Toolkit Kind en Trauma

Wilhelmina Kinderziekenhuis
Toolkit Kind en Trauma
Informatie voor leerkrachten van groep 5 t/m 8
Landelijk Psychotraumacentrum voor Kinderen en Jongeren

Inhoudsopgave
Waarom deze toolkit? 2
Wat maken kinderen mee? 3
Hoe reageren kinderen op trauma? 5
Wat kunt u doen? 11
Zorg ook voor uzelf 24
Waar kunnen kinderen en ouders terecht? 26

Waarom deze toolkit?
Wat helpt een kind om er weer bovenop te komen na een ernstig ongeluk,
de plotselinge dood van een broertje of zusje, geweld of een andere
schokkende gebeurtenis? Wat kan ik als leerkracht doen?
En wanneer is professionele hulp nodig?
Leerkrachten lopen met regelmaat tegen bovenstaande vragen aan.
Tijdens onderzoeksprojecten van het Landelijk Psychotraumacentrum voor
Kinderen en Jongeren bleek dat er behoefte is aan meer informatie en
praktische handvatten. Met de toolkit ‘Kind en Trauma’ proberen we in deze
vraag te voorzien. De toolkit bestaat uit deze brochure en de website
www.kind-en-trauma.nl.
De toolkit geeft informatie over het ondersteunen van leerlingen in groep
5 t/m 8 die een eenmalige schokkende gebeurtenis hebben meegemaakt
(chronische mishandeling of misbruik en scheiding van ouders vallen hier
niet onder). De informatie is gebaseerd op onderzoeks projecten naar en
literatuur over deze specifieke doelgroep.
In de brochure staan:
• achtergronden
• casusvoorbeelden
• tips van uw collega’s
• informatie over zelfzorg
• informatie over professionele instanties
Op de website vindt u extra informatie inclusief tips van hulpverleners,
verwijzingen naar literatuur en werkvormen, en een quiz.
2 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Wat maken kinderen mee?
Een schokkende gebeurtenis is een ervaring waarbij iemand getuige is of
geconfronteerd wordt met (de dreiging van) ernstige verwondingen, de
dood of schending van de lichamelijke integriteit. Zo’n gebeurtenis gaat
samen met intense angst, machteloosheid en extreem onbehagen.
Voorbeelden van schokkende gebeurtenissen zijn ernstige ongelukken
zoals een verkeersongeval of brand in huis, rampen zoals een over stroming,
plotseling verlies van een dierbare en geweld zoals een aanranding of
(getuige zijn van) mishandeling.
Toolkit Kind en Trauma 3

Kinderen in de basisschoolleeftijd blijven helaas niet altijd gespaard van
schokkende ervaringen. Bij recent onderzoek in de provincie Utrecht
rapporteerde één op zeven kinderen uit groep 5 t/m 8 een potentieel
traumatische gebeurtenis. Dat is gemiddeld ongeveer vier leerlingen per
klas. Veel voorkomende gebeurtenissen waren plotseling verlies van een
gezinslid, meemaken van een ernstig ongeluk en slachtoffer of getuige zijn
van geweld. Af en toe treft een schokkende gebeurtenis de hele klas of
school, maar vaker maken leerlingen individueel iets schokkends mee.
Voorbeelden van wat kinderen tijdens het onderzoek
opschreven over hun ergste ervaring:
“Dat mijn broer zelfmoord pleegde.”
“Ik ben van een paard gevallen en heb een gescheurde lever.”
“Mijn broertje was ziek en hij werd paars en toen werd hij wit en
toen kwam de ambulance en nam mijn broertje mee en toen waren
ze aan ‘t rijden en toen ging hij dood.”
“Dat mijn vader dronken was en mijn moeder wilde vermoorden.”
“Dat ik een auto-ongeluk heb meegemaakt, daar was ik heel erg
van geschrokken.”
4 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Hoe reageren kinderen op
trauma?
Kinderen reageren heel verschillend op schokkende gebeurtenissen. Het
ene kind verstijft, een ander kind raakt in paniek of wordt kwaad. Er zijn ook
kinderen die helemaal niet lijken te reageren. Zij gaan gewoon door met
waar ze mee bezig waren.
Karin
Het broertje van Karin is overleden na een ongeluk. Haar moeder
beschrijft Karins eerste reactie:
“Toen we in het ziekenhuis hoorden, ‘nou hij kan toch niet meer
leven, hij zal sterven,’ toen hebben we dat aan haar verteld. Toen
kon je wel merken dat ze het toch al uit de gesprekken van de
volwassenen had opgemerkt. Toen we het vertelden, ze was een
tekening aan het maken, nou ze stopte en daarna ging ze
onverstoorbaar verder.”
Ook al reageren kinderen verschillend, voor de meeste kinderen geldt dat
ze direct en in de eerste weken na een schokkende gebeurtenis stressreacties
laten zien. Deze reacties zijn normaal. Het kind heeft immers tijd
nodig om de gebeurtenis een plek te geven. De meeste kinderen hebben
dan ook geen professionele hulp nodig na een schokkende gebeurtenis.
Ze zijn samen met hun gezin en omgeving goed in staat om de ervaring te
verwerken.
Toolkit Kind en Trauma 5

