ENSOC Magazine Juni 2017

*
jaargang 07
* nummer 02 * zomer2017
in dit nummer onder meer:
Thema: koeling
‘Koeling essentieel in energietransitie’
Lessen voor optimale duurzame koeling
Warmte voor kas, koude voor kunst
Duurzaam koelen met oppervlaktewater
En verder:
‘Oplossing voor warmte verschilt per buurt’
onafhankelijk nieuws- en opinieblad over de energiemarkt
www.ensoc.nl 1
ensoc zomer'17-N.indd 1 24-05-17 16:46

Energie2014_Advertentie.pdf 6 6-6-2014 9:56:28
Hétplatformvoor
duurzameenergieopwekking
enenergiebesparing
C
M
Y
CM
MY
CY
CMY
10,11&12
oktober2017
Brabanthallen
DenBosch
VakbeursEnergieishétliveB2B-platform
gerichtopduurzameenergieopwekkingen
energiebesparing.Eenplatformboordevol
innovaties,lezingen,livedemonstratiesen
waardevollecontacten.
K
Deelnemen aan Vakbeurs Energie betekent in gesprek
komen met een geïnteresseerd vakpubliek, het aangaan
van samenwerkingsverbanden, het leggen van nieuwe
contacten, het creëren van naamsbekendheid,
relatiebeheer en de mogelijkheid deel te nemen aan
workshops en debatten.
Interesseindeelname? Neem contact op met
Rein Bosma, sales & accountmanager via:
06 - 38 14 52 24 of rein@54events.nl
Partner:
In co-locatie met:
2
www.vakbeursenergie.nl
ensoc magazine zomer 2017
& industrie
ensoc zomer'17-N.indd 2 24-05-17 16:46

koel
Kantoorlui die werken op de Zuidas benijd
ik. Ze werken in een kantoorgebouw dat in
de zomer heerlijk koel is. Dat komt omdat
het gebouw wordt gekoeld met koud water
uit de diepste waterlaag van De Nieuwe
Meer, een plas waarin ik als student nog
heb geroeid om met de boot van de
Bosbaan naar de Amsterdamse grachten te
komen. Ach, de tijd gaat snel. Dat koudenet
ligt er ook al elf jaar. Het werd in 2006
geopend door Job Cohen, die toen nog
burgemeester van Amsterdam was.
coverfoto: een meisje staat
met haar hoofd in de straal
van een waterval. het
water is warm, het is in een
subtropisch zwemparadijs.
in de vrije natuur zijn
watervallen ijskoud. daar
ga je niet vrijwillig onder
staan. het is wel mooi
om het bier te koelen. of
gebouwen, zoals is te lezen
in dit ensoc magazine.
Koeling is een onderbelicht onderwerp. De
aandacht gaat vaker uit naar warmte. Maar
doordat woningen en gebouwen steeds
beter worden geïsoleerd neemt de vraag
naar koeling toe. ‘Koeling wordt essentieel,’
zegt Michiel van den Berg, directeur warmte
en koude bij Eneco. Je zou denken dat
Nederland inmiddels beschikt over tal van
koudenetten. Maar dat valt tegen. Sinds
2010 is een tweede koudenet in bedrijf, in
Amsterdam Zuidoost, dat koude wint uit de
Ouderkerkerplas.
Toch gloort er licht aan de horizon. Oppervlaktewater
kan op economisch rendabele
wijze meer dan de helft dekken van de
koudevraag van woningen en kantoren, zo
blijkt uit onderzoek. Het water in sloten,
meren en kanalen kan zelfs de derde grote
duurzame energiebron worden, na wind
en zon. Oppervlaktewater gaat als primaire
koudebron ook prima samen met warmtekoude-opslag,
waardoor het hele systeem
van verwarmen en koelen nog efficiënter
wordt. Waar wachten we op?
Norbert Cuiper, hoofdredacteur
ensoc magazine
www.ensoc.nl 3
ensoc zomer'17-N.indd 3 24-05-17 16:46

06
lessen voor
optimale
duurzame
koeling
kantoren in amsterdam
worden gekoeld met water
uit nabijgelegen meren.
18
12
‘koeling
essentieel in
energietransitie’
michiel van den berg
(eneco): ‘we moeten om
tafel om bronnen te
delen.’
warmte voor kas,
koude voor kunst
rijksmonumenten hortus
en hermitage wisselen
warmte en koude uit.
11
tweetrapsterreur
column door
hamilcar knops.
impressie
nieuwe verkeersleidingspost
van prorail in
utrecht.
28
4
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 4 24-05-17 16:46

32
warmtewet en
koudelevering
jurisprudentie.
pagina 36
benut warmte
uit koude
opinie, jan grift.
pagina 39
mijnwater
verwarmt
en koelt
gebouwen
europa’s eerste geothermische
grid ligt in
zuidoost-limburg.
40
48
duurzaam
koelen met
oppervlaktewater
helft koudevraag
huizen en kantoren te
dekken met water uit
sloot en plas.
42
‘oplossing
voor warmte
verschilt per
buurt’
ce delft: warmtetransitie
is een kwestie
van draaien aan drie
knoppen.
automatisch
inkopen op
energieprijs
koel- & vriesopslag
gebruikt onbalans
om energiekosten te
besparen.
supermarkt kan
slim besparen
op koeling
praktijk. pagina 53
50
agenda
slachterij
koelt vlees
met afvalwarmte
voedselindustrie
kan
restwarmte
benutten voor
koelinstallaties.
alle beurzen, cursussen
en bijeenkomsten voor
het komende kwartaal
op een rij. pagina 54
www.ensoc.nl 5
ensoc zomer'17-N.indd 5 24-05-17 16:46

Lessen
vooroptimale
duurzame
koeling
Kantoren op de Zuidas worden
gekoeld met het water uit
De Nieuwe Meer
6
ensoc magazine zomer2017
ensoc zomer'17-N.indd 6 24-05-17 16:46

kantoren in amsterdam worden gekoeld met water uit nabijgelegen meren
KantorenaandeZuidas
inAmsterdambeschikken
alelfjaarovereen
koelinstallatie,diegebruik
maaktvankoudeuitde
nabijgelegenNieuwe
Meer.Welkelessenzijner
geleerdenwatbetekent
ditvoordetoekomst?
Tekst: Lynsey Dubbeld, Leene
Communicatie
Het is alweer elf jaar geleden
dat de eerste koudecentrale
van Nederland van start ging.
In augustus 2006 opende de
toenmalige Amsterdamse burgemeester
Cohen de centrale, die
via het koudenet de kantoren
in en rond de Amsterdamse
Zuidas van koeling voorziet. Dat
gebeurt met water uit de diepe
wateren van de nabijgelegen
Nieuwe Meer. Sinds 2010 is nog
een tweede koudenet in bedrijf:
in Amsterdam Zuidoost. Hiervoor
wordt koude gewonnen uit
de Ouderkerkerplas.
Duurzaamsysteem
Met koudenetten, die parallel
liggen aan de ondergrondse
pijpleidingen van stadswarmte,
kunnen kantoren beschikken
over een duurzaam airconditioning-
en klimaatbeheersysteem.
Daarmee paste de koudewinning
bij de Nieuwe Meer naadloos
bij de milieu- en klimaatdoelstellingen
van de gemeente
Amsterdam. Ook het netwerk bij
de Ouderkerkerplas was geënt
op de vraag naar duurzame koude.
De gemeente Amsterdam
verwachtte een toename van de
bedrijvigheid rond de Zuidas en
de Amsterdam ArenA en daarmee
een groeiende behoefte
aan koeling, die nodig is voor
bijvoorbeeld serverruimten. Met
de duurzaamheidsambities van
de gemeente was het idee van
een stadskoudenetwerk toen
snel geboren.
Voorwaardenvoorrendement
“Voor een rendabel koudenetwerk
moet worden voldaan aan
twee factoren. Er moet een diep
meer aanwezig zijn, met een minimale
diepte van dertig meter.
En er moet voldoende (potentiële)
afname van koude zijn”,
vertelt Raymond van Bulderen,
business manager bij Nuon,
dat de twee koudecentrales in
Amsterdam in handen heeft.
Kwaliteitsverklaringen
Voor de twee Amsterdamse koudecentrales
werd een kwaliteitsverklaring
opgesteld op basis
van het ontwerp. Die verklaring
is onder meer nodig om de Energie
Prestatie Coëfficiënt (EPC)
te bepalen van een gebouw dat
gebruikmaakt van stadskoude.
Van Bulderen: “Omdat we een
dergelijke centrale nog niet
eerder hadden gebouwd, werd
de prestatie ervan gebaseerd op
het ontwerp van de installatie.
Dat leidde tot een prima Coëfficiënt
of Performance (COP):
twaalf.”
Op basis van de praktijkervaringen
van de afgelopen jaren
kan het rendement straks veel
preciezer worden bepaald.
“Binnenkort stellen we de
kwaliteitsverklaringen voor
beide centrales opnieuw vast.
De verwachte prestaties die
we eerst op papier hebben
berekend, vullen we nu aan met
realtime gegevens uit de praktijk.
Uitgaande van het gemiddeld
gemeten rendement van de
afgelopen drie jaar, kunnen we
de COP opnieuw berekenen en
communiceren.”
Bellenscherm
Voor de levering van koeling in
Amsterdam maakt Nuon dankbaar
gebruik van de koudwaterlagen
uit de Nieuwe Meer en
Ouderkerkerplas. Daniël Awater,
senior consultant bij Nuon,
licht toe: “De vrije koeling, die
we onttrekken aan het meer,
bevindt zich in de diepste waterlaag,
die aanzienlijk kouder is
dan het water aan het oppervlak.
In een ideale situatie blijven
die lagen dan ook gescheiden.”
Maar in de Nieuwe Meer
is een zogenoemd bellenscherm
aangebracht om te voorkomen
dat zich tijdens de zomermaanden
blauwalg ontwikkelt. Het
fijnmazige buizenstelsel dat met
luchtbellen de groei van blauwalg
tegengaat, zorgt er ook voor
dat de waterlagen in het meer
worden gemengd.
“Zodra het bellenscherm in
april in werking treedt, schiet
de temperatuur van de koudste
laag – normaal ongeveer vier
graden Celsius – omhoog”,
vertelt Awater. Dat betekent dat
www.ensoc.nl 7
ensoc zomer'17-N.indd 7 24-05-17 16:46

Water uit de Ouderkerkerplas
koelt de kantoren in Amsterdam
Zuid-Oost (foto Nuon)
een compressiekoelmachine het
warmere water – van ongeveer
acht graden – extra moet koelen
om aan de koudevraag te voldoen.
En dat betekent een lager
rendement dan waar bij het
ontwerp vanuit werd gegaan.
“In de winter realiseren we makkelijk
een COP van twintig tot
25, omdat we alleen maar water
uit het meer naar onze klanten
hoeven te pompen. Maar die
waarde keldert direct als de
temperatuur van het meer in de
zomermaanden stijgt door de
werking van het bellenscherm.”
Tegenvallendekoudevraag
Bij de centrale bij de Ouderkerkerplas
is geen bellenscherm in
gebruik en kan daardoor continu
een constante watertemperatuur
worden benut. Toch is ook
hier het rendement in de praktijk
lager dan verwacht. Van Bulderen:
“Dat heeft te maken met
de tegenvallende koudevraag
in het gebied. Bij het ontwerp
van de centrale zijn we uitgegaan
van een grote, constante
koudevraag, onder meer vanuit
het AMC en de kantoorbouw die
destijds in de planning stond.
Om aan die verwachte grote
vraag te voldoen, zijn twee grote
koelinstallaties geplaatst.” Die
omvangrijke installaties zijn in
de huidige praktijk eerder een
nadeel dan een voordeel.
De koudevraag vanuit het AMC
blijkt sterk te wisselen en de
bouw en bezetting van kantoorgebouwen
in het gebied rond de
Amsterdam ArenA blijft achter
bij de prognoses. Van Bulderen:
“Met de grote machines kunnen
we niet voldoende flexibel
inspelen op een kleine koudevraag.
Omdat we altijd aan
de klantvraag willen voldoen,
betekent dit dat we eigenlijk
te veel koude produceren op
momenten dat er maar een klein
beetje nodig is. Die overdimensionering
van de centrale is
nadelig voor het rendement.”
Een andere tegenvaller is het
gebruik van de koeling door de
aangesloten panden. “Op papier
staat precies hoeveel koeling
we leveren, van welke temperatuur
en hoe warm het water is
als het weer terugkomt bij de
centrale”, legt Van Bulderen uit.
“In de praktijk is het water dat
we van de klanten terugkrijgen
kouder. Dat betekent dat er
koude ongebruikt blijft bij de
klant, terwijl wij het water wel
moeten rondpompen. En omdat
alle energie die het systeem verbruikt
meetelt in de efficiëntiebepaling,
verlaagt dat de COP.”
Deidealecentrale
Hebben de tien jaar praktijkervaring
in Amsterdam inzichten
opgeleverd over de ideale
koudecentrale? Van Bulderen:
“De ideale centrale is eigenlijk
8
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 8 24-05-17 16:46

kantoren in amsterdam worden gekoeld met water uit nabijgelegen meren
een combinatie van de twee die
we nu hebben. Zo’n installatie
is flexibel én maakt gebruik van
een bron met een gelijkblijvende
temperatuur.”
Een belangrijke les uit een decennium
met koudenetten is wat
betreft Awater dat een optimale
centrale goed moet kunnen
omgaan met een fluctuerende
koudevraag én gebruikmaakt
van een constante bron. “Het is
ons duidelijk geworden dat een
constante vraag in de praktijk
een grote uitdaging is, ondanks
de heldere afspraken die je daar
met elkaar over maakt. We zijn
daarom nu druk bezig het aantal
afnemers in het koudenetwerk
uit te breiden. Dat maakt ons
minder afhankelijk van één
grote afnemer.”
Oplossingenvoordetoekomst
Omdat de vraag naar koeling
van gebouwen over het
algemeen achterblijft bij de
verwachtingen, bekijkt Nuon of
de duurzame koude een functie
kan krijgen in de woningbouw.
Awater: “Zo is het water uit de
Nieuwe Meer, als gevolg van het
bellenscherm, in de zomermaanden
eigenlijk te warm voor
de koeling van kantoren, maar
uitermate geschikt voor comfortkoeling
in woningen.” In de
toekomst is het misschien zelfs
mogelijk om het retourwater uit
de kantoren te hergebruiken in
woningen.
Rond de Nieuwe Meer onderzoekt
Nuon een aantal praktisch
haalbare en betaalbare
alternatieven voor het bellenscherm.
Awater: “Het scherm
zelf verbruikt de nodige energie,
dus het zou al veel schelen als
het pas later in het jaar wordt
ingeschakeld. Daarnaast willen
we – nu het scherm binnenkort
sowieso aan vervanging toe is –
in een pilot onderzoeken of een
in hoogte verstelbaar scherm
een positief effect heeft op het
behoud van de diepe koudwaterlaag.”
“Om duurzame koude te leveren
met een maximaal rendement
moet de hele keten in orde zijn.
Van de bron tot aan de afname”,
vat Awater de leerervaringen tot
nu toe samen. “De afgelopen
tien jaar hebben ons duidelijk
gemaakt dat we de complexe
aaneenschakeling van factoren
– waaronder de koudevraag
vanuit kantoren en bedrijventerreinen
– niet allemaal in de hand
hebben. Dat zie je onder meer
terug in de COP van de twee
centrales. Maar de koudenetten
zijn desondanks nog steeds een
unicum in Nederland.”
www.ensoc.nl 9
ensoc zomer'17-N.indd 9 24-05-17 16:46

