De Pruisen in Naarden en Muiden 1787

DE PRUISEN IN NAARDEN
EN MUIDEN
178 7
Eenige historische bijzonderheden waarbij tal
van niet gepubliceerde officieele gegevens
UITGAVE DRUKKERIJ ,DE KROON"
HILVERSUM

DE PRUISEN IN NAARDEN
EN MUIDEN
17 8 7
Eenige historische bijzonderheden waarbij tal
van niet gepubliceerde officieele gegevens
UITGAVE DRUKKERIJ ,DE KROON"
HILVERSUM

DE PRUISEN IN ONS LAND
ROERIGE JAREN.
Het waren roerige tijden, toen, anderhalve
eeuw geleden, bijkans in alle gewesten
van de Republiek der Vereenigde Nederlanden
patriotten en prinsgezinden tegenover
elkander stonden. Meer dan eens is er een
periode van strijd geweest tusschen de aristocratische
regenten en de aanhangers van
het stadhouderlijk Huis van Oranje. Ditmaal
echter brachten de tijdsomstandigheden een
derde partij naar voren, die der democraten,
voorstanders van de beginselen, die uit
Amerika en Frankrijk ook naar hier overkwamen.
De patriotten, wier kern door de
regentengeslachten der steden werd gevormd,
wilden aan de Stadhouders de macht
ontnemen, die zij bij het herstel in 1747 hadden
gekregen, in het bijzonder wat betreft
de samenstelling der stedelijke regeeringen.
Zij wilden die macht weer in eigen handen
hebben, gelijk tevoren. De democraten wilden
66k die macht aan de Stadhouders ontnemen,
maar om haar, gelijk v66r den opstand
tegen Spanje, in handen te leggen van
de burgerij zelve door midde~ van schutterijen
en gilden. Vormde het machtige gewest
Holland het middelpunt van het patriottisch
verzet, Utrecht was het centrum
der democraten. De patriotten aanvaardden
de democraten gaarne als bondgenooten en
bemerkten eerst te laat, dat zij wel samen
konden optrekken tegen eenzelfden tegen­
.stander, maar in de uitwerking van begin
selen lijnrecht tegenover elkander stonder
Zoodoende werden de patriotten meer gE:­
dreven door de democraten dan dat zij zel­
;ven leiding ,gaven. Zij hadden daarbij ermEJde
r ekeni.rug te h oltlden, dat, onder den
invloed van den Engelschen corlog, de
schutterijen in bijkans alle steden ui:t hun
slaap waren opgeschrikt en kra.chti.g waren
.gereor.ganise.erd.. Terzijde daarvan had de
·bevolking vrijcorpsen ,gevormd, die bijkans
overal onder den invloed der democraten
stonden. Waren in b'epaald,e ,gevallen de
patdoiten tot mati,ging bereid, de democraten
dwongen ze om. verder te .gaan en hadden,
althans schijnbaar, de gewapende
macht in handen om hun wil door te zetten.
Onder deze invloeden speelden zich de
opwindende gebeurtenissen van de jaren
1785 tot 1787 af. De Stadhouder was in het
najaar van 1785 boos uit Den Haag vertrokken,
omdat men hem het commando
over het Haagsch garnizoen had ontnomen.
Hij reisde door het land, vestigde zich aanvankelijk
op Het Loo, en daarna te Nljmegen
op den ouden Valkhof. Toen in het
den Prins toegedane Gelderland de kleine
stadjes Elburg en Hattem niet bereid bleken
zijn bevelen te volgen, rustte men
een expeditie daartegen uit, die, bijkans
zonder een schot te lessen, erin slaagde
het verzet te breken. Had Willem V toen
doorgetast, de geschiedenis had een ander
verloop gehad. Maar h~·j was van een weifelend
karakter, niet geneigd zijn vage bevoegdheden
te overschrijden, en liet zoodoende
zijn verschrikten tegenstanders in
Holland en Utrecht gelegenheid om op
adem te komen. Zoo vormden de Staten
van Holland langs geheel de grens der provincie
een cordon van vrijcorpsen en schutterijen;
zoo werd Utrecht in staat van tegenweer
gebracht. Maanden achtereen lag
men, met de wapenen in de hand, tegenover
elkander, woorden van de grootste
heldhaftigheid over en weer uitstootende.
Slechts een keer had een treffen plaats bij
Vreeswijk, toen de troepen van den Prins
poogden Utrecht van Holland af te snijden.
De daar door de stadhouderlijke troepen geleden
nederlaag maakte het noodzakelijk
een anderen weg in te slaan. Geweld wilde
Willem V niet gebruiken, en zoo kwam de
doortastende Prins·es Wilhelmina met haar
3