Stressreacties
In de praktijk zien we dat bepaalde stressreacties vaak voorkomen, los van
wat er precies gebeurd is. Kinderen kunnen in de loop van de tijd één of
meerdere van de volgende reacties laten zien:
Herbeleven
• steeds weer aan de gebeurtenis denken
• naspelen wat er is gebeurd
• nachtmerries hebben
• heftig reageren op dingen die aan de gebeurtenis doen denken
(emotioneel of lichamelijk)
Erika
Erika heeft gezien dat haar huis in brand stond. Haar broertje is op
het laatste nippertje nog uit het huis gered. Erika speelt in de pauze
nu graag brandweertje.
Vermijden
• er niet over willen praten
• plaatsen, dingen of mensen die doen denken aan de gebeurtenis
vermijden
• ontkennen dat het is gebeurd
• zich terugtrekken/afzonderen
• plezier in hobby’s en interesses verliezen
• negatieve gedachten over de toekomst hebben
6 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Ramon
Ramon heeft gezien dat iemand van een flat is gesprongen. Hij zit
sindsdien stil voor zich uit te kijken in de les. Waar hij vroeger het hoogste
woord had, is hij nu muisstil en ontwijkt hij contact met klasgenoten.
Verhoogde prikkelbaarheid
• moeite hebben met concentreren
• moeilijk inslapen/doorslapen
• snel boos zijn op anderen
• snel schrikken (bijvoorbeeld van harde geluiden)
• heel waakzaam zijn
Karin
Karin kan sinds het ongeluk en overlijden van haar broertje niet
meer goed slapen. Ze wordt vaak midden in de nacht wakker en
komt dan niet meer in slaap.
Overige reacties
• schuldgevoelens hebben
• last hebben van buikpijn/hoofdpijn
• regressief gedrag (bijvoorbeeld weer in bed plassen of duimzuigen,
zich aan ouders vastklampen)
• roekeloos zijn (bijvoorbeeld zonder te kijken de straat oversteken)
Toolkit Kind en Trauma 7

Karin
Karin denkt dat ze het ongeluk van haar broertje had kunnen
voorkomen. Als zij er nou eerder bij was geweest…
In de klas vallen concentratie- en gedragsproblemen het meest op.
Door een schokkende ervaring is het mogelijk dat kinderen een terugval in
schoolprestaties laten zien. Ook kunnen ze vaker ruzie zoeken of druk
gedrag vertonen. Soms valt op dat een kind veel meer van school verzuimt
dan vroeger. Andere kinderen komen wel naar school maar zijn helemaal in
zichzelf gekeerd. Meestal nemen deze reacties in de eerste vier weken na de
gebeurtenis vanzelf af.
Stressreacties in de eerste weken na een schokkende gebeurtenis
zijn normaal. Kinderen kunnen bijvoorbeeld gedragsproblemen
vertonen of zich terugtrekken.
Wanneer een kind een schokkende gebeurtenis meemaakt, heeft dit
vrijwel altijd invloed op het gezin. Ouders hebben soms last van gevoelens
van machteloosheid en eigen stressreacties. Dat maakt het moeilijk om
optimaal ‘ouder’ te zijn. Veel ouders ervaren de periode na een schokkende
gebeurtenis als een zware tijd. Soms krijgen ze het pas echt zwaar wanneer
het kind weer helemaal in orde is. Ze krijgen dan een terugslag.
Kinderen houden vaak rekening met hun ouders. Ze doen bijvoorbeeld hun
best om hun ouders geen verdriet te doen of niet tot last te zijn. Het kan
daardoor gebeuren dat een kind zich op school anders gedraagt dan thuis.
Ook op broertjes en zusjes kan een schokkende gebeurtenis veel impact
hebben.
8 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Zij kunnen zich erg zorgen maken en last hebben van stress reacties. Soms
komt het voor dat ze aandacht missen, bijvoorbeeld doordat ouders zich
helemaal (moeten) richten op het kind dat in het ziekenhuis ligt.
Klachten op lange termijn
Met de meeste kinderen gaat het na enkele weken weer beter. Een klein
deel van de getroffen kinderen blijft echter langere tijd flinke klachten
houden. Sommige kinderen lijken zich in eerste instantie wel te herstellen,
maar ontwikkelen later toch nog stressreacties.
Als een kind gedurende langere tijd stressklachten houdt, kan er sprake zijn
van een posttraumatische stressstoornis. Ook andere diagnoses zijn
mogelijk en het is belangrijk dat een kind daarvoor gezien wordt door een
psycholoog. Langdurige stressklachten hebben een negatieve invloed op
de ontwikkeling. Schoolprestaties blijven bijvoorbeeld tegenvallen of de
sociaal-emotionele ontwikkeling komt in gevaar.
Ramon
Ramon, die had gezien dat iemand van een flat sprong, bleef erg
uit zijn doen. Hij moest de hele tijd denken aan wat hij had gezien
en kon zich slecht concentreren. Zijn schoolprestaties gingen steeds
verder achteruit.
Een schokkende gebeurtenis kan leiden tot sociaal-emotionele
en leerproblemen.
Toolkit Kind en Trauma 9