10
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 10 24-05-17 16:46

column
Hamilcar Knops
Op de Dag van de Arbeid was ik in Peru. In de
hoofdstad Lima demonstreerden enkele sympathisanten
van de vroegere terreurbeweging Lichtend
Pad. Ze pleitten voor amnestie voor de terroristen,
die allen een levenslange gevangenisstraf
uitzitten. De meeste Peruanen reageerden zeer
verontwaardigd. Zij waren de gruwelen van het terrorisme
nog niet vergeten. Sommige journalisten
somden nog eens uitgebreid op wat de terroristen
allemaal op hun kerfstok hadden: moordpartijen,
bomaanslagen, maar ook het platleggen van de
stroomvoorziening werd genoemd.
Nu het terrorisme zich ook steeds nadrukkelijker
in onze omgeving manifesteert, leek het me
zinvol om eens stil te staan bij de bedreiging
die het terrorisme voor onze energievoorziening
kan betekenen. Een paar jaar geleden kwam dat
zijdelings aan de orde in een onderzoek voor de
Europese Commissie waaraan ik meewerkte.
Het stilleggen van de stroomvoorziening kan een
doel op zich zijn voor terroristen. Je treft er veel
mensen mee en het is zeer vervelend voor hen. Zo
werd het door Lichtend Pad in Peru oorspronkelijk
ook ingezet. Ook de Noord-Ierse IRA had ooit
bijna de volledige stroomvoorziening platgelegd,
wat alleen voorkomen werd doordat degenen
die het laatste zetje moesten geven net daarvoor
opgepakt waren (om een geheel andere reden,
overigens). Ook ‘wij’ deinzen er niet voor terug om
de elektriciteitsvoorziening uit te schakelen om
de bevolking te treffen, zoals tijdens de NAVObombardementen
op Servië in de jaren negentig.
In Peru ontdekte Lichtend Pad destijds dat door
het uitschakelen van de stroomvoorziening
ook het overheidsapparaat gedeeltelijk werd
stilgelegd. Toen ontwikkelde die terreurbeweging
een vorm van ‘tweetraps-terreur’: eerst de
elektriciteitsvoorziening stilleggen en dan in dat
gebied een bomaanslag plegen. Daarmee kreeg
de stroomuitval dus een extra bangmakende
betekenis: let op, een bomaanslag is nabij!
Bovenop het ongemak kwam de extra angst.
Fysieke aanvallen op de stroomvoorziening
zijn ook nu nog goed mogelijk. Dat hoeft niet
alleen met bommen te gebeuren. Zo is in de VS
enkele jaren geleden een onderstation in het
elektriciteits¬netwerk uitgeschakeld door een
aanval door sluipschutters. Tot nog toe is niet
opgehelderd wie hierachter zaten.
Maar minstens zo gevaarlijk zijn de ‘cyberbedreigingen’.
Voor de hand ligt het hacken
van de aansturing van centrales of de
elektriciteitsnetten. Maar met de komst van heel
veel decentrale apparaten die ook informatie
of stuursignalen (kunnen) afgeven, zoals alle
slimme meters die nu massaal worden uitgerold,
vormen deze apparaten ook een mogelijke
bron van gevaar. Als een deel daarvan ineens
foutieve signalen gaat afgeven, dan zou de
‘automatische’ reactie daarop door systemen van
netbeheerders kunnen leiden tot een storing in
de energievoorziening. Dus zelfs als systemen
van producenten of netbeheerders niet te hacken
zouden zijn, lopen we toch steeds meer gevaar.
Uit het onderzoek voor de Europese Commissie
bleek dat we dit soort ‘nieuwe’ bedreigingen
slecht kunnen inschatten. Soms zien we ze zelfs
helemaal over het hoofd. Toch is het de realiteit
dat er kwaadwillenden zijn, terroristen of gewoon
criminelen. Het is beter om ons daarop voor te
bereiden en passende maatregelen te nemen.
www.ensoc.nl 11
ensoc zomer'17-N.indd 11 24-05-17 16:46

Van
Dubai naar
duurzame
koude
Michiel van den Berg
pakte 15 april 2016 bij
Eneco het stokje over
van Herman Exalto
als directeur Warmte
en Koude. Voor deze
functie werkte Van den
Berg bij International
SOS in Dubai. Binnen
dit bedrijf, dat
medische hulp en
veiligheidsdiensten
levert aan bedrijven
en overheden, was Van
den Berg als general
manager onder andere
verantwoordelijk voor
de Arabische Emiraten
en Yemen. Van den Berg
heeft een achtergrond
in techniek: hij
studeerde chemische
technologie in Delft.
Bij de internationale
managementopleiding
INSEAD behaalde hij zijn
MBA om daarna over de
hele wereld te werken.
12
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 12 24-05-17 16:46

michiel van den berg (eneco): ‘we moeten om tafel om bronnen te delen’
‘Koeling essentieel
in energietransitie’
Door betere isolatie van gebouwen
neemt de vraag naar koeling toe. Als
pandeigenaren die groeiende behoefte
energiezuinig en duurzaam invullen,
moeten ze in overleg om bronnen
en WKO’s te delen. Eneco-directeur
Warmte en Koude Michiel van den Berg
waarschuwt daarbij voor teveel geclaimde
bronnen die suboptimaal worden gebruikt.
“Vol is niet altijd vol.”
Tekst: Joost Agterhoek
De energietransitie in de gebouwde omgeving
draait vaak om warmte, maar duurzaam koelen
moet ook niet vergeten worden. De vraag naar
koude zal immers gaan toenemen met betere en
zwaarder geïsoleerde huizen en gebouwen, weet
Van den Berg. “Die isolering kan ervoor zorgen
dat het binnenklimaat minder comfortabel wordt.
Dat betekent meer vraag naar koeling. En in een
BENG-(bijna energieneutraal gebouw)pand is het
natuurlijk hartstikke zonde om daar enorm veel
elektriciteit voor te gebruiken.”
Energieverspilling
Traditionele koelapparaten gebruiken doorgaans
nog wel veel stroom en dat is, om bij het
onderwerp van de energietransitie te blijven,
hetzelfde als gas stoken om gebouwen te
verwarmen vindt de Eneco-directeur. “Gas op 800
graden stoken voor verwarming van 20 graden is
te vergelijken met de enorm lage conversie van
koelmachines. Dat zal op een gegeven moment
verdwijnen.” Waar moeten gebouweigenaren dan
terecht voor hun groeiende koudevraag? Daar is
meer overleg voor nodig, vindt Van den Berg. “Het
delen van energiebronnen kan kansen bieden.”
Koude uit Maaswater
Delen en combineren is wat Eneco Warmte en
Koude bijvoorbeeld doet in thuishonk Rotterdam.
Het koudenet op de Wilhelminapier gebruikt
koude uit het Maaswater om de woontorens
New Orleans, De Rotterdam, Boston en Seattle
te koelen tijdens de warme zomerdagen. De
installaties van New Orleans en De Rotterdam
leveren nu al meer dan 7 megawatt aan
koelcapaciteit, terwijl dat nog kan doorgroeien
naar 12 megawatt. Hiervoor loopt 4,5 kilometer
leidingwerk door de gebouwen.
55 procent CO2-reductie
Eneco becijfert dat het koudenet circa 55
procent CO2-reductie oplevert ten opzichte van
conventionelere koelmethodes. “De jaarlijkse
CO2-besparing is alleen bij De Rotterdam al 240
ton CO2. Met de andere aangesloten projecten
erbij (New Orleans, Pakhuis Meesteren, Boston en
Seattle) halen we straks makkelijk 330 ton CO2-
besparing.” In een dergelijke kantooromgeving is
sprake van een verhoogde koudevraag, zegt Van
den Berg. Dan is het efficiënter om met één of
enkele grotere installaties te werken dan dat ieder
gebouw een eigen, kleinere oplossing gebruikt.
Combi met stadswarmte
De capaciteit van de centrale in De Rotterdam
is vier keer zo hoog als die van New Orleans,
bijvoorbeeld. “Daarbij combineren we dit
www.ensoc.nl 13
ensoc zomer'17-N.indd 13 24-05-17 16:46

‘het delen van
energiebronnen kan
kansen bieden.’
koudenet met de stadsverwarming die in het
gebied al aanwezig was. (Het stadswarmtenet
in de regio Rotterdam van Eneco levert 45.000
huishoudens en honderden bedrijven restwarmte
van de afval- en energiecentrale AVR, red.).
De piekvraag van warmte is, met name door
warmtapwater, groter dan die van koeling, zegt
Van den Berg over de verbinding van netten.
“Koelinstallaties in gebouwen kunnen dan
kleiner gehouden worden door de behoefte van
alle panden op elkaar en op de complementaire
warmte- en koudevraag af te stemmen.”
Disbalans oplossen
De combinatie van verschillende warmte- en
koudeopslagen (WKO’s) kan ook een disbalans
oplossen waar sommige bronnen mee te kampen
hebben, weet Van den Berg. “Ondergrondse
bronnen moeten soms opgewarmd worden omdat
er teveel warmte uit gehaald wordt en te weinig
koude. Die balans kan je op orde brengen door
meer gebouwen in de buurt aan te sluiten zodat
de totale koudevraag toeneemt.” Door vraag en
aanbod beter te matchen is niet alleen op energie
te besparen, maar ook op investeringen en ruimte,
benadrukt de directeur van Eneco Warmte en
Koude. “De kosten en ruimte die WKO-installaties
vragen kan je zo verdelen over meerdere panden.”
Comfort
Het koudenet langs de Rotterdamse Maas is een
van de duurzame koeloplossingen die zich volgens
Van den Berg bewezen hebben en opschaalbaar
zijn. WKO’s en lucht-water-warmtepompen (die de
omgevingslucht gebruiken om te verwarmen en te
koelen, red.) horen daar ook bij, afhankelijk van de
bebouwing en omgeving van een locatie. “Dat is
nou eenmaal de crux van de energietransitie: wat
een succesvolle oplossing is, zal altijd gebonden
zijn aan de lokale situatie en plek.” Interessant
detail daarbij is dat WKO’s en lucht-waterwarmtepompen
niet alleen kunnen bijdragen aan
energiebesparing, maar in een zwaar geïsoleerd
nieuwbouwhuis ook het comfort bieden waar
bewoners behoefte aan hebben.
Van den Berg: “We merken dat mensen
in nieuwbouwwoningen omwille van het
binnenklimaat niet zonder het gemak van een
WKO willen. Als Eneco wil je natuurlijk het liefst
dat consumenten heel bewust een duurzame,
groene keuze maken, maar de levering van koeling
geeft ook comfort. Dat laatste telt voor een hoop
mensen meer dan duurzaamheid.”
‘comfort telt voor een
hoop mensen meer dan
duurzaamheid.’
Stakeholdersspel
Koudenetten op grotere schaal dan de verbonden
Rotterdamse kantoorpanden zijn mogelijk, denkt
Van den Berg, maar dergelijke netten krijgen
wel te maken met dezelfde uitdaging als hun
‘warme broertjes’: de noodzaak van een forse
investering in infrastructuur en de verbinding van
allerlei verschillende partners in een gebouwde
omgeving. Om samen één koudebron en
-installatie te gebruiken, moeten contractueel
verschillende gebouwen immers samenwerken.
Dat geeft een ‘stakeholdersspel’ waar diverse
belanghebbenden met elkaar om tafel moeten.
Van den Berg denkt dat hier een rol weggelegd is
voor stadsplanners. “In dat kader is overleg over
de aanleg van zulke netten zeker mogelijk.”
Ondergrond raakt vol
Wat stadsplanners nu wellicht nog over het
hoofd zien als het gaat om efficiënt duurzaam
koelen is de hoeveelheid geclaimde bronnen.
De ondergrond begint immers vol te raken, stelt
de directeur Eneco Warmte en Koude. “Zodra
een vergunning is aangevraagd voor een WKO
met een bepaalde bron, dan is dat gebied niet
14
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 14 24-05-17 16:46

michiel van den berg (eneco): ‘we moeten om tafel om bronnen te delen’
‘koeling is nu nog
onderbelicht, maar wordt
straks essentieel.’
langer beschikbaar voor anderen. Dat terwijl een
dergelijke bron waarschijnlijk meerdere gebouwen
kan bedienen en voorzien van energiebesparende
koude. Beperkte afname van een grote bron is
daarom niet goed.” Nu is het nog zo dat partijen
als Eneco Warmte en Koude in gevallen van
suboptimaal brongebruik faciliterend optreden,
maar als de ondergrond ‘echt vol’ raakt en er
in toenemende mate behoefte is aan nieuwe
en duurzamere bronnen van koeling, kan de
gemeente of provincie zich in de discussie
mengen, denkt Van den Berg.
Gasloze wijken
“Kijk naar warmte. Er worden op het moment
plannen opgezet om hele wijken over te
laten stappen van gas naar een andere
verwarmingsbron. Op termijn kan die aanpak
ook voor koudenetten voor de hand liggen.
Vooralsnog is duurzame koeling minder
dominant in de energietransitie dan duurzame
warmte. Maar in het kader van de Nederlandse
verduurzamingsdoelstellingen, het weren van gas
in de gebouwde omgeving en de Energieagenda,
zal efficiënt koelen belangrijker worden. Het
gaat in de energietransitie immers niet alleen om
enkel grote stappen, maar ook om de kleinere
bijdragen.”
‘inregeling van installaties
blijft lastig. daar valt nog
een hoop te winnen.’
Gebouw kan beter
De uitdagingen van duurzame koeling liggen ook
in gebouwen zelf, zegt Van den Berg. “Slechte
afstemming van energie- en gebouwinstallaties
is een belangrijke drempel waar we overheen
moeten. De inregeling van die installaties blijft
lastig. Daar valt nog een hoop te winnen en te
verduurzamen, ook op het gebied van koude.
Daarbij moeten dergelijke systemen niet alleen
goed ingeregeld zijn, maar ook vanaf het eerste
tekenmoment ontworpen zijn op efficiency.” Dat
vraagt een totaalblik bij de renovatie of aanleg van
een pand: een gelijktijdige analyse van aspecten
als comfort, ontwerp, exploitatie, kosten en
energiegebruik.
Slimme gebouwen
Van den Berg: “Kijk je naar de levenscyclus van
een pand of alleen naar de initiële kosten van de
bouw? Eneco wil duidelijk maken wat in die bouw
mogelijk is en welke innovaties er bestaan om
energie te besparen en efficiënt te zijn. Daarom
werken we intensief samen met projectontwikkelaars
en zijn we steeds vroeger betrokken
bij nieuwe gebouwen.” Met de groei van
intelligente gebouwen wordt de noodzaak van
communicatie met alle partners van een project
alleen maar belangrijker, aldus de Eneco-directeur.
Net als de rol van besparende koude in de
energietransitie: “Dat is nu nog onderbelicht, maar
wordt straks essentieel.”
Om daadwerkelijk daaraan bij te dragen, moeten
duurzame bronnen wel zo goed mogelijk benut
worden, vindt Van den Berg. “Vol is niet altijd vol.
Er is soms sprake van suboptimaal gebruik. Het
voordeel is dat Eneco met haar kennis hierin de
rol kan oppakken van discussieleider tussen de
eigenaar van de bron, naburige pandeigenaren, de
provincie en de gemeente.”
www.ensoc.nl 15
ensoc zomer'17-N.indd 15 24-05-17 16:46

KOELING
70% koelinstallaties niet
optimaal
Koelingsinstallaties draaien
de komende maanden op volle
toeren om het binnenklimaat
comfortabel te houden. Helaas
werkt circa 70% van de klimaatinstallaties
niet optimaal. Een
kwart gebruikt te veel energie,
bijvoorbeeld doordat leidingen
niet geïsoleerd zijn. Hier is veel
energiewinst te halen, meldt de
Rijksdienst voor Ondernemend
Nederland (RVO). RVO adviseert
om energiekosten te beperken
bij stijgende temperaturen
met een verplichte
keuring van de
installatie, waarbij
ook het rendement
wordt beoordeeld.
Deze zogeheten
EPBD-keuring geldt
voor airconditioningssystemen
met een totaal opgesteld
koelvermogen op gebouwniveau
van meer dan 12 kW.
koude via warmtenet
Kantoren vol computers en goed
geïsoleerde huizen vereisen
steeds meer koeling. Warmte
die geleverd wordt via het
warmtenet kan omgezet worden
in koude. Dit kan in een deel van
de koelvraag voorzien, maar dan
moet de warmteprijs wel laag
genoeg zijn. Dat zegt Antoine
Stultjens, senior sales manager
van warmteleverancier Ennatuurlijk,
op Ensoc.nl. “Koelen
met warmte kan goed, maar
wel bij voorwaarde
dat de warmte heel
goedkoop is”, zegt
Stultjens. Volgens de
senior sales manager
zijn voor één eenheid koude
immers twee eenheden warmte
nodig. “Goed doorrekenen is dus
van belang.”
sprenkelen koelt stad
De simpele oude Japanse watersprenkeltechniek
uchimizu helpt
om extreme hitte in steden te
verminderen. Dat concludeert de
Delftse onderzoeker Anna
Solcerova op basis van
experimenten, meldt
Scientias.nl. Japanners
passen al sinds
de 17e eeuw uchimizu
toe. Huizen, tempels
en tuinen en hun omgeving
worden besprenkeld
om het oppervlak en de lucht te
koelen. Hierdoor wordt de grond
koeler, toonde Solcerova aan.
Het verkoelende effect is
het grootst op momenten
dat het nog niet zo
warm is. Het effect is
in de schaduw groter
dan in de zon. Dat
komt door verdamping.
koelen met warmtepomp
Een warmtepomp kan ook koelen.
Dat is voor opdrachtgevers
van luxueuze nieuwbouwvilla’s
een belangrijke reden om een
warmtepomp te laten plaatsen,
meldt Jacob van
Dijk, projectleider
bij installatiebedrijf
Schwagermann, op
achitectuur.nl. ‘Ze willen
niet inleveren op esthetica
en comfort, maar willen wel zo
laag mogelijke energielasten.
Een aardwarmtepomp gebruikt
voor koeling zo goed als geen
energie, terwijl het in huis ook bij
extreem warme dagen behaaglijk
koel blijft. Daar is echter wel een
ter zake kundige installatie van
het warmteafgiftesysteem voor
nodig,’ aldus Van Dijk.
slim systeem bespaart
40%
De Italiaanse architect Carlo Ratti
werkt samen met het Massachusetts
Institute of Technology
aan een slim verwarming- en
koelingssysteem, dat de
aanwezigheid en behoefte van
individuele gebouwgebruikers
monitort. De architect spreekt
over een ‘thermische bubble’
die gebruikers in
de ruimtes van het gebouw
‘volgt’. “Door
het energieverbruik
en gebouwbezetting
te synchroniseren,
kunnen we duurzamere
en reactieve architectuur
realiseren. In theorie kan het
systeem het energieverbruik
voor verwarming en koeling in
gebouwen met 40 procent verlagen”,
zegt Ratti.
A
16
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 16 24-05-17 16:46
F038.05
213car Adver

