I !«l - Historisch Centrum Overijssel

Historisch

Zwolle vroeger en nu
D. Hogenkamp
M3üt Chomas"5chocsf1,^chterziid^ met speelplaats en praeftuintfe
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Twee keer de plaats waar zo'n 70 jaar katholiek
onderwijs is gegeven: de Thomasschool
aan de Blekerstraat. De Blekerstraat
is nu geheel bebouwd door het ziekenhuis De
Weezenlanden en vormde het verlengde van de
Assendorperdijk in de richting van het Groot Wezenland.
Links is een gedeelte van het Dominicanenklooster
te zien en op de ansichtkaart van omstreeks
1910 rechts nog net het oude gebouw van
het rooms-katholiek ziekenhuis.
De R.K. Thomasschool was op 18 december
1908 geopend en ingezegend door pastoor N. van
Balen. In Zwolle waren in die tijd nog twee andere
katholieke scholen, in de Praubstraat en aan het
Assendorperplein. Voor de totstandkoming van
de drie scholen heeft de fabrikant Th.E.F. Heerkens
grote financiële offers gebracht. Zijn fabriek
stond trouwens vlak achter de school. De Thomasschool
was een jongensschool waar de Fraters
van Tilburg en enkele lekenonderwijzers lesgaven.
Op 1 september 1956 werd het schoolgebouw afgekeurd
en bouwde men een nieuwe St. Jozefschool
aan de Assendorperdijk. De school aan de Blekerstraat
werd verbouwd tot R.K. ULO voor meisjes
St. Theresia. De fraters maakten plaats voor nonnen.
Pas in de laatste jaren kwamen er ook jongens
in de klassen. Het gebouw moest in het midden
van de jaren zeventig wijken voor de nieuwbouw
van het ziekenhuis De Weezenlanden die op de
onderste foto zichtbaar is.
Boven: De Thomasschool aan de Blekerstraat op een
ansichtkaart van omstreeks 1910.
Onder: Dezelfde plek zo'n 80 jaar later,
(foto's: D. Hogenkamp)

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Redactioneel Inhoud
Het Zwols Historisch Tijdschrift verenigt
de meest uiteenlopende historische personen.
Vrijmetselaars, 27 op verdachte
wijze aan hun einde gekomen stadgenoten en een
Schotse vechtjas die piëtistische boeken in het Nederlands
vertaalt: in het nieuwe nummer staan ze
broederlijk naast elkaar.
Die vrijmetselaars zijn de gebruikers van het
monumentale woonhuis Bloemendalstraat 11. Jhr.
A.J. Gevers heeft de historie van het pand en zijn
bewoners onderzocht. De oudst bekende bewoner
is Herman van Diepenbroek die in de zestiende
eeuw leefde. In 1867 kocht vrijmetselaarsloge Fides
Mutua het gebouw dat door architect Willem
Koch grondig werd verbouwd.
De 27 stadgenoten waren in de zeventiende
eeuw om het leven gekomen en dr. B.J. Kam heeft
onderzocht in hoeverre op hun lichaam sectie
werd gepleegd om de doodsoorzaak vast te stellen.
In veel gevallen werd ook het lichaam geopend;
slechts in een paar gevalen werd daar vanaf gezien
in verband met de ondraaglijke stank.
De Schotse vechtjas was lohan Fargharson, die
als vaandrig in ieder geval tussen 1618 en 1627 in
Zwolle was gelegerd. W.J. op 't Hof vertelt over
zijn leven en over de twee Engelse theologische
werken die hij in het Nederlands vertaalde. In die
tijd liet het piëtistische puritanisme via Britse
huurtroepen tot in Zwolle zijn invloed gelden.
Als introduktie beschrijft D. Hogenkamp in
'Zwolle vroeger en nu' de grote veranderingen die
er aan de Blekerstraat hebben plaatsgehad.
En als afsluiting onderwerpen dr. A. Fuldauer
de langverwachte uitgave 'De doden vertellen'
over de opgraving in de Broerenkerk en drs. A.H.
ten Cate het boek van ds. J. Bosch 'Het Weeshuis
aan de Broerenstraat te Zwolle', aan een kritische
beschouwing.
Zwolle vroeger en nu D. Hbgenkamp 2
Het pand Bloemendalstrat 11 en zijn bewoners jhr. A.J. Gevers 4
Pathologische anatomie in de zeventiende eeuw B.J. Kam 13
Johan Fargharson: vaandeldrager in tweeërlei dienst W.J. op 't Hof 22
Literatuur 30
Agenda 34
Mededelingen 34
Personalia 35
Omslag: Drie mannen in een keuken; een dronkaard, een gehangene en een man
die met een degen doorboord is. Tekening van Gesina ter Borch; fragment (foto:
Rijksmuseum, Amsterdam).

jhr. A.J. Gevers
De omgeving van de
Bloemendalstraat.
Fragment van de, wat
gebrekkige, kaart van
Zwolle door Braun en
Hogenberg uit 1581.
Het pand Bloemendalstraat 11
en zijn bewoners
De stad Zwolle was vroeger in een aantal
delen opgesplitst, waarvan de wijk Sassenstraat
er één was. De huidige Sassenstraat
vormde als het ware het middelpunt van
deze wijk, die het grootste gedeelte van de zuidelijke
helft van de binnenstad omvatte. Hij slingerde
zich vanaf de Sassenpoort naar de Grote Kerk.
Tussen Sassenstraat en Koestraat, die globaal genomen
oost-westverbindingen vormen, lopen een
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
paar straten van zuid naar noord. Praubstraat,
Goudsteeg en Bloemendalstraat zijn hun huidige
namen. In de loop van de geschiedenis hebben ze
ook andere namen gehad.
Vooral de Praubstraat - genoemd naar de
proost van Deventer - en de Bloemendalstraat
konden bogen op belangrijke inwoners. De
Praubstraat herbergde onder andere de Fraterhuizen,
het Begijnenconvent en de woning van de
adellijke familie Van den Rutenberg. De Bloemendalstraat
kende de aanzienlijke woning van de
griffier Bartholomeus van Coelen en - in later tijd
- van de bekende schrijver en dichter Rhijnvis
Feith. Tegenover de woning van de laatste bevindt
zich het pand dat het onderwerp vormt van onderstaand
verhaal.
Woonhuis
De tot nu toe oudst bekende eigenaar van het huis
Bloemendalstraat 11 is Herman van Diepenbroek.
Deze was mogelijk een zoon van Kerstken van
Diepenbroek, die in 1511 het burgerrecht van
Zwolle verwierf. Kerstken werd in 1524 in de raad
gekozen en op zijn naam werd in 1545 een raadsherenbeker
vervaardigd. 1 Herman zelf komt vanaf
1546 voor in de maandrekeningen van de stad.
Op 31 mei vestigden Jasper Vrese en zijn vrouw
Anna een jaarlijks rente ten behoeve van de stad
'uuth een hus ende were gelegen in de Sassenstrate
dat Herman Dipenbroick thobehort'. 2 Zelf vestigden
Herman van Diepenbroek en zijn vrouw
juffer Catharina een rente op dit huis in 1569 ten
behoeve van Geert ter Borch. Het huis blijkt dan te
liggen tussen een pand van Gerrit Splinter en 'Vilsterenwere',
een bezitting van de Vilsterenshuizen.
Aan de voor- en achterzijde grensde het huis
aan de straat. 3 Zoals in akten van die tijd gebruikelijk
was, werd de ligging van het huis niet nader
gespecificeerd en was de vermelding van de wijk,

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
in dit geval Sassenstraat, voldoende geacht.
De Vilsterenshuizen vormde een stichting om
een aantal oude mannen en vrouwen onderdak te
geven. Hiertoe hadden Herman van Vilsteren en
zijn vrouw Wendelmoet van Haersolte in 1468
hun huis bij testament nagelaten. Ten behoeve
van dit 'bejaardentehuis' moet ook Herman van
Diepenbroek een rente hebben gevestigd. In de zeventiende-eeuwse
legger van deze instelling vinden
we namelijk de inschrijving dat 'uuth Harmen
van Diepenbroeck syn huys by Bethleem' jaarlijks
een bedrag van vier goudgulden en zeven stuiver
moet worden betaald. 4 Diezelfde inschrijving vermeldt
bovendien dat 'nu Wolff van Ittersum' dit
bedrag moet betalen. Inderdaad had deze het huis
in de Bloemendalstraat op 28 februari 1595 bij een
openbare verkoop gekocht. 5 Bij die gelegenheid
bleek het pand te bestaan uit 'ein huys unnd wehre
mit twie huirhuisen daerachteren, wesende also
eine duergaende wehre, gelegen in Pasmansstrae-
te'. De benaming Pasmansstraat is op dat ogenblik
de gangbare naam (verwijzend naar een van de inwoners,
namelijk Pasman ten Holthe) voor de
Bloemendalstraat. De naam Bloemendalstraat
duikt pas op na de vestiging van de familie Van
Bloemendal in het grote huis in het midden van de
straat.
Wolf van Ittersum was een zoon van de gelijknamige
Wolf van Ittersum en Christina van
Dorth. Hij werd in 1591 als raad gekozen. In 1612
werd hij namens het stadsbestuur van Zwolle aangesteld
als afgevaardigde in de Statenvergaderingen.
Hij stierf als lid van de raad van de stad in
1637. Daarna werd ook op zijn naam een zilveren
raadsherenbeker vervaardigd. Zijn eerste huwelijk,
met Christina van Haersolte, werd gezegend
met de geboorte van een zoon, eveneens Wolf (de
jonge) genaamd. Ter gelegenheid van zijn tweede
huwelijk in 1607 deed Wolf de oude erfuiting jegens
zijn zoon. 6 Bij de vele goederen wordt dan
ook "t huyss in Pasmansstraete, daer die caemener
Tungeren innen woent' genoemd. De bewoner is
dan dus Johan van Tongeren, sedert 1593 raadslid,
die op dat ogenblik de functie van eerste kameraar
uitoefende. Hij zou in 1614 ten landdage worden
afgevaardigd. In 1631 overleed hij als raadslid, zodat
ook op zijn naam een raadsherenbeker werd
gemaakt.
Toch zou Wolf de jonge niet van het profijt
van dit huis genieten: hij overleed nog voor zijn
vader. Hij liet zijn weduwe, Aleida Sloet tot Buckhorst,
met minstens negen kinderen achter. 7 Pas
in 1654 zouden deze kinderen de ouderlijke boedel
scheiden. Van deze kinderschaar bleven tenslotte
alleen Florentina, Helena, Wilhelmina en Gijsbert
van Ittersum over.
Als luitenant deed Gijsbert van Ittersum in
juni 1662 belijdenis in de hervormde kerk. Later
nam hij ook plaats in het stadsbestuur; hij werd in
1677 als raad gekozen. Hij was burgemeester toen
hij met zijn twee zusters Florentina en Wilhelmina
in 1684 een testament opmaakte. 8 Daarin wezen zij
elkaar aan als erfgenaam. Als ze alledrie overleden
zouden zijn, zouden hun bezittingen vererven op
de kinderen van hun zuster Helena van Ittersum
en haar man Dirk van Haersolte. Dat gebeurde inderdaad
in 1698.
De raadsherenbeker
van Wolf van Ittersum,
die in 1586 als Zwols
raadslid overleed. Hier
zijn de wapens Van
Ittersum— Van Wythmen
(zijn tweede huwelijk)
afgebeeld. Uit zijn
derde huwelijk met
Christina van Dorth
stamde Wolf van Ittersum
die in 1595 het huis
in de Bloemendalstraat
kocht (foto: Provinciaal
Overijssels Museum).

Silhouette van Willem
Queysen (1754-1817) als
representant van het
volk van Overijssel,
1795-
Dirk van Haersolte, eveneens militair, was in
1663 gehuwd met Helena van Ittersum en kreeg
twee zonen: Arend en Wolf, genoemd naar de beide
grootvaders. Deze jongens werden te Zwolle
gedoopt, respectievelijk in 1664 en 1666. In die periode
was Dirk van Haersolte commandeur op het
huis Borculo. Vrij snel na de geboorte van haar
tweede zoon is Helena van Ittersum overleden. In
1669 hertrouwde Dirk (ook: Diederik van Haersolte
tot de Lauwick) met Fosetta Hommens, die
de havezate Zuthem ten zuiden van Zwolle bewoonde.
9
Wolf van Haersolte huwde in 1698 met Jacoba
de Rode van Hekeren. In 1704 vertrok het echtpaar
uit Zwolle, om er in 1711, vanuit Lochem, weer terug
te keren. Nog geen jaar later, op 26 februari
1712, werd Wolf in de St. Michaëlskerk begraven.
Zijn weduwe werd daar in 1729 bijgezet.
Arend van Haersolte, gemeensman van Zwolle,
was bijna twee jaar ouder dan zijn broer. Na de
dood van zijn schoonzuster kwam hij met de overige
erfgenamen overeen dat hij het huis in de
Bloemendalstraat mocht blijven bewonen. 10 Dat
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
deed hij inderdaad tot zijn overlijden in 1731. Zijn
kinderloosheid en het grote getal van erfgenamen
maakten het noodzakelijk een boedelinventaris op
te maken. Behalve Arends aandeel in het huis in de
Bloemendalstraat bezat hij onder meer het spieker
Nyenstein in Lenthe, een katerstede in Assendorp
en enkele koeweiden op de Werlermars. Aan contant
geld werd voor 3618 gulden aangetroffen. De
meubels in het huis maken in de inventaris geen
luxueuze indruk. Wel waren er twaalf familieportretten,
elf schilderijen met een zwarte lijst en twee
met een vergulde lijst. Bij de boeken werden
slechts acht titels vermeld.
Pas in 1734 gingen de overige erfgenamen over
tot de openbare verkoop van de goederen uit de
nalatenschap van Arend van Haersolte. Het huis
in de Bloemendalstraat werd als derde perceel geveild.
Pieter Brouwer was de nieuwe eigenaar voor
een bedrag van 1000 gulden. 11 Reeds op 25 mei
1735 maakte deze bekend dat hij het op 5 maart had
doorverkocht en wel aan 'juffer Tichler' voor een
bedrag van 4500 gulden. 12 De transactie had hem
dus geen windeieren gelegd.
Met 'juffer Tichler' werd Elisabeth Tichler bedoeld,
op dat moment 40 jaar oud. Zij was de oudste
dochter van Gerhard Tichler, een uit Deventer
afkomstige jurist, en Geertruid van Brakel. 13 Gerhard
Tichler had het in Zwolle tot burgemeester
gebracht. Zijn weduwe werd in 1734 in de Grote
Kerk begraven. Daar werd in 1759 ook het stoffelijk
overschot van hun dochter Elisabeth bijgezet.
Het is niet onwaarschijnlijk dat zij verbouwingen
aan het huis heeft laten verrichten. Het plafond in
de kamer aan de straatkant dateert wellicht uit die
tijd. Haar nalatenschap kwam terecht bij haar zuster
Fenna Ingena Tichler, weduwe van de predikant
Regnerus Ens. Het huis in de Bloemendalstraat
zou vijfjaar later wederom vererven en wel
op haar dochter Aleida Anna Ens. 14
Aleida Ens was in 1751 gehuwd met Gerrit Albert
Podt, die het Drostenhuis aan de Melkmarkt
mee ten huwelijk aanbracht. 15 Het echtpaar ging
in dat huis wonen en liet het verbouwen en verfraaien.
Sindsdien prijkt daar in het stucwerk op
een der schoorstenen het wapen Podt-Ens. De
overige bezittingen werden verhuurd. De enige
dochter van het echtpaar, Geertruid Fenna Ingena

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De Notaris van der Biescn te Zwolle
is voornemens, op Dingsdag den 17 October e. k., des middags
om 12 uur, in het ODÈON te Zwolle, publiek te verkoopen:
.
Het wel ingerigt, van ouds bekend •
NIEUW HEEREfV LOGEMENT, :
gunstig gelegen in de Bloemendalstraat te Zwolle, achteruitiiomende
in de Krommejak, voorzien van 6 beneden- en 6
boyenkamers, gedeeltelijk geplafonneerd, grooté. keuken, 3
ruime zolders, watervrijen kelder, uitmuntend pomp- en regenwater
en verdere geriefelijkheden, kad. Zwolle S. ÏY No.
1963, groot 3 roeden. Staande op ƒ 4600.
Te bezien des Maandags en Donderdags van 11 tot 2 uur
met een toegangkaartje van den Notaris.
Podt, erfde al de roerende en onroerende goederen.
Kort nadat de nieuwe eeuw was begonnen,
transporteerde Geertruid Podt op 27 februari 1800
haar huis in de Bloemendalstraat aan haar achternicht
Gesina Catharina Lemker en haar man mr
Willem Queysen. 16 Dit echtpaar bewoonde het
huis al enige jaren; in ieder geval sinds 1795.
Queysen had gestudeerd te Leiden, waar hij in
1773 promoveerde. Op 10 december van dat jaar
legde hij de eed als advocaat af. Pas in 1786 trouwde
hij. Uit dit huwelijk werd een vijftal kinderen
geboren.
In diezelfde tijd was de Bloemendalstraat een
bolwerk van patriotten; niet alleen woonde er de
bekende Johan Derk van der Capellen, maar ook
trof men er Van Pallandt tot Zuthem, Pieter Feith,
de wijnkoper Landman, de drost Van Isselmuden
tot Paaslo en de klerk der Staten Van Hoboken. 17
Ook Queysen werd tot de patriotten gerekend.
Misschien was dat wel de reden waarom hij tot
dan geen overheidsfuncties bekleedde. Pas na de
intocht van de Fransen werd hij in 1796 voor het
kiesdistrict Zwolle gekozen tot lid van de Nationale
Vergadering. Zijn politieke loopbaan vereiste in
1801 zijn verhuizing naar 's-Gravenhage. 18 Het
Zwolse huis werd verhuurd. In 1806 probeerde
Willem Queysen het van de hand te doen, maar
het leverde ter veiling niet genoeg op. 19 Het pand
werd toen bewoond door Abraham van Bommel.
Pas in 1810 vond Queysen in de persoon van Paulus
Sichterman een koper. 20
Paulus Cornelis Adriaan Sichterman was afkomstig
uit Groningen, waar zijn familie door de
handel zeer vermogend was geworden. Na zijn
huwelijk met de Zwolse Sara van Muyden kocht
hij de buitenplaats Dijkzicht in Berkum aan de
Vecht. Daar verbleef de familie in de zomer, terwijl
in het koude jaargetijde binnen de stad Zwolle
werd gewoond. Uit die stad kwam ook zijn tweede
vrouw Mechteld Royer, waarmee hij in 1815 was
getrouwd. In 1818 werd hij lid van de Provinciale
Staten van Overijssel, een functie die hij tot 1834
zou vervullen. Maar reeds eerder, op 8 april 1817,
werd zijn 'hegt, sterk en weldoortimmerd huis' in
de Bloemendalstraat in veiling gebracht. 21
Hendrikus Brand, 'ordinaris houder', kocht
het huis voor ƒ 3610,-. Brand was vermoedelijk dezelfde
die in 1811 als pruikenmaker en later als 'dienende
broeder' Brand, van de vrijmetselaarsloge
Fides Mutua voorkwam. In deze laatste functie
woonde hij in de Nieuwe Concertzaal, een pand
twee huizen van nummer 11 vandaan en toentertijd
in huur bij de loge Fides Mutua. Deze vrijmetselaarsloge
was daar terecht gekomen omdat in
1814 een fusie had plaatsgevonden met de in dat
Aankondiging van de
veiling van het pand in
de Bloemendalstraat in
1865.
Aankondigingen van
een 'soiree musicale'
door T.H. Lorenz.
'NIEUW KOFFIJHUIS (BLOEQ1ENDALSTRAAT.Y
1MEN AVOND GEDURENDE DE KERMIS,
SOIEÉE i U I S U L E ,
DOOR DE FAMIL1U
EHONE SAUVLET,
meteen gezelschap van 12 Personen, waaronder een zeer beroemde KOMIEK. Eiken avond
alle VERVEKSliUINGK-:*
verscheidenheid van
voorzien
voordragteii,
in het Hollandsen, Fransch en Duitsch. Daar in bovenstaand Café" niet anders dan een geciviliseerd publiek wordt toegelaten'
Aanvang 8 ixtir. Eiritréo -
T. EC. LOREKTTZ.
kunnen Ileeren mei hunne Dames hiervan een ze'er fjoed gebruik maken. Het BufFct zal steeds v ' """""•'' * *
Nieuw* Koffyhuis. (Bloemendalstraat.)
Op lieden ÏKHDAO voor Ii«t eerst en verder gedurende de gelnecle ÏSEKMIS
fflffif B # •mam •SRS fgg ga ii m m fg W ïffl
door dc Familie RIIOME SASJÏ'iLET, mei een gezelschap van 11 personen, waaronder een zeer beroemden
komiek. Eiken avond verscheidenheid van voordragten .in het Hollandsch, l''i-anseh en Duitach. Daar in bovenstaand
Café niet anders dnn een geciviliseerd publiek wordt toegelaten, kunnen Heeren met hunne Dames hiervan een zeer goed
gebruik maken. Het Buffet zal steeds van allo 'VBlK'^KKSCHSMCrEBI voorzien zijn.
Aanvang 8 nnr. Entree vrij. ' T. BI.
Op lieden '^attarcüag- en morgen ïourtag avo»i«l O eiti 7 Aju-ïï,
door de ]?amilie ]D* A KI.C © KJ A •, Gezelschap bestaande uit zeveïï personen', wanrondcr vïci* Dames,
met medewerking van de Komieke Zangeresse Madame gSEKL'SfiSË'iT'tVSS.
. . . T. H. LOJU
NB. Heden ontvangen Ëclit Bcijersch RHsInger Bier.
Hecfen DOUSERDAe eia morgen ^HIJBAG
S O I R E E S MI SI CA L E S , door de Famlllo BEU MER.'
Aanvang T'U vi.t*3?. 'S. :S. LOH.ENTZ.