Sommige kinderen zijn extra kwetsbaar
De kans op langdurende stressreacties is groter als er sprake is van risicofactoren.
Er is nog relatief weinig onderzoek naar gedaan, maar de volgende
factoren lijken een kind extra kwetsbaar te maken:
• het kind is eerder al blootgesteld aan trauma
• het kind had al andere problemen (bijvoorbeeld ADHD of
leerproblemen)
• er zijn gezinsproblemen op relationeel, financieel of sociaal gebied
• één of beide ouders had(den) al problemen (bijvoorbeeld een verslaving,
een psychiatrische stoornis of eigen ervaringen met trauma)
10 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Wat kunt u doen?
Kevin
Kevin vertelt tijdens het tekenen dat hij met zijn vriendinnetje
Fatima buiten aan het spelen was toen zij werd aangereden door
een scooter. Kevin heeft alles gezien en is zichtbaar onder de
indruk. Fatima is in het weekend overleden aan haar verwondingen.
Hoe reageert u op dit verhaal? Later blijkt dat de andere kinderen
Fatima ook kennen. Hoe gaat u in gesprek met de klas?
Leerkrachten kunnen belangrijke ondersteuning bieden aan kinderen
die een schokkende gebeurtenis hebben meegemaakt. Het klinkt vanzelfsprekend
maar ‘afstemmen op het kind’ is daarbij cruciaal. Sommige
kinderen willen graag over de gebeurtenis praten, anderen juist niet.
U kunt kinderen op de volgende zeven manieren bijstaan:
Bied structuur
Het helpt kinderen om snel weer een normale dag- en lesroutine op te
pakken. Bied structuur en blijf gebruikelijke opvoedingsregels hanteren.
Dit geeft houvast en een gevoel van veiligheid.
Klasgenoten horen vaak ‘via via’ dat er iets aan de hand is en vormen zich
daar een beeld van. In de meeste gevallen is het goed om zo snel mogelijk
kort aan de klas te vertellen wat er gebeurd is. U zet daarmee de toon,
alle kinderen zijn in één keer op de hoogte en kennen hetzelfde verhaal.
Stem uw aanpak wel goed af met het getroffen kind, de ouders en collega’s.
Toolkit Kind en Trauma 11

