzestad is geweest). Net als Muiden kende
W eesp vroeger ook een groot-zegel met een ander wapen, dat nog te
zien is tegen het plafond van de vroegere vroedschapszaal in het stadhuis:
het vertoonde een kerkgebouw met toren.
De vlag, die Weesp al vanaf 13 juli 1595 voert, en die op 28 juni 1973
weer als officHHe gemeentevlag door de Raad is ingesteld, lijkt weer
veel op die van Muiden. Het zijn drie banen, blauw-wit-blauw, maar
op het midden van de witte baan staan de zwarte initialen WS. Bij resolutie
van de Staten van Holland op bovengenoemde datum in de 16de
eeuw kreeg de stad deze vlag toegewezen, evenals toen voor de stad
Muiden eenzelfde vlag met letters MD werd ingesteld. Helaas was
men die letters WS aanvankeiijk
zelfs bij de Hoge
Raad van Adel vergeten,
toen het vaststellen
van een gemeentevlag in
1973 aan de orde kwam.
Een B & W -voorstel met
de vlag zonder letters
werd in de raadsvergadering
van 3 mei teruggetrokken;
25 mei d. a. v.
erkende het Hoog College
van Staat het abuis van
een eerder gegeven advies
en cone ludeerde inderdaad
op instigatie van mij dat
de letters in de vlag behoorden
te staan.
Jammer is het wel dat -mogelijk door deze verwarringen- inhet algemeen
de Weespers zelf nog steeds met simpelweg blauw-wit-blauw
vlaggen en dan. . . ter ere van Almelo dat zo 'n vlag als gemeentevlag
op 20 december 1948 vaststelde!
WEESPERKARSPEL, dat tegenwoordig ingevoegd is in de gemeente
Weesp, had op 22 oktober 1817 precies hetzelfde wapen als Weesp
bevestigd gekregen door de Hoge Raad van Adel. Daarin werd op 24
9) ( •• ,)De stadhuizen van Weesp. (In: De Nieuwe Weesper, Weesp 1967, 5 mei).
19

oktober 1949 verandering gebracht, toen de Koningin een wapenverandering
doorvoerde. Het werd nu een gevierendeeld wapen; de delen
I en IV bevatten het oude wapenbeeld, de delen II en III hadden het
embleem van de voormalige gemeente BIJLMERMEER (dat 20 december
1846 aan Wesperkarspel was toegevoegd). Dit wapen was een reiger
in natuurlijke kleuren, staande op ... een zwarte bloedzuiger,
terwijl ook rechts en links van de reiger een dergelijk weekdier was
geplaatst. Heel opmerkelijk was het dat de stad Weesp geen kroon
boven het schild mocht dragen, maar Weesperkarspel wel!
Toen Weesperkarspel nog een zelfstandige gemeente was kon men incidenteel
van het gemeentehuis een tweebanige vlag zien wapperen,
wit-blauw; deze vlag was echter niet officieel vastgesteld.
'S GRAVELAND
Met de reiger van Bijlmermeer-Weesperkarspel zijn we meteen al
terecht gekomen bij het naburige 's-GRAVELAND dat sedert 11 september
1967 een ooievaar, een gekroonde gans en een snoek op een
gekroond schild voert. 10) De sedert 14 mei 1974 bijbehorende gemeentevlag
heeft banen rood-blauw, met daar overheen een witte driehoek
met de basis aan de vluchtzijde en de top bij de stokzijde, terwijl
bovenaan bij de stok een gele gra venkroon prijkt.
Het bedoelde wapen had een voorloper dat vier verschillende elementen
bevatte: een gekroonde gans, een paardehoef, een ooievaar en
een pelikaan op nest.
10) A.D. Wumkes, In de gekroonde trapgans (Breu.kelen 1973);
L.Streef en A.J.Beenhakker, Korte geschiedenis en wapenkunde van de polderKortenhoef.
(In: Waterschapsbelangen LV, 's-Gravenhage 1970, 2 september; blz. 267). '
20