voorstel, dat zij zich naar Den Haag zou
begeven en, eenmaal daar aangekomen, met
de Staten van Holland de verbroken betrekkingen
weer zou opnemen. Dat men
haar deze reis zou beletten, werd te minder
geloofd, omdat zij niet slechts de gemalin
van den Stadhouder, maar ook de
zuster van den Koning van Pruisen was.
Edoch, het Goudsche vrijcorps belette haar
een klein eind van Schoonhoven verwijderd,
de doorreis.
Koning Frederik Willem II heeft niet
aanstonds de beleediging, zijn zuster aangedaan,
hoog opgevat; hij zag bij voorkeur
door bemiddelinp de geschillen in de Nederlanden
bijgelegd. Maar toen de Staten
van Holland hoog te paard ·bleven zitten
en alle zijn verlangens, dat men verontschuldigingen
zou aanbieden, afsloegen,
verzamelde hij in het Kleefsche een leger en
toen ook een laatste ultimatum, op 8 September
1787, aangeboden, niet hielp, rukte
dit leger de grenzen over.
DE PRUISEN RUKKEN OP.
Het Pruisische leger, dat zich in de zo­
:nermaanden van 1787 in de omgeving van
Wesel en Kleef vereenigde, stand onder leicling
van Hertog Karel Willem Ferdinand
van Brunswijk, gevormd in de krijgs.>chool
van Frederik den Groote, die aan de zijde
van dezen koning meer dan een overwinning
had behaald. Hij telde onder zijn bevelen
ruim 16.000 man infanterie, verdeeld
over 23 bataljons, en ruim 4000 man cavalerie,
verdeeld over 25 escadrons, alles naar
b ... hoefte voorzien van artillerie en verdere
bijbehoorende wapenen. Tot de officieren
van Brunswijk behoorde de later zoo beroemd
geworden Blucher, die aan het hoofd
van een paar escaclrons ruiterij intusschen
bij die gelegenheid geen rol van beteekenis
speelde. Het plan de campagne van den
Hertog was eenvoudig. Hij had z;dn leger
in drie divisies verdeeld, waarvan er twee
achtereenvolgens de brug te Westervoort
zouden overtrekken; een ervan zou zich
over Zeist op het Gooi en Amsterdam richten;
een andere den Rijn langs trekken en
via Nieuwpoort en Schoonhoven het zuidelijker
gelegen Holland bedreigen. De
derde divisie, staande onder leiding van den
generaal von Knobelsdorf, alles tezamen een
6 a 7000 man sterk, bleef op den linkeroever
van den Rijn; zou bij Nijmegen de
Waal overgaan en langs den rechteroever
van die rivier op Gorkum aantrekken, teneinde
op die wijze het zuidelijkste gedeelte
van Holland in bezit te krijgen. Een krijgsplan,
waarbij onmiddellijk in het oog
springt, dat de Hertog van Brunswijk en
zijn officieren goed op de hoogte waren van
de plaatselijke gesteldheid, en van den innerlijken
toestand in Holland. Er hebben
dan oak tevoren opnemingen en verkenningen
plaats gehad, die tot waarschuwing
hadden kunnen dienen, omdat zij in het
openbaar werden verricht door officieren
van den Pruisischen staf in valle uniform
en met oranje sjerpen versierd. Maar deze
vertoonden zich in die gedeelten van het
land, die men niet, althans niet aanstonds,
dacht binnen te trekken. Tal van malen had
men de militaire beteekenis van schutterij
en vrijcorpsen kunnen schatten, en het feit,
dat men zich met zoo stouten stap midden
in het vijandelijk land waagde, gaf reeds
duidelijk te verstaan, dat die waarde, gelijk
in de praktijk bleek terecht niet hoog
werd aangeslagen.
Maar in het Gooi zou men tach op onverwachte
tegenstand stuiten, zooals uit het
vervolg blijken zal!
4

BELEGERING VAN NAARDEN DOOR DE PRUISEN
Uit ons eerst.e artikei over den veldtocht
der Pruisen in 1787, bleek reeds dat zij gemakkclijk
werk hadden. Zelfs Utrecht, de
burcht der d£mo>C~raten, dat met grooten
ijve:- en cpoffering van veel geld was verst.erkt
en waarbinnen een aanzienlijke troepenmacht
ond·er den Rijngra-af van Salm
ge:egerd was, had zich, zonder zelfs verded:ging
te bepro.even, overgegeven. Het garnizoen
blies den aftocht, nog voordat de
vijand gezien was, aileen maar op het bericht
van zijn nad·ering,. De bei.d•e ande-re
Pruisi~·che divi.sie.s waren inderdaad met
groote snelhe:d vco1tgerukt. Di:! E•ene onder
le'iding van genEII"aal van L-ottum, had
Amersfoort beor·eikt en zond van daaruil
patrouiL:es door het Gooila:nd, terwijl een
kamp nabij Hilversum werd gev•e..;;tigd. De
ande11e ondE!i' generaal Gaudy, die Utrecht
vanuit het Zuiden zou bestoken, kreeg nu
de handen vrij om tegen Amsterdam, dat
zich ble•:=f vErzetten, op te rukken. Voo:
Amsterdam, dat niet wi1d•e bu~gen, w:=rd de
to.e.s.tand er niet gemakkelijker op, want
gEhe·el het Pruisische .le,ger kwam nu vrij
om tegen de stad te ageeDcn. Salm met zijn
Utrechtsch garnizcen wa:s licmgs de Ve-cht
naar Ams.terdam getrokken, maar de vlucht
had het tot zulk een crd•elooz..e bend-e gemaakt,
dat het veili.ger werd geoordee~d
het niet birmen te iaten. E~r waxen trouwens
verded>igers genoeg, zoowel te Amsterdam
a:ls in doe naaste omgev'ing. Men
kr-eeg .echter den zonderlingen toe.stand,
d•at een deel di,er verdedigers, het r;egelmatige
leg•er, dat dcm het gewest Holland be·
taald werd, nu de orderrs van Prins Willem
V weer als geldige moest beschouwen.
En Willem V ordineerde, dat d:at leger
geen teg:enstand aan de Prui.sen had te
bieden en verplaatste versch'illend•e !:roepen
vanuit Amsterdam en omgeving naar
de Gene•raliteitslanden. Zco trok het regiment
van By~andt, nadat de Prui.sen zich
van Abccude hadden m[estf::r gemaakt, met
valle muz1ek uit, midden door den ,vijand".
Later zou dit met een n1et onbelangrijk
gedeelte van het Amsterdam.sch garn~zoen
eveneens ~e.schieden, maar toen was de
stad inmiddels overgegev-en.
Van het legerdeel onder Van Lottum
werd de voorhc•ede gecommandeerd door
generaal graaf von Kalkr-euth, die bij deze
expeditie een niet onbelangrijke rol heeft
ge.speeld. Hij wa.s een doortast-end man;
zelf behoorende tot het wapen der cavalerie,
vertrouwde hij in vele opzichten op de
patrouilles, die de omgeving tu.s.schen
AmEJr.sfoort en Amsterdam bezochten. Zij
.slaagden •erin em de versterkingen, ter beveiliging
van Amst.errdam aang.elegd bij
Uitermeer en Hinderdam, zonder veel
moeite te nemen.. Te Uitermeer had d.e
wacht zich binnen het fort teruggetrokken,
omdat het regende en d•e zorg v·oor de ophaalbrug
overgelaten aan een bo•erenkinkel
d•ie, toen hij de Pruisen besperurde, ni:et
bet2r wist te doen dan de brug neer te
laten! Op fort Hinderdam probeerde de bezetting,
een 100 man .sterk, de Pruisen tegen
te houden; zij nam daartoe stellingen
in op de wallen, doch bespeu'I"de ni.et, dat
inmidde:s E!en klE>in aanta:l doortastende
Pruisi.sche soldat.en waren scheep gegaan
en aan de achterrzij ie het fort binnenstormden.
En zoo vocrschrikt was zij bij de nadering
van dezen o_nverwachten vijand, dat
zij z:ch zonde:r meer overgaf!
Wee.sp, o.ndtr leiding van ko1onel de Pol,
verdedigde z1ch gedurende enkele dagen
manmoedig, totdat het bevel van den stadhouder
kwam om de v•esting t•e v·er:at•en.
Toen scheidden zich de wEigen der verdedigers,
die zelfs een paar keeren een uitval
tegen de Pruisen hadden bepro.efd,
welke aan beide zijden eeni.g verlies aan
menschenlevens had opgel:everd. De regelmatige
troepen trokken, krachtens order
5