Oproep aan de crediteuren
en debiteuren
van T.H. Lorentz in
1867.
Aankondiging van de
veiling van het pand in
de Bloemendalstraat,
1867.
Aankondiging van de
aanbesteding van de
verbouwing van het
pand in de Bloemendalstraat
door de vrijmetselaarsloge,
1869.
pand gevestigde 'Franse' loge Union et Force. Aan
die loge was ook de servant Brand verbonden geweest.
Gemakshalve was die overgenomen. De eigenaresse
van de Nieuwe Concertzaal, de weduwe
Lenz, verhuurde het huis sinds 1816 aan de provinciale
ambtenaar Razoux.
's "-A3S Allen, die. iets verselHJÏdïg'd zijn
f* r \? aan, of te VOï'ditL'e.u hebben van dea
O u vs.' Heer ï. H. LOJÏENTZ, Kdüjhnishouder
.te Zïoolle, worden verzocht daarvan [ü^?^
gave of foetaSiasg' te doen, binnen l'l dagen na heden,
ten Kantore van den onuergeteekende.
ZWOLLE, 1Y Oetaber 1S67. • .
J. H. VAN RODEN,
Notaris.
Mr. j7'.Sa.'i.'S!trBÏ®flJES', Notaris te Zwolle, zaï
op Singsdafi 6 November 1867, des middags te 12 uren, in
het 0DJ20N te Zwolle, doen inzetten, en i

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
ressen, die ook in de schouwburg optraden, wist
hij voor zijn zaak te engageren. Deze vorm van
ontspanning ondervond spoedig concurrentie
van andere Zwolse horeca-ondernemingen. Nog
in juli 1867 werden dergelijke avonden aangekondigd.
Toch was er blijkbaar een aanleiding om Het
Nieuwe Heerenlogement te veilen. Waarschijnlijk
moest er schoon schip gemaakt worden, want de
notaris riep per advertentie tegelijk de debiteuren
en crediteuren van Lorenz op. In 1868, toen zijn
vrouw Anna Mijnlief van een dochtertje beviel,
woonde Lorenz aan de Ossenmarkt. Het gezin
vertrok op 22 april 1869 naar zijn geboorteplaats
Arnhem.
Vrijmetselaarsloge
In november 1867 werd het logement aangekocht
door de vrijmetselaarsloge Fides Mutua voor
ƒ 5415, 8 en nog eens ƒ 100, 8 extra voor de gasleidingen.
28 De aankoop werd mede mogelijk gemaakt
door een forse bijdrage van een onbekende. Voordat
echter Fides Mutua het pand ten volle kon gebruiken,
moest er nog wel het een en ander aan
worden verbouwd. De financiële middelen daarvoor
ontbraken op dat moment echter. Het is dan
ook ontroerend te vernemen dat een der leden,
A.F.H, de Lespinasse, de opbrengst van een zelf
geschreven dichtbundel Mozaïekwerk beschikbaar
stelde voor deze verbouwing. Het boekje zou echter
pas in 1870 in druk verschijnen.
Door 'huisvaderlijke zuinigheid' wisten de leden
der loge de voor de verbouwing benodigde
ƒ 11.000, 8 bijeen te brengen, zodat hun medebroeder
Koch de tekeningen en het bestek kon maken.
De aanbesteding kon op 23 augustus 1869 plaatsvinden.
Willem Koch werd geboren te Valburg op 28
januari 1829 als zoon van de predikant Johann
Diederich Conrad Koch en Fokel Geertruid Moltzer.
Hij verbleef in 1857 in Groningen, waar hij bij
de vrijmetselaarsloge L'Union Provinciale werd
aangenomen. Aanvankelijk vestigde hij zich als
bouwkundige te Zwolle, maar later, in 1863, werd
hij benoemd tot stadsarchitect van Kampen. 29
Deze functie heeft hij 30 jaar uitgeoefend. In die
tijd ontwierp hij onder meer het gebouw van het
De tempel van de vrijmetselaren,
ontworpen
door de architecten
Willem en Frederik
Christiaan Koch in
1869.

Leden van de vrijmetselaarsloge
Vides Mutua
aan het werk tijdens een
opknapbeurt van de
tempel in 1957. Geheel
links staat A. Ruitenberg,
de inwonend servant,
te schilderen.
Gymnasium en HBS. Ook was hij leraar aan de
stadstekenschool. Met zijn twaalf jaar jongere
broer Frederik Christiaan Koch, had hij een architectenbureau.
Gezamenlijk ontwierpen zij de hervormde
kerken van Heino (1867), Gramsbergen
(1878) en Genemuiden (1883) en tal van villa's in
Zwolle. Frederik Koch was voorts betrokken bij de
restauratie van de Grote Kerk te Zwolle (1882-
1893). Hij werd bekend door zijn ontwerp van de
synagoge in de Schoutenstraat (1897). Het waren
de beide broers die de verbouwing van het logement
in de Bloemendalstraat begeleidden om het
voor loge-gebruik gereed te maken.
De verbouwing werd mogelijk verhaast doordat
de ruimte die de loge huurde in de Nieuwstraat
verkocht zou worden. Dit bood tevens de
gelegenheid de kastelein van dit etablissement,
G.J. Rentink, als servant in dienst te nemen in de
Bloemendalstraat. Hij zou er in 1903 - bijna 93 jaar
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
oud - nog steeds wonen en werken.
Op plechtige wijze namen de vrij metselaars
het gebouw op 29 mei 1870 in gebruik. 'Naar wij
vernemen', zo verhaalde de Zwolsche Courant,
'bragten de deputaties van onderscheidene loges
in Nederland en vele belangstellende leden der
broederschap door hunne tegenwoordigheid er
veel toe bij, om aan deze plechtigheid den meesten
luister bij te zetten'. Elf jaar eerder had het betrekken
van de vorige locatie meer aandacht van de
pers gekregen.
De ruim 120 jaar dat de vrijmetselaars het pand
Bloemendalstraat 11 in gebruik hebben, heeft uiterlijk
nauwelijks sporen achtergelaten. Intern
moet er evenwel het nodige zijn veranderd. Wat
dat betreft waren de jaren van de Tweede Wereldoorlog
het meest dramatisch. Enige dagen na de
inval van de Duitse troepen werd het logegebouw
opengebroken door leden van de NSB. Bijna de

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
hele inboedel werd op straat geworpen en vernield,
de bibliotheek en het archief incluis. 30 Landelijk
werd de vrijmetselaarsloge verboden en
haar bezittingen werden in beslag genomen. Het
logegebouw te Zwolle werd gebruikt als kringhuis
van de NSB.
Doordat de gebeurtenissen in mei 1940 de loge
Fides Mutua beroofden van het overgrote deel van
haar archief, is het moeilijk om over de voor-oorlogse
periode gegevens te vinden. Uit de schaarse
gegevens blijkt dat in 1903 de 'voorhof (een ruimte
voor niet-rituele bijeenkomsten) en de entree
werden verbeterd en verfraaid, dat er in 1919 elektrisch
licht werd aangelegd en dat in 1924 het pand
werd gerestaureerd. Voor die restauratie werd een
hypothecaire lening gesloten van f4000!
Na de oorlog kreeg de loge Fides Mutua het gebouw
weer terug, waarna een herstel - passend bij
de beperkte middelen van dat ogenblik - plaats-
K ROM ME JAK/CE
situatie vóór de verbou "g 1960 BLOEMENDALSTRAAT
vond. Een grondiger verbouwing werd uitgevoerd
in 1960. Hierbij kreeg de bestuurskamer weer haar
oorspronkelijke proporties en werd de binnenplaats
overdekt. De zo ontstane ruimte werd gebruikt
om er een keuken te maken. De voorhof
werd in de lengte en in de breedte vergroot, zodat
een ruime zaal ontstond. Om ruimte te winnen
voor een garderobe werd de trap verplaatst. Tijdens
een feestelijke bijeenkomst werd het 'verjongde'
logegebouw weer in gebruik genomen.
De groei van het ledenaantal van de loge Fides
Mutua bracht een aantal broeders ertoe een tweede
loge te stichten. Dat kreeg in 1970 zijn beslag.
Deze loge draagt de naam In Vrijheid Gebonden.
Een derde loge ontstond uit deze twee in 1979 als
resultaat van de viering van het 175-jarig bestaan
van Fides Mutua: De Arbeidsvloer.
Voor een goede exploitatie van het gebouw -
het wordt ook aan andere organisaties verhuurd -
was het wenselijk dat er een andere beheersvorm
werd gevonden. Op 1 juli 1986 'verkocht' de loge
Fides Mutua het gebouw daarom aan de Stichting
Gebouw Zwolse Vrijmetselaarsloges.
Noten
Dit artikel is, in enigszins gewijzigde vorm, eerder
verschenen in het huisorgaan van de IJsselakademie
te Kampen.
1. B. Dubbe, Monumenten in zilver. Geschiedenis van
het Zwolse stadszilver (Zwolle 1976) 61.
2. Gemeentearchief Zwolle (GAZ). RA001-00022,
p.144 (2e akte), dd. 31 mei 1554 (register van overdrachten
etc, 1549-1568).
3. GAZ. RA001-00023, p. 54-55, dd. 16 november 1569
(register van overdrachten van onroerend goed,
1568-1592).
4. GAZ. Archief Vilsterenshuizen, inv.nr. 41 (legger
1628-1690).
5. GAZ. RA001-00024, p. 757-758 (register van overdrachten
van onroerend goed, 1592-1605).
6. GAZ. RA001-00147, p. 142-143 (register van momberschappen
en erfuitingen, 1553-1608).
7. J. van Doorninck, Geslachtkundige aanteekeningen
ten aanzien van de gecommitteerden ten landdage
van Overijssel zedert 1610-1794 (Deventer 1870) 428.
8. GAZ. RA001-00131, p. 3600372 (opening 30 mrt
De situatie van de begane
grond voor en na de
verbouwing van 1960.

12 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
1696) (register van geheime testamenten, 1668-
1701).
9. Rijksarchief in Gelderland. Coll. Van Rhemen, genealogische
aantekeningen, in voce Van Haersolte.
10. GAZ. RA001-00167 (boedelstukken, 1582-1731), p.
735-758.
11. GAZ. RA001-00086, p. 282 (register van vrijwillige
publieke verkopingen van onroerend goed, 1726-
1743)-
12. GAZ. RA001, registers van de 50e penning, dd. 25
mei 1735.
13. H. Kronenberg, 'Het geslacht Tichler (Rauwertz
Tichler)', in: DeNederlandscheLeeuw62 (1944), kol.
104-115.
14. GAZ. RA001, registers van de 50e penning, dd. 8 augustus
1759; A. Haga, 'Familie-aantekeningen Ens',
in: De Nederlandsche Leeuw75 (1958), kol. 173-182.
15. AJ. Gevers en A.J. Mensema, Drostenhuis, het Provinciaal
Overijssels Museum (Zwolle 1987). Zie ook:
H. Kronenberg en H.H. Roëll, 'Bijdrage tot de genealogie
Podt', in: De Nederlandsche Leeuw 48 (1930),
kol. 195-201.
16. GAZ. AAZ01-04259, p. 301, dd. 27 feb 1800.
17. Vgl.: AJ. Mensema, 'L' Inébranlable, een Zwolse
loge in de branding, 1764-1788', in: Thoth 38 (1987)
Mr.nr. III, 61.
18. Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek,V\l\,
kol. 1261; O. Schutte, De orde van de Unie (Zutphen
1985) 88.
19. GAZ. RA001-00103, p.133 dd. 6 mei 1806.
20. GAZ. RAooi-00063, p.73 dd. 17 van sprokkelmaand
1810 (17 feb 1810).
21. GAZ. archief notaris L.H.C. Nilandt, dd. 8 en 22
april 1817, aktenrs. 90 en 109.
22. Rijksarchief in Overijssel (RAO). Hypothecaire
boekhouding 1811-1832, inv.nrs. 111 (register van in-
schrijvingen nr.16, aktenr. 83).
23. RAO. Hypothecaire boekhouding 1811-1832, inv.nr.
112 (register van inschrijving nr. 17, aktenr. 70).
24. RAO. Hypothecaire boekhouding 1811-1832, inv.nr.
19 (register van overschrijving nr. 19, aktenr. 99).
25. RAO. Archief Vredegerecht Zwolle, inv.nr. 23, ak-
tenr. 64.
26. RAO. Hypothecaire boekhouding 1811-1832, inv.nr.
24 (register van overschrijving nr. 24, aktenr. 141).
27. GAZ. Archief notaris H.G.P. van der Biesen, dd. 3
en 17 okt 1865, aktenrs. 982 en 989.
28. GAZ. Archief notaris J.H. van Royen, dd. 5 en 19
nov 1867, aktenrs. 4318 en 4333.
29. Aangesteld bij Raadsbesluit van 15 dec 1863; gepen-
sioneerd m.i.v. 1 feb 1894 (Raadsbesluit 31 okt 1893).
30. J. Vos, Facetten van 1/5 jaar Vrijmetselarij in Zwolle
(Zwolle 1977).
AMPHITHEATRVM ANATOMICVM LV

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Pathologische anatomie in de
zeventiende eeuw
Pathologisch onderzoek
Het verrichten van een geneeskundig onderzoek
op het lichaam van een overledene
is tegenwoordig een algemeen geac-
NO BATAVORVM .«
cepteerde medische handeling. Het doel ervan is
de diagnose, die tijdens het leven is gesteld, te laten
verifiëren door de patholoog anatoom. Dit is
een arts die er zich speciaal op heeft toegelegd om
na de dood als het ware een controle uit te oefenen
aan het stoffelijk overschot, om te zien of er in het
ziekenhuis geen zaken over het hoofd zijn gezien,
geen verkeerde diagnoses zijn gesteld en of er niets
is nagelaten om de zieke te genezen van zijn kwaal.
De medici noemen dit een obductie of een sectie;
het is een anatomisch en meestal ook microbiologisch
onderzoek van de organen van de overledene,
waarbij het lichaam moet worden geopend.
Dit is in het verleden lang niet altijd zo geweest.
De geneeskunde is eigenlijk pas vanaf het
begin van de vorige eeuw in dit opzicht wakker geworden,
waarbij deze ontwikkeling zich vooral in
Frankrijk en met name in Parijs heeft voorgedaan.
Vóór die tijd was ontleding van het menselijk lichaam,
behalve voor forensische (gerechtelijke)
doeleinden, slechts voorbehouden aan die hoogleraren
of prosectoren die aan de verschillende hogescholen
en athenaea waren benoemd. 1 De in de
vele universiteitssteden gedurende de Gouden
Eeuw aanwezige anatomische theaters getuigen
daar van. 2 Ook in een aantal andere steden (Delft,
Den Haag, Dordrecht om er enkele te noemen)
waar geen universiteit was gevestigd, had het chirurgijnsgilde
een anatomisch theater gevestigd. In
Zwolle zijn tot nu toe geen aanwijzingen gevonden
voor een dergelijk theater, hoewel er wel een
chirurgijnsgilde heeft gefunctioneerd.
Voor de opkomst van de anatomie als wetenschap
in West-Europa hadden onze voorvaderen
niets anders dan de opvattingen van de Griekse
arts Galenus, die een zeer summiere kennis van
het menselijk lichaam had nagelaten. 3 Deze kennis
begon pas na het in de vroege Middeleeuwen ontstane
contact met de Arabische (moorse) weten-
B.J. Kam
Anatomisch theater te
Leiden (foto: Museum
Boerhave, Leiden).

Drie mannen in een
keuken; een dronkaard,
een gehangene en een
man die met een degen
doorboord is. Tekening
van Gesina ter Borch
(foto: Rijksmuseum,
Amsterdam).
schappen weer enigszins opgeld te doen. Het
christendom beschouwt immers het menselijk lichaam
enerzijds als stoffelijk overblijfsel na de
dood en zegt: 'Tot stof zult gij wederkeren.' Aan
de andere kant wachten allen die dood en begraven
zijn, op de wederopstanding die op talloze
schilderijen door onze voorvaderen is afgebeeld,
en waarbij de doden in hun eigen lichaam gehuld,
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
wederopstaan. Wat kon de kerk dan anders doen
dan een verbod uitvaardigen op het opensnijden
van het menselijk lichaam? Dat gebeurde in een
pauselijke bul die dateert van 18 februari 1300. 4
De anatomen moesten dus iets anders verzinnen
om aan materiaal te komen voor hun onderzoek.
Zij konden bijvoorbeeld wel dierenlijken gebruiken,
maar dieren zijn geen mensen. Eén van
de ergste scheldwoorden die de middeleeuwer kon
gebruiken was zelfs 'beest'. Onder die omstandigheden
blijven slechts de niet-christenen over, en
vooral de misdadigers die niet in gewijde grond
begraven mochten worden. Het begraven zijn in
gewijde grond, werd immers beschouwd als een
essentiële voorwaarde om bij het laatste oordeel
weer op te kunnen staan.
Behalve de anatomen beschikten ook de chirurgijns
over anatomische kennis. Vooral de chirurgijns
die ten strijde waren getrokken, hadden
door het behandelen van gekwetsten enig inzicht
gekregen in de geheimen van het menselijk lichaam.
Dit inzicht beperkte zich tot aan de Gouden
Eeuw voornamelijk tot ledematen en gewrichten.
Van fysiologisch inzicht, laat staan van
enig rationeel ziektekundig inzicht, was tot aan
het midden van de vorige eeuw nauwelijks sprake.
Het was iets anders gesteld met het onderzoek
naar de doodsoorzaak diergenen die in de burgermaatschappij
door geweld om het leven waren gebracht.
Hier was het de overheid die, zeker in twijfelgevallen,
een doktersverklaring wilde zien
waaruit duidelijk werd hoe de overledene aan zijn
eind was gekomen en of er een schuldige was aan
te wijzen. In hoeverre dit van invloed zou zijn op
de wederopstandingskansen van de gekwetste is
niet geregistreerd. De eerste gerechtelijke lijkopening
vond waarschijnlijk in 1302 in Bologna plaats.
Dergelijk onderzoek is in de rest van Europa maar
langzaam doorgedrongen.
Onderzoek te Zwolle
Onderzoek naar de in Zwolle verrichte lijkopeningen
vóór 1800 leverde een aantal interessante zaken
op. Als voornaamste bron voor dit onderzoek
fungeerden de maandrekeningen van de magistraat
en het gerechtelijk archief. 5 In de maandrekeningen
werden de honoraria voor de lijkschou-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 15
wing genoteerd en in de gerechtelijke bewijsstukken
en getuigenissen vindt men de medische verklaringen.
Het is niet mogelijk om het exacte aantal
doodslagen en moorden dat in Zwolle plaats
heeft gevonden te achterhalen, omdat de notities
hierover niet volledig zijn. Zo vindt men in de
maandrekening van 1399 bij de nog te betalen boetes
aan de stad veertien namen van doodgeslagenen
vermeld tussen 1391 en 1398; in de maandrekening
van 1441 zijn het er tussen 1435 en 1441 slechts
drie. Het lijkt er op, dat de term 'doet geslagen' letterlijk
moet worden genomen; of het einde door
een slag of door een mes werd veroorzaakt is echter
niet duidelijk. Wel is bekend dat in de Middeleeuwen
veel burgers en vreemdelingen met een
fors mes rondstapten. 6
In hoeverre de juridische begrippen doodslag
en moord (dus met voorbedachten rade) op deze
feiten betrekking hebben, is stof voor een aparte
studie; in de rekening van 1441 noteerde Willem
Tyasen een vertering van 8V2 plack 'doe men den
dief henck' en in hetzelfde jaar werd een man geradbraakt.
7 Bij deze terechtstellingen is nog geen
enkele lijkopening vermeld. Ook is het niet aannemelijk
dat er in onze contrijen in de late Middeleeuwen
forensische obducties plaats hebben gehad.
Verslagen van lijkopeningen
Er zijn tussen 1650 en 1753 tenminste 27 gevallen
van manslag, doodslag of moord in de maandrekeningen
en in het rechterlijk archief te vinden,
waarbij men zou kunnen verwachten dat er door
de magistraat order tot gerechtelijke lijkschouw is
gegeven. De pagina's verwijzen naar het door mij
eerder gepubliceerde materiaal. 8
1. 15 april 1650 is er een verhoor over het overlijden
van J(oh)an Buissonet. 9 Hij is door Hendrik
van Braeckel met een pistool doodgeschoten,
nadat hij zijn degen had getrokken omdat
De ontleding van een
vrouw ten behoeve van
de opleiding van chirurgijns.
Prent boven de
chirurgijnsalmanak van
de jaren 1728-1730.

16 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
van Braeckel hem 'du bist ein hundsfut' had
toegevoegd. 10 Hierover is geen medisch attest
te vinden.
2. 10 november 1659 is er in het kladregister,
waarin alle getuigenissen in criminele zaken
zijn genoteerd, een eerste vermelding van een
gerechtelijke lijkschouwing." De medicus
Bernardus Vastenouw en de chirurgijns Rynvis,
Haesebroeck en Schuyrman onderzoeken
het lichaam van jonker Merwe op de Bergschans.
Zij vinden een 'steeck een duym breet'
die dwars door het lichaam is toegebracht,
twee vinger breed achter de linkerarm. De
steek begint onder de bovenste ribben en komt
twee vingers lager aan de voorkant van de
romp te voorschijn. Uit het verslag valt op te
maken dat zij het lijk waarschijnlijk niet geopend
hebben. 'Die hollicheyt bevonden een
hant lang diep te weesen' is een constatering
die ook door middel van een sonde kan zijn
gemaakt; 'wij gelooven dat het herte ofte hertevlies
gequest was, twelck niet alleen die gequeste
plaes ofte haestige (= snelle) doot, maer
oock het overvloedig bloet (ten deele noch
dun maer het meest geklontert uyt die wonde
vloijende) als wij het eijnde van die steeck ondersochten
te kennen gaf.' Zou het een linkshandige
schermer zijn geweest?
3. 29 mei 1660 (pag. 102) een doodgestoken speldemaker,
met als dader een wever, beiden zonder
naamsvermelding. In het rechterlijk archief,
register van getuigenissen in criminele
zaken, wordt als dader de ex-soldaat Berend
Jansen, alias Douver Berend genoemd en als
slachtoffer Jacob Hendrik Sterck, maar er is
geen medisch attest te vinden. 12
4. 13 december 1668 (pag. 102) is in de (Assendorper?)
lure Gerrijt van Buren, chirurgijn van
Capteyn Eenhoudt doodgestoken; er worden
twee stadsbedienden op onderzoek uitgezonden,
die daarmee elk 10 stuiver verdienen.
Geen medische verklaring.
5. 20 januari 1669 (pag. 103) is Sophia Dompselaers,
weduwe la Prière met rattenkruit door
haar dienstbode om het leven gebracht.
6. 29 januari 1669 (pag. 106) heeft Janna Sophia
Wechmans of Wijchman haar pasgeboren
kind in een put gegooid waardoor het is verdronken.
Het lijkje wordt door een vrouw
schoongewassen, die daar 15 stuiver voor ontvangt.
Uit de kwitanties bij de maandrekening
van dat jaar blijkt dat er nogal wat graaf- en afbraakwerk
heeft moeten gebeuren voordat
men onder in de put iets kon vinden.
7. 29 juli 1677 (pag. 110) heeft een soldaat zich in
de gevangenis opgehangen. De scherprechter
wordt hier betaald voor het doorsnijden van
het touw; wellicht heeft deze verklaard dat de
betrokkene zichzelf heeft verhangen en dat er
geen sprake is van een mogelijke moord.
8. 1 september 1682 (pag. 118) wordt een vreemde
bedelaar buiten de Rode Toren omtrent de
Zwanetoren en Pelsers brug door Thomas Jacobs,
gewezen armdienaar der stad (Zwolle),
door degensteken om het leven gebracht, zonder
dat het slachtoffer zich tegen Thomas te
weer had gesteld. De bedelaar overlijdt binnen
zeer korte tijd op de binnenplaats van het stadhuis.
9. 25 januari 1695 (pag. 121; RAA 01/411/237)
wordt op order van de magistraat het dode lichaam
van Jan Wijchers gevisiteerd in 't
(Rood?) Pannen Huis. 13 Uit de getuigenverklaringen
blijkt dat de moord aan de Lichtmis
is gebeurd tijdens een ruzie in een herberg. Het
slachtoffer woont in Staphorst en loopt een
steekwond op waarna de aanwezigen vertrekken.
'Hij storf als het dag worde' en wordt na
het gevecht verbonden door de barbier van
Rouveen, Wolter Smit. De visitatie geschiedt
door Bernard Huete en de chirurgijn Peter
van der Horst, die op een gehuurde kar van
Zwolle worden gebracht. De order daartoe is
getekend door Herman Meuwsen, 'Scholtus
van Zwolle en over Zwollerkerspel'. Er is geen
visitatieverslag overgeleverd.
10. 23 januari 1697, een visitatie waarbij het lijk
waarschijnlijk wel geopend is. Een niet met
naam genoemde ruiter onder de compagnie
van de heer van Zuthem is (waarschijnlijk met
een degen) 'gesteecken' tussen beide kraakbeenderen
van de tweede en derde rib 'door de
slincker {- linker) sijde van 't hert en was de
borste geheel vol bloet geloopen'. Greve en Ar-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
nold Hiddink tekenen er voor. 14 Het hoe,
waar, waarmee en waarom ontbreekt verder in
de verslaglegging.
11. Op 9 januari 1698 onderzoeken dezelfde artsen
het dode lichaam van Roeloff Mol in het huis
van de weduwe Meyerink aan de Grote Markt.
Deze heeft, ook weer bij een onenigheid over
een pot bier, een degensteek of meswond aan
de binnenzijde van het rechter dijbeen opgelopen
waarbij zowel de ader als de slagader zijn
geraakt, 'waardoor hij ons oordeels door sgijlijcke
(schielijk=snel) bloeduitstorting is gestorve'.
12. 9 september 1698 (pag. 121-122), de volgende
Anatomische les in het
Theatrum Anatomicum
te Amsterdam.
Pentekening uit de eerste
helft van de achttiende
eeuw.