Uit deze wapens kon men de wordingsgeschiedenis van de gemeente
aflezen. 26 Juni 1816 werd het oorspronkelijke ~..=Q!_~v~!_a_EQ. bevestigd
in het bezit van een rood wapenschild, waarop een zilveren, met
gouden kroon gedekte trapgans, die op een groen grasveldje stond.
Reeds in 1641 was dit wapen door het Hof van Holland aan het dorp
verleend.
Met 's-Graveland werden Ankeveen en Kortenhoef verenigd tot een
nieuwe gemeente. 20 Oktober 1910 verleende de Koningin aan ANKE­
VEEN een wapen van zilver met een blauwe reiger, staande op (en
in) een groen rietveld.
Op de Ankeveense raadszaal stond vroeger een
archiefkast waarop dit wapen was ingebeeldhouwd;
op verschillende oude kaarten komt het
ook voor. Maar in 1910 ontleende de Kroon dit
wapen en zijn kleuren aan het familiewapen van
het geslacht De Wael, dat de heerlijkheid Ankeveen
in bezit had gehad. Doch ook nu nog bezigen
sommige leden van het geslacht De Lorraine
de Vaudemont (in Frankrijk), als nakomelingen
van Vrouwe L.A. E. M. Collette de Montmorency,
douariere van J. M. prins de Lorraine
de Vaudemont, het Ankeveense schild als hartschild in hun wapen,
dat -naar de woorden van Vander A a in het Aardrijkskundig Woordenboek-
boven dit harts child "twee waterhennen" en een eronder vertoont;
deze waterhoentjes zijn echter in wezen merletten, eendjes zonder snavel
en poten. V66r 1910 zegelde de gemeenteAnkeveen met dit familiewapen!
KORTENHOEF had een in vieren gedeeld wapen,
waarin tweemaal op goud een zwart onderbeen
van een paard met zilveren hoef voorkwam
en tweemaal een rode ondergrond waarop een
zil veren pelikaan met j ongen in het nest prijkte.
Dit was het wapen van de Heerlijkheid dat op 16
april 1839 werd bevestigd; het werd geen gemeentewapen.
Op zichzelf was het een merkwaardig
heerlijkheidswapen: acht weken nadat
ds. A. W. van Pellecom de heerlijkheid hadgekocht
-welke heerlijkheid het wapen van sec de
hoef aan het been toebehoorde- en slechts vijf
weken nadat de nieuwe ambachtsheer op 12 maart
1839 zijn feestelijke intocht deed werd het nieuwe wapen -een vereniging
van het Kortenhoefse en van het Pellecom (pelikaan)wapen- al
door de vorst toegekend; de dominee moet zeker wel goede brieven
in Den Haag gehad hebben om zo snel tot erkenning te kunnen komen.
2 1

Een "echt" gemeentewapen is echter noch dat met de hoef, noch dat
met hoef-en-pelikaan geweest. Mogelijk is dat ook wel de reden dat
de hoef niet in het huidige 's-Gravelander wapen voorkomt. Maar die
snoek daarin zou toch beter ooit eens vervangen kunnen worden door
de hoef!
De gemeenten tussen Vecht en Eem aan de Vecht-kant ronden we af
met het wapen van LOOSDRECHT, dat -ter verbeterin~ van het al
op 28 juni 1816 bevestigde wapen- beschreven wordt a·Ls: "gedwarsbalkt
van acht stukken van zilver en sabel, over alles heen een van
keel en zilver in twee rijen geschaakt St. Andrieskruis." Ret schild
is gedekt met de bekende gouden kroon van drie bladen en twee parels.
Dit wapen is hetzelfde als eertijds gebezigd voor de heerlijkheid
Oud- en Nieuw-Loosdrecht; en dit is op zijn beurt ontleend aan
het wapen van de Heren van Amstel en Mijnden, die in de 13de eeuw
ambachtsheren van de Loosdrechten waren
Als heerlijkheidswapen heeft het in steen gehouwen
eeuwenlang gemetseld gezeten in het
bruggetje dat Loosdrecht en Kortenhoef verbond
op de 's-Gravelandse Vaartweg. Het
jaartal1742 was mede vermeld, terwijl een
steen met het wapen van de Ambachtsheer
Lieve Geelvinck (173 0-1743) -gehuwd met
Anna de Haze- erbij aangaf wie te dier tijde
het be wind voerde.
Merkwaardig genoeg voor een belangrijke watersportgemeente
als deze (en waarschijnlijk
de enige in ons land) is er tot nu toe geen
eigen vlag ingesteld. Wel richtten Burgemeester
en Wethouders zich al op 22 januari 1968
tot alle bedrijven in de gemeente, om erop
I... L008D~ECIIT -" te wijzen dat de gemeenteraad zich in haar
vergadering van 30 november 1967 had uitgesproken
over en geergerd aan het misbruik
van onder meer de nationale vlag; dit misbruik "neemt in deze gemeente
hand over hand toe". Het rondschrijven werd gevolgd door
een verzoek aan de Stichting voor Banistiek en Heraldiek, advies te
verstrekken voor een verantwoorde gemeentevlag. Einde 1968 kwamen
er een aantal banistiek weinig verantwoorde tegenvoorstellen uit
de bevolking tevoorschijn, maar tot een resultaat kwam men niet.
Einde 1969 werd een en ander weer opgerakeld: een voorgelegd en binnen
de gemeenteraad wel gewaardeerd ontwerp van een graficus moest
enige banistieke correcties ondergaan, op aanwijzing van voorgenoemde
stichting. De ontwerper wilde de banistieke-regels echter niet volgen.
. . de zaak werd op lange baan geschoven ...
22