van den stadb:ouder, naar de Generaliteitslanden,
maar de schuttE•rij, zoowel uit Amsterdam
al:s uit Weesp, trok naar Amsterdam
teneindte aan de verdere verdediging
deel t.e nEmen.
VOOR NAARDEN'S VESTING.
Het uit strategjsch cogpunt zco belangrijke
Naarden kreeg reeds een paar dagen
nadat Utrecht door de troepen van den
Prins was bezet, de Pruisen te zien. Kalkreuth
vond !'eden om zelf zich ermede te
bemoeien. Met •een 40-tal huzaren reed hij
op Naarden aan, .gevolgd do-or de rest van
zijn regiment en een bataljon grenad1ers
onder Eichma·nn. Voor d·e wallen .gekomen,
zond hij een officier met een trompeUer
met een door hem ges.chreven, zeer vriendelijk
gest.elden bri·ef aan den commandant
cter vesting, op dat oogenblik kolonel Baron
Matha, een kundig en doortast·end :soldaat.
Heiden waren echter nauwelijks tot de
buitenst·e verd ·edigin~werken genaderd of
men schoot op hen, hoezeer zij ook met de
witte vlag, diie Z:ij met zich voerden,
zwaa•iden. Eerst laat in den middag slaagde
men erin d•en ve.rdedi,gers, die hier gelijk
t.e Gorkum de gebruiken van den oorlog
slecht bJeken te kennen, diuidelijk te
maken, dat in der>gelijke gevallen niet geschoten
mag worden. Kolonel Matha verklaarde,
in antwoord op de sommatie tot
overgave, die Kalkrcuth hem deed, dat hij
te Amsterdam bij de patroiotti:&che Commissi·e
V'an Defensie bevelen .ging halen en des
avo.rids te 9 uur anlwoord zou geven
Tocn en dezen vleugel
slechts weinig. Zoodoende bl·eef h>et
kamp aan de be1eger&en ve•rborgen,
maar de naar vor>en .gee Pruisen vastge:steld, dat deze op vrij
verren aistand werden beantwoord. Kalkreuth
wilde dus dcm·tasten. Toen hij den
volgenden ochtend nog g.eenerlei hericht
van over.gave d>er vesting had ontvangen,
trok hij langs de Vecht eerst op Nieuwers~uis
af. Zijn troEpen g::ngen daarheen over
Bussum en Maarssen, tegelijkEdijd dat
versterkingen, hem va~nuit Amersfoort gezonden,
Nieuwer.sluis nacLerden.
De Pruisische generaals hadden een paar
dagen t•evcren Oi!ldervonden, dat op ,grDo·
ter tegenstand mo•est worden ger.ekend,
dan zij in Uitermeer en Hinderham badden
.gevonden. Een patrouille van 50 ruiters
was Vreeland genaderd en va!ndaar
door c1e patriotten verdreven. Nu kwam
men met meer troepen opzetten •. Langs den
rechteil'oever naderden afdeelingen de
Mijnders:uis, doch poogden vergeefs zich 'n
doortc,cht te banen; zij ondervonden veel
moeilijkheid met de inUJndatie, die door de
gevallen r>egens z:=·er was gezwollen, en
veel tegenstand van de zijdle der patriotten,
zoodat zij naar Hilversum terugkeNden.
6

Op den linkeroever had Kalkreuth meer
suoces. Tc{!h had hij nilet meer dan een 140
man voetvolk, een 20 huzaren en ·een enkel
stuk geschut bij zich. NieuwerslJuis was
door een kleine 1000 man bezet; het vormd:e
e·en vrij regelmatig gebastione€'I'de zesho-ek,
in twee ongelij~e deelen ge:splitst
door de Vecht; een bru.g verbond die deelen,
beilde voo.zi·en van een gooed bedekten
weg met traversen, terwijl een 60-tal vuurmonden
de bewapenctng van Nieuwersluis
uitmaakten. Kalk:reuth began de plaats in
te sluiten; hij breidde eerst zijn post van
Bre:uke!en naar Nieuw t.er Aa uit en maakte
zich, de Geu.zesloot en den Arnstel overtrekkende,
meester van het Loenderslot,
dat men onbeZJet had gelaten. Geheel ingesloien
was Ni•euwerslui:s nog niet, want
ov·er den Amstel bleef ~emeen:schap met
Amsterdam bestaan. Maar reeds twee dagen
later capituleerd-e de bezett'ing, naar
het heette, omdat er gebrek was aan levensrniddelen.
De2le bezetting werd krijgsgevangen,
maar aangezien zij voor het
grootstf.' de·el uit geregelde troepen bestond
die zich naar de bevelen van den Stadhouder
hadden te schikken, zal die krijgsgevaiJ1,genschap
niet hard geweest zijn en
niet lang hebben geduurd. Het karakter
eener ernstoige verdediging, ~elijk men te
Weesp en te Naarden heeft beproefd, kan
aan Nieuwerslui:s niet word·en toeg.ekend.
De overgave van die plaats was reeds een
sympto