Anatomische studie.
Tekening door Leonardo
da Vinci. Circa 1510.
i8 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
lijkopening op gerechtelijk bevel wordt aangetroffen
in een verslag van Albert Greve, med.
dr. van de stad Zwolle. Op 9 september 1698
schouwt deze het lichaam van Jan Teunissen,
die in de Blauwe Engel woont op de Dijck (nu
Thorbeckegracht). Het verslag is gedateerd 21
september. Het blijkt een combinatie te zijn
S' 1
van een verslag over de behandeling die door
Greve in eerste instantie wordt ingesteld nadat
Teunissen een degensteek heeft moeten incasseren
en van de lijkopening na het overlijden.
Hij moet ('daer op is mij gelast') de chirurgijns
assisteren en vermeldt dat de gekwetste van
verband tot verband 'geduerig swacker, pijnlijcker
en benauwder wordt gevonden'. Op de
14e september openen zij het dode lichaam,
maar dit is 'soo monstrueus geswollen verandert
gevonden... en over de gehele borst en
buyck met blaren als handen groot opgelopen
met soo een ondraechelijke stancke dat het onmogelijck
was verder te openen'. Hij toont dan
door middel van zijn blaaspijp aan, dat de
wond in de borstkas uitkomt. De dader, waarschijnlijk
genaamd Jan Vijfhoek, heeft tijdens
een scheldpartij met de degen gestoken en is
vervolgens gevlucht.
13. 22 mei 1698 (pag. 122) gaat het over een duel
met dodelijke afloop buiten de Kamperpoort,
dat zich 2V2 jaar eerder moet hebben afgespeeld.
Jan Berents heeft Gerrit Lontermans
doodgestoken, diens lijk is op een wagen naar
de stad gebracht. Dan worden getuigen van de
moord met de beurtman naar Sneek gestuurd
om daar de verdachte te identificeren.
14. 10 of 11 augustus 1703 (pag. 132) schiet Coenraad
van Lemele met een snaphaan op de
vrouw van de chirurgijn Bock. Greve en de
chirurgijn Van der Horst schrijven een op 21
augustus gedateerd attest: zij hebben haar gevonden
met een schotwond in de rechter
schouder, die zij 's nachts omtrent 1 uur 'hadde
bekomen: het vlees was door hagel geheel
verpletterd en de beenderen zowel van de opperarm
als het hoofd van het schouderblad geheel
verbrijzeld, waardoor zij op den 11e augustus
onzes oordeels is gestorven'.
15. 3 november 1703 visiteren Huete en Hiddink
de resten van Piter Noijel, korporaal in het regiment
van de Vorst van Oost-Friesland. 15
Deze blijkt op 20 september bij een ruzie met
medemilitairen in de herberg aan de Boerendans
een degensteek te hebben opgelopen in
de borstkas, die geïnfecteerd is geraakt waardoor
er (diagnose 1992) een longabces is ont-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
staan: 'waar doir die gehele sijde van de longen
was versworen met soo een onlijdelijcke
stanck dat het onmogelijk was nader ondersoektedoen'.
16. 21 november 1703 (pag. 129-130) wordt in de
maandrekening het begraven van de terechtgestelde
Roelof op den Oort en Aaltje Jans vermeld.
Roelof bekent dat hij Aaltje bij leven van
zijn eerste vrouw en haar moeder heeft beslapen.
Daarna hebben zij twee pasgeborenen
met tussenpoos van een jaar omgebracht. Eén
daarvan zou dood zijn geboren, terwijl de ander
tijdens de bevalling 'in het bloed heeft liggen
versmooren'. Daarna is het in een schuur
begraven. De magistraat laat het lijkje opgraven,
maar er is geen verslag van enige lijkschouwing
aanwezig.
17. 13 mei 1704 (pag. 131) wordt Leendert, de
schippersknecht van Jan Najer, door Pieter de
Vries met een degen gestoken, waarop hij
sterft. De heren Greve en Huete, beide medicinae
doctores, en Arnold Hiddink, chirurgijn,
vinden een steekwond in de buik waarbij de
dunne darm is doorboord, 'waar door een ondraagelijcke
stanck bij het ligchaam was dat
sonder gevaar van imants gesontheijt geen
nauwer ondersoek toelaet'. Maar, schrijven de
heren, het is heel duidelijk dat hij hieraan is gestorven.
Het is gebeurd in een keuken van een
huis aan de Vismarkt. Na het openen van de
gestoken persoon verteren de medicus Greve
en Hiddink in het stadswijnhuis voor één gulden
en acht stuiver.
18. 5 december 1713 (pag. 132) heeft Otto van Duiren
in de Assendorperlure de trompetter Daniël
Knoop met een degen in de hals gestoken,
'dat de gekwetste kort daar na, na 3 of 4 snikken
te hebben gegeven, was gestorven'. Bernard
Huete, stads medicinae doctor en de chirurgijns
vader en zoon Hiddink vermelden een
kleine wonde in de rechter borst bij de tepel,
'die gesondeert sijnde tot in het herte penetreerde,
op welke wonde aanstonds de dood is
gevolgt'.
19. 19 mei 1714 (pag. 133-134) heeft Reint Jan
Moonen zijn echtgenote Gerarda Tideman in
de Koestraat met een schot hagel uit een snap-
haan doodgeschoten. Hier moet ook een lijkopening
zijn geweest, omdat de verteringen die
in het wijnhuis na deze visitatie worden gebruikt
zijn vermeld voor het bedrag van 2 gulden
en 18 stuiver. Huete en Molckenboer als
medici, de vader en zoon Hiddink als chirurgijns.
Moonen is na zijn executie 's nachts om
12 uur (!) begraven.
20. In mei 1714 (pag. 135-139) heeft Jan Bouwman,
die daar (huis)knecht is, de overste Nymphius
vermoord, waarschijnlijk in een huis in de
buurt van het Haersterveer. Vader en zoon
Hiddink visiteren het lijk en vinden een gebroken
slaapbeen. Er ontstaat later een discussie
over de vraag, of deze breuken door een (spontane)
val, of door een slag of stoot zijn veroorzaakt,
maar op 31 mei verklaren de Hiddinks
dat ze daar geen uitspraak over kunnen doen.
Bouwman hangt zich in de gevangenis op. Het
lijk wordt daarna naar buiten gesleept en op
eennieuw(!) rad gezet bij de galg aan de's Grevenweg.
21. 16 september 1714 (pag. 139) heeft Pieter Ubach
van Bon, soldaat in het regiment van de generaal-majoor
Van Huffel op de stadssingel Jacob
Tas, eveneens soldaat in hetzelfde regiment,
tweemaal met een degen in de borst gestoken.
Tas is daarop aanstonds overleden. Op
3 oktober volgt de executie 'met de sweerde' en
een alsnog eervolle begrafenis op het Broerenkerkhof.
22. 9 april 1723 (pag. 143-146) heeft Nathan Hes
zich 'daags na de torture' in de gevangenis opgehangen.
Er is geen lijkschouw gedaan, hij is
achter een paard op een horde naar buiten gesleept
en (waarschijnlijk onder de galg aan de
's Grevenweg) begraven.
23. 3 mei 1728 (pag. 152) Jan van den Doevelaar en
zijn twee kindertjes zijn door zijn echtgenote
Jacomina Jannes midden in de nacht met een
mes om het leven gebracht. Bij het doorlezen
van de verhoren, die uitgebreid zijn genotuleerd,
kan men zich niet aan de indruk onttrekken
dat Jacomina dit in een vlaag van verstandsverbijstering
heeft gedaan, en dat er
geen sprake kan zijn van (juridisch) moord,
dus doodslag met voorbedachten rade. Er

20 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
wordt zelfs tweemaal geschouwd. Dit is de eerste
keer dat de plaats van schouwen is vermeld:
de keuken van het stadhuis, waar de lijken ook
opgebaard c.q. bewaard blijven. Jacomina
wordt zelfs een keer door de schepenen 'over
de lijken' verhoord, in de keuken dus. De reden
van het tweemaal visiteren komt uit vragen
van de onderzoekende schepenen voort:
op 3 mei door Molckenboer, M.D. en Schoemaker,
chirurgijn en op 5 mei door liefst vijf
medicinae doctores en twaalf chirurgijns,
waaronder J. Smeeks. De te beantwoorden
vraag, of de aan één oog blinde Van den Doevelaar
de moord op zijn kinderen zelf heeft
kunnen plegen, waarna hij zich eigenhandig
de strot zou hebben doorgesneden, wordt
door de geleerde heren ontkennend beantwoord.
24. 28 augustus 1728 (pag. 157) Berend Andries
Scheffer, een soldaat die door een degensteek
aan zijn levenseinde komt. De borst is aan de
rechterzijde vol met bloed, wat als doodsoorzaak
wordt opgegeven.
25. 4 januari 1730 (pag. 158) Benjamin Bekering
met een dodelijke wond.
26.17 maart 1730 (pag. 158) Anna Pots, wonende
buiten de Kamperpoort, is door de soldaat
Gerrit Jansen om het leven gebracht. De visitatie
door Molckenboer en de chirurgijn Schoemaker
leidt tot de conclusie dat zij is overleden
aan een schotwond, gezien de vernieling in het
lichaam: een wond dwars door de wervelbeenderen
van de rug, waarbij de maag, de linker
nier en de linker onderkant van de ribbenkast
geheel zijn vermorzeld.
Jansen is voortvluchtig en de schout bij nacht
stuurt zelfs twee suppoosten naar Amsterdam
om hem te zoeken. Deze gaan dan met de collega's
een nachtje stappen in de 'smokel'kroegen
van de wereldstad, echter zonder hem te
vinden.
27. 1 december 1753 (pag. 164) Aaltje Jans uit Ruitenveen
wordt door haar vrijer met zijn eigen
kousebanden in haar slaap gewurgd. Bij de
lijkopening blijkt zij zes maanden zwanger te
zijn. Hier is geen protocol van in de stukken
aanwezig, het wordt in het vonnis vermeld.
Een theatrum anatomicum?
Tussen al deze pathologische anatomie blijft nog
één vraag over: hoe moesten de (leerlingen) chirurgijns
aan de voor het examen vereiste kennis
van de anatomie van het menselijk lichaam komen?
Er bestonden weliswaar leerboeken, maar
geen enkel leerboek kan het onderwijs aan het geopende
lijk vervangen.
Hierboven is vermeld dat er in verschillende
steden theatra anatomica hebben bestaan, die
door het chirurgijnsgilde juist ten behoeve van het
onderwijs werden 'geëxploiteerd'. Een te seceren
lichaam was er niet alleen voor het onderwijs van
de leerlingen en chirurgijns, maar vormde tevens
een kijkspel voor de burgers die bevend en met
kloppend hart op de collegebanken konden
plaatsnemen, al dan niet tegen betaling van een
toegangsprijs. Hoewel er tot nu toe in de stukken
van het Zwolse chirurgijnsgilde geen enkele concrete
aanwijzing voor het bestaan van een theatrum
anatomicum is te vinden, is er één aanwijzing
dat sectie om der wille van de wetenschap
en/of het onderwijs voorkwam.
In de maandrekening van 1693 wordt door de
keurmeester op 26 juli 2V2 gulden betaald aan 'een
Man, hebbende de geanatomiseerde dieff begraven',
en dit op order van de magistraat. Het is helaas
niet gelukt om deze magistraatsopdracht in de
resoluties van schepenen en raden te vinden. Het
register waarin de minuutresoluties voor dit jaar
zijn opgeschreven, is het enige uit de kladserie dat
verdwenen is! Men zou hieruit mogelijk kunnen
concluderen, dat het begraven van de na obductie
overgebleven resten door de chirurgijn of de prosector
zelf wordt geregeld of gedaan, zodat de stad
hiervoor niets hoeft te betalen. Anderzijds is het,
zeker in de zeventiende eeuw, gebruikelijk dat de
overheid het obduceren van een menselijk lichaam
fiatteert.
Conclusie
Dit opstel maakt geen aanspraak op volledigheid.
Er is uitgegaan van het materiaal dat is voortgekomen
uit een onderzoek naar de doodstraf in Zwolle.
En dieven, bedriegers en ketters werden vaker
ter dood veroordeeld dan moordenaars. In principe
zijn uit het archiefmateriaal alle gevallen ge-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 21
licht, waar in de maandrekeningen een dodelijk
slachtoffer is aan te wijzen. Daarnaast is het eerste
register (van de ruim 50) met getuigenissen in criminele
zaken doorgelezen. Aangezien er vóór 1850
in het algemeen in Nederland geen elementaire
wijzigingen komen in de techniek van de lijkschouwing,
zoals deze in de hier besproken periode
volgens de beginselen van Giovanni Morgagni
in 1761 is toegepast, heeft het napluizen van de andere
51 delen getuigenverklaringen geen zin.
Uit de hier gepubliceerde gevallen blijkt, dat
de overheid bij iedere gewelddadige dood een lijkschouwing
op prijs stelde, hoewel er tot nu toe
geen resoluties over kunnen worden gevonden.
Omdat de schouw steeds door de stadsdokter en
stadsheelmeester werd verricht, wordt er geen
apart honorarium voor opgevoerd in de maandrekening:
het lijkschouwen is in het salaris inbegrepen.
Daarentegen treft men soms wel aparte honoraria
aan voor behandeling van gedetineerden,
zowel aan de heelmeester als aan de stadsmedicus.
16
Het valt op dat in bepaalde gevallen, zoals de
in de put verdronken pasgeborene en het opgegraven
babylijkje in Windesheim, geen visitatie werd
verricht. De reden hiervan is duister: men kan niet
zeggen dat iedereen ziet dat de baby gewelddadig
overleden was; dat kan bij een degenwond wel
duidelijk zijn. Er werd ook nauwelijks aandacht
besteed aan de slachtoffers die zichzelf hadden opgehangen,
terwijl juist in die gevallen altijd een
vermoeden van zelfmoord forensisch bevestigd
zal moeten worden en moord moet worden uitgesloten.
Het valt op dat het onderzoek in twee gevallen
zeer oppervlakkig werd verricht door de 'ondragelijke'
stank die het lijk verspreidde. Begrijpelijk,
want onze voorouders beschouwden stank als een
rechtstreekse oorzaak van allerlei ziekten; anderzijds
is het anatomiseren voor onderwijsdoeleinden
evenmin een reukloze zaak; conserveringsmiddelen
waren er niet, hoewel men wel wist (?)
dat het winterseizoen door de dan heersende lagere
temperatuur hét seizoen was voor anatomiseren.
Als eindconclusie kan men aan de hand van de
hier vermelde gegevens stellen, dat de pathologi-
sche anatomie in Zwolle niet beperkt is gebleven
tot een uitwendige lijkschouw, maar wel degelijk
in bepaalde gevallen door middel van een lijkopening
tot een attest leidde.
Noten
1. Letterlijk betekent dit voorsnijder. Heden ten dage
is dit nog steeds de titel van de 'onder' hoogleraar
aan een anatomisch instituut.
2. J.A.M. Slenders, Het Theatrum Anatomicum in de
Noordelijke Nederlanden. (Nijmegen, 1989).
3. Grieks arts die leefde van 129-200 AD en in die periode
o.a. in Rome practiseerde. In zijn beginjaren
werkte hij te Pergamum als eerste chirurg in de arena
der gladiatoren, zeker een goede leerschool voor
een anatoom. Zijn publikaties hebben het medisch
denken in Europa tot ver na de Middeleeuwen
beïnvloed.
4. J.H. van den Berg, Het menselijk lichaam dl I, (1959-
7)75.
5. Gemeentearchief Zwolle (GAZ), Maandrekeningen
AAZ0102915-03547; Rechterlijk Archief RA001/464-
467 en 411-463.
6. D.A. Berents, Het werk van de Vos, samenleving en
criminaliteit in de middeleeuwen. (Zutphen, 1985),
125.
7. pag. 53, uitgave GAZ 1970 en Maandrekening van
Zwolle 1441, uitgave GAZ 1990,132 en 136.
8. B.J. Kam, Capita selecta, capita occidorum. Doodstraffen
in Zwolle van Columbus tot Napoleon.
(Zwolle, 1992).
9. GAZ RA01/411
10. Geslacht(sdeel) van de teef. Vergelijk het huidige jegens
voetbalscheidsrechters gebruikelijke 'hi ha
hondelul'.
11. GAZ RAooi/411/42.
12. GAZ RA001/411 pag. 89 en pag 95A.
13. Mogelijk het huis aan de Roothuizer Allee? Men laat
zich er door een voerman heen brengen.
14. GAZRA001/411/329.
15. GAZRA001/412/337
16. B.J. Kam, Capita, 114,124.

W.J.op'tHof
22 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Johan Fargharson:
vaandeldrager in tweeërlei dienst
Het militaire leven en de godsdienst zijn
twee zaken die gewoonlijk niet goed accorderen.
Alle eeuwen door zijn militairen
bepaald niet de vroomste mensen geweest.
Dat ook deze regel uitzonderingen kent, laat een
in Zwolle gelegerde Schotse vaandeldrager in
Staatse dienst zien. Met de vertaling van twee boeken
heeft hij de kennis van de Bijbel en de gereformeerde
vroomheid in de Nederlanden willen bevorderen.
Bij nader inzien blijkt hij niet de enige
militair te Zwolle geweest te zijn die er zulke
ideeën en zo'n levenspraktijk op na hield.
Proloog
In twee voorafgaande artikelen zijn de Zwolse gereformeerde
predikanten E. Schuttenius (± 1595-
1655) en J. Tichlerus (1604-1652) als vertegenwoordigers
van de Nadere Reformatie voor het voetlicht
gehaald.' Als mogelijke andere representanten van
de bewuste gereformeerde vroomheidsbeweging
in Zwolle werden in de laatste bijdrage de schoolmeester
W. ter Burgh en de uitgever en literator Z.
Heyns genoemd.
Dankzij de - nog ongepubliceerde — dissertatie
van de Belg H. Meeus over de zeer interessante
Zwollenaar Heyns kan deze uit het rijtje potentiële
nadere reformatoren geëlimineerd worden. 2 Het
blijkt namelijk dat Heyns zich in kerkelijk en dogmatisch
opzicht indifferent heeft opgesteld. Hij
had contact met mensen uit zeer uiteenlopende
godsdienstige richtingen. Tot welke hij zelf behoorde,
kan noch uit zijn werk noch uit zijn uitgaven
expliciet opgemaakt worden. Het is ook niet
bekend dat hij ooit lidmaat van een kerk geweest
is. Hij was één van de velen uit de culturele en wetenschappelijk
elite van die tijd, die een vroom leven
belangrijker vond dan een zuivere leer. Deze
interconfessionele en onkerkelijke houding is
strijdig met het gereformeerde en kerkelijke ka-
rakter van de Nadere Reformatie. Heyns kan derhalve
onmogelijk een representant van deze beweging
geweest zijn. Wel was hij een sympathisant
hiervan.
Als laatste nadere reformator in Zwolle blijft
W. ter Burgh over. Aan hem en aan zijn enige geschrift
Gereformeerde Bloemhof met Christelijke
Gebeden en Gezangen, op ieder dagh van de week,
dat wegens de ingewikkelde uitgavegeschiedenis
en de vele tientallen drukken uiterst interessant is,
hoop ik D.V. een volgende bijdrage te wijden.
In onderstaand artikel wordt nader ingegaan
op de conclusie van het eerste artikel over de Nadere
Reformatie in Zwolle, namelijk dat er een
groep piëtistisch gezinde personen in de Overijsselse
hoofdstad heeft bestaan. Uit het tweede artikel
is duidelijk geworden dat Tichlerus daartoe
behoord heeft. Kunnen er echter nog meer personen
tot die groep gerekend worden? Op grond van
publicitaire arbeid is het mogelijk om nog één
naam te noemen: die van Johan Fargharson.
Fargharsons levensloop
Helaas is veel van het leven van Johan Fargharson
in het duister gehuld. Wat hiervan bekend is, heeft
zonder uitzondering met Zwolle te maken. Toch
zal zijn wieg niet in de Overijsselse hoofdstad gestaan
hebben. De naam Fargharson wijst immers
op een Schotse afkomst. Het feit dat hij in een
Schotse compagnie diende, bevestigt dit. Naar alle
waarschijnlijkheid heeft Fargharson dan ook in
Schotland het levenslicht aanschouwd en heeft hij
evenals vele van zijn landgenoten dienst genomen
in het Staatse leger. 3
In het kader van de Tachtigjarige Oorlog tegen
Spanje (1568-1648) hadden de Staten der Verenigde
Nederlanden vrijwel vanaf het begin Engelse en
Schotse huurtroepen in dienst. In totaal waren er
in ons land vier Engelse en drie Schotse regimen-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
ten gelegerd. Zij waren gestationeerd aan de zuiden
de oostgrens in de provincies Brabant, Gelderland
en Overijssel. In de laatstgenoemde provincie
was Zwolle één van de garnizoensplaatsen.
Alle keren dat Fargharson in historische bronnen
wordt genoemd, heet hij vaandrig van de
Schotse kapitein Archibald Bethune. 4 De oudste
vermelding dateert van 1618 en de jongste van
1627. Blijkens de steeds bijgevoegde plaats was de
compagnie van Bethune in deze periode in Zwolle
gelegerd.
In het gemeentearchief van Zwolle zijn twee
sporen van Fargharson te vinden. 5 In de eerste
plaats werd op 5 augustus 1621 in de gereformeerde
gemeente de doop bediend aan Alexander,
zoon van Jan Farcharson, vaandeldrager onder
kapitein Bethune, en Margareta Spruijt. 6 In de
tweede plaats deed de voormalige dienstmaagd
van vaandrig Farquarson Swaentijn Jansen op 25
december 1625 in die zelfde gemeente belijdenis
van haar geloof. 7
De kans bestaat dat Fargharson in de tien jaar
dat zijn verblijf in Zwolle vaststaat, slechts eenmaal
vader is geworden. Mocht dit niet het geval
geweest zijn, dan zullen zijn andere kinderen te
Zwolle door Engelse legerpredikanten gedoopt
zijn. Helaas ontbreken alle archivalia van de
Zwolse Engelse gemeente, 8 zodat daarover niets
met zekerheid gezegd kan worden. Op grond van
een door Fargharson eigenhandig geschreven opdracht
in het exemplaar van zijn tweede vertaling
dat hij cadeau gaf aan de Engelse piëtistische puriteinse
legerpredikant Samuel Bachiler, die evenals
hij in de Nederlanden dienst deed, is bekend dat
zij intieme vrienden waren. 9
Na 1627 ontbreekt van Fargharson elk spoor.
Fargharsons vertalingen
Fargharsons naam is voor het nageslacht verbonden
met twee vertalingen van werken van Engelse
theologen. In 1618 zag zijn eerste vertaling te Amsterdam
bij Jan Evertszoon Cloppenburgh het
licht. De vertaling betrof een geschrift van Hugh
Broughton: A concent of scripture (1590). 10 De titel
in het Nederlands luidt: De Alghemeyne Verthooninghe
der heyligher Schriftueren. Andersins ghenaemtl
De Tyden, Plaetsen, ende Persoonen der Hey-
ïLïcitïjoonta
DcTyden,Plactfcn,cnde Perfoanen der Heyligher
Schiifïuere.
in Cngïjetè öoo? tten
>SfteoU>gantHugoBtoughton,
«BitDtnu
tBt 6« «ug&«!ftli« fwahe ra /aeöec-btiptfcö obttflötfet/
D00*.
ÏOHAN SARCHARSON
t Bethun Schouu.
t'AMSTELREDAM,
3 a 3 p p ö ö
toopw op'c ftttat/uiften ut rguiom tfpbd.
Anno 1618.
ligher Schriftuere. 11 Dit werk is bedoeld om het
verstaan van de Bijbel te bevorderen en heeft als
zodanig geen specifiek piëtistisch karakter.
Broughton zelf was wel een piëtistische puritein.
De Puriteinen waren ontevreden over de toestand
van de Engelse Staatskerk en streefden een
zuivering hiervan na, vooral ter zake van de liturgie
en de kerkregering. Sommigen bleven de
Staatskerk trouw, anderen zagen in hun kritiek
een reden om zich van die Kerk af te scheiden. Die
Puriteinen die bij hun kerkelijk streven een sterke
of zelfs overheersende nadruk op een spirituele
Titelpagina van Fargharsons
eerste vertaling
De Alghemeyne Verthooninghe(...).