Nog een jaar later lieten B & W de Hoge Raad van Adel een vlagvoorstel
doen; einde oktober 197 0 werd de vlaggekwestie opnieuw
tot nader orde uitgesteld. En thans heeft de gemeente -met toch wel
gevoel voor historie en stijl- nog steeds geen eigen vlag; en op de
naleving van het rondschrijven van 1968 wordt helemaal niet meer
gelet. Nationale vlaggen van allerlei orgine -waarvan vele ook nog
verkeerd zijn uitgevoerd!- verstoren het dorpsbeeld en het plezier
van binnen- en buitenlandse watersportliefhebbers, die traditioneel
uiterst secuur het vlagprotokol hanteren. Volgens eenvoudige enquete
en observatie waren in juli 197 8 in de beide Loosdrechten sam en meer
reclame- en nationale vlaggen gehesen dan op Zandvoort tijdens de
races ...
Van de Vecht naar de Eem: EEMNES.
"Het wapen dezer gemeente bestaat in een
veld van keel (rood), beladen met drie bisschoppelijke
hoofden van zilver." 11 September
1816 bevestigde de Hoge Raad van Adel
dit en stond het gebruik van een vijfbladige
gouden kroon erboven toe. Dit laatste hing
samen met het feit dat "de beide Eemnessen"
in een octrooi van Karel V in 1532 al "stad"
werden genoemd. Het wapenschild zelf met
zijn 3 bisschopsbustes (het zijn niet alleen
gemijterde hoofden) van zilver op rood -de
Utrechtse Stichtskleuren- zou door een bisschop
van Utrecht verleend zijn, waarvan overigens geen bewijzen
zijn gevonden. Wel is Eemnes lang een twistappel geweest tussenHolland
en het Stichtse.
In 1974/1975 heeft het raadslid H. A. G. J. In 't Veld zich ingespannen,
ook voor deze gemeente een eigen vlag ingesteld te krijgen, maar 28
april1980 schreven B & W aan de Stichting voor Banistiek en Heraldiek,
dat de Raad van mening is, "dat de thans in gebruik zijnde vlag
prima voldoet en derhalve niet de behoefte gevoelt om te komen tot
de instelling van een officHHe vlag". De bedoelde vlag -die men niet
in gebruik ziet bij gemeentenaren en dus ook geen gemeentevlag genoemd
kan worden- is een defileervlag naar het patroon, zoals dat
commercieel geleverd werd voor een defilee voor Koning Wilhelmina
in de dertiger jaren; een curiosum dus, thuis horend in een oudheidkamer!
*
23