D E S I G N I N G I N N O V A T I V E S O L U T I O N S
AIRCONDITIONING EN VERWARMINGSOPLOSSINGEN
DUURZAAMHEID
OF KRACHT?
A Q U A F O R C E ® M E T P U R E T E C K O U D E M I D D E L ,
Z O D A T U N I E T H O E F T T E K I E Z E N .
Carrier heeft een generatie koudemiddelen voor de lange termijn toegevoegd aan de
AquaForce serie: PUREtec.
GWP

eportage
Warmte
voorkas,
koude
voorkunst
18
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 18 24-05-17 16:46

ijksmonumenten hortus en hermitage wisselen warmte en koude uit
Duurzaam verwarmen én koelen
is nog onontgonnen gebied. Dat
ondervonden de Hermitage en de
Hortus Botanicus aan den lijve
met het project Tussen Kunst en
Kas, waarmee de Amsterdamse
rijksmonumenten warmte en koude
uitwisselen. Hoofd facilitaire zaken
en veiligheid Sebastiaan Lagendaal
doet uit de doeken wat er bij zo’n
samenwerking komt kijken.
Tekst: Joost Agterhoek
Op een van de eerste mooie lentedagen van dit
jaar heeft Amsterdam zijn winterjas uitgedaan en
baadt de Hermitage in het zonlicht. Het zal niet
lang meer duren voordat het rijksmonument haar
zalen en kunstwerken koelt met koude van de
ruim 400 meter verderop gelegen Hortus Botanicus.
De warmte die de Hermitage teruggeeft levert
de botanische tuin al de nodige gasbesparing op:
26.000 euro in drie maanden tot en met februari,
weet Lagendaal.
Tussen Kunst en Kas
Samen met Hortus-directeur Taeke Kuipers zette
Lagendaal het duurzaamheidsproject Tussen Kunst
en Kas op. Hierbij wisselen de rijksmonumenten
warmte en koude uit via een 425 meter lange
dubbele pijpleiding onder de Nieuwe Herengracht
door. De Hermitage hoeft haar warmteoverschot
niet af te fakkelen en gaat 200.000 kWh per jaar
besparen op koeling. De Hortus zal 77.215 m 3 gas
per jaar, goed voor 80 procent van haar energieverbruik,
minder kwijt zijn aan verwarming van
de kassen. Totale kosten van het project kwamen
uit op 850.000 euro, waarvan minister Jet Bussemaker
van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen
twee derde voor haar rekening nam.
Besparing installaties
Het project bespaart ook op de installaties. Waar
de Hortus eerst van plan was haar bestaande
cv-ketels te vervangen, zijn nu ketels geïnstalleerd
met een kleiner vermogen. Een warmtepomp vult
dit vermogen aan door overtollige warmte van de
Hermitage op de gebruikstemperatuur te brengen
die de kassen van de Hortus nodig hebben. De
gebouwbeheersystemen van de monumenten
zijn op elkaar aangesloten en ‘praten’ met elkaar
over de juiste voorziening van warmte (55 graden
voor de Hortus) en koude (18 á 19 graden voor de
Hermitage) door het jaar heen.
Kwestie van toeval
Tussen Kunst en Kas is in Nederland wellicht de
eerste uitwisseling van warmte en koude in de gebouwde
omgeving. Het was een kans waar Lagendaal
en Kuipers eigenlijk per toeval op stuitten.
“De Hermitage kwam er drie jaar geleden achter
dat de warmte en koude in haar warmte-koudeopslag
onmogelijk in balans te brengen was. Twee
derde van het jaar zijn we aan het koelen en vooral
het museale deel heeft dikke muren en een streng
klimaatregime. Het idee was om dat warmteoverschot
via dry-coolers op het dak af te fakkelen
of via een warmtewisselaar aan de Amstel af te
geven. Maar we wilden die energie eigenlijk niet
weggooien.”
Vraag aan buren
Lagendaal vroeg aan de buren van de Hermitage,
onder andere het Joods Historisch Museum, of
zij het warmteoverschot af konden nemen. Die
samenwerkingen kwamen qua investering niet
uit of bleken te ingewikkeld. Op een avond keek
Lagendaal op Dakscan.nl, dat thermografisch het
warmteverlies uit gebouwen weergeeft. “Daarop
zag ik een vreemd complex met een opvallende,
oplopende temperatuurgradiënt. Dat bleek de
Hortus Botanicus te zijn, met haar drieklimatenkas.
Toen heb ik directeur Taeke Kuipers gebeld en
gevraagd of hij ons warmteoverschot wilde hebben
om zijn kassen te verwarmen. Ik wilde daar,
gezien de koelbehoefte van de Hermitage, dan
koude voor terug. Dat kwam op precies het goede
moment, want Taeke had al offertes liggen om zijn
cv-ketels te vervangen.”
www.ensoc.nl 19
ensoc zomer'17-N.indd 19 24-05-17 16:46

eportage
Van de klas
naar de kas
20
Sebastiaan Lagendaal houdt
zich als hoofd facilitaire
zaken en veiligheid al meer
dan vier jaar bezig met
het energiegebruik van De
Nieuwe Kerk en Hermitage.
Daarvoor was hij coördinator
beheer en onderhoud bij de
twee monumenten. Eerder
werkte Lagendaal vier jaar
bij Carré als duty manager
en assistent bedrijfsleider.
Hij studeerde aardrijkskunde
en cultuurbeleid- en
management. Ook stond
Lagendaal voor de klas als
aardrijkskundeleraar in
Amsterdam.
ensoc magazine zomer 2017
Verduurzamen draait om
samenwerking en kennis,
maakt het project Tussen
Kunst en Kas duidelijk.
Sebastiaan Lagendaal leert
in de post-HBO-opleiding
Duurzame Energie van de
stichting PHOE meer over
waar de Hermitage nog
verder kan vergroenen.
Wilt u ook meer kennis van
duurzame kansen voor uw
bedrijf of beheeromgeving?
Meld u dan aan voor
de opleiding Duurzame
Energie. Deze opleiding
wordt ook aangeboden als
summercourse. Ga naar:
www.phoe.nl.
ensoc zomer'17-N.indd 20 24-05-17 16:46

ijksmonumenten hortus en hermitage wisselen warmte en koude uit
Investering veel groter
Zo gezegd was echter niet zo gedaan. Vooral
de financiering en de aanleg van de warmte- en
koude-uitwisseling bleek de nodige uitdagingen
met zich mee te brengen. “Met dit project werd
het financiële plaatje voor zowel de Hermitage als
de Hortus natuurlijk heel anders. In plaats van dat
de Hermitage drycoolers aanschafte van circa 2,5
ton en de Hortus een ton of twee zou steken in een
nieuw ketelhuisje en nieuwe cv-ketels, kwamen
er een warmtepomp bij, transportleidingen en
andere afgiftesystemen. Het sommetje werd
ineens 850.000 euro.”
Geen referentiekader
Lagendaal: “We hebben een paar keer gepraat
met de gemeente Amsterdam voor een eenmalig
subsidie. Zij wezen ons door naar het Duurzaamheidsfonds
van de gemeente. Het probleem met
dit project was alleen dat er geen voorbeelden
waren, geen jurisprudentie en geen referentiekader.
Daardoor durfde niemand het aan. Ook is de
terugverdientijd niet 5 jaar, maar 11. Dat is voor
ons mogelijk omdat deze gebouwen er al honderden
jaren staan en de functies van de Hermitage
en de Hortus niet zo snel veranderen. De Triodosbank
lachte ons echter uit, dit project zou een veel
te groot risico zijn en 11 jaar terugverdientijd was
voor hen veel te onzeker.”
Pilot als boegbeeld
Doorslaggevende factor in de financiering was
uiteindelijk minister Bussemaker, die ook bij toeval
bekend werd met het project. Hortus-directeur
Kuipers liet Tussen Kunst en Kas vallen bij de
Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, die net een pilot
aan het opstarten was om met 10 miljoen euro
rijksmonumenten te verduurzamen. “Zij vond dit
zo’n geweldig project dat ze het als boegbeeld van
de pilot wilde”, weet Lagendaal, waarna Bussemaker
een cheque van 595.000 euro kwam brengen,
meer dan de helft van de benodigde 850.000 euro.
“Gek genoeg kwam de overige financiering daarna
snel voor elkaar.”
Aanvullende financiering
De gemeente Amsterdam bood alsnog uit het
Duurzaamheidsfonds een lening van twee ton tegen
1,99 procent rente aan. Verder droeg de Turing
Foundation, een goede doelenfonds van de oprichter
van TomTom, bij aan het project, net als de
vereniging Vrienden van De Hortus. Ook technisch
dienstverlener Kuijpers, die de wko-installatie bij
de Hermitage aanlegde, sprong bij. De twee rijksmonumenten
hebben de kosten van de leningen,
in totaal 4 ton, gelijk verdeeld. “Die leningen lopen
over vijftien jaar en kunnen we weer dekken uit
energiebesparing.”
Gesloten beurs
Het is uiteindelijk de bedoeling dat de organisaties
met gesloten beurzen de warmte en koude
die ze leveren aan elkaar ‘factureren’. “Lever ik het
ene jaar meer warmte aan de Hortus, waardoor
daar minder gas gestookt hoeft te worden, dan
levert de Hortus het andere jaar ons meer koude,
wat mijn elektriciteitsrekening verlaagt. Het idee
achter deze samenwerking is immers een vriendendienst
met een gezamenlijk besparingsdoel,
zonder winstoogmerk.”
Gewroet in openbare ruimte
Het financiële plaatje van het project was eind
2015 rond, maar het heeft nog tot april vorig jaar
geduurd voordat het oude ketelhuis van de Hortus
tegen de grond ging en tot eind juni voordat het
boren begon. Het ‘gewroet in de openbare ruimte’
kostte uiteindelijk de meeste tijd, herinnert
Lagendaal zich, ‘en de obstakels die je tegenkomt
waarvan het eigenaarschap niet altijd helder is’.
Van het kastje naar de muur
Lagendaal legt dit laatste uit: “Het Stadsdeel
Centrum wilde graag een voorbeeldproject zien.
De Dienst Metro, een onderdeel van de gemeente,
maakte zich zorgen dat we onder een metrotunnel
door gingen boren. We moesten trouwens ook met
de GVB gaan praten, want van hen hadden we ook
toestemming nodig. De Dienst Metro gaat weliswaar
over de metrotunnels, maar de metro zelf is
van de GVB. De voormalige Dienst Infraverkeer en
Vervoer (DIVV) beheert de bruggen in Amsterdam,
de kades zijn weer van Waternet en het water
in de gracht is van het stadsdeel. Net als dat de
grond onder de gracht van het stadsdeel is tot een
bepaalde diepte, daaronder is het weer van de
www.ensoc.nl 21
ensoc zomer'17-N.indd 21 24-05-17 16:46

eportage
provincie.” Van het kastje naar de muur dus, maar
de culturele ondernemers kregen ook nieuwe
partners in het contact met de vele stakeholders.
“Waternet vond het een geweldig project en heeft
een faciliterende en onderzoekende rol gespeeld
bijvoorbeeld.”
Hobbels op de route
Tijdens een wandeling van de Hermitage naar de
Hortus Botanicus maakt Lagendaal duidelijk dat
niet alleen de gelaagdheid van de openbare ruimte
een uitdaging was voor het project, maar dat ook
de route van de leidingen zelf een aantal hobbels
kende. De leidingen tussen de rijksmonumenten
zijn gelegen onder de Nieuwe Herengracht, die
langs de Hermitage loopt. Aan die gracht zit ook
de zogeheten Vaz Diasbrug, een belangrijk punt in
Amsterdam voor de beroepsvaart. “De DIVV wilde
zeker weten dat door ons geboor de heipalen
onder de brug niet zouden verzakken. Door middel
van duurmetingen van Fugro is het tegendeel aangetoond.
Uiteindelijk is er dus gekozen voor een
gestuurde boring van 26,5 meter op zijn diepst,
die uitkwam in de tuin van de Hortus.”
Praktijkvoorbeeld
Waar Tussen Kunst en Kas te kampen had met
een gebrek aan voorbeelden, trekken andere
initiatieven die warmte en koude uitwisselen nu
juist lering uit het project, merkt Lagendaal. “Het
Rijksmuseum praat bijvoorbeeld met het Zuiderbad.
Net als bij de Hortus en de Hermitage is daar
sprake van een contraire energiebehoefte: een
zwembad moet permanent verwarmd worden en
een museum juist gekoeld. Zo zijn ook het Concertgebouw,
het Van Gogh-musem en het Stedelijk
Museum met elkaar in gesprek. Die musea hebben
overdag een bepaald klimaat nodig, de energiebehoefte
van het Concertgebouw is juist voornamelijk
’s avonds. Dat soort contraire energiebehoeften
zijn nodig om elkaar aan te vullen. Dat is niet
zo simpel.”
‘Dit is nog nooit gedaan’
Bij projecten als Tussen Kunst en Kas moet daarbij
in het achterhoofd gehouden worden dat het
nog onontgonnen gebied is met winst op lange
termijn, merkt Lagendaal, die als voorbeeld de
monitoring van de energie-uitwisseling noemt.
“De betrokken installateurs en adviseurs hameren
erop dat de key performance indicators binnen
één jaar gehaald moeten worden. Dan zeg ik,
jongens, dat hoeft helemaal niet. Dit is nog nooit
gedaan, het is een pilot, we kennen de installatie
niet. Terugverdienen doen we het wel en de
kostenbesparing is er al. Dan mag het best een
jaartje langer duren voordat alles optimaal draait.”
Winst vooral in bestaande bouw
Ondanks de uitdagingen denkt Lagendaal dat
er meer te halen valt uit samenwerking in de
bestaande bouw, of het nou energiebesparing
is of anderszins. “Mensen kijken te weinig
om zich heen. Iedere directeur die een groot
gebouw beheert zou moeten kijken wat hij kan
betekenen voor zijn buren. Bij nieuwbouw is
dat niet meer relevant, omdat die gebouwen
vaak klimaatneutraal worden neergezet. Maar in
bestaande bouw valt echt nog wat te winnen. Jouw
probleem kan weleens de oplossing zijn die de
buren nodig hebben, of andersom.”
Historische gebouwen ‘lastig’
Rijksmonumenten zoals de Hermitage en
de Hortus zijn ‘energetische drama’s’, grapt
Lagendaal: “Het zijn historische gebouwen waar
je bijvoorbeeld geen driedubbel HR-glas in mag
zetten. Dan ga je op onderzoek uit om te kijken
wat er wel mogelijk is. En hoewel dit project niet
de meest conventionele oplossing is, kan het
wel en helpt het ons allebei. Ik ben drie á vier
jaar bezig geweest om zonnecellen op het dak
te krijgen, een enorme operatie omdat het een
rijksmonument betreft. Deze zomer gaat dat
hoogstwaarschijnlijk lukken. Je moet dan eerst wel
investeren, soms duizenden euro’s, om te kijken of
het kan, maar dat verdien je uiteindelijk terug.
Het verduurzamen van een ingewikkeld gebouw is
hartstikke leuk als je kijkt naar wat er wél kan.”
22
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 22 24-05-17 16:46