Titelpagina van De
Stemme Iohannis des
doopers (...); uitgegeven
door Iacob Roelofsen
Steenbarch.
?•••
vroomheid legden, worden piëtistische Puriteinen
genoemd. En het zijn juist de inzichten van deze
Puriteinen die via vertalingen van hun geschriften
in allerhande landstalen internationaal een enorme
invloed hebben uitgeoefend. 12
Broughton heeft een deel van zijn leven in de
I O H A N NI S
DES DOQPERS,.
ïichcytdcrWuea;-Boctvccrdichcyt.
ötQfj cni aci)ao?c cutie öcorffent te
/ tam alU bit Q[}C\\( bit batt f)oiicu te (humt
t tOi)V
inde Êg
Stock, bedienact desGodclcbjckciji
woordts binnen Londcn> * /
•F. obïtacfettnN jöebÉrtJimtffrtfi 1
rot troafl ban Allt Wjeomp im^flüfl/Ht rnbe"
oiiDtibtitiafi JjofV nuuCrlirubu
UKt {«0 (MibHjê qt Ca«r in toriW(ybo|l
feggeu lieden: i»di«n ghy Üedcniinieten^e|:C6«^i
1 r T
foo fulr ghy all? desghehckxvcig^ij
Toe C'AMH^
OJ Iacob Roelpff^nStecnbarch,
* ' v ,
ti 1
* 4
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Nederlanden doorgebracht. Van omstreeks 1605
tot 1611 diende hij als predikant de Engelse gemeente
te Middelburg. 13 Toch is het niet waarschijnlijk
dat Fargharson Broughton persoonlijk
heeft gekend. Hij rept hier tenminste met geen
woord over in zijn dedicatie.
Fargharson heeft zijn vertaling opgedragen
aan stadhouder Willem Lodewijk van Nassau en
de Gedeputeerde Staten van Friesland. In deze dedicatie
zegt hij het volgende. Uit ervaring kent hij
de waarheid van de spreuk van Sirach dat ledigheid
veel kwaad leert. Hij heeft zich daarom, nu
wegens het Twaalfjarig Bestand (1609-1621) de wapenen
rusten, gezet tot het onderzoeken van de
eeuwige dingen. Zijn doel met deze vertaling is
tweeledig. Allereerst wil hij anderen stichten. In de
tweede plaats is het zijn bedoeling dat de Engelse
Kerk haar Nederlandse zuster zal opbouwen.
Fargharson voorziet dat anderen - zelfs medesoldaten
en mogelijk ook wel landgenoten - de
spot met hem zullen drijven: sommigen omdat hij
zich als militair met de theologie bemoeit en anderen
omdat hij dit geringe werk aan zulke hooggeplaatste
personen opdraagt. Zijn weerwoord aan
de eerste groep spotters is dat de kennis van de
heilige Schrift voor militairen nog noodzakelijker
is dan voor andere mensen. Daardoor leren zij
hun plicht jegens God, jegens hun overheid en jegens
zichzelf. De tweede groep spotters geeft hij
ten antwoord dat hij de adressanten grote dankbaarheid
verschuldigd is. Hij prijst hun 'yver tot
voorstant van Gods H. woort ende godtsalicheydt,
neersticheydt in het opbouwen des Tempels Gods,
ende lust tot de eenmael aengenomene, heylige,
ende waerachtige leere ter Salicheyt'.
Voorts heeft hij deze vertaling aan stadhouder
Willem Lodewijk en de Friese Gedeputeerde Staten
opgedragen als een alternatief voor een verzameling
samenspraken van Erasmus en Lucianus
uit 1612-1613, die door een predikant uit de provincie
Utrecht aan prins Maurits en alle legerofficieren
opgedragen is. 14 Die predikant beweert dat het
werk stichtelijk en aangenaam is. In werkelijkheid
staan er evenwel inhoudsloze en onzedelijke zaken
in, die een christen niet passen. Omdat Fargharson
ervan verzekerd is dat de gedediceerden ervan
overtuigd zijn dat er onder de militairen ook per-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
sonen zijn die het hemelse zoeken, heeft hij des te
vrijmoediger dit boek aan Willem Lodewijk en de
Friese Gedeputeerde Staten opgedragen. De vertaling
en de opdracht is overigens tot stand gekomen
'door aenraden ende aenporren van eenige
godtsalighe lieden myn goede vrunden'.
Het adres van de opdracht zal wel verband
houden met het feit dat het legeronderdeel waartoe
Fargharson behoorde, in het verleden in Friesland
heeft geopereerd.' 5
Fargharsons tweede vertaling betreft The doctrine
and use of repentance (1608) 16 van Richard
Stock, piëtistisch puriteins predikant te Londen.
De vertaling heeft als titel De Stemme Iohannis des
doopers, Dat is: Een uytnement Tractaet van de Leere
ende Nutticheyt der Waere-Boetveerdicheyt en is
in 1627 te Kampen uitgegeven. 17 Deze editie kent
twee varianten in het voorwerk. Het enige dat
hierin niet afwijkt, is de bovenste helft van de titelpagina.
In de ene variant wordt in het impressum
de uitgever genoemd: 'Tot Campen. Voor Iacob
Roelofsen Steenbarch, woonende op de oude straet/
Anno 1627.' In de andere variant wordt in het
impressum de drukker vermeld: 'Tot Campen, By
Frans Iurissen, op de Olde Strate/ in de vergulde
Persse/ANNO 1627.'
Heel opmerkelijk is de wijze waarop de vertaler
op de verschillende titelpagina's aangekondigd
staat. In de Steenbarch-variant heet het: 'Ende Uyt
Liefden door I.F. overgeset inde Nederduytsche
taele tot troost van alle vroome verslagen ende bedroefde
herten/ die onder den last harer Sonden
suchten/ ende nae Boetveerdicheyt trachten. Ende
bestraffinge van alle Wereltsche sorghloose menschen
die met lust sondigen en daer in roemen/
door een Liefhebber der waere Boetveerdicheyt.'
In de Jurissen-variant wordt 'door I.F.' gemist
en staat achter het woord roemen een punt. Daarop
volgt: 'Door Iohan Fargharson.'
Met deze uiterst ongebruikelijke presentatie
etaleerde Fargharson zijn piëtistische positie. De
inhoud van de vertaling is van hetzelfde kaliber.
Fargharson was als vaandrig gewend om een
vaandel van het Staatse leger te dragen. Met zijn
theologische en zijn stichtelijke vertaling hield hij
de banier van zijn hemelse Koning hoog. Hij was
vaandeldrager in tweeërlei dienst.
Piëtistische groep te Zwolle
De varianten van Fargharsons tweede vertaling
hebben dezelfde opdracht. Deze is gericht aan
Catharina van Eek, de vrouw van Thomas Holles,
kapitein van een Engelse compagnie, en aan
Mechteld Ripperda, 18 getrouwd met de griffier
DES DOQPERS*
Titelpagina van De
Stemme Iohannis des
doopers (...); uitgegeven
door Frans Iurissen.
Een uytnement Traót'aet van deLeereehdéNutticheytder
Waere-Bóetveerdichcyt.
$}0Ot>tcd$ om'gdioopen&e geotffenttctoo^
ten/ Dan afie bk ol)f nc bic boa- fjo^ttt te fingm
fjet gcfatigïj jüfofcss cttbe öeg %am# acn
(ö'oücrfpöe ban) be «JÊInfen %tt.
SÜpocn» IJ. 1.3»
Befchïeven in de EjigclfchcTaledóor Richardc
Stockj bedienaeï dcsGoddelijckcn
woordts binnen Londen.
Wpt Hieföcn Bbrrsüefet i n b e j & c p
ie 1 roi tiooft Uanallcbjoome bcrQagciienbi.' üe*
b}otfüt tiertctvtuc oiiöetüenlaft Oarec g>onDm UiclJtEu/ ,
tfi nae 25oetb£ec0irljcpfc trachten. «EitBe beflrnffuige
Uan oHc UDewUfcJjf fajgö'oofe Hwnfcljcn o ie
met Iu|ïfcutiigtjcii£HDact m roemen» '
8>oor loban Fargbarfon.
Lucéi;. 3.
ak feggc 11.lieden: indienghy-lieden unieten bekeert»
foo fultghy alledefghelijcKvergaen»
Tot C A M P E N,
ransluriflen, opbe

26 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
van Overijssel Herman Roelinck. 19 In de opdracht
prijst Fargharson de beide vrouwen om hun kennis
van Christus, om hun echte boetvaardigheid
en om hun ijver om Gods Woord te lezen. Hij
geeft te kennen dat zij hem tot het vertalen van dit
geschrift hebben aangezet.
Uit deze opdracht mag opgemaakt worden dat
er in de jaren twintig van de zeventiende eeuw te
Zwolle een piëtistische groep bestond waarvan in
elk geval Catharina Holles-Van Eek, Mechteld
Roelinck-Roelinck en Fargharson deel uitgemaakt
hebben.
Gezien de opdracht in Fargharsons eerste vertaling
moeten tot die groep ook diverse mannen,
en nog wel hooggeplaatste personen, behoord
hebben. Aan wie kan bij hen gedacht worden? Het
is goed om het antwoord in eerste instantie dichtbij
te zoeken. Hoe is het met de godsdienstige opvattingen
van de mannen van beide genoemde dames
gesteld?
Via Schuttenius is van Holles bekend dat hij
soortgelijke godsdienstige gedachten koesterde en
in praktijk bracht als zijn vrouw. Verder is het welhaast
zeker dat Holles een van de kapiteins van het
Zwolse garnizoen is geweest die Schuttenius hebben
aangespoord om zijn hoofdwerk te schrijven.
20 Wordt het dan niet erg waarschijnlijk dat
Holles tot die goede vrienden van Fargharson behoorde
die hem tot het vertalen van Broughtons
geschrift en tot het dediceren hiervan aan Willem
Lodewijk en de Friese Gedeputeerde Staten hebben
gestimuleerd, zeker ook gezien Holles' positie?
Ook Holles mag daarom tot de piëtistische
groep te Zwolle gerekend worden.
Van Roelincks godsdienstige leven is niets bekend.
Aangezien speculeren geen zin heeft, wordt
hij buiten beschouwing gelaten.
Behalve de opdracht hebben de beide varianten
van Fargharsons tweede vertaling de approbatie
van de classis gemeen. Hierin komt naar voren
dat de predikanten-boekbeoordelaars de uitgave
van dit geschrift toejuichen, omdat het dient 'tot
ghemeene stichtinghe ende voortsettinghe der
Christelijcker bekeeringhe in dese verdorvene
Eeuwe seer hoochnoodigh, ten eynde Gods rechtveerdighe
toorne ende plaghen ghenadighlijck van
zijn volck werden afghewendet.'
Deze bewoordingen geven aan dat de censoren
zich volledig thuisvoelden in het piëtistische klimaat.
De Jurissen-variant kent na de dedicatie diverse
gedichten die in de Steenbarch-variant ontbreken.
Het eerste drempeldicht is van Heyns, die
hierin aansluit bij de inhoud van het werk. Het
tweede drempeldicht is van Schuttenius. Omdat
dit in het Latijn gesteld is, volgt de berijmde Nederlandse
vertaling ervan vervaardigd door
Heyns. Ook Schuttenius verklaart zich eengeestes
met dit geschrift, waarbij hij het niet laten kan de
pelagiaanse en arminiaanse leer af te wijzen. De
kans is voorts groot dat hij een van de classicale
boekcensoren is geweest. Het laatste gedichtje is
uit de pen van Catharina Holles gevloeid. Meeus
kan haar niet plaatsen en merkt op dat zij waarschijnlijk
verwant was aan Thomas Holles. Uit de
inhoud van het gedichtje komt evenwel heel duidelijk
naar voren dat deze vertaling aan haar opgedragen
is. Catharina Holles is derhalve identiek
met Catharina van Eek, de vrouw van Holles.
Op het eerste gezicht doen Heyns' en Schuttenius'
bijdragen aan Fargharsons tweede vertaling
hen naast Holles in aanmerking komen voor Fargharsons
goede vrienden die deze aangeraden hebben
zijn eerste vertaling te produceren en aan Willem
Lodewijk en de Gedeputeerde Staten van
Friesland te dediceren. Schuttenius zal hier echter
waarschijnlijk toch af moeten vallen, aangezien hij
in 1618 nog student was. Heyns daarentegen vormt
een schot in de roos. Deze heeft zich immers ook
met vertaalwerk bezig gehouden. Voorts kan hij
ervoor gezorgd hebben dat Fargharsons eerste
overzetting te Amsterdam uitkwam: voordat hij
zich in 1605 als uitgever te Zwolle vestigde, had hij
dit beroep in de Amstelstad uitgeoefend. Wat echter
in dit verband het meest aanspreekt, is dat hij
in zijn Amsterdamse periode een reeks Engels-
Hebreeuwse publikaties van Broughton op de
markt heeft gebracht. In het licht van al deze gegevens
wordt het waarschijnlijk dat Heyns Fargharson
op Broughtons werk gewezen zal hebben.
Holles zal dan de vertaler het adres van diens dedicatie
ingefluisterd hebben.
In elk geval lijdt het geen twijfel dat Heyns en
Schuttenius beiden deel hebben uitgemaakt van

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
de piëtistische groep te Zwolle.
Dat de betrekkingen binnen de Zwolse piëtistische
groep soms van nauwe aard zijn geweest,
blijkt uit de dedicatie van het door Schuttenius
vertaalde eerste deel van J. Halls Contemplationes
Sionis betreffende het Nieuwe Testament, uitgekomen
te Amsterdam in 1634. Dit werk is door
rr
V
,]t. :£.... ^^T?
""]
I !«l
Schuttenius opgedragen aan onder anderen Catharina
van Eek, vrouw van Holles, die dan opgeklommen
blijkt te zijn tot luitenant-kolonel. Naar
zijn getuigenis is zij, die hij al vele jaren kent, bij
alle godvrezende christenen bekend om haar godzaligheid
en haar ijver voor de gereformeerde gemeenten
en predikanten. Aan het slot beveelt hij
de gedediceerden en de hunnen Gods bescherming
aan. Van de laatsten noemt hij als enige afzonderlijk
Holles, die hij typeert als een 'Godvruchtigen
ende lieven Man'.
De aard van het groepscontact
Onder de elite te Zwolle hebben zich in de eerste
helft van de zeventiende eeuw piëtistisch gezinde
mannen en vrouwen bevonden die contact met elkaar
onderhielden. Dank zij dedicaties en drempeldichten
zijn diversen van hen bekend. In alfabetische
volgorde waren zij Fargharson, Heyns,
het echtpaar Holles, Mechteld Roelinck-Ripperda,
Schuttenius en Tichlerus. Om het onderlinge
.?'

28 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
kaar min of meer regelmatig in bepaalde en wisselende
samenstellingen ontmoet. Zij hebben daarbij
gehandeld over hun gezamenlijke piëtistische
idealen. Bovendien is als spil van de groep Schuttenius
te traceren. Als enige had hij devotionele
betrekkingen met al de anderen, Mechteld Roelinck-Ripperda
uitgezonderd. Nog belangrijker is
het echter in dit verband dat de feiten erop lijken
te wijzen dat er van hem ter zake van de vroomheid
een stimulerende werking op anderen uitgegaan
is. Tichlerus' piëtisme is vrijwel zeker door
zijn contacten met Schuttenius geïntensiveerd. 21
Nadat Schuttenius in 1625 predikant in Zwolle was
geworden, kwam Fargharson in 1627 openlijk voor
zijn piëtistische gezindheid uit. Al deze aspecten
wettigen het om van een groep te spreken.
Nader toezien leert dat de groep niet geheel
homogeen was. Schuttenius en Tichlerus waren
predikant in de Gereformeerde Kerk. Zeer waarschijnlijk
heeft ook Mechteld Roelinck-Ripperda
hiertoe behoord. Het echtpaar Holles en Fargharson
zullen daarentegen lidmaten van de Engelse
Kerk geweest zijn. Dit kerkelijke verschil hoeft
overigens niet hoog aangeslagen te worden. Al de
genoemden zullen elkaar herkend en gevonden
hebben in de gereformeerde vroomheid.
Heyns met zijn interconfessionele gerichtheid
was wel een vreemde eend in de bijt. Hebben de
anderen hem - wellicht graag — geaccepteerd om
zijn locale en nationale betekenis? Het heeft er alles
van weg dat zij zijn poëtische bijdragen in de
vorm van drempeldichten op hoge prijs hebben
gesteld, omdat deze hun publikaties in (cultureel)
aanzien deden stijgen.
De piëtistische invloed van puriteinse militairen
Schuttenius is de centrale figuur van de piëtistische
groep te Zwolle geweest, die bij andere leden
de vroomheidstendensen geactiveerd heeft. Ten
diepste heeft echter een andere factor de geestelijke
positie en kleur van de groep bepaald. Deze factor
bestond uit de Engelse en Schotse piëtistische
puriteinse militairen die in de Overijsselse hoofdstad
gelegerd waren.
In 1618 zal het de Engelse militair Holles zijn
geweest die Fargharson ertoe bracht om Willem
Lodewijk en de Friese Gedeputerde Staten als
adres van de opdracht van zijn eerste vertaling te
kiezen en om het werk te propageren als een alternatief
voor een andere, aanstootgevend geachte
publikatie die opgedragen was aan Maurits en alle
legerofficieren.
Het is aannemelijk dat de centrale figuur van
de groep, de Zwollenaar Schuttenius, tijdens zijn
jeugd via contacten met de bedoelde militairen gewonnen
is voor de ideeënwereld van het piëtistische
Puritanisme. Zijn reis naar Engeland is dan
een logisch gevolg hiervan, evenals het feit dat hij
zijn eerste vertaling mede aan de Schotse cavalerie-luitenant
H. Montgomery opdroeg. Hij verving
de naam van Montgomery wegens diens
overlijden in de vijfde druk van het boek door die
van Holles. Zijn hoofdwerk, waarvan het eerste
deel in 1628/1629 uitkwam, heeft hij geschreven op
instigatie van enige kapiteins en officieren van het
Zwolse garnizoen. Bij hen is in de eerste plaats
weer aan Holles te denken, voor wie Schuttenius
blijkens een van zijn opdrachten een bijzondere
hoogachting had.
De vrouw van Holles is één van de twee dames
geweest die Fargharson hebben aangespoord om
zijn tweede vertaling te produceren. Hier komt
voor het eerst in de geschiedenis naar voren dat
vrouwen bij de piëtistische puriteinse beïnvloeding
actief betrokken waren. 22
Concluderend kan gesteld worden dat de piëtistische
groep in Zwolle haar bestaan te danken
heeft gehad aan de invloed van Engelse en Schotse
militairen. Twee van hen, Holles en Fargharson,
hebben tot de groep behoord, terwijl de eerstgenoemde
zelfs als de belangrijkste man - op de achtergrond
- beschouwd mag worden. De publikaties
die de groep via haar spil Schuttenius en via
Fargharson heeft voortgebracht, hebben de doorwerking
van het piëtistische puritanisme op nationaal
niveau bevorderd. Op deze wijze is Zwolle
een mooi voorbeeld ervan dat politieke en militaire
omstandigheden geestelijke ontwikkelingen tot
gevolg kunnen hebben. Militie en religie sluiten
elkaar niet altijd uit.
Bevindelijke vroomheid als effect van een militaire
legerplaats. Hiervoor kan men terecht in het
Zwolle van de eerste helft der zeventiende eeuw.
En in dit opzicht is Zwolle waarschijnlijk uniek.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 29
Noten
1. W.J. op't Hof, 'Everhardus Schuttenius (+ 1595-
1655). De eerste vertegenwooriger van de Nadere
Reformatie in Zwolle', in Zwols Historisch Jaarboek
5 (1988), 35-60; W.J. op't Hof, 'Jacobus Tichlerus
(1604-1652): vertegenwoordiger van de Nadere Reformatie',
in Zwols Historisch Tijdschrift 8 (1991),
20-28.
2. H. Meeus, Zacharias Heyns, uitgever en toneelauteur.
Bio'-bibliografie met een uitgave en analyse van
de Vriendts-Spieghel (Ongepubliceerde dissertatie
Letteren en Wijsbegeerte, Katholieke Universiteit
Leuven, 1990). Het is de bedoeling dat in de toekomst
een Engelse versie van dit proefschrift zal
verschijnen bij De Graaf Publishers te Nieuwkoop.
3. Zie voor het aandeel dat Schotten in de Nederlandse
krijgsdienst hebben gehad: Papers Illustrating the
History of the Scots Brigade in the Service of the United
Netherlands 1572-1782, J. Ferguson, drie delen
(Edinburgh 1899-1901).
4. Zie voor hem: Papers Illustrating the History of the
Scots Brigade, I, register.
5. De volgende gegevens dank ik aan de vriendelijke
hulpvaardigheid van een van de medewerkers van
het Zwolse archief, de heer J.L. Admiraal jr., die bovendien
dit artikel in concept heeft doorgenomen
en mij aan enige andere gegevens heeft geholpen.
6. Gemeentearchief Zwolle (GAZ), N.H. Doopboek
RBSO.nr.697, 66.
7. GAZ, N.H. Lidmatenboek o, 106.
8. Wat van deze gemeente bekend is, vindt men in:
K.L Sprunger, Dutch Puritanism. A History ofEnglish
and Scottish Churches of the Netherlands in the
Sixteenth and Seventeenth Centuries (Leiden 1982)
283. Aanvullende gegevens over de Engelse garnizoenspredikant
J. Palmer treft men aan in: M. Dongelmans,
F. de Jong en P. Abels, De predikanten in de
classis Zwolle. (Ongepubliceerde doctoraal scriptie
Nieuwe Geschiedenis vóór 1870, Katholieke Universiteit
Nijmegen, 1980) 11-12. De laatste bron heb ik te
danken aan de heer G.T. Hartong te Enschede, die
bereid was om een concept van dit artikel door te lezen.
9. Dit exemplaar bevindt zich in de bibliotheek van
wijlen dr. C. Steenblok te Gouda. De inscriptie
luidt: Johan Fargharson dois give this boock to his
dearfreendM- Samuel Batchiler, in signe ofLoue.
10. A Short-Title Catalogue ofBooks Printed in England,
Scotland, & Ireland and of English Books Printed
Abroad 1475-1640, A.W. Pollard e.a., drie delen
(London 1976-1991) nr.3850.
11. J. van der Haar, From Abbadie to Young. A Bibliography
of English, Most Puritian Works, Translated
i/t Dutch Language (Veenendaal 1980) I, nr.270.
12. Zie hiervoor: Van der Haar, From Abbadie to Young;
W.J. op't Hof, Engelse piëtistische geschriften in het
Nederlands, 1598-1622 (Rotterdam 1987); U. Strater,
Sonthom, Bayly, Dyke und Hall. Studiën zur Rezeption
der englischen Erbauungsliteratur in Deutschland
im i7.Jahrhundert (Tübingen 1987).
13. Zie voor hem: Sprunger, Dutch Puritanism, register.
14. Zie voor deze vertaling: S.W. Bijl, Erasmus in het
Nederlands tot 1617 (Nieuwkoop 1978) 285-293.
15. Papers Illustrating the History of the Scots Brigade, 1,
232.
16. A Short-Title Catalogue, nr.23274.5.
17. Van der Haar, From Abbadie to Young, I, nr.1744-
1745-
18. De bekende predikant en dichter J. Vollenhove
heeft in 1661 een gedicht naar aanleiding van haar
overlijden geschreven: J. Vollenhove, Poè'zy (Amsterdam
MDCLXXXVI) 229-230. Ook dit gegeven
dank ik aan de heer G.T. Hartong.
19. Zie voor hem: A.J. Gevers en A.J. Mensema, De havezaten
in Salland en hun bewoners (Alphen aan den
Rijn 1983) 95.
20. Op't Hof, 'Everhardus Schuttenius', 41 en 49.
21. Op't Hof, 'Jacobus Tichlerus', 26b.
22. De rol die vrouwen binnen het gereformeerde Piëtisme
in de Nederlanden gespeeld hebben, is tot
dusver nauwelijks onderzocht. Afgezien van de bekende
Anna Maria van Schurman is iets gepubliceerd
over Eva van der Groe (1704-1770), Jacoba Petronella
Winckelman (1696-1761), Aletta Vermeer
(1699-1762) en Sara Nevius (1632-1706): F.A. van
Lieburg, 'Vrouwen uit het gereformeerde piëtisme
in Nederland', in Documentatieblad Nadere Refor-
matie, 9 (1985) 78-87, 119-127; 10 (1986) 94-104; 12
(1988) 116-127.