Geef grenzen aan: kinderen uit de klas blijven soms vragen stellen over wat
er precies is gebeurd of gaan ‘indianenverhalen’ ophangen.
Een getroffen kind kan daarvan overstuur raken. Voorkom dit door duidelijke
afspraken met de klas te maken. Aan de andere kant kan een getroffen kind
ook klasgenoten choqueren door keer op keer de gebeurtenis na te spelen
of over gruwelijke details te vertellen. Bescherm klasgenoten door het kind
alternatieven te geven om zich te uiten.
12 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Beau
Beau heeft gezien dat haar vader thuis in elkaar geslagen werd.
Ze heeft het aan vriendinnetjes verteld en het verhaal begint een
beetje rond te zingen in de klas. De leerkracht bespreekt met Beau
en haar ouders wat ze zullen doen. Beau wil het liever zelf aan de
klas vertellen dan dat de leerkracht het doet. Ze spreken af dat de
leerkracht Beau helpt als dat nodig is en dat verloopt prima. Beau
doet haar verhaal en krijgt veel steunende reacties uit de klas.
Erika
De klasgenoten van Erika vonden het verhaal over de brand heel
interessant. Ze begonnen in de pauze allerlei vragen te stellen over
hoe Erika’s broertje eruitzag toen hij gered werd: of hij vies was,
of hij stonk, of hij z’n ogen open had. Erika moest daar telkens van
huilen. Erika’s leerkracht heeft toen met de klas afgesproken dat ze
voortaan alleen nog in de klas over de brand zouden praten,
als hij erbij was. Dat bood zowel Erika als haar klasgenoten
houvast en veiligheid.
Geef ruimte om te verwerken
Geef binnen de veilige structuur die u creëert ruimte om te verwerken.
Bied een kind de mogelijkheid om gesprekjes met u te hebben als het daar
behoefte aan heeft. Zorg daarbij dat het op een natuurlijke manier gebeurt,
zodat het kind niet in een uitzonderingspositie terecht komt. Sommige
kinderen willen liever niet praten, maar vinden het fijn om op een andere
manier expressie te geven aan hun gevoelens, bijvoorbeeld door te
tekenen, muziek te maken of te knutselen.
Toolkit Kind en Trauma 13

U kunt een kind ook een boek over het thema geven. Schat van tevoren
goed in of dit aansluit. Boeken kunnen kinderen laten zien dat ook andere
kinderen vergelijkbare situaties hebben meegemaakt en hoe zij daarmee
omgegaan zijn. Sommige kinderen maken een herdenkingsdoos na het
overlijden van een dierbare. Suggesties voor boeken en werkvormen vindt
u op de website.
Kenmerkend voor een trauma is dat het kind geen controle had over de
situatie. Breng het gevoel van controle terug door een kind zelf keuzes te
laten maken. Dat kan bijvoorbeeld door een kind de regie te geven over de
inrichting van een herdenkhoekje, of over hoe de gebeurtenis in de klas
besproken wordt.
Bedenk dat gedrags- en concentratieproblemen gerelateerd kunnen zijn
aan de schokkende gebeurtenis en dat dan ze meestal weer over gaan.
Laat een kind zo nodig tijdelijk minder huiswerk of makkelijkere taakjes
doen en bouw dat rustig weer op.
Tip van een collega:
“Kinderen vinden het soms vooral erg dat ze in een
uitzonderingspositie terecht komen. Spreek daarom goed af met
het kind hoe je huiswerk of taakjes anders indeelt.”
Ga het trauma niet uit de weg
Soms vermijden leerkrachten alles wat een kind kan herinneren aan de
gebeurtenis, uit angst voor heftige reacties of om het makkelijker te maken.
Ga het trauma niet uit de weg maar bied veiligheid (zie hier boven).
Geef eerlijke antwoorden op vragen over de gebeurtenis.
14 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Stem de uitleg af op het begripsniveau van het kind en ga niet verder dan
een kind zelf vraagt. Hierdoor houdt het kind controle.
Soms stellen kinderen moeilijk te beantwoorden vragen, bijvoorbeeld over
geweld of medische zaken. Wees eerlijk als u iets niet weet en spreek zo
nodig af dat u iets voor een kind uitzoekt. Kinderen kunnen hun vragen
herhalen, ook als u een helder antwoord heeft gegeven: soms is het voor
hen belangrijk om bepaalde informatie een paar keer te horen zodat het
kan bezinken.
Geef uitleg over reacties op een schokkende gebeurtenis. Vertel dat het
heel normaal is als je jezelf een tijdje niet lekker voelt wanneer je iets ergs
hebt meegemaakt. Geef aan dat ieder kind zich weer anders voelt en leg
uit dat boos of bang zijn oké is. Als kinderen onjuiste verhalen over de
gebeurtenis vertellen, kunt u hen met uw uitleg helpen om een realistisch
beeld te krijgen van wat er gebeurd is.
Toolkit Kind en Trauma 15