MuLden naar Naarden wildie t'erugke,eren,
vernam hij de overgave. Hij toondle zich
zee•r verbaasd, hoewel hij in d·e g~egeven
omstandi,gheden d·eze overgave taoch alleszins
had kunnen v·erwachten. Hij bled in
Muiden en nam daar het b~el op zich van
de vesting en de daarbinnen gelegerde
troepen, die g,ehe1el van de Ovierheid te
Amst.el'dam afhingen en C1Dk door Amsterdam
werd:en betaald. Een 11egelmatiger
po~itie.
Over het be·leg van Muiden ·en den afloop
van een rumoerig.e periode in en rond het
Gooi vertellen wij in het slotartikel.
8

MUIDEN, HET LAATSTE BOLWERK
DE PRUISISCHE WINTER.
n ons vmige a;rtik:el ·ls vecrte:ld hoe de
I
die vesting Naarden zich 150 jaren gelcden
aan de Pruisen had overgegeven. Muiden
bleef zoodoende de eenige sterkte rondom
Amsterdam, die de Pruisen, toen zij op
1 October 1787 Amsterdam aanvielen, nog
niet in hun bezit hadden.
W el had Generaal van Lot tum geheel
het Gooi van patriottische troepen ,gezuiverd",
als gevolg waarvan hij zijn soldaten
voorloopig de winterkwartieren
deed betrekken. Kurassiers onder overste
Rohr ikwamen te Laren, te Blaricum
en te Huizen; dragonders in Hilversum
en in Nieuw- en Oud-Loosdrecht, terwijl
Van Lottum zelf zich kwartier te Hilversum
koos en van daaruit de actie
leidde, die tegen Muiden werd ondernomen.
Teneinde te voorkomen, eenerzijds, dat de
vrij sterke bezetting van het plaatsje de
Pruisische belegeringstroepen in den rug zou
aanvallen, was een post van een 100 man geplaatst
op den weg langs de Trekvaart, terwijl
anderzijds Muiderberg door een klein
detachement werd bezet, dat in opdracht had
om bewe:gi.ngen der patriotten middels r r

elet, en wanne1er ni1et die bu~gerij t1e Muiden
zich d::~artegen had verzet, ten d:eele
ook uit angst voor l'epr1esaill'€'s, di·e men van
Bruisischen kant verwa:chtte.
ONTEVREDEN SOLDATEN.
Het gebeurde nog op 6 October, dat d·e
Pruisen, die •een wakend oog op Muiden
hi,e!den, groot gerucht hoorden bi:nnen de
stad; die trom werd ger.o,erd; wildie kr!eten
we1vden gehoord; verwarring heerscht.e
blijkbaa:r in de stad. Intusschen was het
m'et Amsterdam tot 'een nieuwen wapenstil:stand
gekomen, omdat de Amsterd·a:mmers
no1g ·eens wilden onderha:ndelen met
de Alg·emeene Staten en den Prins te
's Gravenha.ge. De Pruisen k onden dus Muiden
ni,et aa:nvallen, maar zonden e,r 'een
hunnffi' offici·eren, luit·enant von Meding,
naar toe, die al spoedig bemerkte, dat ont,evl'edlenhe:id
ond

patrouilles sol-daten. Zoodtra Amsterdam de
voorwaarden, waarondter het had gecapituleerd,
had vo.Jtdaan, trok het grootst>e d·eel
-van het P:ruis.isr.he Leger terug. To-ch bleven
Pruisische soldaten in de p1aatsen en
forrten rocr1dom Amstierdam, vo·oral in Muiden
en Na,arden, .geh!e,el dif:n winter QV·er,
en wie .icr1 dien tijd in het Gooi kwam en
gi.ng, was onderwotrpen aan die m.aatr:egelen
van o~rd 'e en veilighei.d, d'~e von Kalk­
;r;eu,th ·er had verordend. Een merkwaardige
tijtd, die de bewoners van htet GoQi
varr1 die d'agen nLet l icht ~er,gaten, ze'lfs
ni,et teen, n~et veel mee:r dan ·een kwart·
eeuw lat,er, een he~l wat be•langrijroer beleg
:random Naarden, dat de Fr:anschen in
1814 tot •Op h!et laatst be:llet hielden,*) werd
5eslagen.
*) Ov;er dit bel,eg publioee:rden wij October
van het vorig jaar e·en aantal artikelen.
11

