Triomf van de stad - leergang 2017-18

leergang 2018
VOOR WIE
GEÏNTERESSEERD IS
IN DE ONTWIKKELING
VAN STEDEN
3

Inhoud
Inleiding ................................................................................................................
5
Triomf van de stad - Rode draad van de leergang ............................. 7
Programma Triomf van de stad 2018 ...................................................... 14
Producties deelnemers
Triomf van Diversiteit: in 2030 zijn “internationals” een
vaste meerderheid in Eindhoven ................................................. 22
Leren participeren / Van participeren kan je leren?............. 26
Sociale cohesie in de groeiende stad?........................................ 30
Amsterdam is juist ook voor jonge gezinnen!......................... 34
Eindhoven: Onderwijs als heilige graal?.................................... 38
Wat moet het nieuwe college weten om de stad goed te
kunnen besturen?................................................................................
Kan Rotterdam beter sturen op een evenwichtige stedelijke
ontwikkeling waar alle bevolkingsgroepen evenredig
van mee profiteren?............................................................................ 46
Met wie dient de gemeente Amersfoort een relatie aan
te gaan?..................................................................................................... 50
Amstel Stad aardgasloos.................................................................... 54
42
Deelnemers ..........................................................................................................
60
Docenten en organisatie ................................................................................ 62
4

Negen cursisten, vierentwintig docenten, zes modules van twee dagen
in zes verschillende steden. Dat zijn de kerncijfers van de negende
editie van de leergang Triomf van de stad. Leren van wetenschappers
en leren van practitioners. En vooral leren van elkaar. Het programma
staat in dit boek. Net zoals de rode draad van de leergang.
Maar dat is niet de aanleiding voor dit boek. De cursisten hebben
de leergang afgesloten met een opdracht. Leg een verbinding tussen
alle lessen en je eigen stad. Wat neem je mee naar huis? Presenteer
je opdracht aan de groep en aan een jury en schrijf je verhaal op in
maximaal drie pagina’s. In dit boek zijn deze opdrachten gebundeld.
En door het snelle werk van JeepMedia hebben alle cursisten hun
verhalen meteen na afloop van hun presentatie mee naar huis kunnen
nemen.
Een blijvend aandenken, dat het niet eenvoudig zal hebben in een tijd
van clean-desk-policy. Maar mocht het ooit kwijt raken, dan heeft
het werken aan de opdracht in ieder geval ertoe bijgedragen dat de
cursisten echt hebben geleerd. En daartoe dient zo’n leergang. Niet
om aangenaam twaalf dagen op leuke plekken door aardige mensen te
worden onderhouden. Maar om je eigen stad beter te leren begrijpen.
Wim Derksen • Karen Ephraim
5

foto: Jorge Royan

De triomf van de stad
rode draad van de leergang
De woningprijzen in Amsterdam stijgen snel. Huizen worden boven de vraagprijs
verkocht. Er wordt grof geld betaald om in die stad te mogen wonen. Ook andere
steden gaat het momenteel voor de wind. Nog niet zo lang geleden was dat wel
anders. In de jaren 60 verlieten veel inwoners hun steden. Dat was heel begrijpelijk.
Veel steden waren vies en verpauperd. Hoeveel beter was het leven in de nieuwe
groeikernen! Het is bijna onvoorstelbaar hoe hard de steden in die tijd zijn gekrompen.
Nog steeds heeft Amsterdam veel minder inwoners dan in de jaren 50 en 60.
Toch was die trek naar het platteland, die suburbanisatie, een tijdelijk fenomeen. In
het algemeen is niet ontstedelijking maar verstedelijking de norm. Mensen hebben
de neiging naar steden te trekken. Op dit moment woont al meer dan de helft van
de wereldbevolking in steden. En dat is niet zo vreemd, omdat in steden voor veel
mensen werk is te vinden. Omdat de meeste bedrijven in steden zitten. Die bedrijven
zitten daar om een hele simpele reden: in de stad zijn ze productiever. Ruimtelijk
economen weten dat hetzelfde bedrijf buiten de stad 7% minder productief zou zijn.
Daarom zitten bedrijven in de stad en trekken mensen van het platteland naar de stad.
Waarom is het bedrijf in de stad productiever? Er zijn drie goede redenen voor. Ze
hebben allemaal te maken met ‘bevolkingsdichtheid’ en met ‘massa’. In jargon spreken
we over: matching, sharing en learning.
• Matching: bedrijven in de stad profiteren van de afzetmarkt in hun directe omgeving.
Dat scheelt transportkosten. Minstens interessant is het feit dat de arbeidsmarkt
in de steden veel beter is. Hoe meer mensen op reisafstand, hoe meer
keuze je hebt en hoe beter je personeel. Er vindt een betere match plaats.
• Sharing: omdat een stad veel andere bedrijven huisvest, is er een tweede voordeel:
bedrijven kunnen zich specialiseren. Wat ze niet meer in huis hebben, kopen
ze om de hoek bij een ander bedrijf in. En hoe meer specialisten hoe hoger
de kwaliteit van het werk.
• Learning: hoe meer bedrijven in de directe omgeving, hoe meer kansen om iets
van elkaar te leren. En hoe groter de kans dat gezamenlijk nieuwe producten
worden ontwikkeld. Denk ook aan de betekenis van universiteiten en andere kennisinstellingen
voor het lokale bedrijfsleven.
Matching, sharing en learning zijn allemaal agglomeratievoordelen. Omdat er massa
is, ontstaan voordelen, die bedrijven op het platteland ontberen.
Er is iets bijzonders aan de hand met agglomeratievoordelen. Ze zijn zelfversterkend.
Omdat de productiviteit in de stad hoger is, zijn de lonen daar hoger. En vanwege die
hogere lonen, worden betere mensen aangetrokken. En omdat die betere mensen
komen, worden de lonen nog hoger en komen er nog meer betere mensen. Als dat
vliegwiel eenmaal in beweging is, kan zo’n stad steeds productiever en steeds rijker
worden. Het stijgen van huizenprijzen hoort daarbij. De hoogte van de huizenprijzen
is zelfs één van de beste indicatoren voor de welvaart en het succes van een
stad. Je moet gemeentebesturen dan ook wantrouwen als ze zeggen dat hun stad
zo aantrekkelijk is omdat de huizenprijzen zo laag zijn. Als de huizenprijzen laag zijn
betekent dat maar één ding: de stad is niet aantrekkelijk genoeg.
De triomf van de stad is niet van alle tijden
Uit het voorgaande zou je kunnen opmaken, dat het alleen maar beter kan gaan met
steden als dat vliegwiel eenmaal in beweging is. Maar dat vliegwiel is geen automatisme.
Zie de teruggang van de steden in de jaren 60 en 70. Waren er toen geen agglomeratievoordelen
die de productiviteit van de bedrijven in de steden opjoegen?
Die waren er wel, maar twee andere factoren waren van meer gewicht. Zo kent een
stad niet alleen agglomeratievoordelen, maar ook agglomeratienadelen. De ‘massa
van de stad’ zet de kwaliteit van leven soms ernstig onder druk. Dat gold zeker in de
jaren 60 toen de vele fabrieken in de steden het leefklimaat ernstig aantasten. Het
leefklimaat in de stad kan zo slecht zijn dat mensen liever elders een minder interessante
baan accepteren. Die afweging gaat inderdaad ten koste van de match van
vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. En leidt dus ook maatschappelijk gezien tot
welvaartsverlies. Maar die mensen woonden nu eenmaal liever in een rustiek dorp
dan in die vuile stad.
7

Maar er kwam nog iets interessants bij: juist in die tijd brak de auto door als vervoermiddel
voor Jan en Alleman. En met de auto werd de stad ook goed bereikbaar
vanuit de nieuwe groeikernen en vanuit het kleine rustieke dorp in het Groene Hart.
Je zou kunnen zeggen: door de komst van de auto werden de agglomeraties gewoon
veel groter. En hoefde je die interessante baan niet op te geven als je de stad verliet
om ergens anders te gaan wonen. Dat gold al helemaal toen ook veel bedrijven de
steden verlieten, om ergens aan de rand van de snelweg optimaal per auto bereikbaar
te zijn.
Vanaf de jaren 80 is deze ontwikkeling geleidelijk weer omgeslagen. Ten eerste zijn
de fabrieken in de steden gesloten. Er zijn overal nette industrieterreinen gekomen,
die later werden omgedoopt tot bedrijventerreinen, toen de Nederlandse industrie
in snel tempo inzakte en het stokje overdeed aan de zakelijke dienstverlening. De
steden werden daardoor weer veel aantrekkelijker. Ook sloeg het politieke klimaat
om. De gemeentebesturen begonnen hun steden weer te koesteren, in plaats van
ze massaal gereed te maken voor het snelle autoverkeer. Stadsvernieuwing en later
stedelijke vernieuwing kwamen in de plaats van sloop en verkeersdoorbraken. ‘Bouwen
voor de buurt’ en historische karakteristieken voerden daarbij de boventoon.
Omdat burgers zich prettiger voelden bij de geborgenheid van de oude stad dan bij
de tochtgaten van de jaren 50 en 60. Bovendien maakte een krachtig beleid de steden
weer veel veiliger. Zo verdwenen gaandeweg de agglomeratienadelen die velen
op de vlucht hadden gejaagd.
8
Vanaf de eeuwwisseling heeft zich daar een krachtige factor bijgevoegd: het ontstaan
van de ‘kenniseconomie’, ook wel aangeduid met ‘creatieve economie’. Kennis
(en opleiding) werden steeds dominanter in de nieuwe economie. Het gaat tegenwoordig
steeds minder om de eindeloze herhaling van de productie en steeds meer
om het bewerkstelligen van unieke innovaties. En volgens velen, waaronder de econoom
Ed Glaeser, zijn daarvoor face-to-face contacten van groot belang. Juist in dat
rechtstreekse contact tussen mensen ontstaan nieuwe en onverwachtse producten.
En producten moeten we hier heel breed opvatten. Van een format voor een nieuw
TV programma tot een nieuwe beleggingshypotheek waarvan de burgers en vooral
de banken beter worden.
Ook de rol van kennisinstellingen is in deze ontwikkeling sterk veranderd. Waren universiteiten
bijvoorbeeld vroeger vooral opleidingsinstituten, tegenwoordig werken
ze ook nauw samen met bedrijven die zich in de directe omgeving hebben gevestigd.
Zo ontstaat het idee van de ‘campus’ en de ‘valley’. Op de High Tech Campus in Eindhoven
ontstaan tal van innovaties op het snijvlak van bedrijven en TU/e. Hetzelfde
geldt voor de FoodValley rondom de WUR in Wageningen. Amsterdam is met zijn
twee universiteiten en al zijn kenniswerkers een campus op zich.
Zo keren oude patronen terug. De steden groeien weer. De jeugd trekt voor een
opleiding naar de stad en reist na het afstuderen niet meteen verder naar een woning
met een tuin in een voorstad. Of naar een opgeknapte arbeiderswoning tien
kilometer verder. Dat waren de jaren 70. Toch is alles relatief, want nog altijd kent de
stad voor mensen boven de 30 een vertrekoverschot: er verlaten nog steeds meer
30-ers en 40-ers de stad dan erin komen. Maar dit vertrekoverschot wordt op dit
moment snel kleiner en weegt niet meer op tegen de massale vestingoverschot van
alle jongeren.
Deze omslag versterkt niet alleen de positie van de steden, het verzwakt ook de
positie van de voorsteden en met name van de voormalige groeikernen. De jeugd
vertrekt vanuit de groeikernen naar de stad en de gehuwden en de jonge gezinnen
komen veel minder vaak terug dan vroeger. Zo vergrijzen de voormalige groeikernen.
Bovendien zijn het juist de rijkeren en hoger opgeleiden die in de stad blijven. Zo
daalt ook langzaam het gemiddelde inkomen in de voormalige groeikernen, als ik
deze gemeenten even over één kam mag scheren.
In ieder geval moeten de groeikernen alert zijn op de verdere ontwikkelingen. En ze
moeten daarbij niet vergeten dat ze bestuurlijk zwakker staan dan enkele decennia
geleden. Toen had iedereen ze nodig, het Rijk voor al die woningen en de steden
voor het oplossen van regionale problemen die vooral in de steden neersloegen. Nu
subsidieert het Rijk geen woning meer en verschuiven de problemen langzaam van

de steden naar de randen. Ik kom daar nog op terug. Het wordt echt precair als de
steden hun randgemeenten helemaal niet meer nodig hebben. Wie lost dan daar de
nieuwe maatschappelijke problemen op?
De triomf van de stad geldt niet voor alle steden
Het jargon van de Triomf is niet aan gemeentebestuurders voorbij gegaan. Florida en
Glaeser liggen op het nachtkastje en de afdeling Citymarketing noemt elk bedrijventerrein
al een Campus en twee bedrijventerreinen een Valley. Daarbij verliezen ze uit
het oog dat elke stad uniek is en elke stad dan ook zijn eigen kansen en niet de kansen
van een ander moet grijpen. Maar ze vergeten ook dat die triomf aan sommige
steden voorbij kan gaan. Dan krijgen al die woorden al snel iets leegs.
Het is niet moeilijk om een stad aan te wijzen die ten volle profiteert van bovenstaande
ontwikkelingen, van de Triomf. Amsterdam. Maar wat in Amsterdam gebeurt,
gebeurt niet in Heerlen, niet in Emmen, en ook niet zo maar in Enschede. En
ook aan Rotterdam gaat de (echte) triomf nog steeds voorbij, ondanks het goede
beleid en de blije berichten vanuit de Coolsingel. Wanneer doen steden het (ook op
dit moment) minder goed? Ik noem drie factoren.
• Ten eerste moet de lokale arbeidsmarkt aansluiten bij de sectoren die in opkomst
zijn. Dat heeft alles met padafhankelijkheid te maken. Als je in een vorige
fase succesvol was, hoeft dat niet te betekenen dat je nu meteen weer succesvol
zal zijn. Simpel gezegd: met havenarbeiders en laaggeschoolden win je het niet
in de nieuwe kenniseconomie.
9

• Ten tweede: je stad moet met name voor de hoogopgeleiden een aantrekkelijk
leefklimaat te bieden hebben. Met het aantrekken van bedrijven kom je er niet
meer. Die relatie tussen wonen en werken is veel minder eenduidig dan vroeger.
In de industriële tijd trokken de mensen naar de steden omdat daar werk
was te vinden. Het wonen volgde het werken. Tegenwoordig vestigen bedrijven
zich vooral daar waar de beste werknemers te vinden zijn. Dus als je als stad
erin slaagt om de beste mensen aan je te binden, dan komen die bedrijven wel
vanzelf. Werken volgt wonen. Anderen menen: werken volgt werken. In ieder
geval gaat het om the place to be. En dat kan gaan om de High Tech Campus
in Eindhoven, waar alle bedrijven en alle slimme werknemers bij elkaar willen
zitten. Of om de aantrekkelijke binnensteden, waar veel geld wordt betaald voor
een woning aan de gracht.
• Ten derde: dat vliegwiel van de stedelijke economie is nog steeds van groot belang.
En als het niet in beweging is, is het erg moeilijk in beweging te krijgen.
Dan kan je wel proberen bedrijven te verleiden om zich in jouw stad te vestigen,
maar dat zullen ze niet doen als jouw stad geen geschikte werknemers te bieden
heeft. En dan kan je wel proberen om duurdere huizen te bouwen voor de duurdere,
hoogopgeleide werknemers, maar die zullen die huizen niet kopen, als er
te weinig banen voor hen zijn. De grote vraag voor het bestuur van Rotterdam is
dan ook al jaren: wat moeten we doen om de afgestudeerden van de Erasmus
Universiteit in de stad te houden? En dat de huizenprijzen in Rotterdam veel
lager zijn dan in Amsterdam is geen pre. Het betekent alleen maar dat er veel
meer mensen in Amsterdam willen wonen dan in Rotterdam.
Het is evident: de triomf van de stad draagt bij aan een verdere segregatie in de stad.
Het is niet de scheiding tussen autochtoon en allochtoon. Het is de scheiding tussen
westers en niet-westers. De expats maken onderdeel uit van de triomf, het zijn
overwegend de niet-westerse allochtonen die naar de randen van de steden worden
gedreven en verdreven.
De triomf van de stad geldt niet voor iedereen
En toch wonen er in Amsterdam absoluut gezien en relatief gezien meer mensen
onder de armoedegrens dan in Rotterdam. Zo verblindt die hele triomf van de stad!
Of misschien is dat woord ‘verblinden’ ook niet helemaal goed gekozen. Je kan beter
zeggen: de triomf van de stad drukt alles wat minder opgeleid is en alles wat
minder geld heeft, gewoon weg. Weg uit het centrum, weg uit de Ring. Want Amsterdam-West
en Amsterdam-Zuidoost en delen van Amsterdam-Noord laten een
heel ander Amsterdam zien. Daar zitten de mensen aan wie de triomf voorbij gaat.
Vroeger woonden ze nog in de Pijp of in de Staatsliedenbuurt. Of nog vroeger in de
Jordaan. Maar een proces van gentrification heeft ervoor gezorgd dat de huizenprijzen
in deze wijken akelig snel zijn gestegen. De huizen zijn opgeknapt en de nieuwe
hipsters hebben hun intrek genomen
10