stedin haakt aan
bij blockchain
Stedin gaat met
negen andere internationale
energiepartijen
blockchain onderzoeken en
uitproberen. De nieuwe stichting
Energy Web Foundation (EWF)
streeft ‘nieuwe businessmodellen
waar consumenten bij betrokken
worden, lagere transactiekosten
en een efficiënter gebruik van het
netwerk na’, zegt David Peters,
directeur strategie en innovatie
bij Stedin. Blockchaintechnologie
kan de kosten van energietransacties
verlagen en stelt huishoudens
of andere partijen die
duurzame energie opwekken in
staat om direct energie te leveren
en te kopen. Stedin werkt binnen
de EWF samen met onder andere
Royal Dutch Shell, Statoils ASA
en Engie.
fme: innovatie
sleutel tot
transitie
Brancheorganisatie
voor de technologische
industrie FME
vraagt de politiek
om de energietransitie
te versnellen door innovatie
meer aan te jagen. Daarvoor is
een aantrekkelijk investeringsen
vestigingsklimaat nodig.
Ook kan de overheid zelf ‘veel
innovatiegerichter inkopen en
stimuleren dat Nederland een
internationale proeftuin voor
export van innovaties in de energietransitie
wordt’,
zegt FME-voorzitter
Dezentjé Hamming
in toelichting op de
oproep van FME. De
brancheorganisatie heeft
met haar leden een Energievisie
opgesteld en deze aan informateur
Edith Schippers gestuurd.
cbs: indicatoren energie
in het rood
In de nieuwste Monitor
Duurzaam Nederland
stelt het Centraal
Bureau voor de
Statistiek (CBS) vast
dat Nederland er Europees
gezien niet goed
voor staat. De Nederlandse
economie verbruikt ‘relatief
veel energie’ terwijl het aandeel
hernieuwbare energie ‘naar
Europese maatstaven gering is’.
Ook is de dalende trend van
de energieinvoer uit de
Monitor van 2014 tot
stilstand gekomen.
Verder worden de
Nederlandse energiereserves
kleiner
terwijl de CO2-uitstoot
nog steeds op een hoog
niveau ligt, in vergelijking met
andere Europese landen, aldus
het CBS.
gasunie test warmtepompen
en groen gas
Bij ruim 100 woningen wil Gasunie
aantonen dat de combinatie
van een hybride warmtepomp
met groen gas huizen aardgasvrij
kan maken. Gasunie gaat dit
samen met woningcorporatie
Wierden en Borgen uittesten
onder de noemer ‘Groenversnelling’.
In de Groningse gemeenten
Winsum en De Marne worden
woningen voorzien van een
hybride warmtepomp met groen
gas. Gasunie-ceo Han Fennema
denkt dat ‘een logische
combinatie van hybride
warmtepompen en
groen gas’ de verduurzaming
van 7
miljoen bestaande
woningen sneller
dichterbij brengt.
‘zonder kapitaal toch
kunnen vergroenen’
Het moet mogelijk zijn om ook
zonder eigen kapitaal mee te
doen aan de energietransitie,
vinden wetenschappers Neelke
Doorn, Eefje Cuppen en Bram
Klievink van de TU Delft. In een
opiniestuk op FluxEnergie pleit
het drietal voor een uitbreiding
van subsidieregelingen als de
Stimuleringsregeling energieprestatie
huursector (STEP) om
dit mogelijk te maken. Zo kan
de overheid een breed gedragen
energietransitie creëren,
stellen de wetenschappers.
Nu profiteren vooral ‘grote en
kapitaalkrachtige partijen’ van
subsidieregelingen en kortingen
op belastingen als ze verduurzamen.
DUURZAME ENERGIE
www.ensoc.nl 23
ensoc zomer'17-N.indd 23 24-05-17 16:46

Duurzaam koelen
Duurzaam verwarmen
Duurzaam elektriciteit opwekken
24
ensoc magazine zomer 2017
F039.05.17.1470_Gasengineering.indd Alle pagina's
ensoc zomer'17-N.indd 24 24-05-17 16:46

Duurzaam
koelen
Duurzaa
verwarm
Bespaar energie,
CO 2 én kosten
met Gasengineering!
Koelen, verwarmen, elektriciteit opwekken en tegelijkertijd
energie en CO 2 besparen. Met de producten van
Bespaar
Gas engineering kan het!
energie, CO én kos
2
Bespaar energie, CO én k
Wij benutten primaire energiebronnen optimaal streven 2
zo naar een schonere en gezondere samenleving. Wij zetten
aardgas lokaal om in warmte en/of koude en bereiken
Koelen, daarmee verwarmen, een veel hoger elektriciteit rendement opwekken en lagere CO en 2 tegelijkertijd -uitstoot energie en
Wij dan Koelen,
benutten elektrische verwarmen,
primaire warmtepompen. energiebronnen
elektriciteit opwekken
optimaal
en
en streven
tegelijkertijd
zo naar
ene
een
om Wij besparen in benutten warmte energie, en/of primaire CO koude 2 én energiebronnen kosten bereiken voor onze daarmee optimaal klanten! een en veel streven hoger rend zo n
Wij om besparen in warmte energie, en/of COkoude 2 én kosten bereiken voor onze klanten! daarmee een veel hog
Wij besparen energie, CO 2 én kosten voor onze klanten!
Meer informatie over CO2- en 2 - energiebesparing? Of advies ov
Neemt Of advies over duurzame systemen op gas?
Neemt
Meer
u
informatie
u dan vrijblijvend
dan vrijblijvend
over
contact met ons op!
contact
CO 2 -
met
en energiebesparing?
ons op!
Of ad
Neemt u dan vrijblijvend contact met ons op!
Bel 0348 413 485
www.gasengineering.nl
www.ensoc.nl 25
19-05-17 09:05
ensoc zomer'17-N.indd 25 24-05-17 16:46

ROBOT HEEFT VOOR ELKE SITUATIE DE
ROBOT JUISTE HEEFT VERDELER VOOR EN ELKE NAREGELING.
SITUATIE DE
JUISTE VERDELER EN NAREGELING.
BIM
BIM
READY
READY
VRAAG DE PROJECTAFDELING VAN ROBOT NAAR DE
MOGELIJKHEDEN VRAAG PROJECTAFDELING VAN VERWARMEN VAN ROBOT EN/OF NAAR KOELEN!
DE
MOGELIJKHEDEN VAN VERWARMEN EN/OF KOELEN!
+31 (0)78 641 1619
Nieuwland Parc Parc 151 151 t +31 (0)78 641 1619
CONTACT:
NL, NL, 3351 LJ +31 (0)78 641 3636
Nieuwland 3351 LJ Parc Papendrecht 151 f t +31 (0)78 641 3636 1619
CONTACT:
NL, 3351 LJ Papendrecht f +31 (0)78 641 3636
www.robotclimate.com
info@robotclimate.com
www.robotclimate.com
info@robotclimate.com
26
ensoc magazine zomer 2017
F022.05.17.1473_RobotVloerverwarming.indd 1 19-05-17 09:04
ensoc zomer'17-N.indd 26 24-05-17 16:46

kwart corporaties
acht besparing
niet haalbaar
Woningcorporaties
hebben in het
Convenant
Energiebesparing
Huursector afgesproken
om hun woningen in 2020
gemiddeld van een energielabel
B te voorzien. Bijna een kwart
van de corporaties stelt in de
Corporatie Survey van Aedes
echter niet de investeringen
te hebben opgenomen die
hiervoor nodig zijn, of niet
de ambitie te hebben voor de
energiebesparing. Ondertussen
heeft de eerste corporatie, Oost-
Flevoland Woondiensten (OFW),
de doelstelling van het label
gehaald: OFW heeft 34 procent
energie bespaard ten opzichte
van 2008.
‘tuinbouw
bespaart
1 miljoen kuub
gas extra’
De glastuinbouw heeft
zijn klimaatdoel voor
2020 al behaald volgens
de Universiteit van Wageningen
en daarom denkt LTO dat de
sector jaarlijks 1 miljard kubieke
meter gas extra kan besparen.
Houdt de sector dit val, dan kan
de Nederlandse glastuinbouw
eerder dan 2050 klimaatneutraal
zijn, aldus brancheorganisatie
Groenten en Fruit. LTO heeft de
doelstelling met Milieudefensie
en de Natuur & Milieufederatie
Groningen
en Zuid-Holland
afgesproken. LTO
roept de overheid op
om tuinders te helpen
bij het realiseren van
warmtenetten en geothermische
bronnen.
meerderheid
bedrijven geen
audit
Het gros van Nederlandse
bedrijven dat
audit-plichtig is, heeft dit
onderzoek vooralsnog niet uitgevoerd.
Dat stelt de Rijksdienst
voor Ondernemend Nederland
(RVO) vast. Minister van Econonomische
Zaken Henk Kamp
heeft in een brief aan de Tweede
Kamer gesteld dat de uitvoering
van de audits geëvalueerd
gaat worden. Op basis
van die uitkomsten
komt het kabinet met
wel of geen voorstellen
om de uitvoering
van de auditverplichting
te
verbeteren. Het
kabinet gaat hier bij
de Europese Commissie
in ieder geval
voor pleiten.
slimme ramen kunnen
tot 12 procent besparen
Ramen die met een druk op de
knop zon zowel kunnen weren als
doorlaten is wat TU/e-promovendus
Hitesh Khandelwal heeft
bedacht om energie te besparen.
Nieuw aan deze zonwerende ramen
is dat deze te besturen zijn,
mogelijk met een aan-en-uitknop
maar ook met temperatuursensoren,
schrijft Engineersonline.
De vinding van Khandelwal
zou het energieverbruik
voor koeling
en verwarming van
gebouwen tot 12 procent
kunnen terugdringen.
Khandelwal
promoveerde op 11 mei
op zijn proefschrift Infared
Regulating Smart Windows.
subsidie besparing
eigen huis is op
Willen huiseigenaren subsidie
aanvragen voor isolatie, dan
moeten ze nog even wachten.
Tot 26 april zijn er genoeg
aanvragen binnengekomen
om het budget dat voor deze
subsidie staat uit te geven.
Daarmee is ook het laatste
beschikbare budget voor
huiseigenaren en –
bewoners op. Het totale
subsidiebedrag dat
nu besproken is,
telt ruim 44 miljoen
euro. RVO zegt meer
aanvragen te hebben
ontvangen dan er aan
budget is gepubliceerd.
Mogelijk vallen daardoor nog
subsidieaanvragen af bij de
behandeling.
ENERGIEBESPARING
www.ensoc.nl 27
7 09:04
ensoc zomer'17-N.indd 27 24-05-17 16:46

Nieuwe ProRail
verkeersleidingspost
in Utrecht
28
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 28 24-05-17 16:46

Beeld: de Jong Gortemaker Algra,
architecten en ingenieurs, www.djga.nl
www.ensoc.nl 29
ensoc zomer'17-N.indd 29 24-05-17 16:46

30
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 30 24-05-17 16:46

www.ensoc.nl 31
ensoc zomer'17-N.indd 31 24-05-17 16:46

De plaatsing van de Mijnwaterinstallatie
langs het spoor
In 2014 werd het buffervat van het
Maankwartier geplaatst.
(foto: Nose for Photography)
32
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 32 24-05-17 16:46

europa’s eerste geothermische smart grid ligt in zuidoost-limburg
Mijnwater verwarmt
en koelt gebouwen
In Zuidoost-Limburg liggen honderden
kilometers aan mijngangen onder
het aardoppervlak, die inmiddels met
grondwater gevuld zijn. Dat water haalt
het bedrijf Mijnwater naar boven, om
gebouwen in Heerlen te verwarmen en
te koelen. Het mijnwaternet is Europa’s
eerste geothermische smart grid.
Tekst: Tim van Dorsten
Het was een fraai staaltje omdenken, zo’n vijftien
jaar geleden. Namens de gemeente Heerlen bracht
toenmalig energiecoördinator Elianne Demollin
destijds de risico’s van de met water gevulde
mijngangen in kaart. Als de hoeveelheid water in
die gangen stijgt, kan de grond in de toekomst namelijk
omhoog komen en woningen beschadigen.
“Tot ze tijdens het strijken ineens op een andere
manier naar dit water keek: ‘We kunnen dit ook
gebruiken om gebouwen duurzaam te verwarmen
en te koelen’”, vertelt projectmanager René Verhoeven
van Mijnwater.
Ondergrondse seizoenbuffer
In eerste instantie gold het water in de volgelopen
mijngangen als warmte- en koudebron, maar
inmiddels dient het als ondergrondse seizoensbuffer.
In de zomer om het overschot aan warmte op
te slaan, in de winter voor het teveel aan koude.
En na de gebouwen van onder meer het Centraal
Bureau voor de Statistiek, het pensioenfonds
AGP en het complex Heerlerheide Centrum Gen
Coel heeft de gemeente Heerlen begin dit jaar
het nieuwbouwcomplex Maankwartier in Heerlen
hierop aangesloten: 110 appartementen, kantoren
en diverse winkels, waaronder een Jumbo-supermarkt.
In het totaal 50.000 m2 aan gebouwoppervlak.
8 miljoen m 3 mijnwater
Verhoeven beschouwt al het water uit de mijngangen
als een geothermische buffer. “De regio
Parkstad is ondergronds bijna volledig verbonden
door deze gangen: in het totaal gaat het om acht
miljoen m3 mijnwater in de voormalige mijngangen.
Als je dit ziet als een grote batterij, dan kun je
het vergelijken met 1,4 miljoen Tesla-auto’s onder
de grond.”
Het water komt uit de horizontale en verticale
mijngangen, die tussen 100 en 700 meter diep
liggen. Pompen brengen dit water omhoog. “Er
werden vijf bronnen geboord tussen 2004 en
2006, met de hulp van voormalige mijnwerkers”,
legt Verhoeven uit. “Zij kenden exact de situatie
ondergronds en gaven aanwijzingen en adviezen
met betrekking tot de beoogde locatie voor de boringen.
De vijf boringen zijn allen geslaagd, mede
door hun inbreng.”
In Noord-Heerlen liggen twee warmtebronnen van
700 meter diep, met water van 28 graden. Bovengrondse
warmtepompen in de gebouwen verhitten
dit water naar 40 graden. De twee koudebronnen
in Zuid-Heerlen zijn 250 meter diep en hebben
water van 16 graden.
Thermisch smart grid
In het begin werd de vijfde bron gebruikt voor het
injecteren van al het gebruikte warme en koude
mijnwater. Het mijnwaterreservoir gold hierbij
www.ensoc.nl 33
ensoc zomer'17-N.indd 33 24-05-17 16:46