DE PRUISEN IN NAARDEN
Hebben wij in de vorige artikelen in het
kort de geschiedenis uitEcngezet, thans volgen
nog eenige bijzonderheden over het verblijf
der Pruisen in Naarden en van de vele
moeilijkheden en kosten, die deze bezetting
veroorzaakte.
Hoewel de patriotten niet aan overgave
der vesting dachten, was de Stedelijke Regeering
een andere meening toegedaan en
waren na het vernemen van de komst der
Pruisische troepen, onmiddellijk maatregelen
genomen om manschappen onderdak te kunnen
verschaffen.
Behalve bij de ingezetenen konden bij
eene eventueele bezetting ook in leegstaande
huizen manschappen worden ondergebracht.
Overste de Mattha trof verder verschillende
maatregelen, hij liet n.l. de personen tot
de brandspuiten behoorende, oproepen omdat
men een aanval vreesde. In geval van
brand kon dan onmiddellijk met het blusschingswerk
worden aangevangen.
De Fransche Kerk werd ontruimd om als
hospitaal te dienen.
De Groote Kerk werd eveneens ontruimd
en kon voor het houden van godsdienstoefeningen
niet worden gebruikt.
Eveneens op last van Baron de Mattha
moesten op den toren een korporaal en drie
manschappen de wacht houden, om van het
naderen van den vijand, kennis te geven
aan den Gouverneur der Stad.
Overste de Mattha had aanvankelijk geeischt
dat de burgers des nachts hunne ]antaarns
moesten uithangen. Op den duur zou
dat te kostbaar zijn en werd met den Gouverneur
der Stad, Generaal Van Rijssel,
overeengekomen, de straatlantaarns te laten
branden.
Met het branden van de straatlantaarns
zou een proef worden genomen en bij niet
voldoende verlichting moesten de burgers
ook lampen uithangen.
Tenslotte zij nog vermeld, dat Heeren Burgemeesteren
de voornaamste archiefbescheiden
in kisten in een der kelders van het
Stadhuis hadden doen opbergen.
Op 23 September 1787 hebben Burgemeesteren
een bidstond do en houden in het W eeshuis
(thans kazerne op den hoek van de
Kloosterstraat en Janmassenstraat) en in het
Diaconiehuis (thans Militair Hospita&.l in de
Gansoordstraat). Dit werd op 26 September
d.a.v. in het Diaconiehuis nog eens herhaald.
Amsterdam zond inmiddels groote hoeveelheden
levensmiddelen, die in het Weeshuis
werden opgeslagen, terwijl voor het
opbergen van het bier, het pakhuis van Jan
Klinkenberg werd aangewezen.
Intusschen hadden de Pruisische troepen
de Gooische heide tusschen Trompenberg en
's-Graveland bereikt en zich aldaar nedergezet.
Ieder moment kon de opeisching van de
Vesting worden verwacht.
Aanvankelijk weigerde Naarden zich over
te geven, totdat de Staten van Holland op
22 September alle troepen gelastten, geen
verderen weerstand te bieden.
Generaal van Rijssel die de Patriotten getrouw
bleef, verliet de Vesting en gaf het
Commando aan Overste De Mattha over.
De Vroedschap van Amsterdam, die van
de komst der Pruisische troepen evenmin
wilde weten. besloot een 2-tal baden met 'n
trompetter naar de Gooische heide af te
vaardigen, voorzien van een open missive
aan den Commandeerenden Generaal, houdende
een verzoek om stilstand van wapenen
en vervolgens in onderhandeling te treden.
De Vroedschap van Naarden, dit vernamen
hebbende, besloot in hare vergadering
van 24 September 1787 eveneens een commissie,
bestaande uit de heeren Cornelis
Brouwer,
Thier ens,
stuur der
burgemeester, en Mr. Hendrik
adjunct secretaris, naar het be­
Stad Amsterdam te zenden.
12

Nog denzelfden dag trokken genoemde
heeren naar Amsterdam en werden aldaar
ten Raadhuize ontvangen door de Burgemeesteren
Bakker en Geelvink, welke heeren
al het mogelijke beloofden, voor de
Stad Naarden te zullen doen.
VOORWAARDEN VOOR DE OVERGAVE
DER STAD.
Bovendien werden genoemde heeren
Brouwer en Thierens afgevaardigd naar
Kolonel Baron de Mattha, teneinde omtrent
de overgave van de stad een accoord aan
te gaan, welk a,oco:o.rd luidde als volgt:
1. Dat de Stad zal blijven in de bezittinge
van aUe haare privilegien..
2. Dat het garnizoen, dat in deeze Stad
zal worden gelegt, niet in te groote getale
zij.
3. Dat de Trouppes een goede krijgstugt
zullen houden, en dat er zorg zal werden
gedraagen dat er geen molest aan de burgerij
en Ingezeetenen dezer Stad geschieden,
en dat dezelve burgerij en Ingezeetenen bij
hun leeven, bezittingen en alle hunne goederen
bewaard blijven.
4. Dat alle Inwoonders vrijelijk in en uijt
de Stad zullen moogen gaan, ter verrigtinge
hunner affaires.
5. Dat de Magistraats persoonen en alle
diegeene die in bedieningen zijn, in functie
zullen blijven.
6. Dat de Burgerij hunne wapenen zal
moogen behouden, teneijnde de publique
rust in deze Stad te helpen conserveeren.
Gedaan by de vergadering van de E.E.
Vroedschap der Stad Naarden den 26 September
1787.
Kolonel de Mattha kon zich met dit accoord
geheel vereenigingen en zou het aan
Z.D.H. den heer Hertog van Brunswijk, verblijvende
in het leger op de Gooische heide
voorleggen.
V 66r het binnenkomen van de Pruisische
troepen bestond het garnizoen uit de volgende
manschappen, t.w.:
..
Een bataljon van het Regiment Van
Pabst,
Een bataljon van hat Regiment van
Stuart,
Vier compagnieen van het Regt. Van
Onderwater,
Het Regiment van Van der Borgh,
Het Regiment Amsterdamsche Waardgelders,
300 burgers van Amsterdam en een
detachement artilleristen, benevens eenige
manschappen van het opgericht wordende
Korps van den Kolonel Baron
de Mattha en tenslotte eenige Fransche
Ingenieurs en kanonniers,
tezamen uitmakende circa 2500 man.
Op 26 September 1787 zijn eenige van
bovengenoemde regimenten weggetrokken,
terwijl de overige alhier in garnizoen bleven.
Den volgenden dag vertoonden zich eenige
Koninklijke Pruisische troepen voor de
Barriere en eischten om binnen gelaten te
worden, hetgeen werd toegestaan.
Eenige troepen, behoorende tot het Regiment
van Eijchmann, groot 650 manschappen
benevens 130 man Cavalerie, zoowel
van het Regiment van Generaal Rohr als
dragonders van Generaal Van Lottum,
kwamen op voormelden datum de vesting
binnen.
DE INKWARTIERING.
Hoewel de Burgemeesteren de noodige
inkwartieringsbiljetten in gereedheid hadden
gebracht, was het niet naar het genoegen
van den Commandant van laatstbedoelde
troepen, den Majoor Von Miltitz.
Majoor Von Miltitz nam het inkwartieringswerk
zelf ter hand en trof maatregelen
op zcodanigen voet - en zonder verschooning
van een ieder - als hij noodzakelijk
achtte.
Den 1sten October 1787 zouden de volgende
troepen uitmarcheeren, t.w.:
13