30
Literatuur
Recensies
Hemmy Clevis en Trinette Constandse-Westermann
(red.), De doden vertellen. Opgraving in de
Broerenkerk te Zwolle 1987-88.
Kampen (Stichting Archeologie IJssel/Vechtstreek)
1992. ISBN 90 72883 04 7. ƒ 29,50.
In een fraai uitgevoerd boekwerk heeft de Stichting
Archeologie IJssel/Vechtstreek door een achttal
auteurs een beschrijving en een antropologisch-fysische
analyse laten geven van menselijk
materiaal dat opgegraven kon worden tijdens de
restauratie van de Broerenkerk.
Onder de technische leiding van Nico Aten
heeft een team van studenten en vrijwilligers
maandenlang gewerkt om de skeletresten van ongeveer
duizend personen op te graven. Het bijzondere
van deze opgraving vormt het gegeven dat
men van een redelijk groot aantal skeletten over
historische gegevens betreffende geslacht en leeftijd
kon beschikken. Aten zegt in zijn inleiding:
'Het Broerenkerkonderzoek is in de eerste plaats
gericht geweest op het testen van enkele oude en
nieuwe methoden voor geslachtsdiagnose en leeftijdsschatting.'
In de tweede plaats wilden de onderzoekers
informatie verzamelen over de Zwolse
bevolking in de achttiende en vroege negentiende
eeuw.
Na een beschouwing over de historie van de
Broerenkerk — de bouw zal omstreeks 1466 begonnen
zijn — volgt een uiteenzetting over de opgravingstechniek,
het verloop van de opgraving, de
wijze van begraving en de gang van zaken bij de
identificatie. Hiertoe werd gebruik gemaakt van
het grafboek dat van 1819 tot 1828 is bijgehouden.
Daardoor beschikte men over de gegevens van 141
geïdentificeerde individuen. Daarnaast waren er
skeletten van 388 niet geïdentificeerde individuen.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De oudsten daarvan dateren waarschijnlijk uit het
laatste kwart van de zeventiende eeuw. Tenslotte is
er botmateriaal opgegraven dat niet in anatomisch
verband werd aangetroffen. Dit laatstgenoemde
materiaal is afkomstig uit ruimingen uit de periode
van het laatste kwart van de zeventiende eeuw
tot aan 1828. Nadien is er niet meer begraven in de
kerk.
De uitgebreide aantekeningen van achttiendeeeuwse
kosters en een vergelijking van gegevens
uit het grafboek met de registers van de burgerlijke
stand, geven een goed beeld van de sociale positie
van de begravenen en van hun herkomst binnen
de stad. Het blijken voornamelijk middenstanders
te zijn geweest: ambachtslieden, militairen
uit de lagere rangen en beroepen als
schoolmeester en predikant. Deze beroepen ziet
men nogal eens weerspiegeld in de grafschriften.
Hagedoorns artikel over de zerken in de kerk
geeft een interessant overzicht van de begravingen
voor 1580 en de periode daarna. Illustraties van
grafzerken en de beschrijvingen daarvan geven
een boeiend beeld van huismerken en opschriften.
Meer dan de helft van het boekwerk betreft een
tweetal besprekingen van de resultaten van het
onderzoek van het verkregen botmateriaal.
Een viertal onderzoekers wijdt zo'n veertig
bladzijden aan de gebitsresten van de skeletten.
Met name tandarts Pot en antropoloog Bouts geven
een gedegen beschrijving van de vorming van
het gebit en van de afwijkingen. Er zijn nu, maar
vooral ook in het verleden, verschillende factoren
aan te wijzen die invloed hebben op de toestand
van het gebit - en in het bijzonder van het zogenoemde
blijvende gebit. Niet alleen bepaalde gebruiken,
zoals het vijlen van elementen, maar ook
de aard van het gebruikte voedsel spelen een belangrijke
rol. Belangrijk omdat het gebit bijzonder
geschikt is als leeftijdsindicator. Juist als door al-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
lerlei omstandigheden de botresten een correcte
leeftijdsbenadering bemoeilijken, kan het resterende
gebit houvast bieden. De auteurs gaan hier
uitvoerig op in. Tussen het eerste en het vijftiende
levensjaar kan men feilloos de leeftijd aangeven.
Bij de groep van 15- tot 21-jarigen wordt het wat
moeilijker en bij de volwassenen dient men schattingen
te maken van leeftijdsgroepen van vijfjaar
om tot redelijke resultaten te komen. Merkwaardigerwijs
blijkt bij het onderzoek van Bouts c.s.
het foutenpercentage bij vrouwen hoger dan bij
mannen door het grotere tandbederf.
Bij een mogelijke verklaring mis ik de vraag of
de vrouwen wellicht veel meer dan de mannen
zoete versnaperingen tot zich namen. Zoals bekend
werken suikerhoudende produkten cariës in
de hand, zeker wanneer aan onderhoud van het
gebit weinig of niets wordt gedaan zoals in die tijden
het geval was. Tandbederf was zelfs bij kinderen
veelvuldig aanwezig. Er moet vroeger dus veel
kiespijn geleden zijn. Maar dat is een constatering
die men ook elders kan maken uit vondsten van
elementen uit de Middeleeuwen tot de jaren voor
de Eerste Wereldoorlog.
Aan het onderzoek van de skeletten wijdt Aten
een dertigtal bladzijden. Hij beschrijft de gebrui-
kelijke methoden voor geslachts- en leeftijdsbepaling.
Voor de geslachtsdiagnose past Aten de zogenaamde
scheidingswaarde toe, een gemiddelde
van maten van alle pijpbeenderen van mannen en
vrouwen. Deze methode leidt tot een verrassend
hoog percentage goede schattingen, namelijk ongeveer
90%, uitgaande van de bovenarm. Het probleem
is evenwel dat men eerst de gemiddelden
aan de hand van een vrij groot aantal beenderen
moet vaststellen. Bovendien maken beschadigingen
aan de pijpbeenderen een exacte meting lang
niet altijd mogelijk. Daar komt nog bij dat voor
elke populatie het gemiddelde anders zal zijn, zoals
de schrijver zelf zegt. Daarmee is de toepassingsmogelijkheid
sterk beperkt en voegt de bevinding
van Aten weinig toe aan bestaande diagnostische
methoden.
Nog altijd is geslachtsbepaling aan de hand
van kenmerken aan de schedel en het bekken de
meest betrouwbare methode. Ook Aten komt hier
tot een goede diagnose van 85% van de gevallen.
De leeftijdsschatting vormt voor Aten ook een
probleem, in die zin dat de veranderingen aan de
gewrichtsvlakken van schaam- en darmbeen vaak
zodanig zijn, dat een schatting moeilijk blijft. In
de forensische antropologie heeft men het een
stuk makkelijker, omdat daar veelal de resterende
skeletdelen nog in goede staat verkeren. Een
workshop in Brest (Frankrijk), deze zomer door
Bouts en mij bijgewoond, gaf hiervan frappante
voorbeelden. De gemiddelde lichaamslengte komt
overeen met die in andere publikaties. Terecht
wijst Aten er overigens op dat de metingen in situ
nogal kunnen afwijken van die verkregen door
meting van de pijpbeenderen. De veelvuldig voorkomende
afwijkingen aan de wervelkolom zijn
daarvoor een belangrijke reden. Daarom is het
ook zo belangrijk in het veld in situ metingen te
doen en het object te fotograferen.
Een twaalftal bladzijden wordt door Aten gewijd
aan afwijkingen van de gevonden skeletdelen.
Een reeks foto's geeft een goed beeld van een aantal
afwijkingen. Inderdaad lijkt het er op dat er
veel ernstige afwijkingen van de wervelkolom zijn
gevonden. Althans negen van de vijftien afbeeldingen
vertonen vrij ernstige kyphosen (vergroei-
De Broerenkerk tijdens
de opgravingen
(foto: N. Aten).

Voorbeeld van een skoliose
(foto: N. Aten).
ing van de ruggewervel in voor en achterwaartse
richting) en skoliosen (vergroeiing van de ruggewervel
in zijwaartse richting). Maar deze afwijkingen
kwamen in vroeger tijden veel voor. Veel van
deze afwijkingen werden veroorzaakt door tuberculose.
Vooral de zogenaamde 'gibbus', bochel, is
goed herkenbaar. Zonder twijfel kwam tuberculose
veelvuldig voor onder deze groep. De meeste
opgegraven skeletten uit voorgaande eeuwen vertonen
een min of meer ernstige vorm van artrose
(slijtage) en de veelal daarmee gepaard gaande
verkromming van de gehele wervelkolom.
Dat Aten geen medische achtergrond heeft
blijkt duidelijk uit de gebrekkige beschrijving van
de afwijkingen aan het bovenbeen. Bovendien is
een aantal van de getoonde afwijkingen beslist niet
ontstaan door ontstekingen. Jammer dat de beschrijving
van de afwijkingen niet aan een paleopatholoog
is toevertrouwd. Dat doet beslist afbreuk
aan deze verzorgde uitgave.
Behoudens een belangrijk onderdeel van het
hoofdstuk 'Het onderzoek van de skeletten' is dit
boekwerk een aanwinst voor een vaak veronachtzaamde
tak van de archeologie.
A. Fuldauer
J. Bosch, Het Weeshuis aan de Broerenstraat te
Zwolle. Geschiedenis en herinnering. Doetinchem
(eigen uitgave) 1992. ƒ19,50. Het boekje is te bestellen
door fl. 24,50 (ƒ 19,50 en ƒ 5,- portokosten)
over te maken op gironummer 996417 ten name
van ds. J. Bosch te Doetinchem. Ook is het mogelijk
het boekje na telefonische afspraak tegen con-
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
tante betaling af te halen bij mevrouw G. Wijnhoud-Bosch,
Leliestraat 143, 8012 BP Zwolle, tel.
038-219652.
Het Weeshuis aan de Broerenstraat te Zwolle stoelt
voor een belangrijk deel op herinneringen van de
auteur en op gesprekken met oud-inwoners van
het huis. Dit feit maakt deze studie interessant,
omdat de lezer mag aannemen dat voormalige bewoners
ons een kijkje gunnen achter de muren
van het weeshuis.
In de inleiding schrijft ds. Bosch, oud-pupil
van het weeshuis, dat het idee tot het schrijven van
dit boekje ontstaan is op een reünie van oud-bewoners.
In de Broerenstraat werden zij geconfronteerd
met een volstrekt veranderde situatie. Op de
plaats waar eens het weeshuis stond, was een groot
winkelcentrum verrezen. Wellicht geconfronteerd
met de vergankelijkheid en in het besef dat veel
wetenswaardigheden in de zee der vergetelheid
zouden wegzinken, ontstond de behoefte het een
en ander op schrift te stellen. Een dergelijk initiatief
is voor de regionale geschiedschrijving uitermate
belangrijk.
Het boek is in twee delen opgesplitst. Het eerste
deel behandelt het ontstaan en de geschiedenis
van het weeshuis. In het tweede deel staan de herinneringen
uit de periode 1914-1930 centraal. De
schrijver voelt zich in het tweede en grootste gedeelte
het meest op zijn gemak.
Bosch begint met een zeer uigebreid verslag in
de Zwolsche Courant van de brand in het weeshuis
op 30 juni 1960. Een dergelijke weergave had
beter als bijlage opgenomen kunnen worden. Vervolgens
geeft de schrijver een overzicht van de geschiedenis
van het weeshuis. Hij laat zich daarbij
verleiden om onnodig lang zijpaden te bewandelen,
iets wat de eenheid van het werk niet ten goede
komt. De noodzaak om een vrij uitgebreide
verhandeling te geven over de Moderne Devotie,
enkel en alleen omdat de bron van het gebouw ligt
in het Nije Convent, ontgaat mij.
In het tweede gedeelte is Bosch op zijn best.
Aan de hand van een plattegrond laat hij de lezer
rondwandelen door het gebouw. Hij geeft een
goede schets van de behuizing waar eeuwenlang
de wezen van Zwolle hebben geleefd, gegeten en

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 33
geslapen. Vervolgens beschrijft Bosch de interne
gang van zaken in het weeshuis in de jaren 1900-
1936. Na die tijd is er van een specifiek weeshuis
geen sprake meer, omdat dan ook half-wezen en
kinderen uit ontwrichte gezinnen in aanmerking
komen voor opname.
Ds. Bosch is er zeker in geslaagd om het dagelijks
leven in het weeshuis te karakteriseren. Het
leven van jonge mensen in een instelling voor wezenzorg
wordt in zijn vele facetten beschreven.
Ook de humor ontbreekt daarbij niet. Zo werd
door de kinderen een groot feest georganiseerd,
toen juffrouw Olthof, een zeer tengere, kuchende
vrouw, het gewicht van honderd pond had bereikt.
Overigens was dat gewicht bij de volgende
weging alweer onder die norm gedaald.
Het boeiende van zijn werk is ook het feit dat
hij het weeshuis beschreven heeft als een onderdeel
van een gemeenschap. Veel oudere Zwollenaren
zullen ongetwijfeld veel herkennen wanneer
zij al lezend personen en plaatsen aan zich voorbij
zien trekken. Een ietwat nostalgisch gevoel zal
wellicht niet te onderdrukken zijn, wanneer wij lezen
over een stad waarin het leven nog zo overzichtelijk
was en waarin de verhoudingen nog zo
duidelijk waren.
Het hoofdstuk over de kleding is alleszins lezenswaardig.
Eeuwenlang was de specifieke wezendracht
een zichtbaar teken van sociale liefdadigheid.
Weeskinderen waren zo bepalend voor
het stadsbeeld van Zwolle, dat de regenten maar
moeilijk het uniform konden inwisselen voor burgerkleding.
Bosch had niet de intentie een 'doorwrocht
werk' te schrijven dat de wetenschappelijke kritiek
van historici zou kunnen doorstaan. Toch mis
ik een duidelijke conclusie waarin de schrijver een
samenvattend beeld geeft van de voor- en nadelen
van de verzorging van weeskinderen in een instelling.
Al met al heeft de schrijver wel een waardevol
steentje bijgedragen aan de beschrijving van de
Zwolse geschiedenis in de twintigste eeuw. De uitgave
is bovendien goed verzorgd met mooie
foto's. Het is een goede herinnering aan een instelling
waarvan de inwoners zo lang een onderdeel
vormden van het stadsbeeld van Zwolle.
Drs. A.H. ten Cate
Nieuwe boeken
Torn Bergstra, Kees Hendrikse, Wim van Norel
e.a., Molenhoek. Elburg (Oudheidkundige
Vereniging 'Arent thoe Boecop') 1991.
H. Buitenhuis, 'Plaatselijke autochtone familienamen'
in: Feestbundel voor Maurits Gysseling
(I): opstellen door vrienden en vakgenoten aangeboden
bij gelegenheid van zijn 65e verjaardag.
Overdruk van: Naamkunde 16 (1984) 1-4.
N.J. Driessen (red.), Waterrijke gebieden. Zwolle
(Natuur en Milieufederatie Overijssel) 1991.
Bob Erdtsieck, Geven en uitgeven. De kerk en haar
geld in de loop der eeuwen. Zwolle (Hervormde
Gemeente Zwolle) 1992.
Verkrijgbaar bij het kerkelijk bureau van de
Hervormde gemeente, Kamperstraat 10. Prijs:
ƒ1,25.
125 jaar RHBS, MMS, RSG van der capellen Scholengemeenschap:
1867-1992. Zwolle (Van der
Capellen Scholengemeenschap) 1992.
IJS jaar Provinciaal Militair Commando Overijssel.
Emmen (Centrale Drukkerij en Publikatievoorziening)
1992.
Informatie 'Samen op weg' in Zwolle Noord 1992-
1993. Zwolle (Hervormde Gemeenten en de
Gereformeerde Kerk) 1992.
'Koch & Koch een architectenfamilie rond 1900'.
Informatieblad monumentenzorg en archeologie
in Zwolle nr. 16, december 1992.
Lezers aan het woord: Zwollenaren over hun bibliotheek,
met een voorwoord van Kees Fens.
Zwolle (Bibliotheek Zwolle) 1991.
Uitgave ter gelegenheid van het 75-jarig jubileum
van Bibliotheek Zwolle.
Fred Prak, De IJsseluiterwaarden: uniek natuurgebied.
Zwolle (Natuur en Milieufederatie Overijssel)
1991. ISBN 90 70847 25 6.
De Schoolkrant uitgegeven ter gelegenheid van het
125-jarig bestaan van de Van der Capellen
Scholengemeenschap. Zwolle (Van der Capellen
Scholengemeenschap) 1992.

34
Agenda
Tentoonstellingen in het Provinciaal
Overijssels Museum
tot 28 maart
Persfoto's van Zwolse persfotografen
9 april tot 31 mei
De Nationale Smaak (deel 1). Nederlandse schilderkunst
in de negentiende eeuw uit het Rijksmuseum.
16 juni tot 1 augustus
De Nationale Smaak (deel 2). Nederlandse schilderkunst
in de negentiende eeuw uit het Rijksmuseum.
Op 18 en 25 mei en op 22 en 29 juni zal drs. Rob
de Bree lezingen verzorgen over de Nederlandse
literatuur in de negentiende eeuw en over diverse
stromingen en ontwikkelingen die voor de schilderkunst
en de literatuur van belang zijn geweest.
Meer informatie over deze lezingen kunt u verkrijgen
bij het Provinciaal Overijssels Museum,
telefoon 038-214650.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Mededelingen
Bewaren van Zwols Historisch Tijdschrift
Met ingang van 1990 heeft het Zwols Historisch
Tijdschrift een nieuw uiterlijk gekregen. Nu het
tijdschrift drie jaar lang in deze vorm verschenen
is, leek het de redactie een goede gelegenheid om
de lezers de mogelijkheid aan te bieden om al deze
tijdschriften te laten inbinden.
Na overleg met de firma H. Habes bleek het
volgende mogelijk:
de jaargangen 1990,1991 en 1992 worden ingebonden
in één band. De omslag is voorzien van het
opschrift:' Zwols Historisch Tijdschrift 1990-92'.
De prijs bedraagt ƒ 45,-.
Indien het aantal bestellingen groot is, bestaat
de mogelijkheid dat de prijs lager wordt. U wordt
daarom verzocht voor 25 april contact op te nemen
met:
Handboekbinderij H. Habes
Assendorperstraat 64,8012 CA Zwolle
telefoon 038-215969.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 35
Personalia Colofon
Dr. A. Fuldauer studeerde medicijnen in Amsterdam
en promoveerde in 1966 op een geriatrisch
onderwerp. Hij werkte als huisarts en in
een verpleeghuis. Momenteel houdt hij zich
voornamelijk bezig met paleopathologie.
Jhr. A.J. Gevers (1949) is verbonden aan het Rijksarchief
in Overijssel, waar hij werkzaam is als
chef studiezaal. Hij heeft tal van boekwerken
en artikelen over de Overijsselse geschiedenis
gepubliceerd. Samen met A.J. Mensema
schreef hij onder meer De havezaten in Salland
en hun bewoners en Drostenhuis, het Provinciaal
Overijssels Museum.
Dr. W.J. op't Hof (1947) studeerde theologie in
Utrecht en werd predikant in de Nederlands
Hervormde Kerk, waarbinnen hij thans de
gemeente Nederhemert dient. Hij promoveerde
op de studie Engelse piëtistische geschriften
in het Nederlands, 1398-1622. Hij is redactiesecretaris
van het Documentatieblad Nadere
Reformatie.
D. Hogenkamp (1949) is arbeidsdeskundige bij de
Gemeenschappelijke Medische Dienst. Hij is
verknocht aan Zwolle en geeft regelmatig diavoorstellingen
over oud en nieuw Zwolle.
Dr. B.J. Kam (1924) was huisarts te Zwolle en is
momenteel verzekeringsgeneeskundige.
Het Zwols Historisch Tijdschrift is een uitgave van de
Zwolse Historische Vereniging en verschijnt viermaal
per jaar. Leden van de vereniging krijgen het tijdschrift
gratis toegezonden.
Bestuur Zwolse Historische Vereniging
J. Hagedoorn, voorzitter
Tyassenbelt 28, 8014 NW Zwolle
E. Tijssen, secretaris
David Spanjarstraat 4, 8017 DD Zwolle
H. Brassien, penningmeester
Thorbeckegracht 3c, 8011 VL Zwolle
A. Bootsma-van Hulten, B.J. Kam, I. Wormgoor, leden
Secretariaat/ledenadministratie
Postbus 1448, 8001 BK Zwolle, telefoon: 038-656784
Financiën: girorekening Postbank: 5570775
t.n.v. Zwolse Historische Vereniging
Tarieven lidmaatschap:
65+ (wonend binnen Zwolle), jeugdleden
en studenten ƒ 25,00/jaar
overige leden /35,oo/jaar
huisleden ƒ 7,50/jaar
Redactie Zwols Historisch Tijdschrift
W. Cornelissen, J. ten Hove, W.A. Huijsmans,
M. van der Laan, 1. Wormgoor.
Adviseur: N. Lettinck
Redactie-adres: Westerstraat 17, 8011 CD Zwolle
Vormgeving: Rob van den Elzen
Fotografie: tenzij anders vermeld zijn de foto's
afkomstig van de Gemeentelijke Fotodienst Zwolle
(J.P. de Koning)
Druk: Hoekman Genemuiden
ISSN 0926-7476 © Zwolse Historische Vereniging
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie,
microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