Die tweedeling manifesteerde zich ook bij de laatste gemeenteraadsverkiezingen. In
Amsterdam en Utrecht wonnen gegoede hoogopgeleide burgers het van de achterkant
van de stad. D66 was de grote winnaar als partij van de kosmopolitische, hoogopgeleide
burger met een goed inkomen. In het gespleten Den Haag won D66 met
enkele honderden stemmen van de PVV, de partij van de nationalistische, lager-opgeleide
burgers met een relatief laag inkomen. In Rotterdam won de achterkant van
de triomf: Leefbaar is hier veruit de grootste partij.
Overigens kennen ook de wijken waar de achterkant van de triomf zo goed zichtbaar
is, een grote dynamiek. Het zijn namelijk ook de wijken waar de immigranten binnenkomen.
Het zijn de zogenaamd arrival neighbourhoods. Waar migranten neerstrijken
omdat ze daar hun contacten hebben, omdat de huren laag zijn en omdat
de kansen in de informele economie groter zijn. En veel migranten klimmen na een
aantal jaren op. De stad als roltrap. En verhuizen naar een betere wijk of naar een
randgemeente. Niet dat het gemiddelde van de slechte wijken daarvan beter wordt.
Want de plek van de geslaagde migrant wordt vrijwel meteen ingenomen door nieuwe
migranten, die weer onder aan de ladder moeten beginnen.
De triomf van de toerist en de triomf van de burger
De triomf is ons overkomen. Geen gemeentebestuur kan claimen de triomf zelf te
hebben veroorzaakt. Gemeentebesturen kunnen in het beste geval slechts bijsturen.
En ze kunnen de randvoorwaarden voor verdere ontwikkeling gunstig maken. Zo
is bereikbaarheid in de theorie van de agglomeratievoordelen een groot goed. Bereikbaarheid
wordt ook wel uitgedrukt in het aantal banen dat binnen 45’ te bereiken
is. De tijd die de gemiddelde werknemer bereid te reizen naar zijn werk. Als de
overheid erin slaagt om het aantal bereikbare banen te vergroten, zullen nog meer
mensen op een optimale baan vinden en zullen bedrijven nog productiever worden.
Daarnaast moet een gemeentebestuur er vooral voor zorgen dat het leefklimaat in
de stad zo goed mogelijk is. Dat er een woning is te vinden voor de hoogopgeleiden
die de stad aan zich moet binden. Dat die hoogopgeleiden in deze stad willen leven.
Dat er veel cultuur is en veel vermaak. Hoogopgeleiden wonen graag in steden waar
goede orkesten, goede poppodia en goede musea zijn. Ook als ze daarvan in de
praktijk nauwelijks gebruik maken. En dat er veel groen is en weinig luchtvervuiling
en weinig geluidsoverlast.
Maar tegelijkertijd doen zich agglomeratienadelen gelden als de leefkwaliteit in de
stad te hoog wordt. En als er te veel cultuur en te veel festivals worden aangeboden.
Want het zijn niet alleen de hoogopgeleiden die vanwege deze ‘amenities’ in
de steden willen wonen, het zijn ook de toeristen die om die reden de stad willen
bezoeken. Amsterdam kan er de laatste jaren over meepraten. De rolkoffers van de
airbnb-ers zijn het symbool geworden van de overlast van de toeristen en van de
irritatie van de bewoners.
En die toerist staat een beetje symbool voor de burger in het algemeen. Het mag
waar zijn dat toeristen sommige delen van Amsterdam overspoelen, het zijn vooral
de goedbetaalde hoogopgeleiden die de stad in hun bezit hebben genomen. Dat
heeft ook grote gevolgen voor de relatie tussen de burger en het bestuur. Niet zelden
hebben de nieuwe stadsbewoners de lokale overheid het nakijken gegeven. Zij
weten uitstekend hun woordje te doen, zij kennen hun rechten en weten die ook af
te dwingen, zij organiseren in hun eigen buurt de zaken die de gemeente laat liggen
of uit haar handen laat vallen. Van de weeromstuit gaat de overheid praten over de
‘doe-democratie’ en de ‘energieke samenleving’. De overheid zou deze vormen van
‘zelforganisatie’ zelfs moeten stimuleren. Daarvoor lijkt weinig reden. De hoogopgeleide
burger zit niet op dit soort paternalistische gevoelens te wachten. De triomf
van de stad is in veel opzichten ook de triomf van de burger geweest.
Toch heeft niemand baat bij een ‘onzekere overheid’ die nota’s over zelforganisatie
en doe-democratie schrijft. De samenleving is meer gediend bij een (lokale) overheid
die weet ‘waar ze van is’, die weet welke taken onmiskenbaar overheidstaken
zijn. Wat te denken van een goed scholings- en arbeidsmarktbeleid voor de buurten
waaraan de triomf voorbij is gegaan. Wat te denken van een effectief beleid tegen de
wietkwekerijen die welig tieren aan de randen van de steden? Wat te denken van de
bestrijding van de ondermijning die gaandeweg met deze vormen van criminaliteit
verbonden is geraakt?
De triomf vasthouden
Ik schreef al: de triomf is niet van alle tijden. Ook de toekomst van de stad is ongewis.
Een terugslag als in de jaren 60 en 70 valt niet te voorspellen. Voorlopig moeten
gemeentebesturen keihard werken aan de bereikbaarheid en de leefbaarheid van
hun steden.
Maar hoe houden we het leefklimaat in de steden goed? Hoe zorgen we ervoor dat
de hoger opgeleiden en de hogere inkomens in de steden willen blijven wonen? Één
ding is duidelijk: de toekomst van de stad staat of valt met de vraag of we de stad
klimaatbestendig weten te maken. Of klimaatneutraal. Of CO2-neutraal. Hoe we
het ook willen noemen. De stad zal een belangrijke bijdrage moeten leveren aan de
klimaatmitigatie, aan het afremmen en uiteindelijk aan het stoppen van de klimaat-
11

verandering. En de stad zal zich moeten aanpassen aan de veranderende klimaatomstandigheden
(klimaatadaptatie).
De klimaatmitigatie vraagt het terugbrengen van de CO2-uitstoot tot 0, tot nul. Dat
betekent dat de steden van fossiele energie moeten overgaan op zonne-energie,
op windenergie, op geothermie. Dat zal ongetwijfeld samengaan met decentrale
energieopwekking. Bovendien moet de bestaande bebouwing energiezuinig worden
gemaakt. En zal de mobiliteit een geheel ander aanzien krijgen. Hoe ziet het stadsvervoer
eruit als de zelfrijdende auto’s (duurzaam) elektrisch zijn aangedreven?
De klimaatadaptatie vraagt in alle steden om nieuwe oplossingen voor de wateropgave.
Extreem weer met extreme hoeveelheden regenwater moet worden gepareerd.
Bovendien zijn de temperaturen in de steden veel hoger dan buiten de stad.
Als de temperaturen wereldwijd gaan stijgen, zullen de gemeenten meer moeten
doen om leefbaar te blijven. Veel groen in de stad kan een bijdrage leveren aan het
verlagen van de stedelijke temperaturen
Het is eenvoudiger om deze viervoudige agenda even uit de mouw te schudden dan
om haar te realiseren. Hier is echt sprake van een transitie. En transities laten zich
niet zo maar op commando afroepen. Tot op heden spreken we vooral over transities
als blijkt dat ze zich hebben voorgedaan.
De leervragen van de leergang
Dit is het verhaal van de triomf van de stad. Dit is ook het verhaal van de leergang
Triomf van de stad. Het verhaal vertaalt zich in 6 modules van 2 dagen. In die 6 modules
werken we aan een drietal leerdoelen: kennisnemen van de belangrijkste economische,
sociale en culturele ontwikkelingen van steden; vertalen van deze kennis
naar de eigen stad; ontwikkelen van een effectieve handelingspraktijk voor de eigen
stad.
Module 1 - Stedelijke economie: Agglomeratie-effecten, veranderingen door de
komst van de kenniseconomie, consumer-city, werken volgt wonen, met welk beleid
kunnen we de triomf van de stad ondersteunen?
Module 2 - Demografie en wonen: demografische ontwikkelingen van steden en
randgemeenten, van nieuwbouw in de groeikernen naar nieuwbouw in de grote
stad, corporaties en wonen in achterstandswijken, regionale samenwerking tussen
stad en randgemeenten.
Module 3 - De achterkant van de triomf: toenemende segregatie, immigranten en
hun toekomst in Nederland, het effect van opgroeien in een achterstandswijk, effecten
en neveneffecten van beleid voor achterstandswijken, onderwijs en gelijke
kansen.
Module 4 - Leefklimaat: cultuur als één van de ‘amenities’, festivalisering, de betekenis
van cultureel erfgoed, gezondheid in achterstandswijken, de rol van de openbare
bibliotheek.
Module 5 - De triomf van de burger: hoe om te gaan met burgers die zichzelf organiseren
voor de publieke zaak. Waar is de overheid van? De ‘zelforganisatie’ van
burgers is lang niet altijd in het publieke belang: criminaliteit. Hoe zorgen we dat ook
mensen met een achterstand aanhaken.
Module 6 - De toekomst van de triomf: klimaatbestendige steden, het managen
van de transitie.
12
Wim Derksen

13

Programma Module 1: Eindhoven, 28-29 september 2017
Tijd Plaats Programma Docent
Donderdag
28 septem.
2017
Eindhoven
9:10 Eindhoven, Centraal Station.
Centrum zijde, rechts,
voor VVV en voor RABOpinautomaat
09:30 Conference Center High Tech
Campus, Zee Zaal, Strip 1
Stedelijke economie
Er rijdt een busje
voor de Triomf naar
de High Tech Campus
Eindhoven
Introductie
Wim Derksen,
Karen Ephraim
11:00 Triomf van de stad Wim Derksen
13:00 Lunch
14:00 Triomf van de eigen
stad
16:00 Het succes van HTCE,
het succes van ASML
18:00 transfer naar hotel, er
rijdt een busje
19:30 Inntell Hotel Arts Eindhoven,
Lichttoren 22, Eindhoven
Diner
21:30 Afronding
Wim Derksen,
Karen Ephraim
Cees Admiraal,
Monique Mols
Robert Elbrink
Tijd Plaats Programma Docent
Vrijdag 29
september
2017
Eindhoven
8:30 Intell Hotel Arts Er rijdt een busje voor
de Triomf van hotel
naar Strijp S
09:00 Seats-2-meet, Strijp S,
Torenallee 24, Eindhoven
Stedelijke economie
12:30 Lunch en bezoek aan
Strijp S
14:00 Vragen - antwoorden
- oplossingen - op weg
naar de opdracht
Frank van Oort
Wim Derksen,
Karen Ephraim
16:00 Afronding Wim Derksen,
Karen Ephraim
16:30 Einde
16:30 Er rijdt een busje naar
Eindhoven CS
14

Tijd Plaats Programma Docent
18:30 Kunstlinie Almere,
Esplanade 10
Diner en gesprek over
'het nieuwe land' en
de identiteit van het
huidige Flevoland
Eva Vriend
Vrijdag 3
november
2017
Almere
09:00 Kunstlinie Almere + bustocht
door Almere
Stedebouw van
Almere
Ivonne de
Nood
12:00 Lunch
13:00 Samenwerking tussen
stad en rand
Wim Derksen,
Karen Ephraim
Programma Module 2: Almere, 2-3 november 2017
Tijd Plaats Programma Docent
15:30 Afronding Wim Derksen,
Karen Ephraim
Donderdag
2 november
2017
Almere
Demografie en wonen
09:30 Kunstlinie Almere,
Esplanade 10
Introductie
Wim Derksen,
Karen Ephraim
10:00 Demografie
11:30 Opdrachten Wim Derksen,
Karen Ephraim
12:30 Lunch
13:30 Wonen en
woningmarkt
Peter
Boelhouwer
17:00 Apollo Hotel, Koetsierbaan 2,
Almere
Inchecken
17:30 G’vine, Belfort 130, Almere Borrel
15

Programma Module 3: Rotterdam, 7-8 december 2017
Tijd Plaats Programma Docent
Donderdag
7 december
2017
Rotterdam
09:00 Rotterdam CS, voorzijde,
Conradstraat
09:30 ss Rotterdam, Sun Room, 3 e
Katendrechtse Hoofd 25
De achterkant van de
triomf
Vervoer naar ss
Rotterdam
Introductie
10:00 Immigratie en
integratie
13:00 Lunch
Wim Derksen,
Karen Ephraim
Godfried
Engbersen
Tijd Plaats Programma Docent
Vrijdag 8
dec. 2017
Rotterdam
8:30 Steiger ss Rotterdam Vervoer met
watertaxi naar
Wilhelminapier
09:00 De Rotterdam, Wilhelminakade
139, zaal 35:53
12:00 Lunch
Achterstandswijken
en het buurteffect
13:30 Onderwijs en
achterstanden
Maarten van
Ham
Arnold Jonk
14:00 Dilemma's grote
stedenbeleid
15:30 Vervoer met bus
16:00 Gesprek op
Melanchton
Mathenesse VMBO
17:30 Vervoer terug naar ss
Rotterdam
Wim Derksen,
Karen Ephraim
15:30 Opdracht + afronding Karen Ephraim
Wim Derksen
19:00 Verhalenhuis, Rechthuislaan
1, Rotterdam
Diner en gesprek
over Rotterdam en
Rotterdam-Zuid
Marco Florijn
21:30 Teruglopen naar ss
Rotterdam
16

Tijd Plaats Programma Docent
19:00 Hilton Double Tree, NDSMplein
28 Amsterdam
Diner en gesprek
over festivalisering
van Amsterdam
Frand de Vries
Vrijdag
12 januari
2018
Amsterdam
09:00 NDSM Rondleiding Joyce
10:00 Verplaatsing naar
Podium Mozaïek
11:00 Podium Mozaïek, Bos en
Lommerweg 191
Opdrachten
Karen Ephraim
Wim Derksen
13:00 Lunch
Programma Module 4: Amsterdam, 11-12 januari 2018
Tijd Plaats Programma Docent
Donderdag
11 januari
2018
Amsterdam
Cultuur en
leefklimaat
14:00 Een stad van veel
culturen
Paul Scheffer
15:30 Afronding Karen Ephraim
Wim Derksen
09:30 Springhouse, M. de
Ruyterkade 128, Amsterdam
[loopafstand van CS]
Introductie
Wim Derksen,
Karen Ephraim
10:00 Gezondheid en
achterstanden
Karien Stronks
13:00 Lunch
14:00 Cultuur maakt de
economie
16:00 Hoe vertalen we deze
kennis naar beleid?
Gerard Marlet
Wim Derksen,
Karen Ephraim
17:30 Inchecken, pauze
17