‘dit systeem is algemeen toepasbaar:
de invulling kan per regio verschillen,
afhankelijk van de beschikbare bronnen’
puur als geothermische bron. “In de periode
2012/2013 hebben we het systeem getransformeerd
in een thermische smart grid, waarbij we
het ondergrondse mijnwater als een seizoensbuffer
voor verwarming en koeling gebruiken. Daarbij
wordt warm mijnwater tijdens het verwarmen in de
winter en voor- en najaar afgekoeld tot bruikbaar
koud mijnwater en tijdens het koelen in de zomer
en het voor- en najaar wordt het opgewarmd tot
warm mijnwater. Hierdoor raakt het mijnwater niet
meer uitgeput en kunnen veel meer gebouwen
hiervan gebruikmaken.”
Mijnwater als buffer
Het warme en koude water uit de mijngangen
gaat via het mijnwaterleidingnetwerk naar de
clusters, waarbij via ondergrondse uitwisselstations
warmte en koude wordt uitgewisseld met
het clusternetwerk. Hierop zijn alle gebouwen
aangesloten. Via deze netwerken zijn de installaties
van alle gebouwen met elkaar verbonden. “We
hebben dit smart grid zo ingesteld dat bedrijven
van elkaars warmte en koude reststroom kunnen
profiteren. Zo verwarmt de overtollige restwarmte
van het datacenter van APG onder andere de
multifunctionele accommodatie ‘A gene Bek’, die
bestaat uit een sporthal met speelvelden, een
ontmoetingsruimte en vergader- en activiteitenlokalen.
Als dat systeem tekort schiet, dan hebben
we het mijnwater als buffer.”
Inmiddels zijn negen gebouwcomplexen op dit
thermische smart grid aangesloten. “Met mijnwater
verwarmen en koelen we nu 175.000 m2 aan
gebouwen. Als we heel Heerlen op mijnwater aansluiten,
moeten we groeien naar 4 miljoen m2.”
Uiteindelijk is het doel om heel Parkstad Limburg
te bedienen. “We werken aan een zelflerende
intelligente controller om ons vraaggestuurde
systeem nog slimmer te maken. Op basis van
weersvoorspellingen en de klantvraag wordt dan
de warmte en de koude op de meest efficiënte
wijze geproduceerd, gebufferd en geleverd.” Daarnaast
worden alle mijnwaterbronnen uiteindelijk
bidirectioneel: water moet er zowel uitgehaald als
in terug geïnjecteerd kunnen worden.
Internationaal proefproject
Dit systeem geldt als eerste geothermische smart
grid in Europa. Ook andere landen hebben interesse
in deze Zuid-Limburgse aanpak. “We hebben
dit verhaal verteld in onder meer Schotland, Wales
en Nordrhein-Westfalen”, laat Verhoeven weten.
Daarnaast is Mijnwater partner in het Europese
project STORM: Self-organizing Thermal Operational
Resource Management. “Met vier andere
Europese bedrijven ontwikkelen we een uitgebreid
besturingssysteem voor een innovatief, intelligent
netwerk dat breed inzetbaar is op meerdere energiesystemen.
Heerlen geldt hierbij als demosite.”
Parkstad energieneutraal in 2040
Deze duurzame energievoorziening helpt deze
regio om haar doel te bereiken: energieneutraal in
2040. Dit doel is in het Parkstad Limburg Energietransitie
Ambitiedocument is vastgelegd. “Net als
andere regio’s zoeken ook wij naar manieren om
dit in te vullen. In ons geval maken we gebruik
van mijnwater. Het deel in Heerlen hebben we
geactiveerd”, zegt Verhoeven. Het streven is om
in 2018 in het totaal 800.000 m2 vloeroppervlakte
van mijnwater te worden voorzien. Hiermee kan
een reductie van 65 procent CO2-uitstoot bij deze
aansluitingen bereikt worden.
Desondanks beschouwt projectmanager Verhoeven
het mijnwater niet als het belangrijkste
onderdeel van het systeem. “Het geothermische
smart grid staat centraal: het systeem is algemeen
toepasbaar, de invulling kan per regio verschillen,
afhankelijk van de beschikbare bronnen.”
Verantwoording: dit artikel is eerder gepubliceerd in
Duurzaam Gebouwd Magazine. De auteur heeft ingestemd met
doorpublicatie in Ensoc Magazine.
34
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 34 24-05-17 16:46

europa’s eerste geothermische smart grid ligt in zuidoost-limburg
Gebouwen in Heerlen met een
aansluiting: MAB Bekkerveld,
Maankwartier en Rabobank
www.ensoc.nl 35
ensoc zomer'17-N.indd 35 24-05-17 16:46

Bescherming kleinverbruikers
Iman Brinkman
is advocaat bij Pels Rijcken
& Droogleever Fortuijn.
Warmtewet
en koudelevering
Hoewel de Warmtewet koude niet
reguleert, kan de wet wel gevolgen
hebben op de koudelevering uit
een warmte-koude-opslag via
een bronnet. Een voorstel om de
Warmtewet te herzien kan hiervoor
ruimte bieden.
Tekst: Iman Brinkman
Een hoofddoel van de Warmtewet is de
kleinverbruikers te beschermen tegen
onredelijke tarieven en voorwaarden voor
warmtelevering. De gedachte is dat verbruikers
met een aansluiting van maximaal 100 kilowatt
op een warmtenet niet zijn opgewassen
tegen een groot warmteleveringsbedrijf. Deze
groep kleinverbruikers omvat huishoudens
en kleinzakelijke afnemers. Warmte is een
eerste levensbehoefte. Voor de voorziening in
die levensbehoefte is de kleinverbruiker
afhankelijk van de leverancier die doorgaans
immers beschikt over het warmtenet
waarop de kleinverbruiker is aangesloten.
De leverancier heeft dus een machtspositie.
Volgens de wetgever hebben grootverbruikers
minder te duchten van de machtspositie van
de warmteleverancier. De Warmtewet strekt zich
daarom niet uit tot grootverbruik.
Om een goed evenwicht tussen kleinverbruiker
en leverancier te bereiken, schrijft de
Warmtewet onder meer voor dat de tarieven
voor warmtelevering aan kleinverbruikers niet
hoger mogen zijn dan een maximumtarief.
Ook reguleert de Warmtewet de eenmalige
aansluitbijdrage, evenals de vergoedingen voor de
terbeschikkingstelling van een warmtewisselaar
respectievelijk de meting van warmteverbruik.
Wat is warmte?
De Warmtewet reguleert dus de levering van
warmte aan kleinverbruikers. Maar wat verstaat
de wetgever dan onder warmte? Oorspronkelijk is
de Warmtewet geënt op stadverwarming. Warmtebedrijven
leveren stadsverwarming via netten aan
grotere groepen verbruikers. Stadswarmte is doorgaans
hoogthermische warmte. Dat wil zeggen dat
de warmte, die de verbruiker aan het net onttrekt,
zonder verdere ‘bewerking’ geschikt is voor ruimteverwarming
en de verwarming van tapwater.
Aanvankelijk was de aanvoertemperatuur in stadverwarmingsnetten
circa 90o Celsius of zelfs hoger,
maar tegenwoordig is de aanvoertemperatuur
vaak een stuk lager.
36
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 36 24-05-17 16:46

De warmtevoorziening diversificeert echter
naarmate de energietransitie voortschrijdt.
Warmtelevering kan een aantrekkelijk –
en duurzaam – alternatief vormen voor
een conventionele energievoorziening,
zoals door middel van aardgas. Een
populaire warmtevoorzieningstechniek is
warmtekoudeopslag (WKO). In een WKO
wordt omgevingswarmte opgeslagen. Die
opslag heeft een relatief lage temperatuur van
bijvoorbeeld 12 of 14o Celsius. De verbruiker
onttrekt omgevingswarmte aan de opslag en
transformeert die via een warmtepomp naar
een hogere temperatuur, zodat die geschikt
is voor ruimteverwarming of de verwarming
van tapwater, of gebruikt de afgenomen
omgevingswarmte voor koeling op een warme
dag.
Valt warmtelevering via een WKO nu ook onder
de Warmtewet? De definitie van ‘warmte’ in
de Warmtewet laat op zijn minst ruimte voor
discussie over het antwoord op die vraag. Volgens
de hoogste rechter, het College van Beroep voor
het bedrijfsleven (CBb), valt warmte uit een
WKO ook onder de Warmtewet. Die heeft dit
oordeel geveld in een zaak tussen bewoners van
een wijk in Naaldwijk en hun warmteleverancier
Vestia. Vestia voedt met een WKO een ‘bronnet’
waarop de huizen van de betrokken bewoners
zijn aangesloten. De bewoners stelden dat de
warmte die zij via dit bronnet afnemen ook onder
de Warmtewet valt en dat zij als kleinverbruikers
daarom bescherming kunnen ontlenen aan die
wet. Het CBb oordeelde dat ook warmte van een
lage temperatuur, zoals afkomstig uit Vestia’s
bronnet, onder de Warmtewet valt en dat het
bereik van de Warmtewet niet gelimiteerd is tot
een minimumtemperatuur.
Is koude ook gereguleerd?
Bij de Autoriteit Consument en Markt (ACM)
lag vervolgens de vraag voor of de prijs die Vestia
de bewoners rekent voor warmtelevering niet
uitkomt boven de maximumprijs. De Warmtewet
onderscheidt een gebruiksafhankelijk en een
gebruiksonafhankelijk maximumtarief. Vestia’s
gebruiksonafhankelijke tarief bleek hoger
dan het maximum. Vestia rekent echter geen
gebruiksafhankelijk tarief. Daarbij stelde Vestia
dat zij via het bronnet bronenergie levert die de
afnemers zowel voor verwarming als koeling
gebruiken en dat bovendien bij de verbruikers
geen meters geplaatst zijn om het verbruik te
meten.
Daarop heeft de ACM vastgesteld dat ongeveer
een derde deel van de afgenomen bronenergie
aangewend wordt voor koeling. Koeling valt
niet onder de maximumprijsregulering van de
Warmtewet. Voor het deel van de bronenergie
dat Vestia ten behoeve van warmtevoorziening
levert, rekent Vestia volgens de ACM niet meer
dan de maximumprijs. Het deel van Vestia’s
gebruiksonafhankelijke tarief dat boven de
gebruiksonafhankelijke component van de
maximumprijs uitstijgt, bedraagt volgens de
ACM minder dan het bedrag dat de bewoners
aan gebruiksafhankelijke vergoeding zouden
betalen bij afrekening op grond van een
combinatie van een gebruiksonafhankelijk
en een gebruiksafhankelijk tarief onder de
maximumprijs. Wel verplicht de ACM Vestia
de bewoners via een jaarlijkse nota inzicht te
verschaffen in de afgenomen hoeveelheid warmte,
ook al heeft de leverancier bij de aansluitingen van
de bewoners geen meters geplaatst.
Nieuw kabinet
Kortom, hoewel de Warmtewet koude niet
reguleert, kan zij wel invloed hebben op de
koudelevering door middel van een bronnet. De
Warmtewet moet evenwel ruimte bieden voor de
diversificatie van warmtevoorziening. Een
conceptwetsvoorstel tot herziening van de
Warmtewet biedt dan ook ruimte om afwijkende
tariefregulering vast te stellen voor specifieke
warmtesystemen, bijvoorbeeld systemen die
warmte- en koudelevering combineren. We zullen
nog even moeten afwachten of het nieuwe kabinet
de Warmtewet wil herzien om de diversificatie van
de warmtevoorziening ruimte te bieden.
www.ensoc.nl 37
ensoc zomer'17-N.indd 37 24-05-17 16:46

Verlaag uw energiekosten in 4 stappen
Bent u verantwoordelijk voor energiemanagement? Heeft uw organisatie
veel energie-aansluitingen of levert/produceert u juist energie?
De Smart Energy Software van I-Real draagt bij aan het verlagen van
uw energiekosten in 4 stappen:
OVERZICHT
Gemiddelde besparing 5%
Met de Smart Energy Software krijgt u overzicht door het
automatisch koppelen van uiteenlopende systemen aan de
software.
CONTROLE
Gemiddelde besparing 8%
De Smart Energy Software controleert automatisch facturen op
basis van werkelijke energiestromen en gemaakte afspraken.
INZICHT
Gemiddelde besparing 20%
De Smart Energy Software geeft u realtime inzicht in uw
energieverbruik. Zo kunt u extra kosten besparen door bijvoorbeeld
het traceren van uw pieken en dalen in verbruik.
STUREN
Gemiddelde besparing 25%
De Smart Energy Software gaat echter nog verder. De software
kan automatisch apparatuur in­ of uitschakelen op basis van
vooraf gestelde parameters.
Stationsweg 30, 7061 CT Terborg
T 0314 366 600
E info@i­real.nl
I www.i­real.nl
Doe de energycheck op
www.i-real.nl/energycheck
FedECgids 2015 | 1
38
ensoc magazine zomer 2017
F044.05.17.1485_I-real.indd 1 19-05-17 09:07
ensoc zomer'17-N.indd 38 24-05-17 16:47

Benut
warmte uit
koude
Jan Grift is senior adviseur energie voor
industrie en utiliteit bij energieadviesbureau
Energy Matters in Driebergen. Hij is erkend
als ervaren energieadviseur door de
Federatie van Energieconsultants (FedEC),
beroepsvereniging van energieadviseurs.
De condensorwarmte van
industriële koelsystemen
verdwijnt vaak als sneeuw
voor de zon, terwijl er genoeg
mogelijkheden zijn om deze
warmte nuttig in te zetten. Met
name bedrijven die groene
stroom inkopen kunnen zo
een flinke stap maken richting
verduurzaming.
De warmte zal eerst opgepept
moeten worden naar een
bruikbaar temperatuurniveau
met een elektrisch aangedreven
warmtepomp. Dat is technisch
gezien nauwelijks een probleem.
Uitdagingen zijn eerder
te verwachten in de installatiebranche
en in de financiering.
Alleen al in de voedingsmiddelen-industrie
komt circa 24 PJ
aan condensorwarmte vrij. Na
temperatuurverhoging met een
COP van 5 levert dit 30 PJ aan
nuttige warmte op. Dit tegenover
een warmtevraag in deze
sector van 60 PJ/jaar waarvan
een groot deel onder de 100 °C.
Er is dus voldoende potentieel.
Mogelijkheden
Technisch gezien zijn er verschillende
mogelijkheden om condensorwarmte
in temperatuur
te verhogen. Wanneer er maar
weinig warmte nodig is kan volstaan
worden met de plaatsing
van een extra warmtewisselaar
om het persgas te koelen.
Hiermee kan vrij eenvoudig
water worden voorverwarmd tot
50 à 60 °C. Als het koudemiddel
geschikt is kan ook een tweede
compressor met een hogere
leveringsdruk parallel of (na tussenkoeling
van het koudemiddel)
in serie worden geplaatst.
Daarmee kan je bijvoorbeeld
warmte van de koelmachine via
een warmtewisselaar onttrekken.
Hiermee kunnen temperaturen
van 80 à 90 °C worden
bereikt. Technisch gezien allemaal
mogelijk. Voor de principeschema’s
en projectvoorbeelden
verwijzen wij naar de website
www.warmteuitkoude.nl.
Scheiding in werelden
In de installatiebranche is een
onzichtbare scheidingswand
tussen koeltechniek en
warmtetechniek geconstateerd.
Deze werelden communiceren
nauwelijks met elkaar.
Koeltechnische engineers
hebben doorgaans weinig zicht
op de kansen die er liggen
op warmtegebied. Ook zijn
er weinig meetgegevens van
de warmtevraag voor handen
om de warmtepomp goed in
te passen. Meten is weten.
Warmtetechnici hebben weinig
belangstelling voor koelinstallaties.
Ook zijn er weinig
adviseurs die in beide werelden
kunnen opereren. Door deze
scheiding in werelden komen
er nauwelijks projecten van de
grond.
Financiering
Een bijkomend probleem is
de financiering van projecten.
Investeringsvoorstellen binnen
bedrijven worden gerangschikt
naar belang en interne
rentevoet. Het volgen van de
markt is van levensbelang.
Projecten die te maken hebben
met productontwikkeling,
kwaliteitsverhoging en/of
capaciteitsverhoging krijgen
voorrang. Dan volgt een
staart aan kostenbesparende
projecten waar energieprojecten
onder vallen. Deze
vallen al snel af door de lage
rentabiliteit ten opzichte van
andere projecten en blijven
liggen. Slechts weinig bedrijven
voelen zich genoodzaakt om
energiebesparingsprojecten met
een interne rentevoet van 15%
of hoger in uitvoering te nemen
zoals de Wet Milieubeheer wel
vereist. Hier ligt een kans voor
zogenaamde Energy Service
Companies (Esco’s) die graag
bereid zijn deze projecten aan
te bieden, ook bij een lagere
rentabiliteit.
Samenvattend kan gesteld
worden dat de lichte industrie
door zowel onbekendheid bij de
betrokkenen als door de interne
financiële spelregels kansen
onbenut laat om de
productiekosten te verlagen en
een bijdrage te leveren aan
verduurzaming.
www.ensoc.nl 39
7 09:07
ensoc zomer'17-N.indd 39 24-05-17 16:47

