De verzorgingsstaat herwogen - Wetenschappelijke Raad voor het ...

40
de verzorgingsstaat herwogen
woordelijkheid. Het streven was om iedereen die onder een bepaald inkomensniveau
zakt, een adequaat financieel vangnet te bieden. Nadat in 1949 een nieuwe
Werkloosheidswet was aangenomen, in 1956 met de aow en in 1959 met de
aww ook alle ouderen, weduwen en wezen van een inkomensbescherming
waren voorzien, en in 1962 via de nieuwe Algemene Kinderbijslagwet voor iedereen
kinderbijslag was geregeld, was in 1963 de Algemene Bijstandswet – gericht
op iedereen voor wie geen bijzondere inkomensdervingsregelingen gelden – het
voorlopige sluitstuk.
In een kleine twee eeuwen is er zo een sluitend stelsel van uitkeringen en voorzieningen
ontstaan voor mensen die onvoldoende in hun eigen bestaan kunnen
voorzien. Dat roept de vraag op: waarom? Lang werd het antwoord op die vraag in
termen van morele beginselen gegeven. Al dan niet religieus geïnspireerde principes
leidden ertoe dat in brede kring altruïsme als een wenselijke levenshouding
werd gezien. Maar dergelijke nobele motieven vormden, zo blijkt uit historisch
onderzoek, zeker niet de enige basis waarop de zorg voor armen was gestoeld.
Angst voor landlopers, angst voor verkrotting, en voor armoede als broedplaats
van criminaliteit speelden evenzeer mee. Verzorgingsarrangementen zijn, in termen
van De Swaan (1989), mede gebaseerd op het welbegrepen eigenbelang van
de burgerij. Economen noemen dat ook het bestrijden van negatieve externe effecten.
Dit alles neemt niet weg dat er, tot op de dag van vandaag, een breed gedeeld
gevoel bestaat dat een moderne samenleving mensen die onvoldoende voor zichzelf
kunnen zorgen, een adequate mogelijkheid tot bestaan moet bieden.
2.4 verzekeren
De eerste onderscheiden functie van de verzorgingsstaat – verzorgen – kan
worden aangeduid met de term ‘eenzijdige solidariteit’. Het gaat om betrokkenheid
bij anderen. Er wordt in anderen geïnvesteerd in termen van geld, tijd of
aandacht, zonder dat daar een directe tegenprestatie tegenover staat. Daarnaast is
een andere vorm van solidariteit ontstaan die kan worden aangeduid als ‘tweezijdige
solidariteit’, en die primair een vorm van onderlinge verzekering is. Daarbij
gaat het niet om betrokkenheid bij mensen die vooral beleefd worden als ‘anders’,
maar mensen die behoren tot dezelfde groep.
Onderlinge verzekering
De oorsprong van onderlinge verzekeringen gaat in Nederland terug tot het midden
van de achttiende eeuw. De gilden begonnen toen fondsen te vormen voor
die leden die om een specifieke reden – meestal ziekte – niet mee konden doen.
Dit idee krijgt verder vorm als aan het eind van de negentiende eeuw ook arbeiders
onderlinge kassen oprichten. Vakbonden spelen daarbij een belangrijke rol.
Zo ontstaan er kassen die hun leden moeten verzekeren tegen de loonderving
bij ziekte, arbeidsongevallen en ouderdom, en tegen de kosten van medische
zorg. Deze ontwikkeling is ook in de ons omringende landen terug te vinden in
de vorm van friendly societies, Krankenkassen en sociétés de secours mutuel. Veel
daarvan vinden hun oorsprong in de ontluikende industriële sector. In Nederland