18

Programma Module 5: Den Haag, 15-16 februari 2018
Tijd Plaats Programma Docent
Donderdag
15 februari
2018
Den Haag
De triomf van de burger
09:30 Inforum, Mauritskade 3 Introductie Karen Ephraim
Wim Derksen
10:00 Lokaal bestuur in
de improvisatiemaatschappij
Hans
Boutellier
13:00 Lunch
14:00 Ondermijning Jan Tromp
16:30 Bezoek aan politie,
bureau Laak
19:00 Novotel, Hofweg 5-7 Inchecken
19:30 Inforum Diner
Vrijdag
16 februari
2018
Inforum, Mauritskade 3
09:00 Zelfbestuur Pieter Hilhorst
11:00 Identiteit en
samenleving
Rene Cuperus
13:00 Lunch
14:00 Publieke belangen Wim Derksen
15:00 Proefpresentaties allen
16:00 Afronding Karen Ephraim
Wim Derksen
19

Programma Module 6: Utrecht, 22-23 maart 2018
Tijd Plaats Programma Docent
Donderdag
22 maart
2018
Utrecht
De toekomst van de
triomf
09:30 Restaurant Griftpark 1,
Utrecht
Introductie
Wim Derksen,
Karen Ephraim
10:00 Duurzame steden Marjan
Minnesma
12:00 Lunch
13:00 Duurzaamheidsstrategie
15:00 Toekomst van
mobiliteit
Bouwe de
Boer
Arie Blijenberg
17:00
19:00 Diner met gasten Jan Nekkers,
Maja Bosch,
Edwin Koster
Vrijdag 23
maart 2018
Utrecht
9:00 Restaurant Griftpark 1,
Utrecht
Dilemma’s per
module + evaluatie
Wim Derksen,
Karen Ephraim
13:00 Lunch
14:00 Opdrachten
presenteren
Otto Raspe
16:00 Afronding Leergang Wim Derksen,
Karen Ephraim
20

21

Triomf van Diversiteit:
In 2030 zijn “internationals” een
vaste meerderheid in Eindhoven
Olha Bondarenko
Deze stelling komt uit een zeer optimistische prognose. Toch neemt op dit moment
het aantal buitenlanders die in Eindhoven komen om te wonen en te werken jaarlijks
toe. Weten we waar die mensen vandaan komen? Wat doen ze en hoe voelen
ze zich in de stad? En wat moet je als gemeente doen – of juist niet meer doen – om
deze groei ten gunste van iedereen in de stad te bevorderden? Met deze vragen
ging ik op zoek naar de waarheid –maar kwam met nog meer vragen terug.
22
Trend: er komen steeds meer mensen uit het buitenland naar Eindhoven
Wie zijn ze?
Toen ik in september 2001 in Eindhoven uit de trein stapte, wist ik nog niet dat ik
tot het meest gewilde target groep van Eindhovense city marketeers zou behoren:
een jonge “expat” uit het buitenland die voor een technische studie binnenkomt en
daarna in de stad blijft om te werken en wonen. Destijds waren er nog niet zoveel
expats, maar in de loop van de jaren heeft de stad een prominent internationaal
karakter gekregen. Onder andere dankzij een snelle economische ontwikkeling van
het Brainport gebied en daaraan gekoppeld een groeiende vraag naar internationale
werknemers en studenten met een technische achtergrond. De opdracht om
meer talent uit het buitenland te halen blijkt zeer geslaagd want de laatste jaren
komen er meer dan 6000 mensen per jaar naar Eindhoven, bijna het dubbele aantal
als tien jaar geleden. Als deze trend blijft voortduren, dan zijn er in 2030 meer dan
145.000 inwoners afkomstig uit het buitenland. Met de algemene bevolkingsgroeiprognose
van 245.000 inwoners in 2030, zijn deze “internationals” dan een stevige
meerderheid. 1
In 2017 wonen er al in ieder geval 76.018 personen - oftewel 33,5% van de bevolking
- met een migratieachtergrond in Eindhoven. Deze mensen komen uit maar
liefst 170 verschillende landen. Uit de data beschikbaar in de Buurtmonitor van
Eindhoven blijkt dat het herkomstpatroon in de laatste 10 jaar sterk veranderd is.
Echter vanwege een verschil tussen de groeperingen van vroeger en de veranderende
realiteit is het beeld niet duidelijk. De grootste herkomstgroeperingen uit
het verleden goed gedefinieerd zijn Turkse, Marokkaanse en Indische Nederlanders.
Deze groepen zijn in aantallen aan het afnemen of blijven gelijk. Anderzijds
zijn er snel groeiende groepen genoemd “Overig niet-westers” of “Overig Europa”,
hetgeen geen verder inzicht biedt in hun herkomst. In de oplegger wordt wel aangegeven
welke herkomstgroeperingen de grootste stijging in de afgelopen zestien
jaar kennen t.w. de Indiërs, de Polen en personen uit de voormalig Sovjetunie. Ook
het aantal Chinese Eindhovenaren is sterk toegenomen. Het is verder niet mogelijk
om ze naar leeftijdsgroepen, geslacht of opleidingsniveau te bekijken. Bovendien
heeft een deel van deze inwoners al de Nederlandse nationaliteit maar onze cijfers
maken geen verschil tussen newbies en mensen die in Nederland al langer wonen
of zelfs zijn geboren.
Wat doen ze en hoe voelen ze zich (en wat doen we al om hen te helpen)?
Waarschijnlijk zijn niet al die mensen hoogopgeleide expats met een technische
achtergrond. Maar wie zijn ze dan wel? Helaas ontbreekt ook een integraal overzicht
van opleidingsniveau, werk of inkomen van de buitenlanders in Eindhoven. Er
zijn wel een aantal goede overzichten over verschillende doelgroepen zoals kennismigranten,
buitenlandse studenten, arbeidsmigranten en vluchtelingen. Doordat
er verschillende definities en doorsneden worden gebruikt, is het niet mogelijk om
van deze onderzoeken samenvattende conclusies te trekken. Wel komen er interessante
inzichten naar boven. Bijvoorbeeld dat internationale studenten hier niet
1 Deze analyse is een extrapolatie van de huidige groeitrend en komt niet overheen met de officiële
prognose, die juist een daling van migratie uit het buitenland voorspelt. Bovendien gaan natuurlijk
ook mensen weg (terwijl de migratiesaldo nog altijd positief blijft volgens de voorspellingen). Maar
als inspiratie voor dit stuk houden we er aan vast.

lang blijven wonen: 29% blijft drie jaar, na zes jaar blijft er maar 3%. Of dat kennismigranten
in Eindhoven vooral mannen zijn (65%) en meer dan helft alleenstaand
(53%). Van de arbeidsmigranten woont maar liefst 76% alleen. Ondanks het populaire
beeld van een rijke welvarende expat, heeft 78% van de internationale werknemers
in Eindhoven een jaarinkomen tot €50.000 en 41% zelfs tot €25.000. Een
absolute meerderheid van hen heeft een huurwoning.
Vanuit een snelle stadsdeelanalyse blijkt dat de buitenlanders zich in principe goed
door de stad verspreiden, met uitzondering van het centrum, waar maar liefst 20%
van de inwoners uit de mysterieuze “Overige niet-westerse” groep komt, en Woensel-Zuid,
waar de traditionele herkomstgroepen iets meer dan gemiddeld wonen.
Dezelfde analyse op wijkniveau levert juist een tegenstrijdig beeld op. Er zijn wijken
waar mensen met een bepaalde herkomst een sterke meerderheid vormen en wijken
waar de representatie sterk onder het gemiddelde ligt.
De feiten liggen er, maar versnipperd en het is niet mogelijk om een eensluidend
beeld vormen van de stad van internationals. Tijdens een verdiepingsslag van mijn
onderzoek spreek ik veel enthousiaste collega’s die hard aan het werk zijn om sommige
van de beter gedefinieerde groepen te helpen. Bijvoorbeeld via een excellente
“expat center”. Mensen die hier voor werk of studie komen worden daar
geholpen met onder andere het noodzakelijke papierwerk of een overzicht hoe de
belangrijkste zaken in Nederland worden geregeld. Ook is er een speciaal programma
om partners van de expats – vaak ook hoogopgeleide professionals met werkervaring
– aan het werk te krijgen. Voor vluchtelingen is er een integraal programma:
van huisvestiging en arbeid tot participatie en taalstages. In de stad bevindt zich
een “expat hub”, in verschillende wijken worden evenementen georganiseerd om
mensen bij elkaar te brengen: van traditionele buurtcentra tot festivals met vluchtelingen
en mediatieworkshops voor “betere verbinding met je omgeving” voor
expats. Deze (zeer waardevolle) activiteiten zijn echter afzonderlijk van elkaar. Een
antwoord op mijn vraag: Hoe voelen de uit het buitenland afkomstige mensen zich
in Eindhoven – zit er ook niet tussen.
Wat moet de gemeente wel – en niet – meer doen?
De grote versnippering van informatie en activiteiten nodigt uit om een integrale
analyse te maken voor een betere beeldvorming en doelgerichtere aanpak. Aan
de ene kant moeten we een duidelijker beeld krijgen van wie in Eindhoven woont
en werkt om het toekomstig beleid en activiteiten hier beter aan te kunnen laten
haken. Anderzijds, uit de beschikbare feiten en gesprekken komen al gezamenlijke
Een buurtbarbecue in Bennekel. Allochtone Nederlanders wonen hier met 51% in kleine meerderheid
vragen naar boven. Bijvoorbeeld, in alle groepen wordt het gebrek van “eigen netwerk”
het meest genoemde probleem, gevolgd door het feit dat mensen de taal
niet spreken en dus nog moelijker aan nieuwe contacten kunnen komen. Een aantal
huidige activiteiten voor afzonderlijke groepen die hierop gericht zijn (zoals netwerken
voor de expat partners en vluchtelingen taalprogramma’s) kunnen daarom mogelijk
naar andere groepen worden uitgebreid. Op basis van de inkomensgegevens
kan er geconcludeerd worden dat het gebrek van toegankelijke huurwoningen één
van de grootste problemen voor de meeste buitenlanders zal zijn (met name voor
diegenen die recent zijn gearriveerd), ook rekeninghoudend met een verhitte koopwoningmarkt
in Eindhoven. Dit kun je echter pas uitzoeken met een doelgericht
onderzoek. En waar moeten al die jonge alleenstaande mannen terecht in hun vrije
tijd als ze niet eens met het concept sportvereniging bekend zijn?
Terwijl ik met de conclusies van dit stuk zit te puzzelen, gaat mijn telefoon; Kostas is
“kennismigrant” uit Griekenland, met alle kenmerken van een succesvolle “expat”:
een bij de TU/e afgestudeerde zzp-er met een innovatieve “big data” start-up. Toevallig
een jonge alleenstaande man wonende in een huurwoning die hij met een
aantal andere expats moet delen vanwege de abnormale huurkosten in de privésector.
“Weet jij wat een buurtcentrum is?” vraagt hij aan mij. Ik probeer de vraag
te verwerken. Kostas is een programmeur, heeft lange haren, spreekt geen Nederlands
en ik kan hem gewoon niet plaatsen in wat - in mijn beleving - een gemiddeld
buurtcentrum inhoudt. Toch staat hij dáár voor de deur. “Ik zie dat er tai-chi les is,
mag ik dan gewoon mee doen?” gaat hij door. Het valt me op dat Kostas na 10 jaar
23

in Eindhoven gewoond en gewerkt te hebben, voor het éérst (weliswaar toevallig,
maar toch) bij een buurtcentrum is gekomen. Maar ook dat ikzelf ondanks dat ik
vloeiend Nederlands spreek en 10 jaar in hetzelfde wooncomplex woon - nog nooit
naar de buurtbarbecue ben geweest. “Ja” – zeg ik - “Je mag daar gewoon mee
doen. Wil je me laten weten wat je daarvan vond?” Helaas loopt de leergang Triomf
van de stad af maar met leren stop je nooit. Ik ga volgende keer wel eens checken
hoeveel van de 480 “Overige niet-westers” uit mijn buurt op die buurtbarbecue
verschijnen. Wellicht kan ik ze gewoon vragen waar ze vandaan komen.
24

25

Leren participeren / Van participeren
kan je leren?
Participatie bij planvorming in de fysieke leefomgeving
op basis van de Omgevingswet
Marloes Hildenbrant
Inleiding
Participatie is een veel besproken onderwerp. Ook in de toekomstige Omgevingswet
heeft participatie een plaats gekregen. Sterker nog, participatie vormt een
belangrijke pijler van die wet. De verschillende planvormen die de Omgevingswet
kent, moeten tot stand zijn gekomen door middel van enige vorm van participatie.
Niet duidelijk is hoe die participatie eruit moet zien. Gemeenten zijn vrij in het
bepalen van de vorm. In dit artikel verken ik de mogelijkheden voor participatie bij
planvorming onder de Omgevingswet.
Wat is participatie
Niet iedereen verstaat hetzelfde onder participatie. In de Omgevingswet is een
definitie gegeven. Er staat in de toelichting op de wet dat daaronder moet worden
verstaan: ‘het in een vroegtijdig stadium betrekken van belanghebbenden (burgers,
bedrijven, maatschappelijke organisaties en bestuursorganen) bij het proces van
de besluitvorming over een project of activiteit’. De gedachte hierachter is dat
vroegtijdig samenwerken de kwaliteit van oplossingen vergroot en ervoor zorgt
dat verschillende perspectieven, kennis en creativiteit direct op tafel komen, aldus
de website van het programma Aan de slag met de Omgevingswet waarop de
Inspiratiegids Participatie Omgevingswet is te vinden. Omdat participatie maatwerk
is, wordt er bewust niet voorgeschreven hoe dit plaats moet vinden 1 .
Iedereen?
Participatie roept de suggestie op dat door te participeren een evenwichtig beeld
van de wensen van de gemiddelde stadsbewoner wordt gegeven. Dat suggereert
voornoemde definitie ook. Niets is minder waar. De doorsnee participant blijkt
doorgaans blank en hoger opgeleid te zijn. In een artikel in Vers Beton 2 werd dit
aan de orde gesteld in relatie tot de Omgevingsvisie van Rotterdam die voor het
1 Zie ook: de nota van toelichting op het concept ontwerp-Omgevingsbesluit van juni 2017.
2 “De Rotterdamse identiteit raakt zoek in nieuwe visie op de stad”, door Yvonne Rijpers Vers
Beton 4 januari 2018
26
eerst gepresenteerd werd op het Stadsmakerscongres van 2017. De schrijfster van
het artikel heeft een goed punt: participeren wil niet zeggen dat de stem van de
gemiddelde stadsbewoner wordt weergegeven. Het is vaak maar een beperkt deel
van die bevolking dat daaraan meedoet.
Dat een (groot) deel van de stadsbevolking niet kan of wil participeren, hoeft geen
knelpunt te zijn. Het is een gegeven. Het betekent wel dat de stem van dit deel van
de bevolking vertegenwoordigd moeten worden door de overheid. Dat betekent
een overheid die richting geeft en sterk in de schoenen staat, zowel ambtelijk als
bestuurlijk.
Niet nieuw
Participatie is niet nieuw! Participatie neemt bijvoorbeeld nu al een belangrijk plek
in bij het tot stand komen van inrichtingsplannen en stedenbouwkundige plannen.
In de gemeente Rotterdam geldt bovendien het zogenaamde participatieprotocol
“Samen bouwen in Rotterdam, participatie bij fysieke projecten.” Het document
dateert van 2009. Toen bestond er dus al behoefte aan het vormgeven van
participatie. Het document kwam tegemoet aan een (politieke) discussie op
gemeentelijk en landelijk niveau
over participatie en geeft richtlijnen
voor participatie. De inhoud van het
document is nog steeds relevant en
kan gebruikt worden als basis bij het
vormgeven van participatie onder de
Omgevingswet. Ik merk daarbij wel
op dat het document nooit echt goed