Automatisch
inkopen
openergieprijs
VanAchtKoel-&Vriesopslagzetsoftwareinom
automatischtesturenopdeenergie-onbalans.Hetbedrijf
kanhiermeeflinkbesparenopenergiekostenende
duurzaamheidvandebedrijfsvoeringaanzienlijkverhogen.
OPTIMALISEREN
VRAAGENAANBOD
Bouke Siebenga, directeur van
I-Real uit Terborg, vertelt hoe
het werkt: “Wanneer er meer
stroom opgewekt wordt dan
verbruikt, of minder stroom
opgewekt dan afgenomen,
ontstaat er onbalans op het
energienet. Dit is van grote
invloed op de energieprijzen
en op de APX, de beurs waar
op dagelijkse basis energie
verhandeld wordt. Wij
ontwikkelen een systeem dat
de balans tussen energievraag
en -aanbod optimaliseert. Zo
wordt het dus mogelijk om extra
energie in te kopen wanneer
er een energie-overschot is
en de onbalansprijs laag is.
Of juist minder te verbruiken
bij een hoge energieprijs. Het
systeem stelt de gebruiker in
staat om energie automatisch
te ‘verhandelen’, door meer of
minder stroom te gebruiken.”
ENERGIETEKORT
Wanneer de energievraag
intelligent gestuurd wordt
op onbalansprijzen, kan
het gebruik van duurzame
energie direct toenemen.
Dit kan bijvoorbeeld door
systemen automatisch hierop
in te laten spelen door op- of
juist af te schakelen. Juist
als er energieoverschot is
door zon en wind, wordt er
energie afgenomen. Bij een
energietekort, dus een grotere
behoefte aan grijze stroom,
schakelen we af. Daarom
richt dit project zich op de
industriële demand-response.
“Dit betekent het afstemmen
van industriële vraag naar
elektriciteit op het aanbod en
daar financieel voordeel uit
halen”, zegt Siebenga.
BUFFER
Dit is precies wat het systeem
doet bij het bedrijf Van Acht
Koel- & Vriesopslag. De
initiatiefnemer en eerste
gebruiker van het systeem biedt
een complete service op het
gebied van gekoelde opslag en
logistiek van food en nonfood.
In de ruim 50 koelcellen
worden producten met
verschillende bandbreedten in
temperatuureisen opgeslagen.
Siebenga: “Het systeem stelt
Van Acht in staat hun koel- en
vriesinstallaties automatisch op
te schakelen en extra te koelen,
wanneer de onbalans hoog is en
dus de energieprijs laag staat.
De buffercapaciteit van de koelen
vrieshuizen geeft Van Acht de
mogelijkheid om wat minder te
koelen als de energieprijs hoog
is”. Er wordt alleen geschakeld
indien het koelproces van de
producten het toelaat. Het
operationele proces van de klant
staat te allen tijde centraal.
40
ensoc magazine zomer2017
ensoc zomer'17-N.indd 40 24-05-17 16:47

koel- & vriesopslag gebruikt onbalans om energiekosten te besparen
ANALYSE
Onderdeel van de implementatie
van het systeem is het realtime
meten van de verbruiken van
de koel- vriesopslag. Om te
beoordelen hoe de data zich
verhoudt tot de APX, wordt
deze geanalyseerd. Dit maakt
de sturing op de onbalans
mogelijk. “Overigens wordt niet
alleen de koeling gemonitord.
Ook de dockingstations van
de vorkheftrucks worden
gemonitord. Dit biedt
de mogelijkheid om de
heftrucks op te laden op het
gunstigste moment”, zegt
Siebenga. Softwareleverancier
I-Real leverde voor het
project de Smart Energy
Software. Projectpartners
zijn onder andere Van
Acht Koel- & Vriesopslag
en de onafhankelijke
onderzoeksorganisatie TNO.
BUSINESSRULES
Diverse PLC’s (Programmable
Logic Controllers) verzorgen
de monitoring, waarin wordt
aangegeven wat de duur van
het op- of afschalen is. De PLC’s
geven ook realtime informatie
aan de beheerder over de status
van de koel en vrieshuizen.
Reeds bestaande PLC’s regelen
op hun beurt de temperatuur
binnen de koelcellen. Siebenga:
“Na het leggen van de koppeling
met de APX is het finetunen
van de ‘business rules’ op dit
moment belangrijk. Dit betekent
dat bepaald wordt wat het beste
moment is om te koelen, of dit
juist ‘on hold’ te zetten”.
BESPARINGEN
Volgens Siebenga levert het
toepassen van het Smart
Energie Systeem Van Acht
een aanzienlijke besparing
op de energiekosten op. “Dit
kan vermoedelijk oplopen tot
wel 20%. Maar ook in andere
toepassingen kan het Smart
Energy Systeem uitstekend
worden ingezet. Denk aan
soortgelijke locaties waar een
buffermogelijkheid is voor
koeling, of op plekken waar juist
het verwarmen en/of de opslag
van energie een belangrijk
proces is. Net als bij Van Acht
mag echter de kwaliteit van
de bedrijfsvoering nimmer in
gevaar komen.“
Electric-meter (foto: Real.nl)
www.ensoc.nl 41
ensoc zomer'17-N.indd 41 24-05-17 16:47

congres
42
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 42 24-05-17 16:47

ce delft: warmtetransitie is een kwestie van draaien aan drie knoppen
‘Oplossing voor warmte
verschilt per buurt’
Om Nederland te verwarmen zonder
aardgas zijn alternatieve warmtebronnen
nodig. Wat gas uiteindelijk gaat
vervangen, moet lokaal bepaald worden.
“De oplossing verschilt per buurt.”
Tekst: Joost Agterhoek
Van de ongeveer 7,5 miljoen gebouwen die
Nederland telt zal in 2050 nog 80 tot 90 procent
overeind staan. Om de warmtetransitie te maken
en in 2050 alle woningen van het gas af te
hebben, vormt deze bestaande bouw de grootste
uitdaging, weet senior onderzoeker Schepers van
CE Delft. Op het Ensoc-congres Warmte zonder
Gas, georganiseerd door F&B kennispartner in
energie en milieu, licht Schepers toe hoe CE Delft
tegen dit vraagstuk aankijkt. Aardgas is met 95
procent dominant in de warmtevoorziening van
gebouwd Nederland. Deze fossiele bron past niet
in de klimaatneutrale gebouwde omgeving die
Nederland nastreeft in lijn met het verdrag van
Parijs. “Groen gas uit duurzame biomassa is een
één-op-één-oplossing, maar is nog kostbaar om te
maken en veel minder beschikbaar dan aardgas”,
weet Schepers. “Dus moeten we een alternatief
zoeken.”
Trias Energetica
Volgens Schepers is het duidelijk dat voor de
warmtetransitie aan drie knoppen gedraaid
moet worden. “De eerste is in lijn met de Trias
Energetica: besparen. Alles wat je niet gebruikt,
hoef je niet op te wekken. Het gaat hier om
het dichten van kieren, betere gebouwschillen
en ook het veranderen van bewonersgedrag
zodat er meer wordt bespaard.” De tweede
knop, gebouwinstallatie, sluit hier op aan. De
derde knop gaat om de energiebehoefte die na
besparing overblijft: waar haal je die warmte
vandaan en welke infrastructuur is daarvoor
nodig? Belangrijk is dat aan alle drie de knoppen
tegelijk gedraaid wordt, benadrukt Schepers:
“Geen van deze elementen is onafhankelijk van de
andere.”
Gasvraag gehalveerd
Aan knop één en twee is al flink gedraaid in
afgelopen dertig jaar, laat Schepers tijdens
het congres zien. Waar het gasverbruik in 1980
gemiddeld 3.000 m3 per woning in het jaar
bedroeg, ligt dat nu onder de 1.500 m3. Dat
betekent een halvering van de gasvraag. Dit komt
vooral doordat woningen energiezuiniger zijn
geworden, dankzij de HR-ketel en meer isolatie
bij nieuwbouw. Waarom dan niet de komende
dertig jaar vol inzetten op besparen, zo luidt een
vraag uit het publiek. Daar zit een grens aan,
vertelt Schepers. Hij wijst naar de vraag naar
warmtapwater. “Mensen zijn niet minder gaan
douchen. De lastige vraag is hoe we die behoefte
invullen in een toekomst zonder aardgas.”
Niet één antwoord
Op het vraagstuk van duurzame
warmtevoorziening is niet één antwoord te
vinden. Technieken en bronnen als geothermie,
zonnepanelen, restwarmtenetten en biomassa
hebben elk hun voorkeurslocatie, legt Schepers
uit: “Pelletkachels op vaste biomassa zijn best
interessant als individuele oplossing. Maar je
kan je afvragen hoe duurzaam het is als heel
www.ensoc.nl 43
ensoc zomer'17-N.indd 43 24-05-17 16:47

congres
NVDE-directeur Olof van der Gaag:
‘De energietransitie komt niet
vanzelf’ (foto Natuur en Milieu)
Het Ensoc-congres ‘Warmte zonder
gas’ op 18 april in de Hermitage
(foto Elmer van Krimpen)
Amsterdam een eigen pelletkachel heeft, gezien
het transport en de opslag die nodig is voor de
pellets en de fijnstof die zoveel kachels zouden
uitstoten. Geothermie wordt veel potentieel
toegewezen en kan zeker passen in een
dichtbebouwde omgeving, als de ondergrond
er geschikt voor is. Tegelijkertijd vraagt het wel
proefboringen en andere dure voorinvesteringen
die je moet terugverdienen.”
Stadofplatteland
Welke oplossing waar werkt, verschilt per
type omgeving en soort buurt, zegt Schepers.
“Individuele oplossingen zijn economisch
interessant in een minder bebouwde landelijke
omgeving, collectieve opties zijn rendabeler in
de stad.” Overigens moet in de warmtetransitie
de koudevraag niet vergeten worden volgens
Schepers. “Door goed te isoleren maar niet
te letten op ventilatie ontstaat een ongezond
binnenklimaat. Daar moet integraal over
nagedacht worden.”
Lokaalbeleid
Net als de lokale kwestie van vraag en aanbod,
heeft het beleid rond de warmtetransitie geen
top-downbenadering, vertelt Schepers. “In Europa
bestaan richtlijnen als de Energy Performance of
Buildings Directive (EPBD), de Energy Efficiency
Directive (EED) en de Renewable Energy
Directive (RED). Op Rijksniveau wordt binnen de
Energieagenda 2016 gewerkt aan de transitie. Ook
zijn er op nationaal niveau nog de Warmtetafel
en het Nationaal Expertisecentrum Warmte.”
Schepers wil maar zeggen: Nederland is druk bezig
met de warmtetransitie. Niet alleen het Rijk, maar
ook warmteleveranciers en netbeheerders zijn
hierbij betrokken.
Gasvrijewijken
Gemeenten zitten tegelijkertijd ook niet stil.
Schepers verwijst naar de Green Deal voor gasvrije
wijken, die dertig gemeentes afgelopen maand
maart ondertekenden. Hij hoopt dat in een van
deze wijken snel de schop de grond in gaat, als
‘eerste stap voor de komende 33 jaar’. “Duidelijk is
dat we niet meer kunnen wachten. Ruim 7,5
miljoen woningen in 2050 van het gas af betekent
220.000 woningen per jaar.” In elk van die
woningen wonen mensen met hun eigen
voorkeuren en meningen. Die moeten allemaal
mee in een transitie van huizen verbouwen en
infrastructuur aanleggen. “Dat moet 33 jaar lang
gebeuren, om uiteindelijk over te stappen op
warmte zonder gas.”
44
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 44 24-05-17 16:47

ce delft: warmtetransitie is een kwestie van draaien aan drie knoppen
‘Sneller van gas af met klimaatwet en meer belasting’
Af van het vergunningenmoeras, duidelijkheid op de lange termijn met een
klimaatwet en meer belasting op aardgas. Daarvoor pleit Olof van der Gaag
van de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE). Op het Ensoc-congres
Warmte zonder Gas sprak Van der Gaag over de energietransitie. Hij ziet
dat de focus ligt op de verduurzaming bij nieuwe woningen (zoals de 54.000
die er vorig jaar bijkwamen in Nederland), terwijl het vooral gaat om de 7,6
miljoen bestaande woningen. Het moet volgens Van der Gaag ouderwets worden
dat een huis energie vraagt en niet opwekt. “We hopen dat warmtepompen,
biomassaketels en pelletkachels net zo populair worden als zonnepanelen.
Als dat lukt kan dat mensen helpen om de overstap te maken.”
Transitie komt niet vanzelf
Overstappen van gas naar warmtealternatieven moet liever gisteren dan
vandaag, zeker gezien de doelstelling om Nederland aardgasvrij te maken
in 2050.Daar is immers een ‘ongekende versnelling’ voor nodig, weet Van
der Gaag, die Nul Op de Meter(NOM)-woningen als voorbeeld noemt. “Vorig
jaar zijn er 700 NOM-woningen bijgekomen. Om het doel van 2050 te halen,
zouden dat er 240.000 per jaar moeten worden.” NVDE gaat nog verder:
2035 moet het aardgasvrije richtjaar worden. Dat betekent jaarlijks 450.000
NOM-woningen erbij, aldus Van der Gaag. “Klassiek maatwerk kunnen we
dan niet leveren, deur voor deur. Tegelijkertijd is energiebesparing niet af te
dwingen. De transitie komt ook niet vanzelf: huizen zijn warm, de verwarming
doet het altijd.”
Duidelijkheid op lange termijn
Wat de NVDE meeneemt van het succes van wind op zee voor duurzame
warmte is duidelijkheid op de lange termijn. Dat is volgens Van der Gaag
vast te leggen in een milieuwet met CO2-targets en energiebesparingsdoelen.
“De politiek kan de doelstellingen vastleggen, de maatschappij kan
meedenken over hoe die doelen te bereiken zijn.” De exploitatie van duurzame
warmte kan verder geholpen worden door het principe ‘vergunning
zoekt traject’, denkt de NVDE-directeur. “Gemeenten en provincies kunnen
zorgen dat een vergunning al klaar ligt. Dan hoeft er alleen nog een project
ingediend te worden. Die logica omdraaien maak je ondernemers heel blij
mee.”
Vrijblijvenheid voorbij
De NVDE pleit verder voor subsidie voor hernieuwbare energie gepaard
aan zwaardere belasting van aardgas. “Als alle andere warmtealternatieven
concurrerend worden tegenover aardgas wordt het interessant. Met de extra
inkomsten van die taxering is de inkomstenbelasting weer te verlagen, wat
het bedrijfsleven verder helpt.” Een belastingverhoging van 5 cent op aardgas
gaat ook voorbij aan vrijblijvendheid in de warmtetransitie, reageert Van
der Gaag op vragen tijdens het congres. “Dat is een ingrijpende verandering
in de business case van bedrijven. De afspraak van aardgasvrije wijken is
ook niet vrijblijvend bedoeld.”
www.ensoc.nl 45
ensoc zomer'17-N.indd 45 24-05-17 16:47

Bel of mail voor het maken
van een kosteloze scan:
info@wattguard.nl – T 06-38702739
No-brainer!
Je hebt no-brainers en no-brainers
Internationaal succesvol, nieuw in Nederland
De energiebespaarder op verlichtingsgebied in bestaande bouw: Wattguard!
Want
40% elektriciteitsgebruiksreductie
Eenvoudige installatie (bestaand blijft zitten)
Onderhoudsarm
Voor in
Magazijnen en logistieke centra
Fabriekshallen
Retail (winkels en winkelcentra)
Parkeergarages
Openbaar vervoer (spoorwegen, stations, terminals)
Openbare ruimte
Market segments
(sportcentra, scholen, zorgcentra, bibliotheken)
Warehouses
With high ceilings, and work going on around the clock, T8
fluorescents with Wattguard is the perfect solution for every
Warehouse.
Retail
If maximized sales, customer satisfaction and energy savings are
your goals, T8 fluorescents with Wattguard will be the means.
Manufacturing facilities
Large production facilities will get maximum lighting output from
T8 fluorescents combined with Wattguard.
Sport facilities
T8 fluorescents + Wattguard make outstanding sport performances
possible while also being both practical and energy efficient.
46
ensoc magazine zomer 2017
F108.05.17.1472_WattGuard.indd 1 19-05-17 09:08
ensoc zomer'17-N.indd 46 24-05-17 16:47