Mieke
Miekes vader heeft haar moeder gedood. De leerkracht besloot
om alles wat met moeders te maken had (gesprekjes, liedjes,
boeken, et cetera) uit de klas te weren. Daardoor kreeg Mieke
echter de boodschap dat haar verhaal ‘er niet mocht zijn’
en trok ze zich terug.
Zorg dat een kind activiteiten die doen denken aan de gebeurtenis niet te
veel uit de weg gaat. Het is goed als een kind voorzichtiger wordt na een
ongeluk, als het vroeger gevaarlijke dingen deed. Het is echter niet goed als
een kind normale activiteiten (en de daarbij horende normale risico’s) gaat
vermijden. Stimuleer het kind om die activiteiten wel weer te ondernemen,
ook al zijn ze eng of spannend. Maak het overzichtelijk en doe dit desnoods
in kleine stapjes.
Kevin
Kevin wilde na het ongeluk van Fatima niet meer op het schoolplein
spelen. Het liefst bleef hij tijdens pauzes in de klas om daar
spelletjes te doen. Hoewel het misschien verstandig lijkt om Kevin
niet overstuur te maken door hem naar buiten te sturen is het toch
het beste om samen met hem die enge stap weer te ondernemen.
Geef hem daarbij wel steeds zoveel mogelijk controle. Kevins
leerkracht deed dat bijvoorbeeld door samen met Kevin doelen te
stellen hoeveel tegels ze het schoolplein samen op zouden lopen en
hoeveel Kevin er dan nog alleen zou doen.
Ook wanneer een kind een schokkende gebeurtenis goed heeft verwerkt,
kunnen er momenten zijn waarop alles weer even naar boven komt.
Bijvoorbeeld bij ‘verjaardagen’ van de gebeurtenis of een over ledene.
16 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Wees hierop attent en stem samen met kind en ouder(s) af of zij er aandacht
aan willen besteden.
Mieke
Binnenkort is het Moederdag. De leerkracht van Mieke bespreekt
met Mieke of ze in plaats van een cadeautje iets zou willen maken
voor op het graf van haar moeder.
Faciliteer positieve ervaringen
Kinderen voelen zich na een schokkende gebeurtenis vaak erg gesteund als
klasgenoten meeleven. Maak bijvoorbeeld samen met de klas een grote
tekening of een aantal kaartjes. Ook als het kind na de gebeurtenis gewoon
aanwezig kan zijn op school, maken tastbare vormen van steun veel indruk.
Jesse
Jesse heeft een ernstig verkeersongeluk meegemaakt waardoor hij
een tijd in het ziekenhuis lag. Hij vertelt:
“En ik heb natuurlijk kaarten gekregen, wel heel veel.
En tekeningen natuurlijk, van kinderen uit mijn klas … ik had heel
lang die tekeningen op mijn kamer gehangen. Dus dat was wel
grappig, was wel een fijn gevoel. Dat die kinderen ook wel, ja je
vrienden, ook wel meedenken.”
Toolkit Kind en Trauma 17

Help kinderen om ook weer positieve dingen mee te maken; doe leuke
activiteiten met de klas. Kinderen maken zich soms zorgen dat ze geen
plezier meer mogen hebben nu er zo iets ernstigs aan de hand is (geweest);
laat merken dat lachen en spelen mag.
Tip van een collega:
“Sommige kinderen weten heel goed waar ze behoefte aan
hebben. Vraag ernaar.”
Blijf monitoren
Volg wat er gebeurt:
• is het kind zich anders gaan gedragen sinds de gebeurtenis?
• krijgt u duidelijke signalen van klachten?
• hoe gaat het met de schoolprestaties?
• komen ouders met zorgen naar u toe?
• heeft u het gevoel dat het kind zich erg terugtrekt?
• nemen stressreacties af of juist toe?
Twee of drie zien meer dan één: bespreek gedrag van een kind tijdens een
leerlingenbespreking en/of met de intern begeleider. Laat eventueel een
collega een keer meekijken in de klas om het gedrag te observeren.
Bespreek ook met de vorige leerkracht van het kind hoe het zich vroeger
gedroeg en wat eventuele verschillen zijn met nu. Stem daarnaast af met de
ouders: bespreek eens in de paar weken hoe het op school en thuis gaat en
welke zorgen er misschien zijn.
18 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Soms weet u niet dat een kind een schokkende gebeurtenis heeft
meegemaakt. Vraag uzelf altijd af of er iets gebeurd is als u ziet dat
een kind zich anders gedraagt of dat schoolprestaties achteruit
gaan. Vraag aan het kind hoe het gaat. Boeken met tips over
gespreksvoering met kinderen vindt u op de website.
Als u zich zorgen blijft maken, bespreek dit met collega’s en ouders.
Als u met ouders in gesprek gaat over vermoedens gelden dezelfde
tips als voor ‘slechtnieuwsgesprekken’:
- start meteen met de hoofdzaak van het gesprek
- beschrijf het gedrag van het kind zonder het te interpreteren
- zoek samen met ouders naar verklaringen en oplossingen
- vat het gesprek voor uzelf samen op papier
Het is een natuurlijke reactie om een kind op korte termijn veel aandacht te
geven en het daarna af te bouwen. Dat is goed, maar let wel op dat een kind
gedurende lange tijd (soms zelfs jaren) bepaalde stressklachten kan houden,
zelfs als het kind verder goed functioneert. Het is daarom belangrijk om niet
alleen in de maanden kort na een schokkende gebeurtenis maar ook in de
jaren erna op te blijven letten hoe het gaat met een kind. Observeer het
gedrag van het kind in de klas. Zorg dat het kind weet dat hij/zij, ook al is het
al een tijd geleden, gerust over de gebeurtenis mag praten. Stel bijvoorbeeld
één keer per schooljaar zelf de vraag aan het kind hoe hij/zij nu tegen de
gebeurtenis aankijkt.
Toolkit Kind en Trauma 19