geïmplementeerd lijkt te zijn of in de loop van de tijd vergeten is. In die zin brengt
de Omgevingswet verandering. In de planvorming onder die wet moet participatie
plaats krijgen.
Transparantie en verwachting
Om goed te participeren zijn een paar zaken relevant. Ten eerste betreft dat
transparantie. Participeren gaat vaak niet over het mee kunnen doen of ergens
wat van vinden. Vaker heeft het te maken transparantie: wat gaat er gebeuren en
waarom? Transparantie over zowel inhoud als proces van een plan zijn dus zeer
belangrijk.
Verder is het noodzakelijk om voorafgaand aan participatie een keuze gemaakt te
hebben voor de vorm. Niet elke vorm van participeren past bij elke stap in een
planproces. Het is nodig om uitgesproken te hebben voor welke vorm gekozen is,
zodat de verwachtingen van participatie helder zijn.
Drie instrumenten
De Omgevingswet kent drie instrumenten voor planvorming die een gemeente
zal gaan gebruiken en waarop participatie moet plaatsvinden. Het zijn de
omgevingsvisie, het omgevingsplan en de omgevingsvergunning. De instrumenten
verhouden zich tot elkaar. In de omgevingsvisie wordt de visie van de gemeente op
verschillende thema’s over de lange termijn beschreven. De omgevingsvisie kent
een hoog abstractieniveau. Idealiter geeft de visie aan waar de stad voor staat en
koppelt daaraan ambities. Een plek waar deze ambities plaats kunnen krijgen, is
het omgevingsplan. Het omgevingsplan vervangt de huidige bestemmingsplannen
en geeft voor het gehele grondgebied van een gemeente het juridische kader. Het
omgevingsplan biedt wel meer flexibiliteit en er is plaats voor meer bestuurlijke
afwegingsruimte. Op basis van het omgevingsplan worden omgevingsvergunningen
verleend 3 . Het kan dan bijvoorbeeld gaan om een vergunning om te bouwen.
Relatie
Zoals ik hiervoor al aangaf staan de genoemde instrumenten in relatie met
elkaar, waarbij de omgevingsvisie het hoogste abstractieniveau kent en de
omgevingsvergunning het meest concreet is. Omdat de instrumenten in relatie
tot elkaar staan, staat participatie bij de instrumenten dat naar mijn mening ook.
Wat mij betreft biedt de omgevingsvisie veel ruimte voor een verregaande vorm
van participatie. Temeer omdat de omgevingsvisie aangeeft dat participatie in een
3 Ik laat de omgevingsvergunningen die afwijken van het omgevingsplan buiten beschouwing.
Temeer omdat het omgevingsplan geacht wordt flexibel te zijn en ruimte te bieden voor toekomstige
ontwikkelingen, zodat het afwijken daarvan ook minder voor de hand ligt.
vroegtijdig stadium dient plaats te vinden én omdat de visie wel richting geeft,
maar nog geen rechten vastlegt. Er is dus nog ruimte om te schuiven. De praktijk
leert echter dat in dit stadium, gelet op het abstractieniveau, burgers participatie
minder interessant vinden. Anders gezegd: een visie is vaak te weinig concreet om
wat van te vinden 4 .
Het omgevingsplan concretiseert plannen meer. Voor de burger is daar beter uit
te herleiden wat er op een locatie kan gebeuren. Ik merk daarbij wel op dat in het
omgevingsplan meer ruimte wordt geboden voor flexibiliteit en afwegingsruimte.
Voor sommige thema’s of locaties is het dus op voorhand niet zo duidelijk wat
er staat te gebeuren, omdat ontwikkelingen pas mogelijk zijn als aan bepaalde
voorwaarden is voldaan.
Hoewel het omgevingsplan dus over het algemeen concreter is, vloeien de rechten
uit het plan grotendeels voort uit een omgevingsvisie waarin al richting is gegeven
en die al een vorm van participatie achter de rug heeft. Daarnaast vormt het
omgevingsplan een juridisch bindend kader. Om die redenen lijkt logisch om bij het
omgevingsplan de ruimte voor participatie te verengen. Dat lijkt haaks te staan op
de behoefte van de burger om betrokken te zijn bij een concreet plan, maar dat hoeft
volgens mij niet zo te zijn. Zoals ik al aangaf gaat het vooral om transparantie en
het uitspreken van de verwachting. Een open en eerlijke houding daarover kan tot
goede participatie leiden. De toelichting op het concept ontwerp-Omgevingsbesluit
lijkt deze gedachte te ondersteunen, want daar staat dat participatie in het begin
van planvorming vooral gediend is met ruimte voor maatwerk en aan het einde met
formele zekerheid.
Wat voor het omgevingsplan geldt, geldt ook voor de omgevingsvergunning die
verleend wordt op basis van een omgevingsplan. Op de omgevingsvisie en het
omgevingsplan heeft al participatie plaatsgevonden. Bovendien vallen er aan een
vergunning directe rechten te ontlenen. Welke ruimte is er dan nog? Opmerkelijk
daarbij is dat in de Omgevingswet participatie juist bij de omgevingsvergunning
een aanvraagvereiste is geworden. Hierbij lijkt van de gedachte uit te zijn gegaan
dat de omgevingsvergunning voornamelijk wordt gebruikt voor het mogelijk maken
van ingrijpende ontwikkelingen 5 , maar dat hoeft natuurlijk niet altijd zo te zijn. Dit
lijkt een aanknopingspunt te zijn om bij participatie bij de omgevingsvergunning
een onderscheid te maken tussen omgevingsvergunningen die leiden tot grote
aanpassingen in de fysieke leefomgeving en omgevingsvergunningen die daar niet
toe leiden. Duidelijk is dit echter nog niet.
4 Dit fenomeen wordt ook wel de participatieparadox genoemd.
5 Deze gedachte is op zich logisch. Vanuit het oogpunt van deregulering is het de bedoeling terughoudend
te zijn met de vergunningplicht in het omgevingsplan.
27

En toen?
Al met al zijn er nu al genoeg aanknopingspunten om participatie onder de
Omgevingswet vorm te geven. Belangrijk bij participatie is een overheid die duidelijk
richting geeft en transparant handelt. Ook de verwachtingen omtrent participatie
moeten helder zijn voor overheid en participanten. Omdat de planvormen in de
Omgevingswet in relatie met elkaar staan, moet participatie op die plannen ook
samenhang hebben. Een participatietraject waarbij de ruimte gaandeweg het
proces beperkt wordt lijkt logisch, zolang er maar openheid is.
28

29

Sociale cohesie in de groeiende stad?
Frank van Hattem
Ik volgde de leergang Triomf van de Stad om in een hogedrukpan-setting veel te
leren over de stad. Ik ken de stad vanuit het sociaal domein en de leergang was
een efficiënte en leuke manier om over het succes van de stad te leren vanuit
alle andere invalshoeken: economie, demografie en wonen, leefklimaat en (zelf)
bestuur, maar ook over de achterkant van de triomf.
Al die informatie spiegelde ik aan Haarlem. Wat speelt hiervan in Haarlem? Wat
gaat hiervan spelen in Haarlem? Ja, ook Haarlem ‘triomfeert’, zelf en als onderdeel
van de Metropoolregio Amsterdam (MRA). Het aantal inwoners groeit en er komen
meer woningen. Ja, Haarlem kent zo ook z’n problemen, maar ontwrichtend is het
niet. Haarlem heeft bijvoorbeeld niet op de lijst met aandachtswijken van minister
Vogelaar gestaan. Toch vallen mij twee dingen op: economisch doet Haarlem het
in verhouding tot andere gemeenten minder, in die zin dat het aantal banen per
inwoner laag is en groei daarvan achterblijft. Het tweede is de sociale tweedeling in
de stad, grofweg tussen het oostelijk deel en het westelijk deel van Haarlem.
Haarlem is een fijne stad om in te wonen en in te verblijven, compleet en compact.
En met een ideale ligging met de Amsterdam en met Schiphol aan de ene kant in
de nabijheid en natuur aan de andere kant. Dat zorgt er voor dat veel mensen in
Haarlem willen wonen.
En met een ‘daily urban system’ dat zich niet beperkt tot Haarlem zelf en te weinig
banen betekent dat een grote uitgaande pendel.
Het aantal arbeidsplaatsen per inwoner is het laagst van vergelijkbare steden: 41,3
banen per 100 inwoners in Haarlem in 2016 tegenover 73,8 in de stad op de eerste
plaats (Zwolle). De uitgaande pendel is hierdoor toegenomen van 48.000 in 2009
naar 61.000 personen per werkdag in 2016 vanuit de regio Haarlem.
Dat in de nieuwe economie je voor je werk daar wil zijn waar iedereen is, want elkaar
ontmoeten is belangrijker dan we dachten, zal meespelen in het achterblijven van
banen in Haarlem. Amsterdam is de grote magneet en ‘the place to be’. Maar die
populariteit van Amsterdam schept ook weer kansen: Amsterdam begint uit zijn
30
voegen te barsten en kan de bedrijvigheid niet meer altijd huisvesten: Kansen voor
Haarlem.
Ik focus op een ander probleem: sociale cohesie. Sociale cohesie is belangrijk om
de stad leefbaar en een geheel te houden. Sociale cohesie beïnvloedt de veiligheid
en onveiligheidsgevoelens; beïnvloedt de (geestelijke) gezondheid van inwoners;
beïnvloedt arbeid en economie (een netwerk leidt tot betere kansen op de
arbeidsmarkt); et cetera. Sociale cohesie is goed voor de stad.
De kansen dat sociale cohesie afneemt zijn groot. Haarlem kent van oudsher
een redelijk grote boven- en middenklasse. Die middenklasse is essentieel voor
sociale cohesie, zij vormen de brug tussen de bovenkant en de onderkant van de
samenleving. En die middenklasse krimpt, door de veranderende economie gaan
juist daar veel banen verloren.
Die krimp is een geleidelijk proces, zeker in een stad waar die middenklasse
omvangrijk is. Maar de krimp wordt op korte termijn wel versterkt door een andere
oorzaak: de populariteit van de stad op dit moment. Haarlem moet daarvoor
woningen toevoegen aan de stad, maar dat is niet morgen gerealiseerd.

In de Woonvisie is het toevoegen van 7.500 woningen tot 2025 opgenomen, maar
de politieke wens om wel 15.000 tot 20.000 woningen bij te bouwen staat ook
op de agenda. Maar Haarlem is een compacte stad en kent geen of nauwelijks
uitbreidingsgebieden. We hebben een groene zoom, maar die is (nog) redelijk
heilig. En we hebben het bedrijventerrein Waarderpolder, maar het behoud en het
uitbreiden van werkgelegenheid is ook belangrijk. Daar komt bij dat het behoud
van het karakter van de stad, de leefbare, aangename, rustige stad, ook hoog op de
agenda staat. Het inpassen van de verwachte groei van Haarlem met behoud van
wat Haarlem Haarlem maakt is dan ook de grote uitdaging voor de komende tijd.
En tijdens dat langlopende proces blijft de populariteit van Haarlem onverminderd
groot (verwachten we) en neemt de druk op de woningmarkt alleen maar toe.
Veel vraag en weinig aanbod leidt tot steeds hogere huizenprijzen. Steeds meer
woningen raken buiten bereik van met name de middenklasse. Er is een ondergrens
van 30 procent sociale huur en dat is vast te houden, maar alle andere woningen
worden duurder en duurder en onbereikbaar voor de middenklasse. En daarmee
komt de tweedelig verder op en komt sociale cohesie verder onder druk te staan.
De vraag is dan: Welke invloed kunnen we als gemeente hebben op het behoud van
de sociale cohesie van de stad, ook als de sociale diversiteit verminderd?
In de vorige leergang benaderde een collega van mij het vanuit stedenbouw:
Wat kan vanuit stedenbouw bijdragen aan de sociaal-maatschappelijke kant van
Haarlem. De conclusie was dat puur de aanwezigheid van fysieke bijdragen daaraan
leidt niet per sé tot iets. Inwoners wel moeten kíezen voor participatie en het
initiatief nemen.
Dus, wat is er voor of bij Haarlemmers zelf nodig?
Om sociale cohesie te hebben en houden in een stad moeten de individuele
inwoners in staat zijn te participeren. En voor je toekomt aan dat participeren
moeten een aantal basiszaken in je leven op orde zijn, met name gezondheid en
bestaanszekerheden zoals wonen en zonder al te grote financiële zorgen zijn. Wat
daarbij een enorme steun is, of eigenlijk ook een basiszaak, is het hebben van een
sociaal netwerk. Dat sociale netwerk hoeft niet gebonden te zijn aan de straat,
buurt of de wijk waarin je woont. Het sociale netwerk wordt sterker als er ook
mensen uit andere sociale positie inzitten.
En daar kan de gemeente aan bijdragen door ontmoeting, en juist de ontmoeting
tussen verschillende bevolkingsgroepen te stimuleren. Ik haal twee voorbeelden
aan in Haarlem die daarbij helpen.
Haarlem heeft BUUV, een marktplaats voor gratis diensten waarbij het uitgangspunt
is dat iedereen die wel eens een vraag heeft ook altijd iets te bieden heeft;
wederkerigheid. Het gaat daarbij ook om ontmoeten, samen iets ondernemen en
elkaar helpen met van alles.
Uit onderzoek blijkt dat sociale netwerken toenemen, ook intercultureel. De kracht
van BUUV is dat het naast de marktplaats waar mensen elkaar wel vinden er ook
sociaal makelaars zijn mensen helpen en stimuleren en zo over de vraagverlegenheid
heen helpen.
Een ander voorbeeld is participatie en zelfbestuur bij zaken die spelen in de wijk of
buurt. Haarlem experimenteert met burgerpanels op basis van loting. In Schalkwijk,
een deel van de stad met veel verschillende buurten, zijn 100 inwoners ingeloot
om mee te praten over de toekomst van het bomenbestand. De loting zorgt voor
een vertegenwoordiging uit alle lagen van de bevolking en in de praktijk bleken die
ook allemaal vertegenwoordigd bij de bijeenkomsten. Ook zo breng je inwoners bij
elkaar.
31

Vanuit het idee dat ontmoeting en daarmee sociale cohesie minder vanzelfsprekend
wordt als de middenklasse kleiner wordt in een buurt, wijk of stad, moeten we
actief op zoek naar mogelijkheden om dit te stimuleren. De gemeente kan dat zelf
doen en de Haarlemse samenleving vragen en uitdagen dit te organiseren. Er zijn
goede voorbeelden en experimenten, maar er valt nog veel te leren!
32