Logistiek centrum bespaart 28.000
euro met Wattguards
ck, T8
every
Zo’n 28.000 euro minder energiekosten
is wat de plaatsing
van twee Wattguards een
logistiek centrum opleverde.
Het bedrijf dat de elektrische
converters voor tl-verlichting
ontwikkelde is nu ook actief in
Nederland.
Het is een van de praktijkvoorbeelden
van Wattguard: een
logistiek centrum waar 1.900
T8-(een type tl-verlichting dat
voorzien is van een starter, red.)
buizen van 56 watt hangen, die
17 uur per dag en zes dagen
in de week branden. Met een
integrale kilowattuurprijs van
10 cent kwamen de kosten
voor verlichting op jaarbasis
uit op zo’n 70.000 euro. Nadat
twee Wattguards-converters
geplaatst waren, wist het
centrum 28.000 euro per jaar te
besparen. Dat komt maandelijks
uit op netto 1.400 euro minder
op de energierekening. De
Wattguard-converters worden
nabij de schakelkast gekoppeld
aan alle relevante lichtgroepen
en zijn in enkele uren geplaatst.
Nils Svendenius, hoogleraar
lichttechnologie van de Zweedse
technische universiteit Jönköping
, was in eerste instantie
‘erg sceptisch’ over de voorspelde
energiebesparing van de
convertoren maar moest toch
vaststellen dat ‘het systeem
werkt’, en significant; 40% minder
energiegebruik. Bestaande
en goedgekeurde T8-verlichting
op grotere schaal kan nog voor
vele jaren worden gebruikt met
energiebesparingen net zo goed
en vaak zelfs beter dan bij de
nieuwe LED-installaties. Het is
de verduurzamingsoplossing
voor bestaande bouw waar
totale ombouw van armaturen
te kostenintensief is. Klanten
kunnen ook nog eens rekenen
op energieinvesteringsaftrek.
Wereldwijd verspreid
Wattguard begon in 2010 als
een onderzoeksproject destijds
medegefinancierd vanuit de EU
en Vattenfall en is sinds 2015
opgeschaald naar acht landen
waar het product te koop is. In
2016 is het bedrijf wereldwijd
verder uitgebreid naar de VS,
Chili, Oezbekistan en verder.
Wattguard helpt al meer dan
600 klanten energie besparen,
waaronder ook bij bekende
namen DSV, Shell, Q-park,
Stena en Lidl. In Nederland
heeft Loopex BV uit Hilversum
de distributierechten van de
converters. Wattguard zoekt
zijn klanten onder andere in de
logistieke sector, productiebedrijven,
retail, parkeergarages,
openbaar vervoer en de openbare
ruimte. De techniek weet
de aandacht te trekken: in 2014
werd Wattguard uitgenodigd
om mee te gaan op de Swedish
Cleantech Tour. In Boston deed
het bedrijf mee aan workshops,
lezingen en netwerkevenementen
over de Amerikaanse markt.
De Swedish Cleantech Tour
‘speelt een belangrijke rol in
onze expansiestrategie naar de
VS’, aldus financieel directeur
en medeoprichter Finn Christensen
destijds. Op dit moment zit
de groei ook in ontwikkelingslanden
waar elektriciteitsprijzen
aanzienlijk hoger zijn.
Wattguard helpt verduurzamen
en besparen bij productiebedrijven
daar waar LED voorlopig
nog uit beeld zal zijn.
Efficiënter energiegebruik
Het principe dat ten grondslag
ligt aan de wereldwijd ingezette
techniek zijn beter functionerende
elektroden in tl-buizen.
Deze bestaat al bijna 80 jaar
en de buizen zijn inmiddels
volledig recyclebaar. Het proces
van verlichting van T8-buizen
met een starter is echter niet
efficiënt. De elektroden in deze
buizen hebben warmte nodig
om elektronen te lanceren.
Gelanceerde elektronen botsen
tegen het fluorescerende poeder
in de buis en dat geeft licht.
Maar slechts 25 procent van de
energie dan wel warmte die in
dit proces wordt gestopt, produceert
daadwerkelijk licht. Wattguard
verbetert dit proces door
een spoel in de gepatenteerde
Wattguard-kast die samen
met software ervoor zorgt dat
er minder stroom nodig is om
elektroden efficiënter elektronen
te laten lanceren. In plaats
van 25 procent wordt daardoor
40 procent van de energie
omgezet in licht. Dat betekent
niet alleen energiebesparing:
tl-buizen gaan met Wattguard
ook nog twee keer zo lang mee,
tot 40.000 branduren.
www.ensoc.nl 47
7 09:08
ensoc zomer'17-N.indd 47 24-05-17 16:47

analyse
Duurzaam
koelen met
oppervlaktewater
Barry Scholten is business developer
energie en waterbeheer bij
IF Technology, een adviesbureau
in Arnhem dat zich richt op
energiewinning uit de ondergrond
en het oppervlaktewater.
Oppervlaktewater is in de
winter ijskoud. Wat als we
deze koude in de zomer
zouden kunnen inzetten voor
het koelen van gebouwen of
processen? Hiermee kan meer
dan de helft van de landelijke
koudevraag van woningen en
kantoorgebouwen in Nederland
worden gedekt, zo blijkt uit
onderzoek.
Tekst: Barry Scholten
Om een beeld te krijgen van de
mogelijkheden van thermische
(koude en warmte) energie uit
oppervlaktewater hebben de
waterschappen en Rijkswaterstaat
in 2016 een potentiekaart
opgesteld. Deze kaart laat zien
waar het economisch interessant
is om koude en warmte uit
oppervlaktewater te winnen.
Om een project economisch
haalbaar te maken moeten
waterlopen en plassen in de
nabijheid liggen van een warmte
en/of koudevraag en moet
de bodem geschikt zijn voor
warmte/koude opslag (WKO).
Door de huidige thermische
vraag in de bebouwde omgeving
(huidige vraag 7 PJ koude en
350 PJ warmte voor kantoren en
huizen, 2016) uit de warmteatlas
te combineren met de kaart
van Nederlandse oppervlaktewateren
is deze potentiekaart
gemaakt.
Wat is rendabel?
De conclusie uit dit onderzoek:
als al het oppervlaktewater
van Nederland gebruikt zou
worden (3 graden afkoelen in de
zomer en 3 graden opwarmen
in de winter) is het aanbod aan
warmte en koude uit oppervlaktewater
vele malen groter dan
de huidige vraag. Echter, alleen
daar waar energievraag en oppervlaktewater
samenkomen is
het economisch gezien mogelijk
om een project rendabel
te maken. Wanneer dit wordt
meegenomen en alleen het
economisch winbare potentieel
wordt berekend kan 54% (3,7
PJ) van de landelijke koudevraag
worden geleverd en 12% (42 PJ)
van de landelijke warmtevraag.
Potentiekaart
De potentiekaart is gebaseerd
op de kennis die is opgebouwd
bij de realisatie en exploitatie
van tientallen reeds gerealiseerde
projecten. Energie uit
oppervlaktewater is namelijk
niet nieuw en wordt voornamelijk
toegepast als regeneratie
voor WKO-systemen. Maar de
werkelijke potentie is groter als
water als de primaire energiebron
wordt genomen en de WKO
als buffer voor de momenten
dat het water niet de juiste
temperatuur heeft om efficiënt
mee te koelen of te verwarmen.
Hiermee kan oppervlaktewater
een belangrijke rol hebben in de
energietransitie als duurzaam
en gasloos alternatief.
Haagse Hogeschool
Een mooi voorbeeld van
energie uit oppervlaktewater
is de recent in bedrijf gesteld
koude-installatie bij de Haagse
Hogeschool in Den Haag. De
school heeft een aansluiting op
het warmtenet van Eneco. De
benodigde koeling werd oorspronkelijk
opgewekt met traditionele
koelmachines met een
relatief hoog stroomverbruik. Bij
de renovatie en uitbreiding van
de klimaatinstallatie ontstond
de wens voor extra koeling en
bleek de elektriciteitsaansluiting
niet voldoende capaciteit te
hebben voor het aansluiten van
extra koelmachines. Toen is gekozen
om de koeling duurzaam
te gaan inrichten met WKO en
oppervlaktewater uit de naastgelegen
Laakhaven als primaire
bron van koude. Hiermee kan
meer koude worden geleverd
binnen de capaciteit van de huidige
elektrische aansluiting en
zal uiteindelijk circa 70% minder
energie worden verbruikt voor
48
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 48 24-05-17 16:47

helft koudevraag huizen en kantoren te dekken met water uit sloot en plas
oper
u
ond
de koeling ten opzichte van
traditionele koelers (COP 17
t.o.v. COP 5).
Aansluitinggebouwen
De eerste uitdaging was om
alle verschillende bouwdelen
van de Haagse Hogeschool aan
te kunnen sluiten. Hiervoor is
een uitpandig distributienet
aangelegd waarop ook de drie
doubletten (drie koudebronnen
en drie warmtebronnen) zijn
aangesloten. Dit distributienet
bestaat uit één koudeleiding en
één warmteleiding die via een
thermisch gelaagd buffervat hydraulisch
met elkaar zijn gekoppeld.
Hiermee kan bij een kleine
vraag eerst koude worden geleverd
vanuit de buffer, voordat
de relatief grote bronpompen
worden aangezet. Dit voorkomt
veel pendelgedrag in de ‘tussenseizoenen’
voorjaar en najaar. In
de verschillende bouwdelen zijn
afleversets geplaatst waarmee
de koude uit de koude leiding
van het distributienet kan worden
afgenomen.
Thermischsmartgrid
Het is ook mogelijk om in de
toekomst extra afleversets te
plaatsen die warmte kunnen
onttrekken aan het distributienet
om warmtepompen aan te
drijven, zodat een thermisch
smart grid ontstaat. Hiermee
is gekozen voor een flexibel en
toekomstbestendige oplossing.
Ook is door deze configuratie
de aanleg van veel inpandig leidingwerk
voorkomen. Dat is een
groot voordeel bij bestaande
gebouwen waar beperkt ruimte
beschikbaar is voor extra installatiewerk.
Warmte-uitwisseling
De energie-uitwisseling vindt
plaats in de afgiftesets via
warmtewisselaars aan circuits
van de luchtbehandelingskasten.
Door de warmtewisselaars
is het met grondwater gevulde
distributienet en het water in de
gebouwinstallaties hydraulisch
van elkaar gescheiden. Op het
distributienet is ook het ‘Energie
uit OppervlakteWater’-systeem
(EOW) aangesloten via een
warmtewisselaar. Als de watertemperatuur
voldoende koud is
(

De broers Vincent,
Marcel en Rick Hutten
in hun slachterij
Slachterijkoeltvleesmetafvalwarmte
Hergebruikvanrestwarmte
vankoel-installatiesheeft
nietalleeneengunstigeffectopdeenergierekening,
maarhelptookomhetproductieprocesteverbeteren.
Diedubbelewinstisvooral
interessantindevoedingsindustrie,zoheeftHutten
Beefinmiddelservaren.
Tekst: Tijdo van der Zee
Foto’s: Hutten Beef
Slachterij Hutten Beef verhuisde
in 2015 van het Overijsselse
Nieuw-Heeten naar het zes
kilometer verderop gelegen
Heeten. De oude fabriekshal
was te klein geworden om de
verwachte bedrijfsgroei te accommoderen.
Hutten koos voor
een hypermoderne en energieefficiënte
fabriekshal, die zelfs
het predicaat BREEAM Excellent
ontving. Het duurzame karakter
van het gebouw wordt voor een
belangrijk deel bepaald door
het hergebruik van de warmte
die vrijkomt bij de NH3-koelinstallatie.
Die warmte zorgt nu voor een
comfortabele temperatuur in de
kantoren, maar wordt ook ingezet
om de productiehallen droog
te ventileren en het tapwater
voor te verwarmen. De nieuwe
fabriek is nu een jaar in gebruik
en de installatie voldoet volgens
Rick Hutten – vierde generatie
Hutten en projectleider van de
nieuwbouw – prima aan de verwachtingen.
“De theorie zag er
goed uit en kon ons overtuigen.
En in de praktijk blijkt het gelukkig
fantastisch te werken.”
Hergebruik van de warmte van
koelinstallaties lijkt een voor
de hand liggende oplossing in
de voedingsmiddelenindustrie.
Maar in de praktijk blijkt dat
tegen te vallen, zegt Paul ten
Have, die het project van Hutten
namens het Amersfoortse KWA
Bedrijfsadviseurs technisch begeleidde.
“Het gebeurt relatief
weinig. Het is een lastig verhaal,
omdat het temperatuurniveau
van 85% van de hoeveelheid
restwarmte van koelinstallaties
niet optimaal is.”
Desondanks is de potentie van
deze warmte enorm. Afgelopen
juni publiceerde KWA, in
opdracht van Rijksdienst voor
Ondernemend Nederland (RVO.
nl), een rapport over het warmtepotentieel
van koelinstallaties.
Daaruit blijkt dat als 40%
van de condensorwarmte wordt
ingezet om aardgasverbruik
te vermijden, de voedings- en
genotsmiddelenindustrie op
jaarbasis ruim 300 miljoen kuub
aardgas kan besparen. “Dit is
dus een mooie techniek om op
50
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 50 24-05-17 16:47

voedselindustrie kan restwarmte benutten voor koelinstallaties
De vleesverwerkende industrie gebruikt veel energie.
Hergebruik van restwarmte verlaagt het energiegebruik
en maakt het productieproces efficiënter.
te nemen in de Energie Efficientieplannen
die veel bedrijven
deze herfst moeten indienen,
in het kader van de MJA- en MEEconvenanten
van het ministerie
van Economische Zaken (EZ)”,
zegt Ten Have.
Verschillendesoortenwarmte
Maar hoe ziet de installatie er
bij Hutten nu technisch uit? In
principe zijn er drie punten waar
de koelinstallatie restwarmte
produceert, van wisselende
kwaliteit. Het grootste deel,
zo’n 85% van de restwarmte, is
laagwaardige warmte van 20 tot
35 graden. Deze is afkomstig
van een vloeistofcondensor ter
grootte van een halve oliedrum
in de machinekamer, maar
met dezelfde capaciteit als de
luchtgekoelde condensor op
het dak. De resterende 15% van
de warmte is hoogwaardige
warmte van 60 tot 75 graden
afkomstig van het persgas en de
oliekoelers van de schroefcompressoren.
De warmte wordt via
platenwisselaars afgetapt.
De laagwaardige warmte (25
graden) wordt ingebracht in
een gesloten glycolsysteem en
gebruikt om de ventilatielucht
voor te verwarmen waarmee de
slachtruimtes en verwerkingsruimtes
worden geventileerd
en gedroogd met een hoge
ventilatievoud van 10. Dat is
het getal dat aangeeft hoeveel
keer per uur de ruimte van
verse lucht wordt voorzien. Het
systeem schakelt in zodra de
buitentemperatuur onder de 18
graden komt. Droge werkruimtes
zijn van levensbelang voor de
vleesverwerkende industrie,
omdat in natte ruimtes bacteriën
en schimmels kunnen gedijen,
die het vlees zouden kunnen
besmetten. De gebruikelijke
methode om van het vocht af te
komen is echter om de koeling
aan te zetten, waardoor
het vocht condenseert op het
verdampingblok en afgevoerd
kan worden. Maar dit duurt lang
en kost veel energie.
Ventilatieluchtinblazen
Bij Hutten is er nu voor gekozen
om voorverwarmde ventilatielucht
in te blazen, die, met vocht
en al, door het dak weer wordt
afgezogen. “Dit proces duurt
drie uur, tegen zeven uur die nodig
is voor droging met koeling.
Hierdoor is er minder kans op
bacteriologische groei”, zegt Ten
Have. Dat betekent dus schoner
werken. En doordat het proces
minder tijd in beslag neemt, zijn
de ruimtes ook langer beschikbaar
om in te werken. “Dat
geeft ons de mogelijkheid om
meer productie te draaien en de
ruimte beter te benutten”, zegt
Hutten. Andere mogelijkheid
voor de laagwaardige warmte is
vloerverwarming in de wasstraat.
En wanneer er geen vraag
is, dan wordt de warmte gebruikt
voor de eerste stap van het
opwarmen van het leidingwater.
Verder doorverwarmen van
het leidingwater gebeurt met
de beschikbare hoogwaardige
warmte. Dit water wordt opge-
www.ensoc.nl 51
ensoc zomer'17-N.indd 51 24-05-17 16:47

Medewerkers
aan het werk in
de slachterij
slagen in een ondergrondse
buffertank ter grootte van een
garage.
Warmtepompen, met als bron
de condensorwarmte, geven
de temperatuur nog een zetje
tot 60 graden. Hutten heeft ook
water nodig van minimaal 82
graden (NVWA-eis), onder meer
om de messen te spoelen en
steriliseren. Die temperatuur
kunnen de warmtepompen net
niet halen en dit wordt opgepakt
door een elektrische boiler. Ten
Have verwacht dat de toekomstige
betere warmtepompen
ook die 82 graden wel kunnen
halen, waardoor ook de boiler
er uit kan.
In totaal wordt alle hoogwaardige
warmte hergebruikt en
zo’n 50% van de laagwaardige
warmte. Hutten: “Onze energierekening
is nu lager én we hebben
nog een stap kunnen zetten
op het gebied van hygiëne. Ik
durf te stellen dat wij in Europa
het vlees verkopen met de beste
bacteriologische resultaten
en daarmee de beste houdbaarheid.
Dat komt natuurlijk
niet alleen door onze nieuwe
droogmethode, maar het speelt
wel een rol.”
Tweeapartewerelden
Was het voor Hutten nog
mogelijk geweest om de oude
fabriekshal een upgrade te
geven en de oude koelinstallatie
te vervangen voor een nieuwe
inclusief restwarmtegebruik?
Ja, dat was mogelijk, zegt Rick
Hutten, maar niet aannemelijk.
“In de oude fabriek waren we
toch min of meer gebonden aan
waar we ooit voor gekozen hadden
en zou je niet zo diepgaand
gaan investeren. Nu hadden
we mogelijkheid om ons ideale
concept neer te zetten.”
Toch ziet Ten Have in de rest van
de sector zeker mogelijkheden
voor vervangingsoperaties.
Maar hij ziet het te weinig
gebeuren. “Dat komt omdat
de ‘koelwereld’ en de ‘warmtewereld’
twee aparte werelden
zijn. Koelinstallateurs zijn niet
geneigd mee te denken in de
warmte systemen.” Daarnaast
moet je voor het toepassen van
restwarmte het hoofdcircuit van
de koelinstallatie onderbreken
en aanpassen om het condensaat
goed in het vloeistofvat
terug te krijgen. “Dit kost
inbouwtijd en vereist dus goede
planning.”
Hergebruik van restwarmte
is dus zowel gunstig voor het
productieproces als voor het
energiegebruik. Maar de techniek
is niet overal inzetbaar. In
vrieshuizen bijvoorbeeld heeft
het weinig zin met hergebruik
van warmte aan de slag te gaan,
zegt Ten Have, omdat dergelijke
bedrijven zelf nauwelijks
een warmtevraag hebben en
hun restwarmte dus niet kwijt
kunnen. Ten Have: “Bij bedrijven
waarbij zowel aanbod en
vraag van koude en warmte erg
fluctueren en verschoven zijn in
de tijd, is het ook lastig en moet
je dus oplossingen creëren met
bijvoorbeeld warmte- of koudebuffers.”
Familiebedrijf
Hutten is een familiebedrijf dat
teruggaat tot 1928. En Rick
Hutten heeft niet de intentie om
deze lange lijn te onderbreken.
Bij Hutten wordt dan ook eerder
nagedacht in termen van
decennia dan van jaren. Hutten:
“Voor ons pakt deze duurzame
investering goed uit. Je moet wel
een toekomstvisie hebben en
bereid zijn voor de langere
termijn te investeren.”
52
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 52 24-05-17 16:47

