• genees.kunst • Kunstwereld bedwelmd door ‘Reuk’ Teruggevonden Rembrandt toont één van de vijf zintuigen. De Jonge Specialist - juni 2016
• genees.kunst • 21 Het is de droom van elke kunsthandelaar: voor een habbekrats een onopvallend schilderij verwerven dat vervolgens van de hand van één van de grootste schilders aller tijden blijkt te zijn. Het overkwam galerie Nye & Company in New Jersey. Een onopvallend houten paneeltje dat zij in een kelder aantroffen, blijkt een heuse Rembrandt te zijn. Auteur Berber Piet, aios longgeneeskunde Rembrandt Harmenszoon van Rijn (Leiden 1606-1669 Amsterdam); Reuk Beeld: TEFAF Maastricht 2016, Galerie Talabardon et Gautier Dat het werk dat zij in hun catalogus te koop aanboden voor een richtprijs van 500 tot 800 dollar, geen doorsnee negentiende-eeuws stuk van de continentale school betrof, begon ze pas te dagen toen de biedingen op de veiling in de vijf nullen gingen lopen. De trotse koper, Parijs veilinghuis Talabardon & Gautier, toonde het werk in maart op de TEFAF, de grote kunstbeurs in Maastricht. Dit was voorlopig de laatste keer dat het werk voor het grote publiek te zien was: de Amerikaanse miljardair Thomas Kaplan heeft meer dan drie miljoen euro neergeteld om het schilderij aan zijn privécollectie van Hollandse meesters toe te voegen. Schoonheid Het schilderij met de titel ‘De flauwgevallen patiënt’ is om twee redenen interessant voor deze rubriek. In de eerste plaats omdat het een-zeventiende-eeuwse arts-patiënt relatie toont. Een chirurgijn of barbier heeft net een aderlating verricht bij een jonge man, die dit overduidelijk teveel is geworden. Een oude vrouw probeert hem op weinig subtiele wijze weer bij kennis te brengen door een doek met ammoniak onder zijn neus te houden. Van de medische behandeling zelf is niet veel op het doek terug te vinden. Het gaat de schilder duidelijk meer om wat er verbeeld dan om wat er afgebeeld wordt. Zoals Van Rijnberk het in het NTVG van 1930 verwoordde in zijn recensie van het boek ‘Rembrandt’, waarin arts en historicus Van Lint de kunst van Rembrandt vanuit geneeskundig perspectief behandelt: “ .. in letterlijk geen enkele der 64 afbeeldingen krijgt men ook slechts voor één oogenblik het gevoel dat het den kunstenaar te doen was om … het medische der gebeurtenissen die hij teekent, etst of schildert. … steeds is de visie uitsluitend die van den op schoonheid belusten kunstenaar die alle dingen beter ziet dan de leek, beter ook, in zeker opzicht, maar in elk geval anders dan de arts”. Wat ons terugbrengt bij het werkelijke thema van ‘De flauwgevallen patiënt’: de waarneming van de wereld om ons heen door het gebruik van onze zintuigen, die voor kunstenaars en voor ons als artsen zo belangrijk zijn. Zintuigen in de geneeskunde Het gebruik van onze smaak is sinds de zogeheten pisproevers uit de klassieke oudheid door de voortschrijdende wetenschap der klinische chemie uit onze dagelijkse praktijk verdwenen. En recenter nog geoptimaliseerd door de genetica, waardoor we cystic fibrosis vaststellen door bepaalde mutaties aan te tonen, in plaats van door de zoutgraad van het zweet te ‘proeven’. Ondanks alle medisch wetenschappelijke ontwikkelingen zijn ons gehoor, zicht en gevoel tot op de dag van vandaag essentieel voor het stellen van een diagnose en het evalueren van een behandeling. Het in dit schilderij van Rembrandt afgebeelde zintuig, de reuk, wordt door de meeste medici maar weinig gebruikt. Vermoedelijk speelt de slechte ontwikkeling van ons menselijk reukvermogen een oorzakelijke rol in deze onderwaardering. Maar zoals Anthony van Leeuwenhoek ons gezichtsvermogen verbeterde met de microscoop, is de reuk aan een comeback bezig met de elektronische neus. Of- minder technologisch geavanceerd- door het gebruik van dieren met een goede neus, zoals de reusachtige hamsterratten die in Afrika op kosteneffectieve wijze feilloos tuberculose kunnen ruiken in sputum samples. Rembrandts vijf zintuigen Rembrandt heeft voor elk van de vijf klassieke gewaarwordingen, zoals benoemd door Aristoteles, een apart schilderij gemaakt. Dit zijn Rembrandts oudst bekende werken, die hij rond zijn achttiende maakte. Zoals genoemd gaat het in dit specifieke werk overduidelijk om de reuk. Voor het gevoel heeft hij in een ander werk ook een medisch thema gebruikt: ‘De operatie’. Het gehoor wordt verbeeld door ‘De drie musici’ en ‘De brillenverkoper’ staat symbool voor het zicht. Alleen dit laatste werk bevindt zich niet in de privécollectie van kunstliefhebber Kaplan, het is te zien in de Lakenhal in Leiden. Het vijfde schilderij van deze themaserie, ‘De smaak’ is nog steeds spoorloos. Wie weet dat alle publiciteit rond de ontdekking van ‘De flauwgevallen patiënt’ de zintuigen van eenieder scherpt en dat dit paneel één van de komende jaren op soortgelijke wijze in een depot of kelder opduikt. Om met een andere Nederlandse legende te spreken: “Je gaat het immers pas zien als je het door hebt”. Voor wie niet kan wachten tot het vijfde zintuig schilderij wordt ontdekt, is er een andere oplossing: een versie van het ‘Smaak’ paneel creëren op basis van big data. Een team van experts van Het Mauritshuis, Het Rembrandthuis, de Technische Universiteit Delft, Microsoft, ING en een Amsterdams reclamebureau maakten op deze manier eerder dit jaar al ‘The next Rembrandt’. Op grond van data-analyse van het gehele oeuvre van Rembrandt werd software ontwikkeld waarmee een nieuwe Rembrandt ontworpen werd. Dit leverde een portret van een man dat geheel volgens Rembrandts gebruik van compositie, kenmerkende penseeltoets en claire obscure werd vervaardigd met behulp van een 3D-printer.
Change language