33

Amsterdam is juist ook
voor jonge gezinnen!
Amsterdam is nog altijd een aantrekkelijke stad voor
jonge gezinnen: gezinsvorming en vertrek van gezinnen
naar de regio zijn in balans
Hoe blijft Amsterdam voor gezinnen toegankelijk en aantrekkelijk?
De slogan van het Amsterdamse collegeakkoord 2014-2018 is ‘Amsterdam is van
iedereen’. In het verlengde van dit coalitieakkoord vraag ik me af hoe de Amsterdamse
woningmarkt voor iedereen toegankelijk blijft, en -meer specifiek- hoe de
gezinnen voor de stad behouden kunnen blijven?
Vertrekken jonge gezinnen echt (massaal) naar de regio? Hoe is de bevolkingsopbouw
en het aandeel gezinnen met kinderen in Amsterdam eigenlijk in vergelijking
met Nederland en andere Europese hoofdsteden? En, worden er (nu) voldoende
woningen voor gezinnen gebouwd in heel Amsterdam, en nieuwe stadswijken in
aanbouw, zoals het Amstelkwartier? Is hier meer sturing op gewenst?
Roy Berents
De laatste maanden worden we in de media overspoelt met berichtgeving over de
overspannen woningmarkt in Amsterdam en de stijgende woningprijzen. De stijgende
woningprijzen in Amsterdam zijn een feit en zorgelijk. Daarnaast trok een
serie berichten met de boodschap “jonge gezinnen vertrekken massaal de stad”
mijn aandacht. De beschreven massale vertrek van gezinnen uit de stad vind ik
zeker zo zorgelijk. Gezinnen zijn immers belangrijk voor de leefbaarheid van een
buurt en stad.
Is die massale uittocht van gezinnen echt gaande, wat betekent dit dan voor de stad
en is de eventuele uittocht nog te keren? Ik ervaar die genoemde massale uittocht
van gezinnen zelf niet, aangezien ik nog genoeg bakfietsen en kinderen op straat
zie. Dit is voor mij reden om me te verdiepen in de demografie en de woningmarkt
van Amsterdam.
Nauwelijks afname gezinnen in de stad
De bevolkingsgegevens van OIS van de gemeente Amsterdam schetsen een groei
van de bevolking van 2013 tot 2017 van circa 800.000 naar 845.000 inwoners. In
die vier jaar is het aandeel gehuwd samenwoningen gezinnen met kinderen, ongehuwde
samenwonend gezin met kinderen en eenoudergezinnen met kinderen
gelijk gebleven. Het absolute aantal is uiteraard gegroeid. Hieruit blijkt al direct
dat de berichtgeving over de massale uittrek van jonge gezinnen niet klopt. Of ze
klopt wel, maar dan wordt het vertrek weer even massaal aangevuld met nieuwe
gezinsvorming? Voor het antwoord op deze vraag ben ik nader in de Amsterdamse
demografie gedoken.
De grote aantallen studenten zorgen ‘massaal’ voor nieuwe gezinsvorming
Kijkend naar de bevolkingspiramide van Amsterdam valt de grote groep 19 tot 40
jarigen op, zeker als je Amsterdam vergelijkt met de bevolkingsopbouw van gemiddeld
Nederland. Deze groep is opvallend oververtegenwoordigd en bestaat voor
een belangrijk deel uit de 70.000 studenten die in Amsterdam wonen. Daarnaast
bestaat deze groep voor een belangrijk deel uit studenten die na hun studie een
baan in de stad vinden en er een gezin vormen (al dan niet met kinderen). Kortom,
Amsterdam is voor deze groep ‘magneet, roltrap en spons’.
Met name de studenten zorgen dus massaal voor gezinsvorming! Net zo massaal
als een deel van de jonge gezinnen na hun eerste of tweede kind de stad weer verruild
voor een woning in Haarlem, Zaanstad, Amstelveen of één van de dorpen in
de regio. Zo ben ik zelf 12 jaar geleden naar Ouderkerk aan de Amstel verhuisd om
een gezin te stichten. In feite is deze cyclus dus een ‘natuurlijk verschijnsel’ en zoals
34

de gezinsvorming en het vertrek van gezinnen naar de regio in balans zijn, zal het
aandeel gezinnen in de stad aanzienlijk blijven.
Qua bevolkingsopbouw blijkt Amsterdam overigens erg op de ‘echte’ Europese
metropolen Parijs en London te lijken. Andere Europese steden als Stockholm en
Berlijn zijn meer vergrijst en kennen niet die oververtegenwoordiging van de groep
van 19 tot 40 jarigen.
gezinnen worden gebouwd? Gezinswoningen zijn woningen met 3 of meer kamers,
vanaf 80 vierkante meter. Uit gegevens van Grond & Ontwikkeling van de gemeente
Amsterdam blijkt dat er in de periode 2006 tot en met 2014 2.500 tot 6.000 woningen
per jaar werden gebouwd, waarvan 65 tot 90% gezinswoningen. In 2015 en
2016 met respectievelijk circa 2.700 en 2.300 1-kamerwoningen extreem veel ‘studio’s’
gebouwd. Dat was 65% respectievelijk 55% van de totale woningproductie in
die jaren. Deze ‘uitschieter’ is voornamelijk het resultaat van de gemeentelijk prioriteit
om in korte tijd 10.000 extra studentenwoningen in Amsterdam te bouwen
om iets te doen aan het tekort aan studentenhuisvestiging, maar is ook veroorzaakt
door marktinitiatieven met meer starterswoningen/studio’s. Als de achterstand aan
studentenwoningen is ingehaald en nu de crisis echt voorbij is, dient er dus weer
een groter aandeel van circa 75% aan gezinswoningen (3-kamerwoningen van 80
m2 en groter) in de nieuwbouwprojecten te worden gebouwd.
Trend: minieme relatieve daling gezinnen met kinderen
Dan een blik in de toekomst. Kijkend naar de bevolkingsprognoses van IOS, gemeente
Amsterdam, blijkt dat in de prognose de Amsterdamse bevolking blijft
doorgroeien naar circa 960.000 in 2035. Dat lijkt in huidige gunstige economische
en politieke tij in Amsterdam een bescheiden prognose, aangezien bij de geambieerde
aanhoudende woningproductie van 10.000 woningen per jaar Amsterdam in
203o de grens van 1 miljoen inwonersgrens al ruim gepasseerd zal zijn. Wanneer
we nader inzoomen op de ontwikkeling van het aandeel gezinnen met kinderen in
de stad, dan blijkt dat het aandeel gezinnen met kinderen in de periode 2017 –
2035 in de prognose daalt van 45,6% naar 44,3%. Kortom, er wordt een hele kleine
procentuele daling van het relatieve aandeel van het aantal gezinnen in Amsterdam
geprognotiseerd. Zeker géén leegloop van gezinnen, zoals de eerder genoemde artikelen
in de media suggereren.
Dipje bouw grote (gezins)woningen
Gelet op de verwachte doorzettende groei van het aantal woningen, inwoners en
gezinnen in Amsterdam, vroeg ik me af of er nog wel voldoende woningen voor
Sturing
In de collegeakkoord 2014-2018 van Amsterdam is het opschroeven van de woningproductie
naar 5.000 woningen per jaar een belangrijk speerpunt geworden. Achterliggend
doel is het vergroten van het woningaanbod en het betaalbaar houden
ervan. In de komende collegeperiode 2018-2022 wordt de ambitie waarschijnlijk
opgeschroefd naar 10.000 woningen (circa 20.000 nieuwe bewoners) per jaar. Hiermee
probeert het bestuur het woningaanbod te vergroten en daarmee de stijging
van de woningprijzen enigszins te beperken. Daarnaast is in de Woonnota de zogenaamde
40%-40%-20% regel ingevoerd, dat wil zeggen dat er per project/nieuwe
stadsbuurt een aandeel van 40% sociale huurwoningen, 40% dure huurwoningen
en 20% koopwoningen worden gebouwd. Voorheen is 30% sociale huurwoningen
en 70% vrije sector koop en huur de norm.
In een nieuwe stadswijk als het Amstelkwartier, een project dat nog voor de crisis is
gestart, worden circa 78% gezinswoningen gebouwd. Echter, het sociale huurdeel is
vrij laag, daarmee laat de betaalbaarheid voor iedereen in deze wijk dus te wensen
over. In de praktijk blijken de normen en regels ten aanzien van woningtypen en
-grootte niet alleen in het Amstelkwartier, maar ook in andere projecten enigszins
‘onderhandelbaar’ te zijn.
Daarom raad ik aan om ook een (richt)norm voor het aandeel 3-,4- of meerkamerwoningen
bestuurlijk vast te leggen en hier actief op te sturen. Dit vraagt nader
onderzoek, ik zou inzetten op minimaal 75% 3-,4- of meerkamerwoningen (dat is
zo’n 75% van het totale vloer oppervlak) per project.
35

Conclusie
Amsterdam gaat de komende decennia fors verdichten in bestaand stedelijk gebied.
Binnen 10 jaar komen er waarschijnlijk minstens 75.000 woningen bij en zal
de 1 miljoenste inwoner binnen de gemeentegrenzen ene feit zijn. Met een goed
woonbeleid, voldoende goede maatschappelijke voorzieningen, een aantrekkelijke
openbare ruimte, gecombineerd met de sterke Amsterdamse stedenbouwtraditie,
is en blijft Amsterdam een complete stad.
De komst van jonge studenten naar Amsterdam, die na hun studie werk vinden en
een gezin stichten in de stad, en het vertrek van jonge gezinnen naar de regio zijn
een ‘natuurlijk’ verschijnsel. De komst, gezinsvorming en vertrek zijn in balans. De
betaalbaarheid van woningen en de beschikbaarheid van voldoende gezinswoningen
staan wel druk. De gemeente stuurt sterk op woningaanbod, de betaalbaarheid
van de woningen en de woninggrootte , zowel op stedelijk als projectniveau.
Amsterdam is en blijft dus juist ook een stad voor jonge gezinnen!
36

37

Eindhoven: Onderwijs als heilige graal?
Jorie Mulder
Het gaat – in ieder geval economisch gezien – goed met de Brainport regio en Eindhoven
specifiek.
De economie van Brainport Eindhoven is over de periode 2006-2016 gemiddeld
met 2,5% per jaar gegroeid. Dat is, ondanks de kredietcrisis in 2008, ruim tweemaal
zo hard als de nationale economie (1,1%) 1 . Deze economische groei vertaalt zich in
een stijgende vraag naar talent. Hoewel binnen Brainport veel wordt geïnvesteerd
in het werven van talent en de aansluiting van het (techniek) onderwijs op de arbeidsmarkt,
neemt het tekort aan technisch talent steeds nijpender vormen aan.
Dat brengt de zorg met zich mee dat het niet beschikbaar zijn van voldoende technisch
talent meer en meer een remmende factor kan zijn op de economische groei
van de regio. Dus wat doen we daaraan?
Een tweede vraag die vaak gesteld wordt, is of die economische groei wel ten goede
komt aan iedereen in de stad. Het ‘trickle down effect’ (de economische groei en
de daarmee gepaard gaande stijging van het aantal hoogopgeleide banen leidt tot
een stijging in het aantal laagbetaalde banen) is wel zichtbaar in de Brainport regio,
maar werkt niet voor iedereen: voor bijstandsontvangers en werklozen is het effect
veel minder aanwezig 2 . Kan onderwijs daar een rol in spelen?
We hebben Den Haag gevraagd om meer te investeren in onze regio, zodat we een
aantrekkelijk(er) vestigingsklimaat kunnen bieden aan (buitenlands) talent. Maar
daar houdt het niet op. Misschien zit (een deel van) de oplossing wel dichterbij
dan we denken, in onze eigen regio. Ik wil in dit paper een pleidooi houden voor
investeren in onderwijs: Onderwijs om het talent van mensen te ontwikkelen en
onderwijs om mensen kansen te bieden. Dan snijdt het mes aan twee kanten.
De triomf van de stad manifesteert zich op vele vlakken (economisch, sociaal, cultureel),
maar de triomf van de stad geldt niet voor iedereen en ook niet voor alle
1 https://www.brainport.nl/over-brainport/brainport-monitor
2 http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/PBL_2016_De%20verdeelde%20triomf_1777.pdf
38
steden 3 . Er is sprake van een verdeelde triomf 4 . Onderwijs is daarbinnen een sleutelbegrip.
Bijvoorbeeld als het gaat om stedelijke economie: door de beste mensen
aan je te binden, genereer je voor bedrijven een aantrekkelijke arbeidsmarkt en
vice versa. Daarin speelt onderwijs een cruciale rol. Onderwijs dat is afgestemd op
het regionale profiel, waar onderwijsinstellingen samenwerken met bedrijven om
de jongeren op te leiden voor vakgebieden die passen in de eigen regio. Maar ook
als het gaat om achterstandswijken: investeren in stenen verplaatst het probleem,
investeren in mensen pakt de grondoorzaken aan. Het zijn namelijk vooral kinderen
van lager opgeleide ouders die wegzakken 5 en kinderen die in een achterstandsbuurt
opgroeien maken veel kans om later in hun leven als volwassene in een
vergelijkbaar arme buurt te wonen 6 . Dat pleit voor het bieden van zoveel mogelijk
kansgelijkheid door te investeren in onderwijs.
Wat kunnen we dan doen in Eindhoven? We doen al veel. We hebben bijvoorbeeld
‘Brainport scholen’ in de regio, waarbij scholen zich expliciet richten op vaardigheden
van de 21e eeuw 7 . Concreet betekent dit dat Brainportthema’s in het gehele
curriculum aan bod kunnen komen, dat er intensief wordt samengewerkt met bedrijven
in de vorm van stages, opdrachten en bezoeken en dat onderwijsactiviteiten
een bijdrage leveren aan het ontwikkelen van creativiteit, ondernemerschap,
innovatie en een onderzoekende houding. Niet noodzakelijk gericht op techniekonderwijs,
maar de manier van werken impliceert wel vaak een oplossing binnen de
techniek. Een ander voorbeeld is samenwerking tussen onderwijs en bedrijven in
de regio, met als beste voorbeeld de TU/e, die wereldwijd koploper is in gezamenlijk
onderzoek met het bedrijfsleven. Maar om concurrerend te blijven zal er op
meer plekken in Brabant intensiever samengewerkt moeten worden tussen onderwijsinstellingen
en het bedrijfsleven, zoals Tilburg University en de hogescholen
in Brabant 8 . Omgekeerd zal het bedrijfsleven het onderwijs actief moeten opzoeken
en nog veel meer in kennis moeten investeren. Als bedrijven meer zouden samenwerken
met onderwijsinstellingen is dat niet alleen een voordelige manier om
projecten te realiseren, het verbetert ook de kwaliteit van het onderwijs en het
3 http://www.wimderksen.com/2016/09/08/triomf-van-de-stad-de-leergang/
4 http://www.pbl.nl/sites/default/files/cms/publicaties/PBL_2016_De%20verdeelde%20triomf_1777.pdf
5 Presentatie Arnold Jonk, Inspectie van het Onderwijs, 7 december 2017 bij leergang ‘Triomf van
de Stad 2017-2018’.
6 Presentatie Maarten van Ham, TU Delft, 7 december 2017 bij leergang ‘Triomf van de Stad 2017-
2018’.
7 https://e52.nl/brainportscholen-breiden-uit-naar-basisonderwijs/
8 https://www.brabantkennis.nl/longread/kennis-maken-met-de-regio/