Supermarkt
kan slim besparen
op koeling
Sietze van der Sluis is medeoprichter
van Saint Trofee,
een bedrijf dat slimme
technologie op het gebied van
koelsystemen maakt.
Een supermarkt kan meer dan 10%
besparen op energiekosten door
koelmachines op- en af te schakelen,
afhankelijk van de actuele prijzen voor
elektriciteit. Met een stukje software kan
dit automatisch gebeuren.
Tekst: Sietze van der Sluis
Koel- en vriesapparaten (en ook warmtepompen)
werken doorgaans niet continu, maar met
een ‘aan/uit’-cyclus. Denk aan het hoorbare
compressorgeluid van de koelkast thuis. Deze
apparaten hebben daarmee de mogelijkheid
om hun ‘aan’ perioden te laten samenvallen met
perioden waarin de elektriciteitsprijs laag is. Niet
ongebreideld, maar met de randvoorwaarde dat
de performance (de te beheersen temperatuur)
te allen tijde gegarandeerd binnen de daarvoor
gestelde grenzen blijft. Dit is precies wat ColdShift
doet. Dit is een intelligente ‘add-on’ controller
die is ontwikkeld door Saint Trofee. Het stemt het
elektriciteitsgebruik van koelapparatuur af op
perioden met een lage elektriciteitsprijs, binnen
de grenzen van gegarandeerde temperatuur
handhaving.
Thermisch model
ColdShift is bedoeld voor supermarktkoelingen
en koel- en vrieshuizen. Het bevat een thermisch
model van het systeem van de koelmachine en
de gekoelde ruimte, dat zichzelf aanpast aan de
situatie waarin ColdShift geplaatst wordt. Vergelijk
het maar met het kopen van een nieuwe jas die te
groot of te klein is, en die dan uit zichzelf krimpt
of oprekt tot hij zit als gegoten. Het thermische
model dient voor een voorspelbaar beheer van
de ruimtetemperatuur, en zorgt voor het strikt
handhaven van de ingestelde temperatuurlimieten.
ColdShift levert een bijdrage aan het
afstemmen van momentane vraag en aanbod van
elektriciteit, een afstemming die gewenst is om de
verdere groei van hernieuwbare energie mogelijk
te maken.
Kostenbesparing
ColdShift kan een besparing op de elektriciteitsrekening
van 10 tot 15 procent opleveren. Het gaat
hier niet om een besparing op de hoeveelheid
energie (die blijft onveranderd), maar op een kostenbesparing
door slim inkopen. Bij een Colruyt
supermarkt in Halle (België) is een demonstratie
van ColdShift in de praktijk uitgevoerd. De kostenbesparing
is berekend door de momentane prijzen
van de elektriciteit tijdens de ‘aan’ perioden van de
koelingen te vergelijken met de gemiddelde elektriciteitsprijs
over de totale ‘aan’ en ‘uit’ periode.
Dit resulteert in een kostenbesparing in de demonstratieperiode
van 11,2%. Een tweede demonstratie
van ColdShift is uitgevoerd bij een filiaal van
een grote B2B supermarktketen in Nederland, met
vergelijkbare resultaten.
Web-based versie
De ColdShift controller in de huidige uitvoering is
een kleine embedded controller (met het formaat
van een pakje sigaretten), die bij de originele
schakelkast wordt gemonteerd. De verbinding met
schakelkast vindt plaats door middel van één
relais-contact, waarbij de functionaliteiten (en alle
beveiligingen) van de originele schakelkast
volledig blijven behouden. Deze uitvoering van
ColdShift is vooral geschikt voor koel- en vrieshuizen.
De kosten zijn laag ten opzichte van de
verdiensten, de terugverdientijd bedraagt 1 - 2
jaar. Voor supermarkten wordt gewerkt aan een
web-based versie van de ColdShift controller, die
niet meer fysiek maar op afstand wordt geïnstalleerd.
Daarmee wordt het mogelijk om ColdShift
als een service te gebruiken, tegen jaarlijkse
kosten die een percentage zijn van de jaarlijkse
opbrengsten.
www.ensoc.nl 53
ensoc zomer'17-N.indd 53 24-05-17 16:47

Voor een actueel overzicht van evenementen
en opleidingen kijk op www.ensoc.nl/agenda
en de agenda op www.fbbv.nl
JUNI
14 juni
van epc naar beng
cursus
utrecht
informatie: Bouwforum
telefoon: 030 - 241 12 27
e-mail: info@bouwform.nl
www.bouwforum.nl
15 en 16 juni
warmte in 2 dagen
opleiding
rotterdam
informatie: FedEC
telefoon: 035 - 683 88 33
e-mail: info@fedec.nl
www.fedec.nl
20 juni
het grote energiedebat
debat
wtc rotterdam
informatie: NRC Live
telefoon: 0900 - 40 00 20 60
e-mail: nrclive@nrc.nl
https://nrclive.nl/energieserie/
22 juni
co2 conferentie
conferentie
amsterdam arena
informatie: Management
Producties
telefoon: 010 - 435 04 77
e-mail:nieuwlaat@
managementproducties.com
www.co2conferentie.nl
28 juni
doorstroomminor
thermodynamica
opleiding
f&b training center,
hilversum
informatie: F&B
telefoon: 035 - 683 88 33
e-mail: info@fbbv.nl
www.fbbv.nl
JULI
SEPTEMBER
28-29 juni
erasmus energy forum
conferentie
rotterdam
informatie: Erasmus Centre for
Future Energy Business
telefoon: 040 - 297 49 51
e-mail: n.sender@euroforum.nl
www.erasmusenergyforum.com
10 - 24 juli
summercourse energiebeheer
opleiding
f&b training center,
hilversum
informatie: F&B / PHOE
telefoon: 035 - 683 88 33
e-mail: info@phoe.nl
www.phoe.nl
25 juli – 3 augustus
summercourse duurzame
energie, opleiding
f&b training center,
hilversum
informatie: F&B / PHOE
telefoon: 035 - 683 88 33
e-mail: info@phoe.nl
www.phoe.nl
5 september
diploma-uitreiking
summercourses
opleiding / infoavond
informatie: F&B
telefoon: 035 - 683 88 33
e-mail: info@fbbv.nl
www.fbbv.nl
25 – 29 september
eu pvsec 2017
beurs / conferentie
rai amsterdam
informatie: EU PVSEC
telefoon: +49 89 720 12 735
e-mail: pv.conference@wipmunich.de
www.photovoltaic-conference.
com/
OKTOBER
26 september
masterclass uniforme
maatlat gebouwde omgeving
cursus
utrecht
informatie: RVO
telefoon: 088 - 60 27 000
e-mail: info@rvo.nl
www.rvo.nl/actueel/
evenementen/
28 en 29 september
warmte in 2 dagen
opleiding
nog onbekend
informatie: F&B
telefoon: 035 - 683 88 33
info@fedec.nl
www.fedec.nl
10, 11 en 12 oktober
vakbeurs energie
beurs
brabanthallen,
den bosch
informatie: F&B
telefoon: 035 - 683 88 33
e-mail: info@fbbv.nl
www.energievakbeurs.nl
10, 11 en 12 oktober
ecomobiel, beurs
brabanthallen,
den bosch
informatie: 54events
telefoon: 0294 - 74 50 71
e-mail: beurs@54events.nl
www.ecomobiel.nl
54
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 54 24-05-17 16:47
ad PHO

PHOE
is hét instituut
voor energie-
opleidingen
Hoeveel
energie stopt u
deze zomer
in het vergroten
van uw kennis?
Summercourse
Energiebeheer
start op 10 juli
Summercourse
Duurzame Energie
start op 25 juli
Stichting
Post Hoger Onderwijs Energiekunde
Johannes Geradtsweg 17b
1222 pk Hilversum
Kijk voor meer info op: www.phoe.nl Bel: 035 - 683 88 33 of mail: info@phoe.nl
www.ensoc.nl 55
ensoc ad PHOE zomer'17-N.indd summer-ensoc.indd 55 4 24-05-17 16-05-17 16:47 18:30

FOSSIELE ENERGIE
gasunie: ‘ccs
bij industrie
noodzakelijk’
Gasbedrijven in Europa
waaronder Gasunie
zien technologie voor
afvang en opslag van CO2
(CCS) als een noodzakelijk
instrument om de CO2-uitstoot
bij de kunstmestindustrie omlaag
te brengen. Dit zei ceo Han
Fennema van Gasunie tijdens
een debat op gasconferentie
Flame in Amsterdam. Ook
europarlementarier Bas Eickhout
van GroenLinks is het hiermee eens.
De elektriciteitssector heeft volgens
Eickhout een CO2-prijs nodig van
tenminste 40 euro per ton om te
investeren in CCS-projecten, terwijl
de kunstmestindustrie en andere
industriële sectoren toe kunnen met
een lagere CO2-prijs. Eickhout stelt
voor dat kosten voor CCS onderdeel
worden van de gasprijs.
afschaffen fossiele
subsidies goed
idee?
Door subsidies op
fossiele brandstoffen
af te bouwen kan
12 procent van de
broeikasgasreductie van het
Parijse klimaatakkoord behaald
worden. Europese landen zijn echter
huiverig om deze subsidies af te
schaffen, blijkt uit een Europese
studie van het Internationaal
Monetair Fonds (IMF). De
studie wijst op zorgen over de
economische impact zoals grilligere
energieprijzen en inflatie.
Duurdere brandstoffen
zijn ook nadelig voor
de inkomens van arme
huishoudens. Een van
de lastigste drempels
is verzet van partijen
die belang hebben bij
fossiele brandstoffen,
zoals de industrie.
minder
gaswinning, maar
gashandel groeit
Nederland heeft de
gaswinning in Groningen verlaagd
en exporteert minder aardgas, blijkt
uit cijfers van het CBS. Maar om aan
de buitenlandse vraag te voldoen
is de import van aardgas de
afgelopen drie jaar met 55 procent
toegenomen. Nederland is nog
steeds een gasrotonde, volgens
minister Kamp . De handel op de
Nederlandse gashandelsplaats
Title Transfer Facility (TTF)
groeit verder, zei Bart-Jan
Hoevers, manager
netwerkplanning bij
gasnetbeheerder
Gasunie Transport
Services (GTS) onlangs
op E-World 2017 in het
Duitse Essen.
‘olieprijs zal in 2017
iets stijgen’
Zowel de drie
belangrijkste
energieagentschappen
(IEA, Nymex en EIA)
als de olieproducerende
landen verwachten dat de olieprijs
dit jaar in elk geval hoger is
dan in 2016, al zal de stijging
beperkt zijn. Dat blijkt uit een
studie van adviesbureau Roland
Berger. “Iedereen, instituties én
olieproducerende landen,
verwacht dat de olieprijs
in 2017 beperkt stijgt,
en in elk geval hoger
is dan in 2016. Feit is
dat een aanhoudend
overaanbod de olieprijs
sinds 2014 blijvend laag
houdt. De kostenontwikkeling
bij Amerikaans schaliegas geeft een
indicatie voor een olieprijs van rond
de 50 dollar per vat,” zegt Arnoud
van der Slot, partner bij Roland
Berger.
gasterra: omzet daalt
vooral door gasprijs
Gashandelsbedrijf GasTerra heeft
vorig jaar minder verdiend aan de
verkoop van aardgas. Dat kwam
vooral door de lagere gasprijzen,
en in mindere mate de verminderde
gaswinning, zo meldt GasTerra
in haar jaarverslag over 2016.
GasTerra verkocht in 2016 63,9
miljard kubieke meter aardgas,
terwijl dat in 2015 nog 70,3 was.
De daling in het verkoopvolume
is vooral het gevolg van de
lagere gasprijzen en in
mindere mate van de
gedaalde productie
uit Nederlandse
gasvelden, zowel uit
het Groningenveld als de
kleine velden.
56
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 56 24-05-17 16:47

www.ensoc.nl 57
ensoc zomer'17-N.indd 57 24-05-17 16:47

ensoc magazine is een uitgave van
f&b kennispartner in energie en milieu.
het vakblad publiceert nieuws en kennis
voor bedrijven om hun energiekosten te
verlagen via besparing en slimme inkoop
van energie. het maakt onderdeel uit van
het multimediale platform www.ensoc.
nl, platform voor betaalbare energie.
ensoc magazine verschijnt vier keer per
jaar en wordt verspreid op basis van
abonnementen.
uitgever: c.h. (karin) de ferrante,
f&b kennispartner in energie en milieu
joh. geradtsweg 17b, 1222 pk hilversum
tel:035-6838833,fax:035-6833688
hoofdredactie: n. (norbert) cuiper,
f&b specialisten in energie en milieu
medewerkers: joost agterhoek, iman
brinkman, tim van dorsten, lynsey dubbeld,
jan grift, hamilcar knops, barry scholten
sietze van der sluis en tijdo van der zee.
advertenties en druk: wat-communicatie
tel: 0226-765000
e-mail: media@wat-communicatie.nl
www.wat-communicatie.nl
omslagfoto en foto op pagina 10:
www.123rf.com
foto op pagina57: arjanneke van de berg
ontwerp en lay-out: paulien hassink,
www.phontwerp.nl
het thema van het komende
ensoc magazine is
Slimme gebouwen
Energiesector meets ICT
Grote kantoorgebouwen kunnen met software
slimmer en efficiënter omgaan met energie.
Energiebedrijven werken daarvoor samen met
softwarebedrijven.
EMS omdat het moet
Eigenaren van gebouwen worden verplicht een
energiemanagementsysteem (EMS) aan te
schaffen en toe te passen. Daarvan bestaan er
nogal wat. Hoe kunnen ze het beste kiezen?
Smart buildings? Nog even geduld
Er is nog veel energiebesparing te behalen door
slimme software toe te passen in gebouwen.
Hoewel deze ontwikkeling van ‘smart buildings’
veelbelovend is gaat het nog niet zo snel.
En verder:
Blokken in de zomer
Hoe is het om in de zomermaanden een cursus te
volgen teneinde je kennis over energiebesparing
en verduurzaming te vergroten? Ensoc Magazine
loopt een dag mee met een summercourse.
abonnementen: 137,- per jaar (excl. btw),
abonnementen worden per 1 januari
automatisch verlengd, tenzij
uiterlijk 4 weken vooraf schriftelijk
bericht van opzegging is ontvangen
www.ensoc.nl
issn: 2212-795x
Het volgende
nummer verschijnt
begin oktober 2017
58
ensoc magazine zomer 2017
ensoc zomer'17-N.indd 58 24-05-17 16:47
Ad-Vier F081.04

www.ensoc.nl 59
Ad-Vierpijpssysteem-170x240.indd F081.04.17.1468_Airview.indd 11 5-5-2017 19-05-17 14:42:59 09:07
ensoc zomer'17-N.indd 59 24-05-17 16:47

60
ensoc magazine zomer 2017
F057.05.17.1469_Intergas.indd 1 19-05-17 16:01
ensoc zomer'17-N.indd 60 24-05-17 16:47