Tip van een collega:
“Wij hebben nu ook 10-minutengesprekjes met de kinderen zelf.
Dat is echt geweldig… Dus dat je eerst kernkwaliteiten bij kinderen
benoemt en hoe je ze echt waardeert en hoe je hen ziet in de klas
en dan vervolgens kunnen ze zelf met dingetjes komen…
We merken dat uit die gesprekken ook weer dingen komen die
we niet wisten.”
Zorg dat er een goede overdracht is naar de leerkracht van het volgende
schooljaar. Geef niet alleen door dat een kind iets heeft meegemaakt, maar
ook wat uw aanpak is geweest en wat een kind wel en niet prettig vindt.
Ondersteun en informeer ouders
Een schokkende ervaring heeft vrijwel altijd invloed op het hele gezin.
Hierboven beschreven we al dat u samen met ouders de stressreacties van
een kind in de gaten kunt houden. Vaak zijn ouders op zoek naar de beste
manier om hun kind te ondersteunen. Voor hen gelden eigenlijk dezelfde
tips als we hier voor leerkrachten beschrijven. U kunt ze voor ouders printen
vanaf de website.
Ouders kunnen zelf zo geschrokken zijn van de gebeurtenis dat ze
geneigd zijn om hun kind extra te beschermen. In sommige gevallen is dit
functioneel, bijvoorbeeld als er nog steeds een reële dreiging is. In andere
gevallen is het niet gunstig voor het kind. Bijvoorbeeld als ouders het kind
na een ongeluk telkens met de auto naar school blijven brengen, terwijl het
kind eigenlijk wel weer kan fietsen. Stimuleer ouders in dat geval om het
kind weer zelf te laten gaan.
20 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Tip van een collega:
“Communiceer regelmatig met ouders over de voortgang
van het kind.”
“Vraag wat ouders prettig vinden en waar ze
behoefte aan hebben.”
Verwijs zo nodig door
Wanneer is er meer hulp nodig dan de ondersteuning die u zelf kunt
bieden?
• Als een kind na vier weken nog geen afname in stressreacties laat zien
Er mogen nog wel stressreacties aanwezig zijn, maar er moet een
duidelijke afname waarneembaar zijn.
• Als een kind zo veel last heeft van stressklachten dat het niet te doen is
om vier weken af te wachten; als ‘het niet meer gaat’ voor het kind zelf,
voor het gezin of in de klas. Het kind is bijvoorbeeld erg angstig of moet
steeds huilen.
• Als er risicofactoren zijn en u verwacht dat een kind er niet op eigen
kracht bovenop komt (zie de risicofactoren op pagina 10).
Twijfelt u of de klachten inderdaad wel zo ernstig zijn dat u moet
doorverwijzen? Of wilt u even overleggen over een goede aanpak?
U kunt het Landelijk Psychotraumacentrum voor Kinderen en
Jongeren bellen voor advies: 088 75 541 13
Als u besluit dat u wilt doorverwijzen, bespreek dan met collega’s, ouders
en kind dat het u verstandig lijkt om hulp te zoeken. U kunt samen bekijken
welke instelling de voorkeur heeft.
Toolkit Kind en Trauma 21