zorgt voor een betere aansluiting op de arbeidsmarkt. Ook de WRR pleit dat er een
betere koppeling moet worden gemaakt tussen scholing en arbeidsmarkt, zowel in
het onderwijs als in de vorm van ‘een leven lang leren’ 9 . Het gemeentelijk beleid
is ook gericht op een betere matching tussen onderwijs en arbeidsmarkt, waarbij
gericht onderwijsinstellingen werden gestimuleerd om zich meer te richten op de
vraag van het bedrijfsleven en de banen van de toekomst, zoals via het Brainport
Technologiepact 10 .
9 https://www.wrr.nl/publicaties/rapporten/2013/11/04/naar-een-lerende-economie
10 https://www.brainport.nl/nieuws-ontwikkelingen/technologiepact-brainport-continu-ontwikkelen-en-wendbaar-blijven
Lastig hieraan is dat ons onderwijsstelsel nationaal is georganiseerd. Samenwerken
in de regio wordt niet georganiseerd vanuit Den Haag. Uit onderzoek is gebleken
dat talent zich met name regionaal verplaatst 11 . Dus wil je kennis omzetten in waarde,
dan zul je je vooral moeten richten op de regio. Dat kan ten goede komen aan
iedereen: universiteiten voor de kennis, hbo voor toegepast onderzoek, mbo voor
de vakmensen en met de toename van hoogbetaalde banen, zullen ook de laagbetaalde
banen in deze regio toenemen. En daarmee lijkt de sleutel voor toekomstbestendig
succes echt te zitten in de regionale samenwerking tussen onderwijs en
arbeidsmarkt. Als we dan ook nog zorgen dat onderwijs voor iedereen toegankelijk
is, en dat we inzetten op zoveel mogelijk kansgelijkheid (met als belangrijkste rol
voor gemeente een aanjaagrol op brede scholen en faciliteren van samenwerking
tussen verschillende instanties zoals scholen, jeugdhulpverlening etc.) zodat zoveel
mogelijk mensen – in ieder geval in potentie – zouden kunnen profiteren.
Maar in teveel focus op het profiel van de regio schuilt ook een gevaar. Zo stelt
Johannes Visser in het artikel ‘Het Nederlandse onderwijs zou zich minder op de
arbeidsmarkt moeten richten’ 12 dat juist om de arbeidsmarkt te dienen, het onderwijs
minder gericht zou moeten zijn op de arbeidsmarkt. Vissers schrijft dat in
een omvattend onderwijsstelsel, zoals in het Verenigd Koninkrijk, Canada en de
Scandinavische landen, leerlingen van verschillende niveaus zo lang mogelijk bij
elkaar zitten. In gedifferentieerde onderwijsstelsels, zoals in Nederland, Duitsland
en Oostenrijk, worden leerlingen juist al vroeg van elkaar gescheiden, op twaalfjarige
leeftijd gaan zij naar het voortgezet onderwijs, en gaan zij ofwel een algemeen
vormend traject in ofwel een beroepsvoorbereidend traject. Gedifferentieerde onderwijsstelsels
leiden leerlingen goed op voor de arbeidsmarkt, zo blijkt uit jeugdwerkloosheidscijfers,
die in landen met een gedifferentieerd stelsel relatief lager
liggen dan in landen met een omvattend stelsel. Tot zover niks aan de hand, maar
dan volgt:
“Behalve in tijden van crisis. Dan komt de werknemer die is opgeleid
voor een beroep minder snel aan een baan, omdat hij niet is opgeleid
voor werk in andere sectoren, […]. En steeds minder mensen zijn überhaupt
hun hele leven in dienst bij dezelfde werkgever, of in dezelfde
sector. […] Dat betekent dat goede aansluiting op de bestaande arbeidsvraag
wel eens minder belangrijk zou kunnen worden dan brede
inzetbaarheid straks.”
11 https://www.brabantkennis.nl/longread/kennis-maken-met-de-regio/
12 Johannes Visser, De Correspondent (2014): https://decorrespondent.nl/1096/het-nederlandseonderwijs-zou-zich-minder-op-de-arbeidsmarkt-moeten-richten/448425186528-77874a1e
39

Kortom, ik denk dat gericht onderwijs-arbeidsmarktbeleid kan helpen om de regionale
potentie te vergroten, maar dat het geen ‘blinde focus’ moet zijn. Er zit een
verschil tussen onderwijs gericht op toekomstige kennis en vaardigheden en ‘sterk
gespecialiseerde Brainportscholen’. Over autorijden zegt men immers ook, dat je
pas echt leert autorijden nádat je je rijbewijs hebt gehaald.
40

41

Wat moet het nieuwe college weten
om de stad goed te kunnen besturen?
Sabine Wigmans
De opdracht:
1. Formuleer een beleidsvraag
2. Welke data heb je nodig om de vraag te beantwoorden
3. Wat is, los van de politieke context, jouw advies
Mijn beleidsvraag:
Wat moet het nieuwe college weten om de stad (Rotterdam) goed te kunnen besturen?
Om deze vraag te beantwoorden is veel informatie beschikbaar:
1. Advies volgend college:
a. Analyse van de belangrijkste ontwikkelingen van Rotterdam
b. Overzicht van de grootste kansen en bedreigingen (doorbraak
dossiers)
c. Beleidsontwikkeling vorig college
2. Staat van de stad (belangrijkste statistieken)
Na de installatie van het nieuwe college gaan de wethoudersteams aan de slag om
de wethouders in te werken in hun portefeuille. Tegelijkertijd begint het inwerkprogramma
voor het college als team. Dit inwerkprogramma bestrijkt de eerste 3
maanden (1 ochtend per week) en bestaat uit de volgende ingrediënten:
1. Kennismaken met de stad: bezoeken van alle bekende en onbekende parels
en aandachtsgebieden
2. Zichtbaar zijn in de stad: verbinding maken met ondernemers, bewoners,
vrijwilligers, maatschappelijk- en cultureel werkers, etc.
3. Kennis nemen van elkaars portefeuille
4. Teambuilding
De volgorde en prioriteitstelling van de inhoudelijke kant van het inwerkprogramma
wordt goeddeels bepaald door het coalitieakkoord en de doorbraakdossiers.
Voor deze eindopdracht gebruik ik de indeling van de module Triomf van de Stad.
Kort samengevat betekent dit: Wat moet het college van:
1. Stedelijke economie
2. Demografie en wonen
3. De achterkant van de Triomf
4. Leefklimaat
5. De triomf van de burger
6. De toekomst van de triomf
van Rotterdam weten om de stad goed te besturen?
Ochtend 1: Stedelijke economie
Als voorbeeld voor stedelijke economie, kan in Rotterdam de haven natuurlijk niet
ontbreken. De Rotterdamse haven kan op verschillende manieren ontdekt en bezichtigd
worden: met de boot over de Nieuwe Maas, met de auto door de Botlek,
met de watertaxi naar Stadshaven of vanuit de controlepost bij het Havenbedrijf
Rotterdam.
Onderstaande tekst uit de Stand van de Stad geeft het positieve beeld van de haven.
De Rotterdamse haven zal de komende jaren een forse transformatie moeten
doorlopen om toekomstbestendig te blijven.
“De haven van Rotterdam scoort hoog in internationale ranglijsten. De werkgelegenheid
en winstgevendheid van de bedrijven in de haven nemen toe, blijkt uit
de meest recente Havenmonitor. De haven vertegenwoordigt 14% van de totale
werkgelegenheid in Rijnmond en 25% van de toegevoegde waarde van de regio.
Zowel transport en overslag als de industrie in de haven groeien de afgelopen paar
jaar weer en er worden investeringen gedaan in productiecapaciteit en nieuwe bedrijfsmiddelen.
De toegevoegde waarde van de haven gerelateerde bedrijvigheid in de Rotterdamse
regio is toegenomen van 11,7 miljard in 2014 tot 14,4 miljard euro in 2016. Zowel
in absolute als in relatieve zin komt een groot deel van deze groei voor rekening
van de industrie, waarbij de chemische industrie een belangrijke rol speelt.
Ook de werkgelegenheid bij havengerelateerde bedrijven is toegenomen, tot ca.
98.500 in 2016. De meeste werkgelegenheid zit in vervoer en daar heeft over de
42

langere termijn bezien ook de meeste groei plaatsgevonden, maar in de periode
2014-2016 groeide vooral de werkgelegenheid in de dienstverlening ten behoeve
van het vervoer en de industrie.”
Ochtend 2: Demografie en wonen
De nieuwste Rotterdamse wijk Nesselande biedt een mooi voorbeeld voor demografie
en wonen voor de hogere- en middeninkomens. De wijken eromheen (Zevenkamp,
Ommoord) met hun goedkopere woningvoorraad veranderen ondertussen
van groene, kindvriendelijke wijken naar wijken met een hoge werkloosheid en veel
criminaliteit (auto- en woninginbraak).
Nesselande heeft een groot aanbod van ruime woningen met een tuin en appartementen
met zicht op de Zevenhuizerplas. Het woningaanbod bevat ook seniorenwoningen,
relatief goedkope huurwoningen en kavels waar mensen zelf op kunnen
bouwen. Een eigen metrostation maakt een snelle verbinding naar het Alexandrium
en het centrum van Rotterdam mogelijk. De ligging aan de Zevenhuizerplas biedt
Nesselande veel recreatiemogelijkheden.
Ochtend 4: Leefklimaat
Aan de buitenkant is Rotterdam stoer, robuust en groots, maar als je er bent, voel je
de menselijke en zachte kant van de stad. De binnenstad als City Lounge is de metafoor
voor de sfeer die de stad nastreeft. Een sfeer die gastvrij, ‘warm’, persoonlijk
en gezellig is. Anders dan veel andere Nederlandse steden heeft Rotterdam geen
historisch stadshart, dat vanzelf sfeer oproept. De hoogbouw van Rotterdam met
zijn skyline en moderne architectuur in combinatie met de brede wegen door de
stad en de ligging aan de Nieuwe Maas zijn specifieke kenmerken van de Rotterdamse
binnenstad.
Voor een werkbezoek aan de binnenstad van 1 ochtend kan het best voor de fiets
gekozen worden. Maar waarschijnlijker is het dat de binnenstad vaker terugkomt:
grote en kleine ondernemingen kunnen bezocht worden, daarnaast kent de binnenstad
vele culturele instellingen, bijzondere winkelgebieden en een uitnodigende
buitenruimte.
Ochtend 3: De achterkant van de Triomf
Bij de achterkant kan alles wat met de tweedeling te maken heeft genoemd en
bezocht worden: gezondheid, onderwijs, inkomen, werkgelegenheid, etc. Wanneer
ik mijn ‘echte’ inwerkprogramma opstel zal ik de voor- en achterkant van de triomf
waar mogelijk per thema uitwerken.
Ik neem nu als voorbeeld voor de achterkant de wijk Bospolder / Tussendijken. Dit
is een kwetsbare wijk, met ook mooie ontwikkelingen. De wijk werd in het verleden
gedomineerd door particulier woningbezit, hoge werkloosheid, laag geschoolde arbeiders,
heroïne gebruikers, prostitutie, woninginbraken, etc.
Er is en wordt veel geïnvesteerd in de wijk om het tij te keren: het sluiten van de Keileweg
is een belangrijke keerpunt voor de wijk geweest, daarna kwamen de kluswoningen,
en wordt er veel geïnvesteerd in de samenstelling van het winkelaanbod
(terugdringen dubieuze ondernemers), in de vergroting van de diversiteit van de
wijk (Le Medi), vergroening, activiteiten voor jongeren, etc. Desondanks blijft de
(georganiseerde) criminaliteit hoog. Jonge kinderen groeien op met criminele jongeren
als rolmodel, schietpartijen komen met enige regelmaat voor en de radicaliserende
jongeren die in Rotterdam opgepakt zijn, woonden allen in deze wijk.
Ochtend 5: De triomf van de burger
De triomf van de burger zoals we hem in Den Haag bespraken laat zich wat lastig in
een ochtend vangen. Onderdelen van dat programma kunnen in de bovengenoemde
onderdelen terugkomen (bijvoorbeeld ondermijning of buurtwachten). Voor
Rotterdam vind ik het interessant om de projecten te laten zien waar bewoners
zich op een positieve manier inzetten voor hun wijk, zoals bijvoorbeeld in Mooi,
mooier, Middelland:
43

“Binnen Mooi, mooier Middelland werken we als bewoners, ondernemers
en de gemeente Rotterdam samen aan een ambitieus programma.
Zo werken we aan verbeteringen aan de Middellandstraat en het
Middellandplein, het Johannes de Vouplein, de Brancobuurt en het
Oostervantgebied.
(…) Ook houdt Mooi, mooier Middelland zich bezig met de leefbaarheid
en de veiligheid in de wijk. Voor kwetsbare wijkbewoners wordt
zoveel mogelijk maatwerk geboden om hen een beetje minder kwetsbaar
te maken. Daarnaast werkt Mooi, mooier Middelland aan het
verbeteren van wandel- en fietsroutes door de wijk en wordt aandacht
besteed aan droge voeten – nu en in de toekomst.”
of in Coolhaven bij CoWonen – Little C:
“Wonen met een dorpsgevoel in een wereldstad. Al sinds het begin
van het nieuwbouwproject Little C in Rotterdam is de ontwikkelaar in
gesprek met de initiatiefnemers van de vereniging CoWonen. Zij zijn
geïnspireerd door het woonconcept ‘Coliving’. De initiatiefnemers willen
meer met de buren delen dan alleen de lift. Zoals een collectieve
daktuin, koffietafel, atelierruimte, buitenruimte, etc.”
Ochtend 6: De toekomst van de triomf
Eind 2010 gaf de toenmalige minister voor Wonen, Wijken en Integratie, Eberhard
Van der Laan, opdracht aan Wim Deetman en Jan Mans om te adviseren over
de aanpak van de problemen in Rotterdam Zuid. In februari 2011 verscheen het
rapport ‘Kwaliteitssprong Zuid, ontwikkeling vanuit Kracht’. Hierin concludeerden
Deet man en Mans dat Rotterdam Zuid kampt met problemen die on-Nederlands
zijn. De commissie stelde dat de gemeente Rotterdam, het rijk, bewoners, woningcorporaties,
bedrijfsleven, scholen en andere lokale partners gezamenlijk en vanuit
een gedeelde visie aan de slag moeten om doorbraken te realiseren op Rotterdam-Zuid.
Hoe zal Zuid zich de komende jaren ontwikkelen? Wordt de kloof tussen Noord en
Zuid groter? Of werpen de vele inspanningen hun vruchten af waardoor ook op
Zuid de kansen toenemen en succesvolle Zuiderlingen in de wijk blijven?
44

45

Kan Rotterdam beter sturen op een evenwichtige
stedelijke ontwikkeling waar alle
bevolkingsgroepen evenredig van mee
profiteren?
Matija Stanicic
Sinds het begin van deze eeuw wordt in Rotterdam systematisch gewerkt aan de
ontwikkeling van de binnenstad als onderdeel van een brede economische strategie.
Deze is gericht op de clusters haven, voedsel, schone technologie en gezondheid
met als doel de stad ‘resilient’ te maken: weerbaar voor de toekomst.
Kernbegrip bij de aanpak van de binnenstad is de ‘City Lounge’: de binnenstad als
aangename plek om te verblijven in al zijn facetten: wonen, werken, winkelen en
recreëren. De aanpak en de marketing van de binnenstad tezamen met de opgaande
economische ontwikkeling hebben ervoor gezorgd dat de stad hip en happening
is geworden. Met het Centraal Station, de Markthal en De Rotterdam als nieuwe
iconen van de stad.
Vernieuwende elementen in deze programma’s zijn dat nog meer dan voorheen
wordt ingezet op het verbeteren van kansen in het onderwijs en op de arbeidsmarkt,
naast fysieke verbeteringen in de wijken en buurten. Er wordt meer dan in
de oude programma’s geïnvesteerd in de ontwikkeling en kansen van de bevolking,
waar voorheen in verhouding meer aandacht was voor de vernieuwing van de gebouwde
omgeving.
De vraag is waar al die maatregelen toe hebben geleid en of het gewenste resultaat
van vermindering van achterstanden is gehaald. De afgelopen vier jaar is veel
informatie verzameld:
Het is niet zeker te zeggen of de ingezette transitie ertoe zal leiden dat de stad tot
in de verre toekomst overeind blijft in de internationale concurrentie, klimaatveranderingen
en alle nog onbekende toekomstige opgaven. Wel kan Rotterdam de
laatste jaren wereldwijd bogen op een stijgende populariteit. Met als resultaat dat
het zich anno 2018 nationaal en internationaal manifesteert als vernieuwend: zowel
op gebied van stedenbouw en architectuur als economisch (Wall Street Journal
20 januari 2018).
Sinds 2014 worden de resultaten regelmatig gemeten. Er komen meer bezoekers,
meer banen en de binnenstad wordt steeds populairder om in te wonen.
Tegelijk met de aanpak van de binnenstad heeft de gemeente ingezet op de aanpak
van de meest problematische delen van de stad, vooral op Zuid, met twee programma’s:
• Nationaal Programma Rotterdam-Zuid (daarvoor Pact op Zuid). Dit richt
zich op het verminderen van sociaaleconomische achterstanden in grote
delen van Rotterdam-Zuid.
• Sterke Schouders; de stad in balans. Dit programma richt zich juist op het
versterken van de stad door meer groepen met hogere opleidingen en
inkomens aan te trekken.
46