Historisch
»fsrf"
1OE JAARGANG 1993 NUMMER 2

Zwolle vroeger en nu
D. Hogenkamp
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
TI wee keer het station en het Stationsplein.
Eigenlijk is er niet eens zoveel veranderd,
maar toch stralen de foto's een verschillende
sfeer uit. De oude foto werd genomen in 1914,
toen op het middenterreintje een fraaie smeedijzeren
lantaarn werd geplaatst. Het Zwolse spoorwegstation
dateert van 1868 en was een van de vijf
Nederlandse stations der eerste klasse. Dat betekende
onder andere dat in de winter de reiziger in
Zwolle zijn stoof met heet water kon laten vullen
zodat hij tijdens de verdere reis niet hoefde te vernikkelen
van de kou. Het station had bovendien
de beschikking over aparte wachtruimten per reizigersklasse
en een 'retirade' waar hij een sanitaire
stop kon maken. Het stationsgebouw staat op de
Rijksmonumentenlijst; een plaatsing die niet voldoende
bleek om de smeedijzeren stationskap
voor afbraak te behoeden. Recentelijk is het Stationsplein
gereconstrueerd. Het groen van de
oude foto is verdwenen, het plein lijkt een steenwoestijn.
In het midden van de rotonde, waarop
wel wat gras is gezaaid, prijkt sinds vorig jaar een
standbeeld voor de in Zwolle geboren staatsman
J.R. Thorbecke. Burgemeester Loek Hermans onthulde
het beeld op 4 november 1992, op een paar
weken na 130 jaar nadat Thorbecke in Zwolle de
eerste steen voor de nieuwe spoorbrug over de IJssel
had gelegd. Dat was dus in 1862, zes jaar later
kwam dit stationsgebouw gereed.
Boven: Het Stationsplein in 1914.
Onder: Het Stationsplein zoals het er tegenwoordig
uitziet.
(foto's: D. Hogenkamp)

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 37
Redactioneel Inhoud
Deze aflevering van het Zwols Historisch
Tijdschrift biedt voor elk wat wils: sport,
biografie, geschiedenis en architectuur.
Danny Stemvers opent met een overzicht van
honderd jaar schaken in Zwolle. Veel aandacht
wordt besteed aan de match tussen wereldkampioen
Max Euwe en Alexander Aljechin die in 1937
in de Buitensociëteit werd gespeeld. Euwe verloor
uiteindelijk.
Wil Cornelissen doet precies uit de doeken
waarom burgemeester A. van Walsum na de oorlog
niet opnieuw het Zwolse burgemeestersambt
kon bekleden. Deze principiële burgervader - hij
weigerde als eerste de Duitsers de toegang tot het
bevolkingsregister - liet zich op 14 mei 1940, geëmotioneerd,
kritisch uit over het vertrek van koningin
Wilhelmina naar Engeland.
Het Zwolse Bos is het onderwerp van het artikel
van archivaris J. Seekles. De gemeente heeft
plannen gehad bij dit bos bij Heerde een theeschenkerij
ter bevordering van de recreatie te openen.
Dat Zwolle nog een groot aantal art nouveau
panden rijk is, schrijft bouwhistoricus B. Lamberts
in zijn bijdrage over de art nouveau in Zwolle.
Vooral in de Veeralleebuurt zijn mooie voorbeelden
te vinden.
D. Hogenkamp laat in 'Zwolle vroeger en nu'
zien wat er rond het station in de loop van deze
eeuw is veranderd.
Zwolle vroeger en nu D. Hogenkamp 36
Een eeuw schaken in Zwolle Danny Stemvers 38
Arnoldus van Walsum, de ontslagen burgemeester Wil Cornelissen 45
Een theeschenkerij in het Zwolse bos? Johan Seekles 52
Art nouveau in Zwolle B. Lamberts 56
Literatuur 68
Agenda 68
Auteurs 69
Omslag: De Harmonie aan de Grote Markt aan het begin van de 20e eeuw. Een
tijdlang hield de Zwolsche Schaakclub (zsc) haar schaakavonden op dinsdag in de
directiekamer van deze sociëteit (foto: Gemeentearchief Zwolle).

Danny Stemvers
De Harmonie aan de
Grote Markt aan het
begin van de 20e eeuw.
Een tijdlang hield de
zsc haar schaakavonden
op dinsdag in de
directiekamer van deze
sociëteit (foto: Gemeentearchief
Zwolle).
Een eeuw schaken in Zwolle
VERBEELD JE MEID, ALS EEN DER MIDDELEN
DIE IK NODIG HEB TEGEN MIJN KWAALTJES
- EN IK HEB ER ZOO ËENIGE - GEBRUIK IK 'T SCHAKEN.
MULTATULI
Zoals het schaken vermaarde auteurs heeft
bezig gehouden, heeft het de pennen van
Zwolse schrijvers niet in beweging gebracht.
Sterker nog, wie naspeuringen wil verrichten
naar de schaakgeschiedenis in deze stad komt
al snel tot een lastige conclusie: van een georganiseerde
vorm van archivering is nauwelijks sprake
geweest.
Daarom mag men ook zo blij zijn dat er in
februari 1987 enkele bundeltjes oude papieren tevoorschijn
kwamen tijdens de restauratie van het
pand in de Sassenstraat 21, nota bene het geboortehuis
van de schilder Gerard ter Borch. Welke
rondgang de bundeltjes hebben gemaakt, wie ze in
zijn bezit heeft gehad en wat er precies mee is
gebeurd, het is niet bekend. Uitvoerder H. Veldman
van het aannemersbedrijf Heidoorn vond ze
in een kastje, verborgen achter een muur. Aan zijn
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
oplettendheid is het te danken dat ze niet linea
recta richting vuilnisbelt zijn verdwenen. Hij las
erin en dacht: 'Dat zou wel eens interessant kunnen
zijn voor ZSG.' A. Meiland, de secretaris van
het Zwols Schaakgenootschap, nam de nalatenschap
van één zijner verre voorgangers dankbaar
in ontvangst. De met touwtjes bijeengehouden
archivalia bleken geschreven te zijn door P.H.J.
Helder, secretaris van 1909-1938, en bevatten kostelijk
leesvoer voor de liefhebber. Ze kunnen hier
slechts fragmentarisch worden aangehaald.
Voor de notabelen
De viering, in 1992, van het honderdjarig bestaan
van het Zwols Schaakgenootschap (ZSG) was
eigenlijk feitelijk onjuist, ZSG bestond in 1992
slechts een jaar of veertig. De vereniging waar zij
regelrecht na de fusie met schaakvereniging De
Pion uit voortkwam, was opgericht op 1 maart
1892 onder de alledaagse naam 'Zwolsche Schaakclub'
(zsc).
De ZSG was al evenmin de eerste schaakclub in
Zwolle. Die was opgericht in 1847 en kreeg de
schone naam 'Haast u langzaam' mee. De jaren
1848 en 1852 brachten nog de geboorte van 'Aurora'
en 'Van Zuylen van Nijevelt'. Geen van de
clubs was een lang leven beschoren. Kampen kende
sinds 1849 een schaakvereniging.
A.C.J. van Eelde was de oprichter van de zsc.
Hij werkte sinds 1891 als adjunct-inspecteur bij de
spoorwegen in Zwolle en was een landelijk bekend
componist van schaakproblemen. De eerste tien
leden kwamen elke donderdagavond bijeen in een
zaaltje boven Hotel De Doelen, Melkmarkt 20.
Secretaris werd een andere medewerker van de
spoorwegen, L. Slagter.
De oprichting van de Zwolsche Schaakclub
kan men toeschrijven aan de landelijke contacten
van Van Eelde. Hij pikte de opleving van de tot

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 39
dan ingedutte Nederlandse Schaakbond-op, die
uitgerekend in 1892 nieuw leven werd ingeblazen,
door in de schaakwereld inmiddels illustere namen
als Van Foreest, Heemskerk, Van Lennep en
Loman.
Wie waren nu die eerste leden van de zsc? In
1893 waren het er zestien: naast Van Eelde en Slag-
ter, K. Bisschop van Tuinen, leraar RHBS; E. Cats
Worr, predikant; mr. P.J.G. van Diggelen, vicepresident
rechtbank; jhr. D. van Heemskerk van
Beest, landmeter kadaster; J. de Jong Hzn., leraar
RHBS; J. Kalff, bankier; S.M.S. Modderman,
inspecteur van politie; F.G. van Pesch, hoofdredacteur
Zwolse Courant; mr. J.W.N, van Roijen,
advocaat en procureur; A. van Seters, ambtenaar
kadaster; T.N. van der Stok, hypotheek-bewaarder;
J.S. Tromp, luitenant der artillerie; mr. J.H.
de Vries, commies provinciale griffie en dr. F. van
Wageningen, chef-ijker maten en gewichten.
Voorwaar, een illuster gezelschap en voor liefhebbers
van vergelijkingen met het heden een bron
van vermaak. Schaken was in die tijd vooral een
aangelegenheid van de notabelen.
Blind schaken
Maar illuster of niet, om te kunnen voortbestaan,
moest de vereniging aan de weg timmeren. Van
Eelde zorgde daar dan ook voor. Hij haalde, gebruik
makend van zijn contacten, op 18 april 1892
J.F. Heemskerk, de secretaris van de Nederlandse
Schaakbond, naar Zwolle om een simultaan blind
schaken te geven. Deze speelde zonder te kijken
vijf partijen met Zwolse schakers, won daarvan
vier en verloor een. Ook nu nog een hele prestatie.
Bovendien bracht hij de club voor deze voorstelling
geen onkosten in rekening!
Het jaar erna hield het zsc op 24 en 25 juni op
verzoek van de schaakbond een tournooi(tje). De
belangstelling viel met slechts zeven deelnemers
behoorlijk tegen. Dit ondanks een aantal aantrekkelijke
condities, als een voorgift van een pion en
twee zetten. Eén speler kreeg zelfs een paard voor.
Ook de speeltijden waren flexibel gehouden:
'Kerkgang mogelijk; spelen onder kerktijd ingeval
ieder overgebleven deelnemer dat wenschte om
eerder thuis te zijn toch geoorloofd; alles vrijheid
zoveel mogelijk.'
Ca/é Frans Vulker in de
Luttekestraat, waarde
Zwolsche Schaakclub
tot 1922 op maandagavond
schaakavonden
hield (foto: Gemeentearchief
Zwolle).

Het briefje waarin
wereldkampioen dr.
Emanuel Lasker in 1920
aanbood voor een
simultaanwedstrijd
naar Zwolle te komen.
Het bestuur van de zsc
vond zijn honorarium
van 65 gulden echter te
hoog (Coll. ZSG).
In 1937 verscheen dit
schaakboek dat geheel
gewijd was aan de
revanchematch tussen
dr. Max Euwe en dr.
Alexander Aljechin.
Veel bekende schakers,
onder wie Euwe zelf,
leverden een bijdrage
(Coll. ZSG).
40 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Winnaar werd overigens J.F. Heemskerk, voor
drie Zwollenaren.
Daarna verflauwden de activiteiten duidelijk.
Het ledental daalde. Geschaakt werd er elke dinsdagavond
in de directiekamer van de Harmonie
aan de Grote Markt en later op maandagavond in
een zaaltje boven café Vulker aan de Luttekestraat
8-10. Om de boel wat op te peppen, ging men wedstrijden
tegen Kampen organiseren. In 1909 werd
koekjesfabrikant P.H.J. Helder, die woonde aan
de Beestenmarkt 9, de huidige Harm Smeengekade,
secretaris. Vanaf die tijd ging het beter met het
schaakgenootschap. Dat kwam ook omdat jhr.
A.E. van Foreest naar Zwolle kwam. Van Foreest
was een van de sterkste spelers van het land en eindigde
in 1918 in een wedstrijd in de hoofdklasse als
tweede achter ene zestienjarige Max Euwe. Van
Foreest werd in dat jaar voorzitter van zsc en zou
dat twee jaar blijven.
Zuinig Zwolle
Die onbekende Max Euwe groeide uit tot de
grootste schaker die Nederland heeft gekend — hij
werd wereldkampioen en vele malen nationaal
kampioen - en bezocht regelmatig Zwolle. In 1922
speelde hij simultaan tegen negentien opponenten,
van wie hij er zestien versloeg. Secretaris Helder
wist toen van hem te winnen. Drie jaar later
speelde Euwe opnieuw in Zwolle en weer wist een
Zwollenaar hem te verslaan. Euwe zou in 1935 de
wereldtitel veroveren; van 1894 tot 1921 was Emanuel
Lasker wereldkampioen. Lasker had zelfs in
1920 bijna in Zwolle een simultaanwedstrijd gespeeld
als het zsc-bestuur niet te zuinig was
geweest. De wereldkampioen, die toch in Amsterdam
moest zijn, bood in een brief aan voor 65 gulden
naar Zwolle te komen. 'Ik betaal al mijn
onkosten voor reis en hotel zelf.' Het gemeentebestuur
zou er nu misschien het honderdvoudige
voor over hebben om de huidige wereldkampioen
Gary Kasparov naar Zwolle te halen. Maar in 1920
bleef de hand op de knip.
Om de mindere goden, de gewone leden, voor
wedstrijden in te schakelen, moest secretaris Helder
veel meer moeite doen. Steeds weer kreeg hij
afzeggingen, vergezeld van allerlei smoezen als
'omdat ik in zekeren staat van overspannenheid
verkeer'. Een ander lid had nog steeds de contributie
niet betaald en meldde dat hij 'al sinds eenigen
tijd met ƒ 10,- in mijn zak' liep, maar dat hij de
penningmeester maar niet tegen het lijf liep. Het
ledental nam echter gestaag toe en de vereniging
groeide uit tot de sterkste van het Oosten. In 1922

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
verhuisde men naar restaurant P. Beenen aan de
Grote Markt, daar waar nu MacDonald's zit.
Euwe-Aljechin
6 November 1937 was een absoluut hoogtepunt in
de Zwolse schaakgeschiedenis. Op die dag werd in
de Buitensociëteit aan de Stationsweg de veertiende
partij in de revanche-tweekamp tussen dr. Max
Euwe en dr. Alexander Aljechin gespeeld. Inzet
van de in totaal dertig partijen was de wereldtitel,
die sedert 1935 i n het bezit was van Euwe. Hij, de
onberispelijke, had in dat jaar de hele natie
schaakgek gemaakt met zijn onverwachte overwinning.
Men gunde hem het zeer, mede omdat
Aljechin een omstreden man was, van veelbesproken
gedrag en bovendien drankzuchtig. In Zwolle
was in de schaakeuforie in 1936 zelfs een tweede
schaakclub opgericht, 'De Pion'.
Euwe startte goed in de tweekamp, waarvoor
op 4 oktober de eerste zet was gedaan in hotel De
Witte Brug in Den Haag. Maar hij verloor na de
stand 3-2 driemaal op rij en won, na de tussenstand
4 1 /2-7 1 /2, drie dagen voor Zwolle fraai de dertiende
partij. De Zwolse, veertiende partij moest
uitwijzen of Euwe zijn inzinking te boven kon
komen en zou een van de spannendste van de
tweekamp worden.
De Zwolse Courant had de match naar Zwolle
gehaald en besteedde er op haar voorpagina's juichende
artikelen aan. Kaartjes kostten ƒ 1,20, met
'20% sted. bel. te verhoogen'. Dat betekende dus
een toegangsprijs van ƒ 1,44, een allerminst kinderachtig
bedrag. In liefst 45 dorpen en steden,
van Enschede tot Harderwijk, kon men kaarten
bestellen. Echt warm liepen Zwolle en Oost-Ne-
De Buitensociëteit in de
jaren dertig. Hier werd
op 6 november 1937 de
veertiende partij uit de
revanchewedstrijd
Euwe-Aljechin gespeeld.
Inzet: de wereldtitel
(foto: Gemeentearchief
Zwolle).
Dr. Alexander A. Aljechin
was wereldkampioen
van 1927 tot 1935
en zou het opnieuw zijn
van 1937 tot zijn dood in
1946 (Coll. ZSG).

Dr. Max Euwe, de enige
wereldkampioen schaken
die Nederland ooit
heeft gekend (Coll. ZSG).
De stelling na de 23e zet
in de partij die in de
Buitensociëteit tussen
Aljechin en Euwe werd
gespeeld. Euwe speelt
met zwart en wist hier
zijn beste positie te
bereiken (Coll. ZSG).
derland niet voor de wedstrijd. Men had andere
zorgen. 'Het vee kreunt in de weiden', schreef een
journalist over de mond- en klauwzeerplaag in
Overijssel. Bep Bakhuys, die naar Metz was vertrokken,
eiste eveneens de aandacht op. Hij vertelde
'sterke verhalen over wel ƒ 150,- per wedstrijd',
maar kreeg geen werkvergunning.
De wedstrijd zou op 6 november om 18.30 uur
aanvangen, bij een mogelijke speeltijd van maximaal
zes uur. Dat kon dus nachtwerk worden. De
Zwolse Courant beschreef wat de bezoekers te
zien zouden krijgen: 'De spelers zullen op het
tooneel gezeten zijn, terwijl de rijen stoelen worden
weggenomen. De eerste 6 a 7 meter van de zaal
moeten geheel gereserveerd worden voor het
Comité, de genoodigden en de pers. Daarachter
blijft een groote open ruimte waar men bij demonstratieborden
vrij heen en weer kan gaan
(natuurlijk zonder veel gerucht te maken!). Op
het tooneel komt een groot demonstratiebord te
staan, zoodat men ten alle tijde den juiste stand
der stukken benevens den verstreken tijd (iedere
speler heeft precies 180 minuten voor veertig zetten)
zal kunnen aflezen. Op verschillende plaatsen
in de zaal zullen voorts tafels en stoelen worden
geplaatst, waaraan de schakers, die hun eigen bord
mee willen brengen, kunnen gaan zitten.'
De Buitensociëteit was er klaar voor. 'Twee telefoonaansluitingen
zijn aangelegd ten behoeve
a b c d e f g h
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
^.^gjattefc r
van de pers... Verder heeft het ANP een volledig
telexapparaat laten plaatsen. Zooals men ziet,
voor een snelle berichtgeving wordt gezorgd.' Op
'de GROOTE DAG' kwamen ongeveer driehonderd
bezoekers naar de Grote Zaal. Oud-secretaris
A. Meiland van ZSG was er als negenjarige bij en
herinnerde zich het evenement als 'tamelijk amateuristisch'.
Hoewel het podium met kleden was
belegd, kraakte het behoorlijk als de schakers erover
liepen.
Burgemeester dr. J.E. Baron de Vos van Steenwijk,
die per 15 november in Haarlem was benoemd,
mocht de openingszet doen.
Voor de Zwolse Courant deed de Hongaarse
grootmeester en wedstrijdleider Geza Maroczy
verslag van de wedstrijd. Van te voren had hij
gewaarschuwd dat men niet te optimistisch moest
worden. 'Er zullen nog overwinningen en nederlagen
komen, als Euwe zich echter niet door den
achterstand laat deprimeeren, heeft hij nog een
reële kans om den strijd te winnen.' Het mocht
echter niet zo zijn. De ober van de Buitensociëteit
had het direct al gezien en een journalist noteerde
zijn inzichten: "Aljechin staat beter', fluistert de

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 43
ober mij in. Ik schrik werkelijk, want met mijn, zij
het zeer bescheiden schaakkennis had ik toch werkelijk
gedacht te mogen concluderen dat Euwe's
positie iets gunstiger was. Maar ja, zoo'n ober, die
den geheelen middag meegeholpen had de zaal in
te richten, misschien wel Aljechin behulpzaam
was geweest bij het uittrekken van zijn overjas (en
die dan dus debet was aan de half dubbel geslagen
kraag van Aljechin's colbertje) moet je toch ook
niet uitvlakken.'
Aanvankelijk leek Euwe's positie riant, maar
later wist Aljechin het heft definitiefin handen te
nemen. Toch werd er 'buitengewoon vindingrijk'
gespeeld. Wedstrijdleider Maroczy: 'De veertiende
partij strekt beide grootmeesters tot eer en
afgezien van het feit, dat de partij zeer levendig en
buitengewoon gecompliceerd was, is bovendien
een interessant vraagstuk nader tot oplossing gebracht,
namelijk wat kunnen twee paarden presteeren
tegen beide loopers. De wereldkampioen
(Euwe) heeft door fraai manoeuvreren zijn paarden
zoodanig opgesteld, dat zij in kracht voor de
beide loopers niet onderdeden.'
De partij werd in vrijwel hopeloze positie voor
Euwe nog afgebroken en de volgende ochtend,
zondag, in Hotel Van Gijtenbeek aan het Stationsplein
in korte tijd gewonnen door Aljechin.
Aljechin won ook de hele tweekamp met 12V2-
17V2, hoewel deze al na de 25ste partij was beslist
toen de Rus tot 9V2-15V2 uitliep. Dr. Max Euwe zou
nooit meer wereldkampioen worden, maar nog
wel regelmatig in Zwolle komen schaken.
Oorlog
Tijdens de moeilijke oorlogsjaren bleef men onderling
gewoon doorschaken. Het ledental steeg
zelfs aan het eind van de oorlog. Alleen het organiseren
van wedstrijden werd op den duur onmogelijk.
In 1942 zou de Zwolsche Schaakclub vijftig jaar
bestaan en moest eigenlijk een gouden jubileum
worden gevierd. Van de Nederlandse Schaakbond
ontving men het verzoek om de bondswedstrijden
in Zwolle te organiseren. Omdat dit toernooi beslist
in één gebouw moest worden gehouden en de
Buitensociëteit niet beschikbaar was, ging het feest
niet door. Na rijp beraad besloot men ook om de
hele jubileum viering maar achterwege te laten.
De clubavonden werden verlegd naar hotel
Van Gijtenbeek. Hoewel het begrip 'avonden'
relatief werd, want in 1943 en 1944 werd de sluitingstijd
eerst naar tien uur en daarna naar negen
uur teruggebracht. In 1943 kregen de Zwolse schakers
desondanks toch tweemaal dr. Euwe op
bezoek, die beide malen simultaan speelde tegen
dertig schakers. In de winter van 1944 kwam het
verenigingsleven echter geheel tot stilstand. De bezettingsjaren
zouden aan twee trouwe leden, de
heren Levie en Vecht, het leven kosten.
Na de bevrijding van Zwolle op 14 april 1945
moest de club onverwijld omzien naar een ander
onderkomen, omdat Van Gijtenbeek was bezet
door het Nederlandse leger. Men vond een nieuwe
speelruimte in het Eigen Gebouw, nu Partycentrum
Borrel aan de Badhuiswal.
De arts W. de Bruijn, ook bekend uit de voetbalwereld,
werd gekozen tot voorzitter.
Het Eigen Gebouw moest men vlot weer verlaten
en via Lunchroom Gemke aan het Groot
Wezenland streek men in januari 1946 neer in
Hotel Peters, later Dijkstra, aan de Grote Markt.
Fusie
Twee jaar nadat de Zwolsche Schaakclub in 1952
voor het eerst een verjaardag - de zestigste - had
gevierd, begonnen de besprekingen met De Pion
om te komen tot één schaakclub. De leden van
De opening van het
Caltex-toernooi in de
bovenzaal van de Harmonie
aan de Grote
Markt werd op 27 januari
1961 verricht door
gemeentesecretaris mr.
Peeman (Coll. ZSG).