Voor gespecialiseerde traumahulpverlening zijn verschillende regionale en
landelijke mogelijkheden. Meer informatie vindt u op pagina 26 en 27.
Als na 4 weken geen afname in stressreacties te merken is, is het
verstandig om door te verwijzen naar gespecialiseerde
hulpverlening.
Erika
Erika’s leerkracht verwijst Erika en haar ouders door naar een
psychotraumacentrum. Hij maakte zich vooral zorgen omdat Erika’s
ouders op dit moment in scheiding liggen en weinig aandacht voor
haar stress reacties lijken te hebben.
Samengevat:
Bied structuur
Geef ruimte om te verwerken
Ga het trauma niet uit de weg
Faciliteer positieve ervaringen
Blijf monitoren
Ondersteun en informeer ouders
Verwijs zo nodig door
22 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Calamiteiten die de hele klas of school treffen
Deze brochure gaat over het ondersteunen van de verwerking na afloop
van een schokkende gebeurtenis. Wanneer er sprake is van een acute
crisissituatie die de hele klas of school treft, maken veel scholen gebruik van
een calamiteitenprotocol. Het opzetten van zo’n protocol in rustige tijden
biedt medewerkers van de school de gelegenheid om goede lijnen uit te
zetten. Dat is tijdens een crisis veel moeilijker te overzien.
De prioriteiten bij een calamiteit zijn het creëren van veiligheid (fysieke
veiligheid maar ook bescherming tegen de media) en het regelen van
praktische zaken (bijvoorbeeld zorgen dat kinderen en ouders contact met
elkaar hebben). Voor tips over crisismanagement kunt u terecht bij de GGD
en bij organisaties als de KPC Groep (zie pagina 27).
Tip van een collega:
“Vraag na bij je intern begeleider of verantwoordelijke welke
protocollen er zijn en waar je die kunt vinden. Kijk ze een keer
door, daar heb je veel aan op het moment dat er iets aan
de hand is.”
Toolkit Kind en Trauma 23

Zorg ook voor uzelf
Trauma treft niet alleen een kind maar ook de directe omgeving. Als leerkracht
staat u dicht bij een kind waardoor u ook kwetsbaar bent voor de
effecten van de schokkende gebeurtenis. Soms voelen leerkrachten zich
machteloos of worden ze geconfronteerd met heftige verhalen van een
kind. De verhalen kunnen ook eigen ervaringen naar boven halen. Dat kan
u van uw stuk brengen.
Met de meeste leerkrachten die direct of indirect met een schokkende
gebeurtenis te maken krijgen gaat het goed, net zoals bij kinderen. Maar
blijf op uzelf letten en zorg voor uzelf door goed te eten en te bewegen en
voldoende te ontspannen. Wees u bewust van de impact die het kan
hebben en neem eventuele stressklachten serieus.
Leerkrachten kunnen na een traumatische ervaring van een kind last hebben
van:
• sneller geïrriteerd zijn
• verminderde concentratie
• het gevoel hebben geen emoties te hebben / afgestompt te zijn
• veel aan het kind en diens ervaringen denken
• over de ervaring van het kind dromen
Als u merkt dat u vier weken na de gebeurtenis nog steeds veel last hebt
van de bovengenoemde klachten en niet functioneert zoals u dat zou
willen, is het goed om extra ondersteuning te zoeken.
24 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Veel leerkrachten voelen zich gesteund door te praten met collega’s. U kunt
daarnaast bij verschillende instanties terecht. Van telefoonlijnen om een
keer uw hart te luchten tot uw huisarts en gespecialiseerde hulpverleningsinstellingen.
Algemene informatie en verwijzingen naar instanties kunt u
vinden op de website www.deschokteboven.nl. Dit is een informatie- en
zelfhulpwebsite voor mensen die een schokkende gebeurtenis hebben
meegemaakt.
Tip van een collega:
“Praat met collega’s over lastige situaties. Je hoeft je absoluut niet te
schamen. Collega’s kunnen met je meeleven en ze kunnen ook feedback
geven voor als zoiets nog een keer gebeurt.”
Toolkit Kind en Trauma 25