• De ontwikkelingen in de binnenstad worden gemonitord;
• De resultaten van het collegebeleid zijn onderzocht;
• Vanaf 2014 wordt via de zogenaamde wijkprofielen in 71 gebieden gemeten
hoe het zit met de veiligheid, sociaaleconomische omstandigheden
en fysieke factoren (openbare ruimte, woonkwaliteit).
De coalitiepartijen hebben de resultaten van de afgelopen collegeperiode bekend
gemaakt in het document ‘de Eindstand’.
Het college geeft zich een 7,5 waar het gaat om het halen van 8 gestelde doelen
(meer doorstromers naar werk, meer kansrijke gezinnen rond het centrum, langere
verblijfsduur in de binnenstad, transformatie kantooroppervlak, minder eenzaamheid,
een hoger veiligheidsniveau, een hoger schoonniveau en stimuleren duurzaam
vervoer).
Wel erkent het college dat het economisch tij meezat en dat “deze stad nog lang
niet af is” (wethouder Visser in Trouw d.d. 13 januari 2018).
De Rekenkamer concludeert echter dat, gezien het geringe aantal targets, geen totaalbeeld
wordt gegeven van de mate waarin het college al zijn strategische ambities
heeft gerealiseerd. Daarnaast heeft het college onvoldoende informatie gegeven
over het wel of niet halen van bepaalde targets (persbericht Rekenkamer 11
januari 2018).
De derde editie van de wijkprofielen geeft een genuanceerd beeld over de resultaten.
Het gaat vooral goed in de binnenstad en de gebieden ten noorden hiervan.
Het zuiden gaat minder snel vooruit met als dieptepunt de Tarwewijk waar op alle
fronten een achteruitgang ten opzichte van 2016 te zien is (bijlage kaart wijkprofielen).
Er kan niet voldoende bewezen worden wat de effecten van het collegebeleid de
afgelopen 4 jaar zijn. Wel is duidelijk dat de ontwikkelingen in het zuidelijk deel van
Rotterdam achterop lopen ten opzichte van die in het noorden. De conclusies uit de
wijkprofielen worden overgenomen in de media. Er verschijnen tal van berichten
over de situatie in Rotterdam die niet zo rooskleurig is als het lijkt en dat de kloof
tussen arm en rijk toeneemt. Op zich is dit niet heel erg verbazingwekkend: op een
hoger schaalniveau werd dit ook al bevestigd door tal van (sociologisch) onderzoek.
Bijvoorbeeld de recente publicatie van Kees Vuyk over oude en nieuwe ongelijkheid.
Vuyk constateert een toenemende tweedeling in gescheiden werelden tussen
hoog- en laagopgeleiden. Met als oorzaak het onderwijs dat vooral op intelligentie
selecteert.
Natuurlijk is het van groot belang dat deze problemen en kwesties worden gesignaleerd.
Dit levert kennis over waar aandacht en inzet van overheidsmiddelen gewenst
is.
De winst van het verzamelen van data is dat gemeten wordt of gestelde beleidsdoelen
gerealiseerd worden. Het bestuur en de ambtelijke diensten worden hierdoor
gestimuleerd zich niet te veel te verliezen in luchtfietserij; zeker als de economische
trend toch al positief is. Door te meten en zich hierop te laten beoordelen houdt
men de voeten aan de grond.
Daarbij is het bereiken van beleidsdoelen doorgaans multi-causaal; het is het zelden
zo dat alleen door een gemeente ingezet beleid het enige oorzakelijke verband
is met succes of falen. Daar wijst de Rotterdamse Rekenkamer ook op.
De vraag is wat er gebeurt als je op een andere manier kijkt naar de ontwikkeling
van gebieden die in vergelijking met andere delen van de stad op achterstand blijven.
Wat levert het op als gekeken wordt naar de ontwikkelingen in de wijken zelf
in plaats van te focussen op de welvarender regionen van de stad? Wellicht leidt dit
tot een genuanceerder beeld, dan dat het allemaal achter blijft.
Het sociologische denken in kansrijke en kansarme wijken, waarbij verschillende
gebieden met elkaar vergeleken worden, levert nog geen beeld op van de interne
dynamiek in de verschillende wijken en in de stad als geheel.
Om met het laatste te beginnen: elke stedelijke agglomeratie heeft een onderkant
en bovenkant. Beiden zijn in beweging. De dynamiek van die beweging is bepalender
voor een succesvollere stedelijk context dan het oplossen van de inkomens- en
onderwijsverschillen binnen een gebied in de stad. Open relaties met de omgeving
is een voorwaarde voor succes. Overigens kan een open relatie ook een bedreiging
zijn. Bijvoorbeeld als dit leidt tot de instroom van groepen die het leefklimaat negatief
beïnvloeden en daarmee de dynamiek in de onderkant teveel belasten.
De tweede kwestie is het onbedoelde negatieve bijeffect van denken in sociale stratificatie
in het verhaal van de stad, de wijk of de buurt.
47

Termen als kansarm en kansrijk, vaak vermengt in een beleidscocktail met allochtoon,
autochtoon, moslim, goede wijk en slechte wijk hebben minstens als neveneffect
een stigmatiserende werking, waarin de eigen kracht en het eigen verhaal
van buurten en wijken oplost in goed bedoelde connotaties als hoe erg het is en
verschrikkelijk ook, dan wel schandalig.
Aan de onderkant van de samenleving zijn per definitie meer kansen om hogerop
de maatschappelijke ladder te komen dan aan de bovenkant. De weg is langer maar
kent meer treden. Bovenaan de ladder is het aantal kansen om te stijgen per definitie
minder. Ultiem is daarbij het gegeven dat bijvoorbeeld koning Willem-Alexander
een kans heeft: hij wordt koning of niet. Kansarmer is bijna niet voor te stellen.
De kracht van de stad schuilt in haar diversiteit, in haar economische veerkracht, in
de dynamiek binnen de verschillende bevolkingsgroepen en de verbinding tussen
verschillende bevolkingsgroepen. Elke buurt heeft haar eigen verhaal; elke bevolkingsgroep
haar eigen sociale dynamiek. De beleidsopgave zou moeten zijn een eigen
verhaal in de breedte en de diepte van de stad te ontwikkelen. Verschillen tussen
wijken, buurten en steden horen erbij. Dit moeten we accepteren. Natuurlijk is
het zaak om misstanden aan te pakken en te monitoren of een bevolkingsgroep of
gebied meegaat of achterblijft bij sociaaleconomische ontwikkelingen.
Maar hier hoort ook bij dat gezocht wordt naar wat mensen zelf doen en kunnen en
wat voor factoren dit stimuleren of belemmeren.
Wat maakt dat de vooruitgang in delen van Rotterdam-Zuid wel goed gaat en in
sommige gebieden juist helemaal niet? Waarom gaat het in Noord goed en voor
wie geldt dat wel en voor wie niet? Het blijft bijvoorbeeld de vraag of de positie van
de laagopgeleide in Noord verbetert door het aantrekkelijk worden van jouw buurt
voor de rijkere in de stad (en daarmee de stijging van die wijk in de stedelijke lijstjes
van winnaars en verliezers). En zo is het ook de vraag of de relatieve achterstand in
Zuid veroorzaakt wordt door meerdere generaties honkvaste achterblijvende bevolkingsgroepen
of bijvoorbeeld door de instroom van nieuwe bevolking die aan
de onderkant van de ladder begint met hard naar boven lopen en dus verhuizen.
Mijn stelling is dat 20 jaar doorwerken aan een dynamischer binnenstad het nu
mogelijk maakt dat Rotterdam zich niet alleen door middel van de haven, maar ook
door haar binnenstedelijke ontwikkeling meer naar buiten kan keren en dus meer
dynamiek genereert. De verschillen in de stad los je daar niet mee op, wel de aantrekkingskracht
van de stad voor krachten van buiten.
Een belangrijke succesfactor hierbij is dat al die tijd ook stug is doorgewerkt op
basis van het eigen verhaal: wederopbouw, eigen kracht en opgestroopte mouwen.
Dit versterkt de eigen identiteit en daarmee de kracht van de stad. Het mooie is dat
iedereen zich hierbij kan aansluiten (en waardoor dit ook door meerdere opeen
volgende colleges omarmd kon worden). De vorm die hierbij gevonden is heet City
Lounge.
Voor de ‘arme’ wijken geldt: de plaats op een lijstje is een signaal. Een diagnose is
dat echter nog niet en daarmee een beperkt beleidsinstrument.
Voor wijken en buurten is de opgave hun eigen verhaal te ontwikkelen.
Sociaalpsychologisch onderzoek kan mijns inziens een bijdrage leveren aan dit verhaal
en het inzetten van de juiste instrumenten om de gewenste dynamiek en identiteit
te versterken.
Door hier, naast de bestaande programma’s, meer op in te zetten wordt de stedelijke
ontwikkeling wellicht niet evenwichtiger, maar kan Rotterdam beter sturen
op de sociaaleconomische ontwikkeling van wijken met bewoners die trots zijn op
zichzelf, hun eigen buurt en vertrouwen hebben in eigen kracht.
48

49

Met wie dient de gemeente Amersfoort
een relatie aan te gaan?
Edwin Hubers
De gemeente Amersfoort heeft als doelstelling om meer externe subsidies binnen
te halen. Dit komt enerzijds voort uit een bezuinigingsdoelstelling in de naweeën
van de economische crisis, waarbij de vraag opkwam of niet ook de inkomsten
verhoogd zouden kunnen worden. Anderzijds wil de gemeente zich innovatiever
opstellen en kan het proces om tot een subsidieaanvraag te komen, meehelpen om
projecten te concretiseren en van de grond te laten komen - zelfs als de betreffende
subsidieaanvraag niet wordt toegekend, kunnen projecten toch vaak op een andere
manier (deels) in de praktijk landen.
Het aanvragen van een subsidie gebeurt zelden alleen. In vrijwel alle gevallen zijn
hier samenwerkingspartners voor nodig; dit kunnen andere overheden, bedrijven
of particuliere initiatieven zijn - vaker nog is het een combinatie hiervan. Om meer
subsidie binnen te halen is het dus een noodzakelijke voorwaarde om te investeren
in strategische samenwerkingsrelaties. Daarom staat de volgende vraag in dit essay
centraal:
Welke strategische samenwerkingsrelaties dient de gemeente Amersfoort aan te
gaan om haar beleidsdoelstelling op het gebied van subsidieverwerving te behalen?
2. Hoe zien de netwerken van de gemeente Amersfoort eruit voor
twee specifieke case studies?
In de volgende twee paragrafen zullen deze vragen beantwoord worden om vervolgens
te leiden tot een conclusie betreffende de hoofdvraag.
Omgevingsanalyse
De gemeente Amersfoort is centraal gelegen in Nederland en heeft 155.000 inwoners,
hiermee vormt het de 15e stad van het land. Amersfoort is gelegen in de
provincie Utrecht en bekleedt hierin de positie van de tweede stad na de gemeente
Utrecht (330.000 inwoners). Andere gemeenten zijn niet groter dan 70.000 inwoners.
Dit leidt tot een bijzondere positie binnen de provincie: vaak wordt vanuit
de provincie gelijk naar de stad Utrecht gekeken en daarna pas naar de overige
gemeenten. Als tussenliggende gemeente qua grootte is de gemeente Amersfoort
zoekende naar hoe hier precies invulling aan gegeven wordt. Op sommige gebieden
wordt gelijkwaardig samengewerkt, bijvoorbeeld in de Economic Board Utrecht
EBU), terwijl op andere gebieden de bilaterale Utrecht-Utrecht samenwerking de
boventoon voert.
Wat verder opvalt is dat Amersfoort een relatief geringe centrumfunctie heeft voor
omliggende gemeenten. Institutioneel wordt hier wel op ingespeeld met samenwerking
binnen de Regio Amersfoort (ongeveer 400.000 inwoners, inclusief buurgemeenten
uit de provincie Gelderland). Wellicht komt dit doordat Amersfoort
twee zeer grote steden in de nabijheid heeft liggen. Dit leidt tot sterke focus op
de noordelijke Randstadvleugel, met name Utrecht en in minder sterke mate ook
Om deze vraag te kunnen beantwoorden is allereerst informatie benodigd over de
huidige situatie binnen de gemeente Amersfoort. Daarom wordt een algemene
analyse gedaan van de belangrijkste samenwerkingsrelaties. Om een volledig beeld
te kunnen schetsen is dit echter onvoldoende: mede door de trend in de richting
van ‘Opgavegericht werken’ is het noodzakelijk om de netwerken per opgave in
kaart te brengen. Daarom wordt een verdiepende analyse gedaan voor twee specifieke
case studies.
Dit leidt tot de volgende twee vragen:
1. Hoe ziet de strategische omgeving van de gemeente Amersfoort
eruit?
50

Amsterdam. Tegelijkertijd vormt Amersfoort met name voor het noorden en oosten
de entreepoort naar de Randstad. Dit blijkt ook uit het Daily Urban System van de
Utrecht+ regio.
Een andere vernieuwende en kenmerkende aanpak is het Toekomstfonds voor
duurzame ontwikkeling: initiatieven uit de stad kunnen subsidie krijgen om te experimenteren
met vernieuwende duurzame projecten. Het gaat hierbij nadrukkelijk
om projecten die vanuit onderop komen (burgers/organisaties), de gemeente heeft
hierin alleen een faciliterende functie.
Wat betreft samenwerkingsrelaties gaat het echter niet alleen om samenwerking
tussen overheden. In de Triple Helix wordt ook gekeken naar samenwerking met
bedrijven en kennisinstellingen. Het ontbreken van een grote kennisinstelling heeft
een duidelijke invloed op het profiel van Amersfoort, er ontbreekt een belangrijke
mogelijke samenwerkingspartner die voor initiatieven in de stad kan zorgen:
Amersfoort is hierdoor bijvoorbeeld geen onderdeel van de City Deal Kennis Maken.
In de nabijheid van Amersfoort bevinden zich echter wel een groot aantal kennisinstellingen,
met name in de gemeente Utrecht. Op het gebied van subsidies
wordt hiermee samengewerkt in het Utrecht European Funding Network.
Een hiermee samenhangend kenmerk is dat hoogopgeleiden (overigens sterk oververtegenwoordigd
in de bevolkingssamenstelling) zich pas vestigen in de stad in
een latere levensfase - rond hun 2e of 3e baan, vaak met jonge kinderen. Zoals al
eerder genoemd is het belangrijkste kenmerkende element van Amersfoort echter
de locatie in het midden van het land. Dit blijkt ook uit de jaarlijkse ranking
van Atlas voor Gemeenten wanneer gecorrigeerd wordt voor geografische positie:
Amersfoort heeft veel te danken aan haar centrale ligging.
Cases
Beschrijving van de twee netwerken.
1. Energietransitie
2. Smart Cities
Energietransitie
Bij het onderwerp Energietransitie is de gemeente Amersfoort vooral actief in
de stad zelf. Er is een gedetailleerd plan gemaakt per wijk om de energietransitie
succesvol te maken en hiertoe zijn per wijk wijkbijeenkomsten georganiseerd. Bovendien
zijn er veel initiatieven vanuit de samenleving: Amersfoort bevindt zich in
de top 3 van zonnepanelen op daken, er zijn allerlei bewonersverenigingen vanuit
de wijken opgericht en er is al jarenlang sprake van een succesvol energieloket,
033Energie.
Wat tot nu toe minder goed van de grond komt is de institutionele samenwerking
met bedrijven, andere overheden en kennisinstellingen. Op kleinere schaal wordt
hier wel mee geëxperimenteerd, bijvoorbeeld door stages en opdrachten van studenten
van de Universiteit Utrecht, maar dit leidt nog niet tot intensieve samenwerking
met bijvoorbeeld het Utrecht Sustainability Institute (USI), een verbinder
tussen de Universiteit Utrecht en steden op het gebied van duurzame stedelijke
ontwikkeling.
Smart Cities
Bij het onderwerp Smart Cities is er een hechte institutionele samenwerking tussen
gemeentes en het bedrijfsleven. Bedrijven vinden dit onderwerp met het oog op
innovatie en kostenbesparing namelijk vaak interessant. De inzet van Smart Cities
op efficiëntieverbetering sluit echter vaak beter aan bij gemeentelijke doelen dan
bij burgerinitiatieven. In de regio Amersfoort zijn daarnaast historisch gezien een
groot aantal IT-bedrijven actief. Deze hebben zich verenigd in het FIWARE platform,
waar ook de gemeente Amersfoort participeert. Deze formele samenwerking leidt
tot veel projectinitiatieven van bedrijven waar de gemeente haar voordeel mee
doet.
51