Een van de deelnemers
aan het Caltex-toernooi
van 1961, de Portugees
Durao, probeerde in de
vrije tijd de schaatsen
op het ijs bij het Engelse
Werk (Coll. ZSG).
44
beide verenigingen kwamen in september in 't
Bastion aan de Badhuiswal in een gezamenlijke
vergadering bijeen om de oprichting, per 1 augustus,
te bekrachtigen van het Zwols Schaakgenootschap
(ZSG). De nieuwe vereniging telde net iets
meer dan honderd leden en ging met vier teams
spelen in de competitie van de Oostelijke Schaak-
bond (OSBO). De bundeling van krachten wierp
duidelijk zijn vruchten af. Men kon zelfs een vijfde
team inschrijven, waardoor ZSG de grootste vereniging
binnen de OSBO werd.
Het eerste bestuur van het nieuwe ZSG kreeg de
volgende samenstelling: A.J.M. Knijff, voorzitter,
W.N. Hueting, secretaris, J.A. Lammers, penningmeester,
J.H. Smit, tweede voorzitter, A.P. Schijf,
tweede secretaris, H.P.Meulenbeld, wedstrijdleider
en H. van Dijk, commissaris. De voorzittershamer
werd niet veel later overgenomen door W.
de Bruijn, die deze post een kleine 25 jaar zou
bekleden.
In de loop der jaren kwamen enige sterke spelers
naar Zwolle, zoals hoofdklasse-speler dr. J.
Visser, die tegen het Nederlandse team had aangeleund,
en J. Bink uit Amsterdam, de oud-kampioen
van Zeeland MJ. Quakkelaar en mr. L.J. de
Vries uit Amersfoort. Men bereikte zelfs even de
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
op een na hoogste afdeling van de landelijke competitie.
Door ruzie viel het eerste team echter uiteen,
sommige spelers zochten hun heil elders en
de ZSG moest sportief een toontje lager zingen.
Caltex
Maar voor het zover was, zouden in Zwolle tussen
1957 en 1968 elk jaar de internationale Caltex-toernooien
worden gehouden. Het evenement in de
Buitensociëteit en Hotel Van Gijtenbeek werd
gehouden in aansluiting op het Hoogovenstoernooi
in (toen nog) Beverwijk. Sommige grootmeesters
en meesters wilden hun verblijf in
Nederland nog wel wat verlengen en een ioernooitje
in Zwolle spelen. De stad kreeg zodoende
bezoek van een kleurrijk gezelschap vermaarde
schakers, als de Joegoslaaf Boris Ivkov, de Tsjech
Lubomir Kavalek, de Bulgaar Milko Bobotsov,
wereldkampioen damesschaken Nona Gaprindasjvili
uit de Oekraïne, en allerlei schaaknomaden
van velerlei pluimage. Maar immer onder de
bekende schaaknoemer 'prettig gestoord, maar
verder ongevaarlijk'. Zij kruisten de degens met
enkele nationale toppers en regionale grootheden,
waarvan de laatsten in het begin nogal eens wonnen.
D. Smit won het eerste toernooi in 1957. Ook
J. Visser was vele malen een prominent deelnemer.
Het verdwijnen van de Caltex-toernooien in
1968 betekende ook een 'dip' in het Zwolse schaakleven.
De fut was eruit. De ZSG speelde in de tweede
klasse en dat kwam misschien niet eens omdat
het eigen niveau was gedaald, maar meer omdat
het landelijke niveau sinds de jaren zeventig sterk
was gestegen.
De aanzet tot een sportieve herrijzenis kan
wellicht worden gezocht in het jaar 1980. Dankzij
de viering van het 750-jarig bestaan van de stad
Zwolle, kwam er geld beschikbaar voor een nationaal
weekend-toernooi. Een nieuw bestuur zette
allerlei nieuwe activiteiten op touw en dat leidde
er zelfs tijdelijk toe dat het ledental tot even boven
de honderd steeg. Met groeiend vertrouwen in de
toekomst werd dan ook in 1992 het eeuwfeest gevierd.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 45
Arnoldus van Walsum,
de ontslagen burgemeester
Op 19 februari 1938 werd A. van Walsum,
als opvolger van J.E.Baron de Vos van
Steenwijk, in een buitengewone zitting
van de gemeenteraad geïnstalleerd als burgemeester
van de gemeente 2'wolle. Niemand kon toen
vermoeden dat hij deze functie slechts twee jaar
zou bekleden en dat zijn ontslag in 1940 dramatisch
genoemd kan worden.
De jonge jaren
Arnoldus van Walsum werd op 30 januari 1890 in
Krimpen aan den IJssel geboren. Hij was de oudste
zoon van Arie Adrianus van Walsum en Ariaantje
van Cappellen. Het gezin telde vijf kinderen,
drie jongens en twee meisjes. De vader overleed
op jonge leeftijd. Arnold voelde zich als oudste
zoon niet alleen verantwoordelijk voor het
gezin, maar hij kreeg ook het beheer over het
familievermogen.
Grootvader Arnoldus had een rietmattenfabriek
en hij was gemeenteontvanger in Krimpen.
Ook de vader van Van Walsum was firmant. De
jonge Arnold was daarentegen geen zakenman. Hij
voelde zich meer aangetrokken tot de bestuurlijke
en ambtelijke wereld. Na enige tijd op de secretarieën
van Ouderkerk aan den IJssel en van Zandvoort
te hebben gewerkt, werd Van Walsum in 1915
benoemd tot burgemeester van Krimpen aan den
IJssel, zijn geboorteplaats. Met zijn 25 jaren was hij
toen de jongste burgemeester van ons land. Een
mooie carrière leek vóór hem te liggen.
Burgemeester
Twaalf en een half jaar bleef hij in Krimpen aan
den IJssel. Toen volgde zijn benoeming in Vlaardingen,
waar hij tien jaar zou blijven. Hij ontpopte
zich als een zakelijk en goed bestuurder, die vooral
op financieel terrein successen wist te boeken - hij
beheerde de portefeuille van financiën.
Hij was (orthodox) Nederlands Hervormd en
lid van de Christelijk Historische Unie. Voor die
partij is hij ook enige tijd lid van de Provinciale
Staten van Zuid-Holland geweest.
Toen volgde, bij Koninklijk Besluit van 26
januari 1938, zijn benoeming tot burgemeester van
Overijssels hoofdstad. Op zaterdag 19 februari van
datzelfde jaar deed hij zijn intrede in de Zwolse
gemeenteraad.
Interessant om te lezen, is het feit dat locoburgemeester
H.G.C.Treep er in zijn begroetingstoespraak
over klaagde dat het college van B. en
Wil Cornelissen
Arnoldus van Walsum
toen hij burgemeester
van Zwolle was
(foto: Gemeentearchief
Zwolle).

Het Koninklijk Besluit
van de benoeming tot
burgemeester van 26
januari 1938.
Rechts: Het huis van
burgemeester Van Walsum,
Wipstrikkerallee
157, in 1993-
46
AFSCHRIFT.
28 Jam«ai93S. WiJ WILHELMINA, au DE ORATIE GOOS.
KONINGIN DER NEDERLANDEN. PRINSES
NR. 31. VAN ORANJE-NASSAU. ENZ., ENZ., ENZ.
Op de Toordraabt van Oaiea Hlniater vaa Blnnenlandeohe Zekec
ven 22 Januari 1936,ffo.2O,Kablnett
Qelet ap artlkal 65 en artikel 66 dar geneente»et|
•«t lne«v na IS T«bruari 193» te beaomaa tot turgea«.»t(,r d«
gemeente ZnUü
iiOlL£llS!Ii«t toekenning TUI gelijktijdig oerrol onteltvg ala
banjeHsaater dar gene on te TlMirdlngoi.
Ons* Hlnltitar na BlnnMJUadaolu Zkkes la balatt net da alt-
Toarlag nn dit bealalt
Coll.V.
DE niKISTSR VAH BIÏHEHLAJfDSCH5 ZAKXB
(get.)TAS BOBIB*.
Soaetdljlc,dei> 26 Januari 1958.
{gat.) IHHJIIIH,
Overeenkomstig het oorspronkelijke,
DE SECRETARIS-GEiïSRAAL VAlï BIHlSHUAKDöCHa ZAüEN,
W. de benoeming had moeten vernemen via de
radio of uit de krant. Van Walsum zei even later
overigens, dat hem dat als burgemeester óók was
overkomen. Treep hield een pleidooi om als dagelijks
bestuur van een gemeente vóór een burgemeestersbenoeming
door de minister te worden
gehoord om zodoende opvattingen over een toekomstige
burgemeester naar voren te brengen.
Vervolgens sprak Van Walsum voor de eerste
keer als burgemeester in Zwolle. Hij schetste zichzelf
als streng en zakelijk: 'Ik eis dat het gezag in ere
wordt gehouden. Van de ambtenaren verlang ik
stipte plichtsbetrachting en eerlijkheid, doch
anderzijds hoop ik een rechtvaardig, humaan chef
te zijn.' En ook: 'Ik hoop mij te houden binnen de
grenzen van het den Burgemeester toegewezen terrein,
maar sta er op, dat dan ook anderen zich
daarvan verre houden.'
Hij was een diepgelovig man, die zijn eerste
rede begon met openlijk dank te brengen aan God,
'die mijn wegen kennelijk zodanig geleid heeft, dat
het gewichtige ambt van Burgemeester der ge-
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
meente Zwolle mij ten deel gevallen is.' Pas daarna
sprak hij eerbiedige dank uit jegens Hare Majesteit
de Koningin voor de benoeming. 1
Het gezin Van Walsum was gelukkig met de
overstap naar Zwolle. Mevrouw Van Walsum, die
vaak ziek was (zij was niet bij de installatie aanwezig)
en de zes kinderen (van de acht) die nog thuis
waren, voelden zich in het grote huis Wipstrikkerallee
157 gauw thuis. Hiervandaan ging de nieuwe
burgemeester, meestal lopend, elke werkdag naar
het stadhuis in de Sassenstraat. Later zou deze
periode in het gezin worden gekenschetst als een
zéér gelukkige.
De internationale toestand werd echter steeds
dreigender. Van Walsum was, zoals zovelen, zeer
bezorgd over de politiek van Duitsland. Hij vond
het jammer dat er niet meer joden in Nederland
werden toegelaten. Van het antisemitisme begreep
hij niets, aldus zijn zoon. 'Wat hebben deze mensen
dan gedaan?' hoorde deze zijn vader eens zeggen. 2
De spanning na het uitbreken van de Tweede
Wereldoorlog was ook te bemerken in de vergade-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 47
ringen van de Zwolse gemeenteraad. 'Is de burgemeester',
zo zei Van Walsum op 5 september 1939,
dus enkele dagen na het uitbreken van de vijandelijkheden,
'in vredestijden meer een man van de
gemeente, in deze crisistijden is hij meer de hand
van het gouvernement.'
De distributie werd ingevoerd en er kwamen
veel problemen rond de mobilisatie, waarbij een
aantal ambtenaren, leraren en onderwijzers voor
militaire dienst werd opgeroepen.
9&
2—0
ten,.
«*

Het 25-jarig huwelijk
van Van Walsum. Het
echtpaar Van Walsum
met hun acht kinderen
en een schoondochter.
De commissaris der
koningin, mr. A.E.
Baron van Voorst tot
Voorst, bericht op 28
juni 1940 aan de
gemeenteraad dat burgemeester
Van Walsum
is ontslagen.
48 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Vlak voor de radio-uitzending hoorde hij dat
de regering, met koningin Wilhelmina aan het
hoofd, naar Engeland was uitgeweken. En toen
was deze altijd zo formele, strikte man, zoals zovele
landgenoten, diep geschokt. Zijn zoon vertelt:
'Toen heb ik mijn vader zien huilen.' Van Walsum
was niet de enige die volkomen door emoties was
overmand, maar hij was wel degene die even later
voor de radio de Zwolse bevolking moest toespreken.
Hij heeft zich toen door zijn gevoelens laten
meeslepen en 'zei wat hij dacht', aldus zijn zoon.
De volledige tekst van die toespraak is niet
meer te achterhalen, maar de inhoud is bekend.
Ook dr L. de Jong schrijft erover. 6
Van Walsum verweet Wilhelmina, dat ze, terwijl
er nog jongens op de Grebbeberg sneuvelden,
naar Engeland was uitgeweken. De Jong schrijft:
'De teneur van deze emotionele toespraak was:
Wilhelmina is onze koningin niet meer.'
Velen namen Van Walsum deze toespraak
kwalijk, vooral na de oorlog, toen er sprake was
van een herbenoeming. Van Walsum verweerde
zich, al kort na de uitzending. In een open briefin
de Zwolse Courant van dinsdag 11 juni 1940 verklaarde
hij het te betreuren dat hij te weinig
bedacht had niet als particulier maar als burgemeester
te spreken. Hij had zich door zijn gevoelens
van het ogenblik laten meeslepen. 7 Hij erken-
de het goede recht van het vertrek der regering,
maar had bezwaar tegen het feit dat er nog bijna
een dag is doorgevochten, nadat de regering het
land had verlaten. Over zijn zogenaamde gebrek
aan liefde voor het vorstenhuis zei hij: 'Dat zij verre
van mij. Ik heb groot respect voor de persoon
van H.M. de Koningin.'
De eerste raadsvergadering in bezettingstijd had al
een week daarvoor, op maandag 3 juni, plaatsgevonden.
Deze werd met een rede van de burgemeester
geopend. Hij vroeg 'ter herdenking van
allen die bij de uitvoering van hun plicht yoor het
behoud der vrijheid van het vaderland gevallen
zijn' enige ogenblikken stilte.
Daarna vroeg hij begrip voor de moeilijke
positie waarin hij en het ambtenarencorps zich
bevonden. 'Natuurlijk zijn er fouten gemaakt',
aldus Van Walsum. 'Begrijpelijk was de stemming
bij zulk een overstelpende drukte wel eens geprikkeld
en zijn er - ook van mijn zijde - wel eens harde
woorden gevallen, waar met beleidvol optreden
No. 2343/1667.
2 • APDEEL1NG.
fr/i | AFGEDAAN | i 2 JUL! IG-iC' N
PROVINCIAAL BESTUUR VAN OVERIJSSEL.
JS-WllS-l-i
62
1j de
ZWOLLE. 28_Junl.-.!940 *9
taris-Generaal, waarnemend Hoofd van het Departemei t van
Bincenlandsche Zaken, dd. S6 Juni 1940 aan dan bu; geoiaBater
Uwer gemeente A. van Salsum, met ingang vai dienself-
den ïatum eervol ontslag is verleend uit zijn ambt.
CQT.1.- - "
Le Commissaris der Koningin in
provincie Ovarljsse:
n SQGro

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 49
meer bereikt zou zijn.' Maar de bevolking gedroeg
zich meestal correct tegenover het bezettingsleger.
En ook gedroeg dat leger zich anderzijds volkomen
volgens de bepalingen van het Landoorlogsreglement.
'Moge dit beiderzijds zoo blijven', zei
hij. Hij eindigde zijn toespraak met een gezang
(Gez. 427:5), dat hij als jongen de Boerengeneraals
had toegezongen toen zij de oorlog tegen Engeland
hadden verloren:
'Laat Hem besturen, waken, 't Is wijsheid wat Hij
doet...'
Half juni maakte Van Walsum bekend, dat hij
met ingang van de 19de van die maand weer zijn
wekelijkse spreekuur zou hervatten. Zover zou het
echter niet komen.
Op zaterdag 15 juni eiste de Sicherheitsdienst
namelijk gegevens uit het bevolkingsregister. Van
Walsum weigerde. Hij stelde dat de Duitsers in dit
opzicht onbevoegd waren. Hij wilde van hen geen
bevelen aannemen. 'Mijn regering zit in Engeland',
heeft hij toen gezegd.
De zondagmorgen daarop, 16 juni, werd er bij
Van Walsum thuis aangebeld. Twee Duitse officieren
arresteerden hem direct en hij werd, zonder
afscheid te kunnen nemen van zijn gezin, overgebracht
naar de gevangenis in Arnhem. Daar heeft
hij tien dagen doorgebracht. Op 26 juni liet men
hem vrij. Op diezelfde dag kreeg hij de mededeling
dat hij uit zijn ambt was gezet. Het Zwolse
gemeentebestuur kreeg drie dagen later bericht
van de commissaris der koningin, mr A.E. Baron
van Voorst tot Voorst, dat Van Walsum door de
Secretaris-Generaal, waarnemend hoofd van het
Departement van Binnenlandse Zaken, was ontslagen.
Wèl eervol ontslagen...
Dr L. de Jong is over Van Walsums weigering
zeer lovend. De burgemeester van Zwolle vormde
een uitzondering, betoogt hij en hij zou dat ook bij
de opening van een oorlogstentoonstelling in
Zwolle nog eens benadrukken. De Jong: 'Hij was
de enige burgemeester in ons land, die de Duitsers
de toegang tot het bevolkingsregister weigerde.
Hij was daarmee een van de eersten en de weinigen
die in die chaotische dagen althans goed wisten
wat ze niet moesten doen.' 9
Op dezelfde dag dat het ontslag was gedateerd,
meldde de Zwolse Courant dat de burgemeester
van Zwollerkerspel Jhr. mr. G.A. Strick van Linschoten
belast was met de waarneming van de
functie in Zwolle. Strick zou een kleine maand
later, bij zijn eerste Zwolse raadsvergadering, zeer
sterk de nadruk leggen op het waarnemende
karakter van zijn functie.
Wals Tj. W. opzichter bid gem.reiniging Dillenburgstr. 11
Wals J. L. de metselaar Bartjensstraat 33a
Wals M. H. de stuurman Musschenhage 21 l
Wals H. van der stratenmaker Merelstraat 38
Walsum A. van burgem. der gem. Zwolle Wipstrikkerallee 157
Wanrlelee N. schilder en decorateur Bliimarkt 13a
Wals J. L. de metselaar Bartjensstr. 33a
Wals M. H. de grondwerker Musschenhage a£
Wals H. van der stratenmaker Merelstr. 38 '
Walsum A. van Wipstrildterallee 157
Walters C. J. houtbewerker Piet Heinss
Wandeke J. H. schilder van Karnebeekstr.
Wandelee N. schilder Blijmarkt 13a
Na het ontslag
Van Walsum bracht de verdere Zwolse jaren — hij
zou nog tot eind 1949 in onze stad wonen — als
ambteloos burger door. Zonder werk was hij echter
niet. Hij was voorzitter van het Christelijk
Lyceum, voorzitter van de Demobilisatieraad,
ouderling van de Nederlands Hervormde Kerk,
penningmeester Stadsevangelisatie en vooral ook
secretaris van het Provinciaal College van Toezicht
op het Beheer der Goederen en Fondsen van
de Hervormde Gemeenten in Overijssel. Uit eigen
beweging schreef hij in het tweede oorlogsjaar aan
B. en W. van Zwolle, dat hij uit die functie een
jaarwedde van ƒ 8oo,- ontving. Er was namelijk
een wat onsmakelijke discussie aan de gang over
het 'pensioen' (soms werd het wachtgeld genoemd)
van Van Walsum. Deze uitkering bedroeg
ƒ 4000,- per jaar plus ƒ 300,— voor elk kind beneden
21 jaar. Nog tot ver na de oorlog is er een
drukke correspondentie gevoerd tussen de gemeente
en het rijk over wie er nu moest betalen.' °
Van Walsum accepteerde de nieuwe situatie
volkomen. Hij was er van overtuigd goed te hebben
gehandeld en droeg daarvan de consequenties.
Over zijn ontslag heeft hij nooit geklaagd. Hij
In 1940 vermeldt het
adresboek de functie
van Van Walsum voluit,
in 1947 wordt alleen
zijn naam vermeld.
Van Walsums handtekening.
A. VAN WALSU M
Het briefhoofd van Van
Walsum na zijn ontslag.