Nog curieuzer dan deze vlaggehistorie is de wapengeschiedenis van
BAARN, dat ook geen eigen vlag heeft.12)0orspronkelijk had de stad
Baarn (mogelijk al sedert 1350) een wapen, waarin de afbeelding van
de Heilige Nicolaas figureerde. Sedert 1647, toen de Staten van
Utrecht van Baarn een vrije heerlijkheid voor prins Willem III maakten,
kreeg dit wapen ook de Stichtse kleuren, zilver op rood. In 1857
werd de gemeente De Vuursche samengevoegd met Baarn. De Ambachtsheerlijkheid
De Hooge en Lage Vuursche had altijd een soortgelijk
"heiligen-wapen" gekend: een (jeugdige) Sint Jan, gewapend
met een kruisstaf waaraan een vaantje en aan zijn voeten een lammetje,
alles van goud, op een blauw schild. In de raadszitting van 28
februari 1866 attendeerde voorzitter-burgemeester mr. J . C. G. C.
Laen erop, dat het nieuwe Baarn een nieuw wapen bij de Kroon behoorde
aan te vragen voor de nieuwe gemeente. Hij bracht een voorstel
ter tafel dat met algemene stemmen werd goedgekeurd en zo
ging de wapenaanvraag naar de Koning. In het Utrechts Dagblad ontspon
zich later nogal wat discussie erover dat de beide voorhanden
heiligen uit het wapen moesten verdwijnen; men zag er een antikatholieke
houding in, ook al waren twee r.-k. raadsleden (H. Pen en
P. Kuijer) in 1866 met het voorstel akkoord gegaan. Ret wapenmodel
dat de burgemeester ter tafel had gebracht, was ook wel heel bijzonder
en attraktief: gehouden links en rechts door een gouden leeuw, het
schild gedekt met een gouden kroon, en een wapenspreuk onder het geheel
(VIS TEMPERA TA FORTIOR = Gebreidelde kracht is sterker),
was er een groots wapenbeeld van zil ver op blauwe ondergrond gedacht.
Dit wapen, dat op 5 maart 1867 reeds door de Koning werd verleend,
liet een woest springend hengst zien, die in toom werd gehouden door
een blote, slechts de schaamdelen omgord houdende, mannenfiguur.
Wat was dit? Niets anders dan de weergave van een beeldhouwwerk
uit Stuttgard, waarover Mevrouwe E. J. Hulft baronnesse Taets van
Amerongen, geboren Taets van Amerongen, die dit beeld had gezien
toen zij als gezelschapsdame met Koningin Sophie een reis door Duitsland
had gemaakt, in lovende woorden met burgemeester Laen hadgesproken.
12) ( •• , ) Het Baarnsche gemeentewapen. (In: Utre chts Da gblad, Utre cht 1918, 7 j anuari);
( •• ,) Bijna honderd jaar gel e den kreeg Baarn (een) nieuw wapen: slaaf in zwembroek. (In:
Baarnsche Courant, Baarn 1961, 28 november);
( •• , ) Baarn wil oude gemeentewapen n a 94 jaar in e re he rstellen. (In: Trouw, Hilversum
1961, 15 december);
Kl.Sierksma, Wel en wee van het gemeentewapen van Baarn. (In: Gooi- en Eemlander,
Hilversum 1967, 4 maart);
( •• ,) Hoe de goede stad Baarn honderd j aar gele den de Sint uit haar wapen wipte . (In:
Haarlems Dagblad, Haarlem 1967, 4 m a art);
( •• , ) Baarns wapen is in e re hersteld. (In: alsvoren 1971, 22 september).
24

Er was voor die tijd nauwelijks indrukwekkender gemeentewapen te
denken: zo 'n mooie afbeelding, twee schildhoudende leeuwen, een
wapenspreuk in het Latijn, een kroon erboven; alles wat er maar te
bedenken viel gaf de gemeente, waarin "het vorstelijk Lusthuis Soestdijk"
zich bevond, een waardig stuk representatie!
Heel wat scribenten hebben zich, naar gelang moderner inzichten zich
tot het midden van de 20ste eeuw ontwikkelden, spottend over het wapen
en de totstandkoming ervan uitgelaten (al waren er van andere gemeentewapens
heel wat zotter en zinniger histories te me lden geweest).
Reeds in 1939 kwamen er binnen het College van B & W stemmen,
om dit wapen af te schaffen en de Koningin te verzoeken, als gemeentewapen
maar weer Sinterklaas terug te vragen. Bij het schild wilde
men wel graag de leeuwen handhaven en de kroon erboven. De oorlogsjaren
schenen beter om op dit punt voorlopig maar het zwijgen
ertoe te doen.
Het r.k. raadslid Peters bracht 23 oktober 1961 de zaak weer aan 't
rollen, al werd dit eerst bejegend met de tegenuitspraak dat een wapen
met een heilige erop "wel erg Rooms aan zou doen". Inderdaad
werd besloten dat B & W maar eens nader advies over een eventuele
mogelijkheid van eerherstel voor het oude Baarnse wapen bij de Hoge
Raad van Adel zullen vragen. De raadscommissie van onderzoek voor
de begroting-1966 vroeg hoe het er eigenlijk mee stond, maar het
College antwoordde: "Het wachten is op het advies van de Hoge Raad
van Adel".
25