Ook op Europees niveau is Amersfoort actief op dit onderwerp, namelijk in de task
force Open & Agile Smart Cities. Door deze samenwerkingsrelatie wordt Amersfoort
regelmatig benaderd om deel te nemen aan subsidietrajecten, mede dankzij
de bedrijven waarmee samen wordt gewerkt in het FIWARE platform.
Conclusie
Het antwoord op de vraag over strategische samenwerkingsrelaties ligt wellicht in
het combineren van bottom-up initiatieven uit de stad met top-down relaties van
formele netwerken. Natuurlijk is elk beleidsonderwerp anders, dus de mate van
bottom-up en top-down zal verschillen, maar het is bij elk onderwerp benodigd om
beide elementen in de strategie mee te nemen en te benoemen hoe deze toegepast
worden. De samenwerking met burgers is dus essentieel, er zou sprake moeten
zijn van een Quadruple Helix (overheid, bedrijven, kennisinstellingen, burgers).
Hierdoor kan tegelijkertijd de kracht van de samenleving benut worden als door
middel van meer regie vanuit de gemeente initiatieven verder gebracht worden,
met name richting opschaling. Bijvoorbeeld zoals in de gemeente Utrecht heeft
gedaan in haar initiatief met Smart Solar Charging. Wellicht niet geheel toevallig
een initiatief dat de opgaven vanuit Energietransitie en Smart Cities probeert te
combineren…
Wat op dit terrein tot nu toe minder goed van de grond komt is de samenwerking
met de stad: het initiatief voor burgerwetenschap Meetjestad is van de grond gekomen,
maar het is in vervolgprojecten nog niet gelukt om tot een institutionele
samenwerking op het gebied van Smart Cities te komen. Er is ook op dit gebied wel
de wil en intentie om met de stad samen te werken, alleen in de praktijk lukt dit nog
veel minder goed door het botsen van verschillende perspectieven en belangen.
52

53

Amstel Stad aardgasloos
Joyce van den Berg
Het gaat goed met de transformatie van Amstel Stad. In de afgelopen tijd hebben
erfpachters, ontwikkelaars en beleggers in hoog tempo belangstelling gekregen om
in het gebied te gaan investeren en daarmee bij te dragen aan de transformatie en
herontwikkeling van Amstel Stad naar een woon-werk milieu. Tot 2027 zullen er
circa 15.000 woningen gerealiseerd worden. In de periode 2027-2040 kunnen nog
eens circa 35.000 woningen in het gebied worden gerealiseerd. Een belangrijke opgave
hierbij is “aardgasloos”, want we hebben in 2015 op de Klimaatconferentie in
Parijs afgesproken dat we onze CO2 uitstoot verminderen met 80-95% in 2050. Een
opgave vergelijkbaar met de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog.
Wat is er nodig om Amstel Stad aardgasvrij te maken voor 2050?
De gemeente Amsterdam wil het gebruik van aardgas verminderen en tegelijk werken
aan een stad zonder aardgas. Amstel Stad maakt nu gebruik van aardgas en
warmtenetten. Grosso modo zijn de alternatieven voor aardgas gebaseerd op elektriciteit
(all electric) of warmtenetten (o.a. stadswarmte).
1. Alternatieven
All electric is een verzamelnaam voor oplossingen waarbij warmte wordt geproduceerd
met elektriciteit: een warmtepomp die water verwarmd of infraroodpanelen
die de ruimte verwarmen. De elektriciteit wordt waar mogelijk op of rond het gebouw
zelf opgewekt, bijvoorbeeld door zonnepanelen op het dak of PV-cellen in de
gevel.
Warmtenetten transporteren warm water naar woningen, kantoren en naar andere
gebouwen. Het water komt van twee centrale bronnen en gaat via een stelsel van
pijpen en leidingen naar de gebruikers. De warmte voor Amstel Stad komt momenteel
uit de Diemercentrale (elektriciteitcentrale), de Ouderkerkerplas, WKO (Warmte
Koude Opslag) en het aardgasnetwerk (figuur 1). De gemeente zal in het komend
half jaar een systeemkeuze moeten maken om de doelstelling te realiseren in 2050.
figuur 1: huidige netwerken
2. Partners
Wie zijn er bij de transitie betrokken in de wijk?
Bij de energietransitie van Amstel Stad spelen veel organisaties een rol, deze zullen
moeten gaan samenwerken; de ontwikkelaars, huurders, vastgoedeigenaren,
energieleveranciers, warmteproducenten, netbeheerders, het Rijk en de gemeente.
Wetten en regels op het gebied van energie worden door het Rijk bepaald.
Veel bewoners van Amsterdam zijn al bekend met woningen zonder aardgas. Ze
staan met name in de nieuwe wijken, daar waar woningen zijn aangesloten op het
warmtenet. Deze gebruikers zijn doorgaans tevreden. Consumenten zijn steeds vaker
ook producenten van energie. Op diverse plaatsen in de stad spelen interessante
initiatieven en experimenten: met zonnepanelen, met lokale warmtenetten
of met all electric woningen. Elk initiatief draagt bij aan warmtevoorziening en er
komt op deze wijze veel kennis en ervaring, die kan helpen om technieken door te
ontwikkelen. Bovendien verbinden de experimenten burgers in de stad met elkaar
en met de energietransitie. Liander is in Amsterdam de netbeheerder. Het bedrijf
is verantwoordelijk voor de gas-en elektriciteitsinfrastructuur. Een groot deel van
het gasnet is in de jaren zestig aangelegd en zal in de komende jaren vervangen
moeten worden, helaas voor Amstel Stad is het gasnet nog niet aan vervanging
toe. De gemeente zal de rol van regisseur op zich nemen. De gemeente bepaalt
de randvoorwaarden voor de energietransitie.
In ontwikkelstrategieën, buurtvisies, bouwenveloppen
en tenders zal de gemeente
opnemen dat aansluiten op gas geen optie is
voor de nieuwe woningen. Een energietransitieroutekaart
waarin harde keuzes, een strakke
planning voor de verschillende onderdelen
zal opgesteld moeten worden en helderheid
moeten geven. Hierbij is de realiteit dat het
niet altijd mogelijk is om overal draagvlak te
organiseren. De gemeente zal politiek leiderschap
moeten tonen.
3. Geld
De investeringen betreft drie belangrijke posten.
De renovatie/ updaten van de gas-en
elektriciteitsinfrastructuur brengt veel kosten
met zich mee, ook het uitbreiden van nieuwe
warmtenetten vraagt grote investeringen.
54

Technisch aanpassen van gebouwen staat voor andere delen van de stad op nummer
één. Voorbeelden zijn isolatie van muren en vloeren, vervangen van gasfornuis.
Amstel Stad is in de huidige situatie grotendeels een bedrijventerrein, in dit
gebied zal de focus primair gericht zijn op de toekomstige woningen, welke direct
aardgasvrij worden opgeleverd. Bij warmtenet zijn de kosten van de aansluiting
in de nieuwbouw inbegrepen in de kostprijs van het gebouw. Maar bij bestaande
bouw ligt dit anders. Daar is de stap van aardgas naar een warmtenet alleen zonder
extra kosten mogelijk. Bij de gas- en stroomnetten worden die kosten betaald
door alle Nederlanders samen, bij warmtenetten worden deze betaald door enkel
de gebruikers. Het Rijk overweegt deze regels aan te passen om aansluitingen op
warmtenetten te bevorderen. Kortom de investeringen voor zowel all electric als
warmtenetten zijn hoog en leiden tot hogere
prijzen dan we gewend zijn bij gasnetten.
Het is zaak om de kosten en investeringen te
beperken en een aantrekkelijke businesscase
te maken. Denk bijvoorbeeld aan het afstemmen
van Werken in de Openbare Ruimte
(WIOR). Met komst van 50.000 woningen zal
de huidige armoedige inrichting ook leefbaar
gemaakt moeten worden in Amstel Stad (figuur
2). Benut de kansen bijvoorbeeld van
een nog niet afgeschreven gasnetwerk, voor
toekomstig transport van water of waterstof.
Ook zal het elektriciteitsnetwerk een flinke
update moeten krijgen, om te voorkomen dat
er black-outs met regelmaat gaan ontstaan.
De gemeente zal in het komend half jaar een
energietransitieroutekaart moeten gaan implementeren.
figuur 2: transformatie in de openbare ruimte
4. Open
De gemeente ziet het liefst een open markt met open netten. De huidige elektriciteitsmarkt
is daarvan het beste voorbeeld. Er zijn diverse energieproducten
en meerdere energieleveranciers met verschillende producten. Het Amsterdamse
warmtenet is nog niet zover, maar heeft al wel de kenmerken van een open net:
meerdere bronnen kunnen aan het net leveren, een differentiatie van producten
is aanstaande en het is mogelijk om een buurtnet aan te takken. Vrije keuze van
leverancier daar hebben consumenten behoefte aan. Voor grote gebruikers zoals
Ajax en AMC in het gebied zijn wel keuzemogelijkheden in tegenstelling momenteel
voor kleine gebruikers. De grote hoeveelheid van de datacenters in de Amstel Stad
stoken voor de mussen. Deze lage temperatuur restwarmte is een grote kans voor
nieuwe woningen in Amstel Stad. Amsterdam Zuid-Oost heeft geen concessie, als
gemeente hebben we een kans om vernieuwende contractvormen toe te passen.
Een actie voor de gemeente is het maken van afspraken met Nuon, WPW over gebruik
van transportnetten in Amstel Stad.
5. Duurzaam
Elektriciteit en stadswarmte zijn duurzamer dan aardgas. Elektriciteit wordt steeds
meer opgewekt met zon en zijn kompaan wind. De meeste elektriciteit komt echter
van kolen of gas en staat bekend als grijze stroom. De elektriciteit en warmte van
Amstel Stad wordt voorzien vanuit de gascentrale uit Diemen. Er zijn initiatieven
om restwarmte te gebruiken vanuit bedrijven bijvoorbeeld in omliggende toekomstige
woningen. Vanuit leefbaarheid is een
belangrijk aspect de openbare ruimte, het
opstellen van een nieuw uitlegschema voor
de kabels en leidingen, regie op de ondergrond.
Zodat er ruimte voor boomwortels
voldoende is, dit is voorwaardelijk voor
een prettig leefklimaat, denk aan hitte en
het bijdragen aan biodiversiteit (figuur 3:
leefbaarheid in principe profiel). In Amstel
Stad zal voorkomen moeten worden dat er
een dubbel netwerk wordt aangelegd. Uitgangspunt
voor de nieuwe woningen moet
zijn energieneutraal en bij voorkeur op termijn
energiepositief. De gemeente zal vaart
1,5 m 3 m
4,5 m
3,5 m 4,5 m
3 m
1,5 m
Infiltratie
Infiltratie
strook
Stoep
Service strook
Eenrichtings verkeer
Service strook
Stoep
strook
moeten maken met de verduurzaming van
energiebronnen. Geothermische bronnen
bieden een kans op langere termijn. Acties
voor de gemeente zijn afspraken maken
met WPW en Nuon over het verduurzamen
van warmtebronnen.
figuur 2: leefbaarheid in principe profiel
55

Tot slot, hoe komt een keuze en besluit voor een ander energiesysteem
tot stand in Amstel Stad?
Om de transitie tot een succes te maken met verbetering van de leefkwaliteit van
Amstel Stad moeten politiek, overheid, bedrijven en burgers nauw samenwerken.
Wel zal de gemeente realistisch moeten zijn in het tempo waarin beslissingen gemaakt
moeten worden voor in het komend half jaar. Dit kan betekenen dat een geheel
open netwerk en werken vanuit draagvlak niet tot een gewenst resultaat kan
leiden. Tempo, leefbaarheid en betaalbaarheid zouden hierbij hoog in het vaandel
moeten gaan staan. Het toekomstig bestuur zal per direct politiek leiderschap moeten
tonen om Amstel Stad van het aardgas af te koppelen, hier ligt de mogelijkheid
voor het opstellen van een nieuw contractvorm. Helderheid vanuit de gemeente
richting alle partijen is vereist. De woningen welke op de korte termijn worden gerealiseerd
zullen in fases aangesloten moeten worden op een collectief netwerk.
Het in beeld brengen van meerdere systeemscenario’s met de voor- en nadelen
van tempo, leefbaarheid, draagvlak, betaalbaarheid en adaptatie zal het politiek
leiderschap moeten gaan steunen. De gemeente koopt tijd met het aansluiten van
gebouwen aan een collectief warmtesysteem, de bronnen zullen verduurzaamd
moeten worden. Om de transitie te versnellen zijn financiële, fiscale, juridische, en
mentale impulsen noodzakelijk, dus leiderschap!
56

57

58

59

Deelnemers Triomf van de stad 2018
Roy Berents
Joyce van den Berg
Olha Boderenko
Frank van Hattem
Marloes Hildenbrant
Edwin Hubers
Jorie Mulder
Matija Stanicic
Sabine Wigmans
Amsterdam
Amsterdam
Eindhoven
Haarlem
Rotterdam
Amersfoort
Eindhoven
Rotterdam
Rotterdam
Wim Derksen
Karen Ephraim
Ooltgensplaat
Den Haag
leergang 2018
60

61

PROF. DR. WIM DERKSEN
Prof. Wim Derksen bestudeert
de overheid bij voorkeur van
binnenuit. En helpt de overheid
door inzicht te bieden in
ontwikkelingen die zich buiten
de overheid voordoen. Hij is niet
voor niets bestuurskundige en
socioloog.
KAREN EPHRAIM
Karen Ephraim is specialist als het
gaat om leren en ontwikkelen.
Met haar bedrijf De JuF is ze
gericht op onderwijs en op alle
andere plaatsen waar mensen
leren.
DOCENTEN EN
ORGANISATIE
Prof. Wim Derksen en Karen
Ephraim zijn de kerndocenten
van de leergang.
Voor meer informatie over de
Triomf van de stad:
w www.wimderksen.com
t 06 43 85 42 59
e wimderksendh@gmail.com
62