Het bataljon Infanterie van Van Pabst,
Het bat&ljon Infanterie van Stuart,
De 4 compagnien van Onderwater en
het Detachement Artilleristen.
DE BANK VAN LEENING.
Daags tevoren gaf het vertrek van deze
troepen eenige moeilijkheden, omdat de
Bank van Leeninghouder Ephraim IJzaks,
met medeneming van de panden, behoorende
aan militairen onder de bataljons van
Van Pabst en Stuart, naar Amsterdam was
vertrokken.
De Burgemeesteren en Scheepenen beslotE'n
op 30 September de heeren Cornelis
van Leeuwen en Teunis Bos aan te wijzen,
om de Bank van Leening te openen en zich
daarin te begeven, teneinde de panden tegen
restitutie van het daarop ontvangen geld
af te geven.
Teveru; moesten de briefjes van het
goud en zilver, 't welk door voorn. Ephraim
IJzaks naar Amsterdam was medegenomen,
worden ingenomen, met de toezegging,
dat hetzelve aan hen in hun garnizoen zou
worden teruggebracht.
Genoemde heeren waren in de Bank van
Leening gegaan, doch zagen geen kans, de
hun gegeven opdracht uit te voeren.
De heer J. H. Thierens, Secretaris der
Stad Naarden, heeft daarop de opdracht
aangenomen en stelde voor, de in de Bank
gebrachte goederen bij provisie aldaar te
laten en de lombardbriefjes, benevens het
geld daarop ontvangen, zoodra Ephraim
IJzaks teruggekeerd was, in de garnizoenen
te doeh brengen.
En ten aanzien van degenen, die met vorenbedoeld
voorstel niet tevreden waren,
werd de waarde van de ingebrachte goederen
opgenomen en de ontvangen gelden
daarmede in mindering gebracht en uitbetaald
tegen overgave der lombardbrlefjes.
Tenslotte werd de deur van de Bank van
Leening die toegang gaf tot de kamers waarin
de ingebrachte goederen waren geborgen,
ten overstaan van 2 Scheepenen, geas~isteerd
door den Adjunct-Secretaris met het Stadscachet
verzegeld.
Tens1otte bl.eef aileen het Kor.inklijke
Pruisische garnizoen in Naarden o'"·er.
De vroedrehap bes1oot in hare vergadering
van 1 Octolber 1787, den Commandant
d·e.r Pruisische troepen Vc111 Miltitz 150 ducaten
toe te kennen, zulks uit erkentenis
voor de goede ocde, die hij in de Stad had
gehouden. Den Comma!lld·ant werd tevens
verzooot die goede orde te willen blijven
h2ndhaven, teneinde de bul'lgerij te vrijwaren
van a:lle mogelijke overlast en plunderingen.
DE OVERLAST DER INKWARTIERING.
Ondanks de goede verdiensten van den
Pruisis.chen Commanda111t be:sloot de vroedschap
in dezelide vergadering, zich te wenden
tot de Staten van Holland om maatregel.en
te nemen, waardoor de stad van den
geweldigen last der inkwartiering zou
worden bev·rijd.
Voor de burgerij van Naarden, die door
het groot verrval der fabrieken, voor 'het
gr ootste gedeelte onvermogend was - i,.
zelfs meer dan een derde door de armencolleges
werd ondersteund - was de inkwartiering
onhoudbaar.
Dientengevo:Lge kwamen vele klachten
bij het gemeentebestuurr in, terwijl de Burgemeesteren
geen middelen wisten om in
den grooten nood te voorzien.
Het college van Bwgemeesteren verzocllt
aan de staten van Holland, de Pruisische
troepen van soldij in Ho