En eindelijk, 18 september 1969 komt dan het gevraagde Koninklijk
Besluit waarin de merkwaardige wapenhistorie sedert 1867 wordt afgesloten.
Baarn kreeg een wapen: "In azuur een bisschop van goud".
Ret zou nog eens weer twee jaren duren aleer
op 22 september 1971 in de muur van
het raadhuis een nieuw wapenschild, vervaardigd
door de plaatselijke kunstenares
Mevrouw Griepink, kon worden gemetseld.
Het ontluisterde oude wapen (met toch ook
al een eerbiedwaardige ouderdom van
honderd en vier jaren) werd in de struiken
achter het raadhuis gedeponeerd ...
En wei "een bisschop", maar niet de Heilige
Nicolaas, siert het wapenschild.
*
De wapengeschiedenis van het naastgelegen SOEST vertoont minder
spectaculaire kanten. 26 Juli 1815 berichtte de burgemeester aan de
Hoge Raad van Adel dat "in het choor der Gereformeerde kerk dezer
Gemeente, alwaar in een van de Glasraamen, volgens overlevering
het Dorps Wapen zoude geschilderd zijn geweest, noch een onduidelijk
en klein stuk van een ornament te zien" is.
Van dit een en ander legt hij vervolgens een
tekening met beschrijving over.
De bevestiging van het wapen van 11 september
1816 luidde : "Van sinopel, beladen met
eene golvende fasce van zilver, verzeld en
chef met een ploeg en en pointe met een berg
hooi, alles van goud. "
De burgemeester had de beschrijving van het
wapen wel wat uitgebreider gegeven. Hij
sprak van een ''Romeinsch schild" dat "omkleed"
moest zijn "met blauw gordijn bezaaid
met sterren ". De ploeg in de hovenhelft
van het schild moest "eene zogenaamde
Geldersche ploeg" zijn en de golvende balk
was "een stroom dwars door hetzelve, zinspelende
aan de Rivier den Eem. De oppert Hooi tot een afbeelding
van de goede wei- en Hooigronden voor de Boerderij en Veeteelt.
Voorts" -en hier volgt een wapenelement dat nooit is toegekend, maar
dat wel door het gemeentebestuur wordt gehanteerd- "tot bijcieraden
26

een Helm en de volgende Landbouwgereedschappen, als de Sikkel, de
Dorschvleugels, de Herders Staf, de Seist, de hooihark, de Spaa en
de greep of Mestvork ".
Leuk is het wel dat "de Spaa" inmiddels als sierstuk is verdwenen,
terwijl een gemeentelijk strooibiljet over het wapen van de "Herders
Staf" een. . . polsstok heeft gemaakt !
De Hoge Raad van Adel adviseerde 25 oktober 1961 de instelling van
een gemeentevlag in banen groen-geel-groen-gegolfd wit-groen-geel
-groen, waarvan de hoogten de verhouding hebben als 3: 1: 3: 4: 3: 1: 3.
Deze gemeentevlag werd door de Raad der gemeente 26 januari 1962
ingesteld. Burgemeester mr. S. P. baron Bentinck, die zich vee l
moeite had getroost om tot de instelling van de vlag te komen, nam
de gelegenheid en de vergadering waar, om ook erop te attenderen,
dat jarenlang op drukwerken e. d. het gemeentewapen verkeerd was
afgebeeld geweest; dit zou nu meteen veranderd worden.
Het gebied tussen Vecht en Eem in het
zuiden afrondend rest ons het gemeentewapen
van MAARTENSDIJK te bekijken.
Ter illustratie in het algemeen van wapenverlening
en bevestiging der oudere wapens
in ons gebied volgt hier de tekst van de zogenaamde
wapendiploma 's, die aan het begin
van de wordingsgeschiedenis van het
Koninkrijk werden afgegeven;
'rv AN WEGE DEN KONING
De HoogeRaad vanAdel, gebruik makende
van de magt aan denzelven verleend, bij
besluit vanden20sten Februarij 1816, bevestigt bij dezende Gemeente
Maartensdijk (Provincie Utrecht) ingevolge het door haar gedaan
verzoek, in het bezit van het navolgende Wapen:
Zijnde een schild van lazuur beladen met het beeld van St. Maarten
in goud.
Gedaan in 's-Gravenhage den 8e December 1819.
(Getekend) F. G. van Lynden van Hemmen, President.
Ter ordonnatievandenHoogenRaad, C. Chais, Secretaris. "
Midden op een dergelijk diploma is dan in kleuren, gehoogd met goud
en zilver, een eigentijdse tekening van het wapen aangebracht.
De bevestiging van dit wapen was het gevolg van de brief van 20 februari
1815, aan de Hoge Raad van Adel gezonden, waarin de burge-
27