Waar kunnen kinderen en
ouders terecht?
Voor hulp of vragen over verwijzingen zijn er verschillende mogelijk heden.
Hieronder noemen we enkele gespecialiseerde centra die landelijk en/of
regionaal actief zijn. Bij het Landelijk Psychotrauma centrum voor Kinderen
en Jongeren kunnen kinderen en ouders zonder verwijzing terecht.
Bij de meeste centra is een verwijzing echter wel noodzakelijk. Vraag zo
nodig aan de intern begeleider of schoolarts welke mogelijkheden er zijn.
Landelijk Psychotraumacentrum voor Kinderen en Jongeren
(UMC Utrecht)
Utrecht: 088 75 541 13
www.psychotraumacentrum.nl
Kinder en Jeugdtraumacentrum
(Jeugdriagg Noord Holland Zuid)
Diverse locaties in Haarlem en omstreken
Haarlem: 023 518 75 00
www.jeugdriagg.nl
Psychotraumacentrum
(GGZ Kinderen en Jeugd Rivierduinen)
Diverse locaties in Leiden en omstreken
Leiden: 071 890 84 00
www.ggzkinderenenjeugd.nl
26 Wilhelmina Kinderziekenhuis

Centrum voor traumagerelateerde stoornissen
(De Bascule)
Amsterdam ZO: 020 890 10 00
www.debascule.com
PsychoTraumaCentrum Kinderen en Jeugd
(Riagg Rijnmond)
Locaties in Rotterdam en Vlaardingen
Rotterdam: 010 440 24 02
www.riagg-rnw.nl
Soms is een gespecialiseerd centrum voor een gezin te ver weg of is er een
andere reden om door te verwijzen naar meer algemene hulp.
U kunt dan denken aan de huisarts of schoolarts.
Het kan voorkomen dat het goed gaat met kind en ouders maar dat u hen
een extra mogelijkheid wilt bieden om hun verhaal te vertellen. Organisaties
als de Kindertelefoon (www.kindertelefoon.nl; 0800 04 32) of Slachtofferhulp
(www.slachtofferhulp.nl; 0900 01 01) kunnen dan ondersteuning
bieden.
Als u een vermoeden heeft van kindermishandeling of misbruik kunt u
terecht bij het Advies- en Meldpunt Kindermishandeling
(www.amk-nederland.nl en www.watkanikdoen.nl; 0900 123 12 30).
Als u op zoek bent naar meer informatie over calamiteitenprotocollen kunt
u terecht bij de GGD (www.ggd.nl; 030 252 30 04) of instanties zoals
Centrum School en Veiligheid (www.schoolenveiligheid.nl; 030 285 66 16)
en de KPC Groep (www.kpcgroep.nl; 073 624 72 47).
Toolkit Kind en Trauma 27

Colofon
Uitgever
Landelijk Psychotraumacentrum voor Kinderen en Jongeren, UMC Utrecht
Achtergronden
De literatuurbronnen staan op www.kind-en-trauma.nl. De namen bij de
voorbeelden en citaten zijn gefingeerd
Dank
Veel dank aan de leerkrachten die we mochten interviewen voor de
ontwikkeling en evaluatie van de tekst. Dank ook aan de collega’s die
hebben meegelezen
Fondsen
Stichting Kinderpostzegels Nederland, Stichting Achmea Slachtoffer en
Samenleving, Fonds Slachtofferhulp
Eindredactie
Eva Alisic
Met medewerking van
Marissa Bus, Wendel Dulack, Arend Groot, Roos Huijbregts, Joan Panka,
Lenneke Pennings, Jessica Splinter, Jet Strijker en Vera Strijker
Fotografie
Marcel Bakker | Hirez Images
Illustraties
Daan Groot
Lay-out
Multimedia, UMC Utrecht
Druk
ZuidamUithof Drukkerijen
Aan deze brochure kunnen geen rechten worden ontleend.
© UMC Utrecht 2016

Hoe kunt u leerlingen in groep 5 t/m 8 het beste ondersteunen na een schokkende
gebeurtenis zoals een ernstig ongeluk, geweld of het plotseling overlijden van
een gezinslid? Deze brochure biedt toegankelijke informatie en tips.
Deze uitgave is onderdeel van de Tool Kind en Trauma
Kijk voor meer informatie op www.kind-en-trauma.nl
Landelijk Psychotraumacentrum voor Kinderen en Jongeren
Bezoekadres:
Lundlaan 6
3584 EA Utrecht
088 75 541 13
Postadres:
Huispostnummer KA00.004.0
Postbus 85090
3508 AB Utrecht