30 September 1787, geen antw.oord was ingekomen
en zij den pr0cureur Johannes
Tiedeman naar Den Haag hadden gezonden"
om op spo,ed a:an te dringen.
De heer Tiedeman in particuliere audientie
ontvangen bij Z.D.H. Willem V Prins Erfstadhouder
en bij v.e,rde!I'e leden van de Re,ge-ering,
had de to·ezegging ontvangen, dat
omtrent den on,g.elukkigen toestar;d van
deze stad en hare ingezetenen zoo spo·edi.g
mogelijk maatregeien zouden WOTden ,getroffen.
Met het verlangen van de Vmedschap
werd tach €'l'nst gemaakt, want al spoedig
kwam het berLcht in dat de in Gooiland
gelegen cava1erie ·op 27 of 28 October zou
vertrekken, en dat het Ln de vesting g.elegen
.garnizoen eveneens spo-edLg zou afmarcheeren.
GROOTE VREUGDE.
Dat dit ·bericht met g:voo.te vreugde ontvangen
werd, kan men zi·ch voorsteUen,
indien men niet uit .tet oo.g ve~liest, dat
de voor den winter ·ingekochte provisie in
de maand Odo:ber (1787) reeds was verbruikt.
De ingezetenen van Naarden moesten
niet alleen het garnizoen ond'erhouden,
maar werden ook no~g veTphcht tot alleTh:ande
diensten, zooals met wa~gens en
paarden, als met vaartui&en enz., d'erhalve
de z.g. hand- en spandiensten.
Vele kJa,chten kwamen bij de vroeds,chap
in, t'erwijl de ingezetenen dreigden de stad
te willen ve!I'laten.
Eenig dagen later, n.'t. 30 OctobeT 1787
kwam een schrijven in, houdende mededeeli.ng,
dat de Pruisis,ahe tro:epen zo:uden
afmarcheeren met ordeT om dezeJv,e van
w.agens en paarden te voorzien.
EEN TELEURSTELLING.
Plo.tseling kwam in den gunstig gewo'rden
toestand echter een ommekeer.
Den 3d·en Nov-ember 1787 kwam van den
contrarolleuT Generaal A. J. de Bo.ck een
s·chrijvcn binnen, waarin werd medegedeeld,
dai binnen enkele dagen een bataljon
Koninklijke Pruisi.Slche .troepen, sterk
ruim 600 man, kon wOTden verwa,cht, met
veTz.oek voor beho.orlijke inkwarti.er'ing te
wi11en zor,g dragen.
Da,arop kwam van de ,Ge,commiUeerd,e
Raden" de meded,eeling, dat e.en gedeelte
Pruisis1che tl"oep.en en een bataljnn ,Jung
Waldeck" binnen Naarden zo:uden WOTdPn
geplaatst, met lbelofte d.at de ing·ez'etenen
van het garniz,oen geen overlast zouden
ondervinden
De intocht van die tToepen vond plaats
11 November 178'7.
WEER INKWARTIERING.
Teneinde de in,gekwartierrd,e militairen
van een ,goed verwaTmd kwart]er te kunnen
voorzien, besloot de Vroedschap 300
ton turf op ie doen.
De Dia.conie der Nederdui~che Ge:reformeerde
Gemeente en de Potmeesters werden
elk 1/3 d£1el .ter l::es,chikkmg ge.ste:ld,
te'l'wijl het overige 1/3 ·g1edeelte in een
schuur werd opgeslagen om van stadswege
daarvan uitdE'eling te kunnen doen.
Voor de uitdeeling van laatstbedoe:d2
hoevee.lheid werdi do,or de Vroed.~ ,chap eer1
2-tal ing,ezetenen t.w. Piet.e1r Janz. de GraaJ
en Jan de Vrieze aangewez.en.
Voor iederen man die w

In de vierde Compa.gnie: Gem·it Peijl en
Jan Fooij.
Bij de aankomst van de Pnrisrische troepen
op 11 N c•Vember 1787 was geen vleesch ge­
Jeverd en werden Burgemeeste11en op order
van den Pruisi.Echen Commandant genoodzaakt
een bee.st te 1evetren, hetwelk
was ingekocht voor de somma van f 92-5-8.
Op den 12en November d.a.v. we:rd wederom
een •beest aan,gekc•cht en geleverd
voor den prijs van f 80-5-8.
KLACHTEN OVER LEVERANTIES.
De leverande:r van het garnizoen, die in
ernstige .gebrek·e was gebleven, was inmiddels
bekend gewc:rden en zond 3 os.sen,
welke door den Commandee11enden Officier
aan Burgemeester .m werd.en ove.rgeleverd
om te doen sla•chten, h.etgeen op 13,
14 en 15 November 1787 is geschied.
De leverancier Huiber;t van Ee te Utr.echt
bleef op 16 en 17 d.a.v. wederom in gebl'eke
en I~ochten Bu:rgmeesteren zelf eoen
2-tal be:esten .aan, voor resp. f 92-5-8 en
f 73-5-8.
Op 18 November 1787 zond de leverancier
een hoeveelheid geslacht vee voor 3
dagen, hetwelk op last van den Commandeerenden
Offi.cier werd gedistr~bueerd.
Met de levElling van het brood was het
evenzoo gebr.ekkig. Vcorloopig zou de levering
daarvan plaats hebben door de te
Naarden gevestigde bakke:rs. De eerste lev.ering,
voor 3 dagen t.egelijk, bes.tond uit
een 6 ponds brood voor iede:ren mans.chap.
Sedert het binnenkomen was tot en met
16 November 1787 het volgende geleverd:
3 last en 15 mud haver, 4250 pond hooi,
2000 bossen stroo.
Op 17 November d .a.v. werd het ga:rnizoen
wederom van nieuw.e voorTad!en haver,
hooi en stroo voorzien.
Ook omtrent de leverantie van aardappelen
bleven de kla,chten niet uit.
De Burgemeesteren wendden zich tot d~
Gecommitteerde Raden met verzoek d.er,
aanneme:r ie gelasten, dat eene geregelde
leverantie zou plaats vinden.
Bovendien verzcchten zij nogmaals de
ingekwartierde militairen f 1 pe>r week u it
te betalen, opdat zij zehce he.t ontbrekende
den: d.a,gelijksche leVlensbehoeften konden
aanschaffen, t.emeer daar d•e zoo v.erarmde
in.gezetenen niet in staat wa!ren hen van
het noodzakelijke te voorzien.
Generaal de Bock adviseeroe de Vroedschap,
bij den Commande.erenden Pruisischen
Gene:raal den Graaf Von Kalkr:euth
op spoecl. aan te dlringen.
In het advies van eerstgenoemden officier
leest men o.a. ,dat namentlijk voo:r 't
guarnizoen te Naarden ziJn g~eschikt, daags
137 ratioi!1S, bestaande in 3 p. hooij, 4 p .
stl'coij en 3 3/4 routs _ haV"'"r Berlijnse maat,
wegend•e 1152 p. 't winspel, met 3 p. aardappelen
per twee mar., en een fles Geneverr
te V"erdeelen over 12 mans,chappen".
,Verder daags 72.5 portions broodt en
vlees,ch, b:estaande in 6 ponden rog~genbrooden
ieder man voor d!rie diaagen en
daags Yo p. VLeasch, aUes aDco·rdeerende me~
't Engagement van den aannemex."
De levE•rancier die blijkbaar van hoog:erhand
reeds op zijn onregelmatige leverantien
was gewezen, schreef 23 November
1787 dat hij ,op het .spoedigs.te t.ot Wesel"
wa,s ontboden en op 1 December d.a.v,. te
Naarden hoopte terug te zijn.
In de ve11g.adering van 21 December klagen
Burgemeesteren nog eens OVler de
slechte levering van ,vivres en fourage"
ten behoeve van het Pruisis.che garnizo1en.
De Vrm:dsch:ap wer~ddle at!e mo·gelijke
pogingen aan om de verhoudin,g tusschen
de ingez,etenen en h•et Pruisische garnizoen
zoo go•ed mo,gelijk te doen zijn.
De VTcedJSchap besloot in hare vergadering
van 17 N ovemher, die ingezetenen bij
wie manschappen waren ingekwartierd,
eene uitdeeling ad f 1.-· per week per
persoon te doen.
Voor de eerste dri•e weken ve:rschaften
het Weeshuis en de Diaconi.e der Ned.
Geref. Gemeente ieder f 1000.-.
Confo!fm vorenbedoeld resolutie werd
16