meester meldde: " ... in de Geheimschrijver van Staat, gedrukt te
Utrecht 1751" komt de volgende aantekening voor: "Maartensdijk­
Ret wapen van dit dorp is het beeld van St. Maarten.
Ook Achttienhoven en Westbroek thans vere-
-------------------
nigd met Maartensdijk, hadden eigen wapens,
resp. verleend op 24 december 1857 en bevestigd
op 11 oktober 1816.
Ook eerstgenoemd dorp had in zijn wapen relatie
met Utrecht: gevoerd werd een zilveren
schild, waarop een Paaslam, rood gekleurd,
voorkwam, gewapend met een kerkvaan; dit
wapen hield derhalve deherinnering levendig
aan het Kapittel van Sint Jan in de domstad.
Westbroek echter hanteerde een heerlijkheidswapen: gevierendeeld
van Zuylen (rood met 3 zilveren zuilen) en Borssele (zwart met een
horizontale balk van zilver). Op het kasteel Zuylen is een schilderij
aanwezig van Frank van Borssele, Reer van Zuylen en Westbroek,
de laatste echtgenoot van Jacoba van Beieren; zijn wapenrok vertoont
hetzelfde beeld als het vroegere W estbroeker gemeentewapen.
De op 8 januari 1969 ingestelde gemeentevlag van Maartensdijk waait
derhalve ook hoven Achttienhoven en Westbroek. Ret is een model
vlag, die men voor nog meer gemeenten tegenkomt, waarin Sint
Maarten een rol speelt, en die in het patroon ook associaties oproept
met de vlag van de stad Utrecht; volgens de gegolfde broekdiagonaal
verdeeld in gee len blauw. Deze schuine de ling herinnert aan de ten
behoeve van een bedelaar door Sint Maarten verdeelde mantel; de golvende
snede symboliseert de "dijk'~ In officieel gebruik draagt de
vlag ook nog in de vluchttop (een in de banistiek ongebruikelijke plaatsing,
want op dat punt slaat een vlag op de wind het eerst kapot ... )
de afbeelding van het gemeentewapenschild.
Zoals de oude provinciale hoofdbladen traditioneel het provinciewapen
in de "lmp" van het dagblad dragen, is ook de _9_2Qi_:-_e_g_~e_!_ll]~I_!_d~.!:. er
sedert de honderd-en-eerste jaargang toe over gegaan, in de kop van
de krant een "Gooi- en Eemstreek"-wapen op te nemen. Ret Gooi is
er uiteraard in verbeeld door een zilveren tweekoppige adelaar op
rood; het Eemgebied wordt gesymboliseerd door de reconstructie van
het oude wapen van Bunschoten; de Vechtstreek ziet men in een gegolfde
zil veren baan op blauw; en in het laatste kwartier schuilt een
wapenkundig grapje: een gouden veld, bestrooid met 18 blauwe staande
blokjes, als zinnebeelden van het verspreidingsgebied van de
krantenabonnees !
28