over de ·eerst.e, twe,ede en derde week respectievelijk
d·e vo·lgende bedragen uitge­
~eerd, t.w. f 709.-, f 715.- en f 716.-, tezamen
f 214lJ.-.
De uitkee>ring ad f 1.- per week duurde
geruimen tijd, waarvoor de gelden door het
Weeshuis en de Diaconie voorno-emd we:rden
beschikbaar gesteld.
In verbanJ. met d~ vele ui•tgaveiJ ten behoeve
van het garnizoen deed de Vrooed­
&ehap alle m o•eite om van die overlast te
worden bevrijd.
RESTITUTIE.
De President Schepen Cornelis van Leeuwen
werd gemaehtigd terzake met Heeren
Burgemeesteren van Muiden te spreken,
terwijl de Vroedschap zich richtte tot de Staten
van Holland, om restitutie van de uitbetaalde
,serviesgelden".
Den 28sten Maart 1788 werd de Vroedschap
mededeeling gedaan van een ingekomen
ordonnantie groot f 3.000.-, om gebruikt
te worden tot ondersteuning van de
ingezetenen. Besloten werd de helft aan het
Weeshuis en de wederhelft aan de Diaconie
te restitueeren.
Voorts werd blijkens rnededeeling van de
Vroedschap dd. 18 Juni 1788 nog een bedrag
ontvangen groot f 12.800.- ten laste van de
Gemeene Landsmiddelen, wegens uitbetaalde
,serviesgelden" gedurende den afgeloopen
winter ten behoeve van het Pruisische
garnizoen.
Over het tijdvak 3 D:::c. 1787-4 Mei 1788
was cen bedrag ad f 15.800.- ·Cil1tvangerr,
welk bed:rag op f 26.- na, overeenstemde
met de werkelijk gedane uitkeeringen.
VERGOEDINGEN.
Wijders overwoog de Vro.edschap, dat de
ing1ezetenen, die officieren hadd·en ingekwartierd,
veel meer last en uitgaven haddon
gellad, dan degenen waar maru;.chap­
IJen en onderofficieren in kwarti.er waren
geweest.
Men besloot dan c.ok die ingezetenen '.n
vergoedin:g te geven t.w.: Vcor iederen
stafofficier wekelijks f 3.-; voor ie

In de vergade,ring van 24 Sept. 1790 werd
a.a.'1 de Vroedschap rekening en verantwoarding
gedaan van de ontV'angen gelden,
ten behoeve van de in ga11nizoen ge1egen
uoepen, waaruit o.a. blijkt dat Burgemeesteren
·een 2-tal ordonn

,op een .indirecte wijze hadden geemployee:rd".
De Bur.gemeestet"en, over d.it feit zeer
ontstemd, lokten e•en uitspr.aak van de
vroedschap uit, welk r.:Oillcre ve["klaarde
dat alles naar behooTen was verantwoord.
Uit het gegeven overz.icht van de uitbet.aalde
gelden we;gen:s inkwartiering van
troepen, blijkt, d.at de Pl"Uisi:sche bezett.ing
in het begin der maand Mei 1788 was geeindigd.
ALGEMEENE ILLUMINATIE.
De Vroedschap besloot in h~e vergadering
van 31 Juli 1788, den verjaaTdag van
H.K.H. de Plrinses van Oranj•e Nassau, zijnde
den 7den Augustus d.a.v., met eoen algemeene
i.lluminatie te herdenken, zulks
mede in verband met het feit, d.at dit de
eerste verja~da.g was na de omwenteling.
Een ied·er kon volstaan met het ilJ.umineeren
van den voorgevel van zijn huis,
beginnende des avomds te 9 ure en eindigende
des naohts 1Je 12 ure.
Een iegelijk werd ten stvengste v·erboden
,imand hoe genaamd, het zij aan de
huijsen, het zij op ':s Heeren straaten op
eenigerhande wijze te molesteeren op poene
van rigoureuselijk, Zielfs aan den Lijve
naar Exi;gantie van zaaken, te zu.llen werde
gestTaft."
Verboden werd vuurwerken af te steken,
zwermers, voetzoekers, of andere dusdan.ige
brandende machines te werpen, benevens
het schieten met bus:sen, snaphanen
of pistolen, alsmede het branden van piktonmen,
kransen, VTeugdevuren e.d.
De sporen van het verblijf der Pruisisch
troepen binnen de Vesting waren nauwelijks
verdwenen of de aJanhangers der
Fransche Repubtliek vertoonden zich vooT
Gooil.and's hoofdstad.
(Overdruk uit de Naarder Courant, behoorende
tot de Gecombineerde Gooische Bladen)
19

•