En tot slothet Gewest Gooi- en Vechtstreek.l3) Dit voert -in tegenstelling
met anderegewesteli-eTcfersinilet1anct- geen wapen en heeft ook
nog geen aanvraag daartoe gericht tot de Koningin. Gedurende de
tweede helft van 1977 is er ter zake wel een initiatief ontplooid door
de voorzitter van het gewest, maar 27 oktober van dat jaar liet het
Dagelijks Bestuur aan de Stichting voor Banistiek en Heraldiek weten,
dat met de aanvraag voor een wapen "beter gewacht kan worden toter
meer zekerheid is omtrent de omvang van de toekomstige provincie
Gooi- en Eemland". Het voorgestelde wapen zou natuurlijk de zilveren,
goud gewapende tweekoppige adelaar op rood dragen, waaraan
de kleuren zil ver en blauw worden toegevoegd als de karakteristieke
kleuren voor de V echtstreek.
Helaas, aldus moeten we wat negatief onze beschouwing over wapens
en vlaggen tussen Vecht en Eem besluiten. Maar hoe ook, de geschiedenis
die in deze emblemen haar taal spreekt, zal nog eeuwen lang
van zich laten horen. De wapenkunde, maar vooral de vlaggenkunde
is geen dorre wetenschap; wapens, maar vooral vlaggen zijn levende
en door de gehele bevolking te allen tijde gebezigde karakteristieken
van eigen, bijzonder aard en wezen. 14)
*
13) ( •• , ) Drie ontwerpen voor gewestwapen. (In: Gooi- en Eemlander, Hilversum 1977,
17 juni).
14) Archivalische en andere gegevens zijn ontleend a an de dossiers van de Stichting voor
Banistiek en Heraldiek te Muiderberg, ten dele tevens berustend op onderzoek in lokale
archieven en in het archief van de Hoge Raad van Adel te 's-Gravenhage.
29

30

LITERATUUR EN BRONNEN
A. J. van der Aa, Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden.
(Gorinchem 1839-1851; 13 delen).
Mr. W. J. baron d'Ablaing van Giessenburg, Nederlandsche Gemeentewapens
of Wapenboek der gemeenten, heerlijkheden, waterschappen
en corporatien van het Koninkrijk der Nederlanden .
(Arnhem 1896).
C. Druif, Nederlandse gemeentewapens. (Leeuwarden 1965).
Aan dit rijke plaatwerk zijn de meeste afbeeldingen voor het
boekje ontleend. Samen bieden ze een soort bloemlezing van
moderne wapenstijlen.
Kl. Sierksma, De gemeentewapens van Nederland. (Utrecht 1969 4).
Consequent gebruik van de wapentekenstijlen van 1815 tot 1969
laat zien dat de wapenbeschrijving (blazoenering) te allen tijde
aan de kunstenaar volledige vrijheid laat om zijn eigen beeldinterpretatie
van het wapen te brengen in eigen(tijdse) stijlvormen.
Kl. Sierksma, Nederlands Vlaggenboek. (Utrecht 1962).
Het hoek is niet meer volledig; sedert de verschijning ervan
zijn meer dan 250 nieuwe gemeentevlaggen ontstaan.
Kl. Sierksma, 242 Nederlandse gemeentevlaggen. (Muiderberg 1980).
Beschrijvende uitgave van de door de Stichting voor Banistiek
en Heraldiek gedurende 25 jaren geadviseerde en ontworpen
vlaggen.
Kl. Sierksma, Noord-Holland met vlag en wapen. (In: Holland;
Dordrecht 1974; blz. 9-18).
*
31

EERDER VERSCHENEN DEELTJES
in de serie 'Gooi en Vechtstreek' zijn de nummers:
1. Om de fundamenten van een kastee l. ..
onderzoek naar de fundamenten van het vroegere
kasteel Vredelant.
2. Gevelstenen in de vesting Naarden
wandelroute door de vesting met verwijzing naar
daar nog aanwezige gevelstenen.
3. Ordonnantien, Keuren en Statu ten der stad Naarden
van 19 februari 1623 tot 6 september 1646,
in regestvorm.
4. Het Naardermeer
een korte beschrijving; ontstaan en geschiedenis.
5. De geschiedenis van een chocoladefabriek
... die van C. J. van Houten& Zoon te Weesp.
6. Met wapen en vlag tussen Vecht en Eem
een rijk geillustreerde studie van de banistiek en
heraldiek in de regia.
7. Gooi en V echtstreek in vertellingen (1)
verhalen, met op de achtergrond een 'waargebeuren';
vermakelijk en lezenswaardig!
Deze serie 'Gooi en Vecht' staat onder redactie van H. Aalderink,
Mies Langelaar en H. Poolman.
Ad res redactie: Kloosterstraat 2 0, 1411 RT Naarden.
*
Bestellingen in of via de erkende boekhandel.
32

Druk: Drukkerij Vreel