Een ijverige ambtenaar
zette een ferme streep
door het woord 'burgemeester'.
Straatnaambord in
Zwolle-Zuid.
was druk met de genoemde functies ('Vader zat
altijd achter zijn bureau') en met de zorg voor het
grote gezin. Omdat zijn vrouw niet sterk was,
kwam veel op hem neer. Het was bovendien niet
zeker dat de Duitsers hem met rust zouden laten.
Hij wist dat de bezetter hem in de gaten hield.
Daarom stond er ook altijd een vluchtkoffertje
klaar. Soms dook hij wel eens bij een vertrouwd
adres onder als de toestand te gevaarlijk dreigde te
worden. Waarschijnlijk werd hij dan door het verzet
gewaarschuwd.
Hij deed veel werk voor de Hervormde Kerk.
Die kerk had zijn hart. Zijn zoon vertelt: 'Zijn
grootste glans was 't als hij met moeder en alle kinderen
op zondag in de banken van de Jeruzalemkerk
zat.'
Na de bevrijding
Van Walsum hoopte op eerherstel, op een herbenoeming.
Hij wilde graag weer het burgemeestersambt
bekleden. Stadsarchivaris Thom. de Vries
schreef zelfs dat 'Van Walsum na de bevrijding
snel op 't stadhuis terug was, maar bij het betreden
van zijn kabinet de duizendkunstenaar Van Karnebeek
op de burgemeesterszetel vond.'''
En toen deed Van Walsum iets, wat eigenlijk
tegen zijn natuur inging. Hij, de stille, wat teruggetrokken
man, ging expres de straat op, de drukke
binnenstad in. Hij wilde aan de bevolking laten
zien dat hij er nog was. Na het wat overhaaste vertrek
van Van Karnebeek in november 1945 hoopte
hij de burgemeestersplaats weer in te nemen.
Maar hij rekende buiten de waard, zijn superieuren,
de teruggekeerde commissaris der koningin
Van Voorst tot Voorst in de eerste plaats. Er gingen
ook geruchten dat koningin Wilhelmina tegen
een eventuele herbenoeming zou zijn. De toe-
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
spraak voor de Zwolse draadomroep van mei 1940
bleef hem achtervolgen. De Jong schreef: 'Die toespraak
waren velen hem blijven verwijten.'
Na enige tijd werd duidelijk dat de oud-burgemeester
zijn geliefde ambt niet meer zou vervullen.
Toen dit tot hem doordrong, heeft hij zich dat
erg aangetrokken. Het definitieve 'vonnis' kwam
op 3 augustus 1948. Bij KB van Juliana, Regentes
van het Koninkrijk, werd besloten '... dat, hoewel
uit een oogpunt van zuivering geen reden voor
ontslag aanwezig is geacht, zijn handhaving als
burgemeester dier gemeente, in het licht van alle
ter zake in aanmerking komende factoren niet
verantwoord was.'
Vertrek uit Zwolle
Op 1 december 1949 vertrok A. van Walsum uit
Zwolle. Hij vestigde zich in Capelle aan den IJssel,
in het huis van zijn moeder. Hij werd na de oorlog
niet opnieuw lid van een politieke partij. De overstap
naar de Partij van de Arbeid maakte hij niet;
dit in tegenstelling tot zijn broer, mr G.E. van
Walsum, burgemeester van Rotterdam.
Op verzoek van de commissaris der koningin
in Zuid-Holland, mr LA. Kesper, werd hij met
ingang van 29 augustus 1951 waarnemend burgemeester
van Waarder, Bartwoutswaarder en Riet-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
veld. Deze gemeenten zouden worden opgeheven
om bij Woerden en Bodegraven gevoegd te worden.
Dit tijdelijk burgemeesterschap eindigde op
Van Walsums verzoek in augustus 1956. Hij voelde
zich ziek en kon zich niet volledig aan zijn taak
wijden.
Na nog korte tijd in Colmschate te hebben
gewoond, vertrok het echtpaar Van Walsum naar
Gorssel, waar de oud-burgemeester van Zwolle op
30 oktober 1957 op 67-jarige leeftijd overleed. Drie
dagen later werd hij daar op de Algemene Begraafplaats
ter aarde besteld.
In 1983 is er een straat naar Van Walsum genoemd.
12 Dat was ook zeker op zijn plaats, omdat
deze man door zijn principiële houding een plaats
in de Zwolse geschiedenis verdient. Hij heeft al in
een zeer vroeg stadium van de oorlog nee tegen de
bezetter durven zeggen, waar anderen lang, soms
té lang ja zeiden. 13
Noten
1. Handelingen van de Raad der Gemeente Zwolle
d.d. 19 februari 1938. Aanwezig in het Gemeentearchief.
2. Gesprek met dhr. A. van Walsum, zoon van de burgemeester,
op 11 juni 1992. Zie noot 13.
3. Zwolse Courant van 7 mei 1940.
4. Mededeling van W. van Milgen op 9 juli 1992.
5. De juiste datum van de cruciale uitzending wordt
verschillend weergegeven. Van Walsum noemt in
de Zwolse Courant van 11 juni dat het de 15de mei
was. Omdat koningin Wilhelmina op 13 mei naar
Engeland vertrok, lijkt mij als uitzenddatum de
14de mei aannemelijker. Ook dr L. de Jong noemt
deze datum.
6. L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de
Tweede Wereldoorlog (Den Haag, 1972) deel 4, pag.
49-
7. Zie noot 6.
8. Tentoonstelling V3 (Verdrukking, Verzet, Vrijheid),
gehouden in april-mei 1965 in de Bethlehemse
kerk in Zwolle.
9. Zwolse Courant van 15 april 1965. Zie ook J. Presser,
Ondergang. De vervolging en verdelging van het
Nederlandse Jodendom 1940-1945 (Den Haag, 1965)
pag. 407.
10. Gemeentearchief Zwolle, AAZ 03, kl.nr. - 2.07.531.
11. Thom. de Vries, Geschiedenis van Zwolle (Zwolle,
1961) deel 2, pag. 350.
12. De Burg. Van Walsumlaan is benoemd bij besluit
van 20 juni 1983, nr. 83-5539.
13. Voor de persoonlijke achtergrondinformatie over
A. van Walsum ben ik grote dank verschuldigd aan
zijn zoon, A. van Walsum, oud-burgemeester van
Den Ham.
Graf van Arnoldus van
Walsum in Gorssel.

Johan Seekles
Plattegrond van de
benedenverdieping van
de boswachters- of voorwerkerswoning,
gebouwd
in 1912 (Gemeentearchief
Zwolle).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Een theeschenkerij in het Zwolse bos?
Bij gebrek aan een waterleiding moesten de
Zwollenaren zich in de negentiende eeuw
behelpen met 29 openbare pompen. De
kwaliteit van dat pompwater was sinds de jaren
zestig van de vorige eeuw voortdurend verslechterd.
Geleidelijk begon men het verband te zien
tussen slecht drinkwater en het uitbreken van
besmettelijke ziekten, zoals cholera en tyfus. Sinds
1880 waren - in opdracht van het gemeentebestuur
— diverse onderzoeken verricht en rapporten
uitgebracht over de vraag of er een grondwaterleiding
danwei een rivierwaterleiding diende te worden
aangelegd, alsmede over de plaats waar men
het water vandaan moest halen: uit de Vecht, de
IJssel of de Veluwse hei.
Op 27 oktober 1891 besloot de gemeenteraad eindelijk
een grondwaterleiding aan te laten leggen
vanuit de hei bij Heerde. De exploitatie ervan zou
in eigen beheer worden gehouden. In januari van
het volgende jaar kochtde gemeente Zwolle ruim
469 hectare heidegrond van de gemeente Heerde
voor de aanleg van een grondwaterleiding ten
behoeve van de drinkwatervoorziening van de
stad. Op 30 november 1892 stroomde het eerste
leidingwater naar Zwolle. 2
Wel of niet bebossing
Al op 21 augustus 1893 besprak de gemeenteraad
een door het raadslid H.J. Lovink ingediend plan
tot ontginning van de aangekochte heidevelden.
Aangezien men wilde voorkomen dat de niet voor
de waterleiding gebruikte percelen heide ongebruikt
en renteloos zouden blijven liggen, werd
gedacht aan het in cultuur brengen van de gronden
door het planten van een bos.
Met name in Zuid-Limburg was door gemeenten
veel bos aangeplant. De opbrengst van de verkoop
van dat hout was dermate groot, dat sommige
gemeenten de almaar stijgende lasten van het
levensonderhoud voor de burgers beperkt konden
houden. Daarnaast bestond de mogelijkheid om
de werkgelegenheid onder de ingezetenen te vergroten
door ze hun brood in de bossen te laten
verdienen.
Tegenstanders van dit plan wezen op de hoge
kosten. Voorts stelden zij dat door het te planten
dennenbos de waterspiegel drastisch zou kunnen
dalen, hetgeen voor de Zwolse drinkwatervoorziening
nadelig zou zijn. Toen het voorstel in stemming
werd gebracht, staakten de stemming. In een
tweede stemming werd het voorstel verworpen.
Tijdens de begrotingsbeschouwingen voor
1908 kwam het plan tot ontginning en bebossing
van de Heerderheide opnieuw ter sprake. Overleg
met de Inspecteur der Staatsbossen leidde ertoe,
dat aan de minister van Landbouw, Nijverheid en
Handel werd voorgesteld aan de gemeente Zwolle
een renteloos voorschot te verlenen van 60 % van

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 53
de ontginningskosten, mits de gemeente bereid
was jaarlijks 2500 gulden bij te dragen. In zijn
voorstel van mei 1909 merkte het college van B en
W op, dat op basis van de in 1893 en 1905 door de
Nederlandsche Heidemaatschappij uitgebrachte
rapporten het terrein voor bebossing uitermate
geschikt geacht moest worden. De in het verleden
gerezen twijfel over de rentabiliteit van de bebossing
was niet langer noodzakelijk, temeer, nu het
rijk de aanleg van bossen aanmoedigde en de lasten
voor de burgers gering waren. Na een korte
discussie ging de gemeenteraad akkoord met het
voorstel tot bebossing van de Heerderheide.
De aanplant
In overleg met Staatsbosbeheer begon op 26
augustus 1910 de aanplant van bos. Onder leiding
van de boswachter bij Staatsbosbeheer, J. Geurken,
werd allereerst gestart met het ploegen van de
grond voor de kwekerij en het in het jaar daarop te
beplanten terrein. Daartoe werd in de nabijheid
van het pompstation voor de waterleiding een
stuk heide geëgaliseerd, bemest, ingedeeld en afgerasterd.
Het terrein werd met lupinen bezaaid.
Voorts legde men wegen aan, terwijl ook een
ossenstal en een boswachters- ofwel voorwerkerswoning
(1912) tot stand kwamen.
Elk jaar stelde Geurken een werkplan op.
Daarin nam hij een raming van de kosten en
opbrengsten op, alsmede welke werkzaamheden
moesten worden verricht. In die eerste jaren bepaalde
het werk zich grotendeels tot ploegen, spitten,
planten en aanleggen van wegen.
Waren de in de kwekerij gekweekte dennen,
eiken, beuken en berken tot een voldoende hoogte
gegroeid, dan werden ze in de beplantingsvakken
gepoot. Om de jonge gewassen te beschermen tegen
wildschade gaf men jachtvergunningen af.
Regelmatig werd de jonge aanplant gecontroleerd
op ziekte of aantasting door rupsen of zwammen.
Voedselvoorziening
In 1917 droeg de kwekerij bij in de voedselvoorziening
van de stad Zwolle. Een kwart hectare werd
met aardappelen bepoot, terwijl tevens rogge
werd ingezaaid. De opbrengst bedroeg circa 60
hectoliter aardappelen, waarvan een gedeelte voor
consumptie naar Zwolle werd verzonden, terwijl
het resterende deel als veevoeder werd gebruikt. In
de daaropvolgende jaren breidde men de verbouw
van landbouwprodukten, zoals rogge, haver,
koolraap en capucijners, verder uit. De abnormale
tijdsomstandigheden, de stijging van de arbeidslonen
en de prijzen van materialen bevorderden de
ontwikkeling van het landbouwbedrijf.
Een kentering trad in de jaren 1928-1929 op.
Moor- en zijgevel van de
boswachters- of voorwerkerswoning
(Gemeentearchief
Zwolle).

Schetstekeningen voor
de nooit gebouwde theeschenkerij
'De Peperbus'
(Gemeentearchief
Zwolle).
54
Door de crisis in het akkerbouwbedrijf waren de
landbouwresultaten slecht te noemen. Geleidelijk
werd het circa zeven hectare grote landbouwareaal
wederom bebost. Sinds 1934 vond er geen verkoop
van landbouwprodukten meer plaats. Men bleef
echter wel beschikken over een weiland en een
halve hectare bouwland voor de verbouw van
0/3.! .
(fohihm*)
c
r A
't
aardappelen en haver voor de paarden, die bij de
werkzaamheden in het bos gebruikt werden.
Werkverschaffing
Het ontginningswerk was in 1926 voltooid. Voortaan
ontving de gemeente Zwolle niet langer de
renteloze voorschotten van het rijk, maar ging
voor eigen rekening verder met het aanplanten
van bos. De kwekerij ging zich meer toeleggen op
de kweek van houtsoorten die nodig waren voor
het onderhoud van de bestaande bossen. Tevens
nam het aantal leveringen van houtsoorten ten
behoeve van gemeentelijke en particuliere plantsoenen
in de stad toe.
In oktober 1936 werden bij wijze van proef vijftien
jeugdige werklozen uit Zwolle, in leeftijd
variërend van 14 tot 24 jaar, in de bossen tewerkgesteld.
Zij hielden zich bezig met het omplaggen
van de bodem en het aanleggen van wegen. In
november 1938 werd eveneens aan 8 tot 25 volwassen
werklozen werk verschaft. Zij zorgden voor de
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
aanplant van sneller groeiende houtsoorten, zodat
er een grotere vermenging van naaldhout met loofhout
plaatsvond. Deze maatregel leidde tot bodemverbetering
en vermindering van het brandgevaar.
Bovendien kwamen de werkzaamheden ten goede
aan de vogelstand en verhoogden ze de natuurschoonwaarde
van het boscomplex.
Gedurende de jaren 1940-1945 werd aan de bossen
veel schade toegebracht. Deels door de strenge
winters en deels door oorlogsomstandigheden
vond een flinke uitdunning van het bestand plaats.
Het Zwolse bos
De gemeenteraad besprak in december 1936 een
voorstel van B en W inzake een aanvulling van de
Verordening op het financieel beheer van gemeentelijke
bedrijven. Het college was van mening
dat de ontginning Heerderheide moest worden
omgezet in een aparte tak van dienst, te weten
het gemeentelijk bosbedrijf. De feitelijke leiding
kwam te liggen bij de directeur van de gasfabriek
en het waterleidingbedrijf. Het technisch en dagelijks
beheer bleef in handen van Staatsbosbeheer.
De gemeenteraad ging in februari 1937 akkoord
met de begroting voor 1937 van het gemeentelijk
bosbedrijf. Daarmee werd de oprichting van het
gemeentelijk bosbedrijf'Heerderheide' per 1 januari
1937 een feit.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 55
Om het bos bij het publiek een grotere naamsbekendheid
te geven werd op voorstel van Geurken
in 1949 besloten om de naam van het boscomplex
te wijzigen. De naam 'Heerderheide' werd
vervangen door 'het Zwolse bos'. Tevens besliste
de raad om ten behoeve van de recreatiebevordering
meer voorzieningen te treffen. Daartoe lanceerde
in 1953 de directeur van de gasfabriek en het
waterleidingbedrijf het: idee om een theeschenkerij
in het Zwolse bos te exploiteren. Door de buitengebruikstelling
van het pompstation van de
waterleiding en de bijbehorende dienstwoningen
te Wapenveld deed zich de mogelijkheid voor
deze panden te verbouwen tot een theehuis. Hierdoor
zou het recreatieve karakter van het bos kunnen
worden bevorderd.
Het college van B en W werd geadviseerd het
pompgebouw tot maaiveldhoogte te laten afbreken
en daarop vervolgens een theeschenkerij te bouwen.
De bestaande kelderruimte van het voormalige
pompgebouw zou dan gebruikt kunnen worden
voor keuken, kelder, toiletten en opslagruimte. De
bouwkosten werden geraamd op 28.000 gulden.
De directeur van openbare werken had echter
bouwtechnische bezwaren tegen het ontworpen
schetsplan. Voorts was hij van mening, dat de
moeilijk bereikbare ligging van het theehuis een
rendabele exploitatie onmogelijk zou maken. Hij
raadde het college dan ook af tot de oprichting van
een theehuis over te gaan. Het was echter de voorgenomen
verkoop van het Zwolse bos die er uiteindelijk
voor zorgde dat aan dit plan geen gevolg
werd gegeven.
Verkoop
Het college van B en W stelde in februari 1953 aan
de minister van Landbouw, Visserij en Voedselvoorziening
voor om het circa 480 hectare grote
boscomplex in de gemeente Heerde ten behoeve
van Staatsbosbeheer over te nemen. Door de
opheffing van het pompstation van de waterleiding
was het belang van de gemeente bij het bezit
van dit bos grotendeels verdwenen. Ook de afstand
tot de stad was dermate groot dat het nooit
een populair recreatiegebied voor de Zwolse
bevolking was geworden. Als voorwaarde stelde
de gemeente wel dat het complex als bos in stand
moest worden gehouden, dat het personeel in
dienst van Staatsbosbeheer diende over te gaan en
dat het terrein voor het publiek opengesteld moest
blijven. Het ministerie stemde met deze voorwaarden
in. De verkoopakte werd op 1 december
1956 ten stadhuize ondertekend.
Tijdens de raadsvergadering van 7 januari 1957
werd het collegevoorstel tot opheffing van het gemeentelijk
bosbedrijf per 1 januari jongstleden
zonder hoofdelijke stemming aangenomen. In
mei van dat jaar besloot de gemeenteraad om de
meerwaarde van de verkoop te gebruiken om de
inrichtingskosten van een recreatiegebied in de
Weezenlanden achter het Provinciehuis te dekken.
Noten
1. Dit artikel is een bewerking van de inleiding in de
concept-inventaris van de archieven van de gasfabriek,
het waterleidingbedrijf en het bosbedrijf,
1903-1972. Deze inventaris zal vermoedelijk in 1993
verschijnen. De gegevens voor dit artikel zijn grotendeels
aan de bovenvermelde archieven ontleend.
2. A. Schoot Uiterkamp, 'Volkshuisvesting en volksgezondheid
in Zwolle in de tweede helft van de 19de
eeuw', in: Overijsselse Historische Bijdragen 97 (1982)
147-149.

B. Lamberts
Franse curvilineaire art
nouveau van Hector
Guimard in Castel
Béranger, 1894-1898.
Art nouveau in Zwolle
Aan het eind van de negentiende eeuw wisten
de architectuur en de toegepaste kunsten
zich, in navolging van de beeldende
kunsten, meer en meer te ontworstelen aan de
wurggreep van de historicerende stijlen en het
starre academisme. De bouwkunst ging evenals
het openbare leven in het fin de siècle een bruisende
periode tegemoet en bracht een spraakmakende,
zowel geroemde als verguisde stijl voort. Deze
zou ondanks de korte bloeiperiode van grote invloed
zijn op de ontwikkeling van de twintigsteeeuwse
architectuur.
Het was een buitengewoon heterogene stijl, die
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
een brug sloeg tussen de decoratieve facade-architectuur
van de neo-stijlen en het twintigste-eeuwse
modernisme. Deze in eerste instantie avant-garde
stroming, die nog lang de zo vertrouwde neorenaissance
bouwkunst naast zich moest dulden,
werd vooral in conservatieve kringen beschouwd
als een produkt van decadentie, voortschrijdende
verloedering en een bedreiging van de vaste waarden.
De meest algemeen geaccepteerde benaming
voor deze nieuwe loot aan de tak van de Europese
kunststijlen is art nouveau, hoewel ook de term
Jugendstil gangbaar is. Tot de meest karakteristieke
kenmerken van de art nouveau behoren de
sierlijke, vooral in Frankrijk en België veel toegepaste
curvilineaire decoratiemotieven. Hier tegenover
staat de minder uitbundige, rechtlijniger
variant van de kunstenaars der Wiener Secession.
Zij zouden zich ontwikkelen tot de meest progressieve
vertegenwoordigers van de nieuwe kunst, die
zelfs door zou dringen tot in de verste uithoeken
van het Overijsselse platteland, waar het in verwaterde
vorm nog tot ver in het tweede decennium
van de twintigste eeuw werd toegepast.
Art nouveau in Nederland en Zwolle
De art nouveau in de Nederlandse bouwkunst kent
twee hoofdstromingen met respectievelijk Den
Haag en Amsterdam als belangrijkste centrum. De
vooral op de Frans-Belgische art nouveau georiënteerde
Haagse architecten stonden meer open voor
de internationale stijltendensen dan hun eigenzinniger
Amsterdamse collega's, die met de grote vernieuwer
Berlage aan het hoofd een eigen, soberder
variant van de 'nieuwe kunst' creëerden.
Naast de kenmerken van de internationale art
nouveau en het Berlagiaanse rationalisme bezit de
art nouveau architectuur in ons land ook karakteristieken
die typisch Nederlands zijn. Zo zijn

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 57
diverse gevels geheel of gedeeltelijk opgetrokken
in verblendsteen, een gladde strengperssteen die
zich zowel door de structuur als door de heldere
kleur onderscheidt van de baksteen.
Gevels werden ook dikwijls verlevendigd door
tegeltableaus, die afkomstig waren uit een van de
vele plateelfabrieken die ons land destijds rijk was.
Behalve in Nederland en België komen tegeltableaus
aan gebouwen slechts incidenteel voor,
zodat de als gevelversiering vervaardigde produkten
van plateelbakkerijen als De Distel, Rozenburg,
Holland-Utrecht, De Porceleyne Fles (voorheen
Joost Thooft en Labouchère) en Van Hulst als
een typisch Nederlandse bijdrage aan de art nouveau
architectuur kunnen worden beschouwd.
In Zwolle is in de Veeralleebuurt veel gebruik
gemaakt van tegelversieringen, die vooral in de
Wilhelminastraat in grote getale voorkomen.
Ook karakteristiek zijn boogvormen als de
korf- en de hoefijzerboog en sgraffitodecoraties.
Deze werden met name gebruikt ter versiering van
boogtrommels boven vensters en deuren, maar
zijn in Zwolle nauwelijks meer te vinden. Niet
specifiek Nederlands, maar wel veel toegepast is
het vaak kleurrijke glas-in-lood, dat met name de
vensters van trappehuizen en de zij- en bovenlichten
van deuren en vensters verfraaide.
Tegeltableau met zonnebloem
in de Emmastraat.
Sassenstraat 46.

Luttekestraat 4.
Giet- en vooral smeedijzer waren omstreeks de
eeuwwisseling veel en graag gebruikte materialen
vanwege hun constructieve en decoratieve kwaliteiten.
Het werd veel toegepast voor hekwerk,
deurbeslag, raamijzers en hang- en sluitwerk. Stucwerk
werd vooral gebruikt in het interieur voor
plafond- en wanddecoraties, maar komt ook voor
als met zweepslagmotieven versierde gevelaccenten.
Natuursteen, en met name de grijze hardsteen,
kent in de architectuur van rond de eeuwwisseling
een constructieve, maar nog meer een decoratieve
toepassing en werd dikwijls gebruikt om bak- en
verblendstenen gevels te verlevendigen.
Veel voorkomende versieringsmotieven in ons
land zijn de pauw, libelle, waterlelie, kastanjeblad,
zonnebloem, iris, distel, vrouwefiguur en -hoofd
en gestileerde curvilineaire vormen naast abstractgeometrische
decoraties.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De art nouveau raakte in Nederland buiten de
grote steden pas laat ingeburgerd, waardoor er
vóór de eeuwwisseling in Overijssel heel weinig in
deze stijl is gebouwd. De belangrijkste centra van
art nouveau architectuur in deze provincie waren
Zwolle en Kampen, waar zich nog een respectabele
hoeveelheid in vrijwel oorspronkelijke staat
bewaard gebleven voorbeelden van deze bouwstijl
bevindt.
Winkels en winkelpuien
De art nouveau werd vooral populair in de winkelarchitectuur.
Zo is in Zwolle, naast geheel in de
nieuwe stijl opgetrokken panden, ook nog een
aantal art nouveau winkelpuien te vinden. Deze
zijn dikwijls geplaatst in veel oudere panden,
waardoor er vaak een stilistische discrepantie tussen
de verschillende bouwlagen is ontstaan. Dat er

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 59
Verklaring van enkele termen:
Academisme. Conventionele stroming in de
beeldende kunst en de architectuur die
vasthoudt aan dikwijls aan de antieken
ontleende principes.
Verblend- en strengperssteen. Een gladde,
veelal helder gekleurde, met de strengpers
vervaardigde bouwsteen, die vooral werd
gebruikt als bekleding van een gevel.
Sgraffito. Decoratietechniek waarbij gebruik
wordt gemaakt van diverse over elkaar gelegde
lagen kalk of pleister van een verschillende
kleur. Door in de nog vochtige
lagen te tekenen worden de anders gekleurde,
eronder liggende lagen blootgelegd
en onstaai: een versiering met gekleurde
lijnen en vlakken.
Curvilineaire vormen. Vormen die zijn samengesteld
uit gebogen lijnen.
Gedematerialiseerde pui. Een pui waarvan de
gevel is ontdaan van zijn zwaarte en dichtheid
door het gebruik van transparante
materialen en een open constructie.
Porfier. Purperrode, granietachtige natuursteen
die vaak gepolijst werd.
Latei. Liggend, meestal balkvormig element
van hout, steen of ijzer, dat wordt gebruikt
om een gevelopening te overspannen
en dient om het bovenliggende muurwerk
te dragen.
Kalf. In dit verband een meestal houten of natuurstenen
dwarsregel tussen een deur en
haar bovenlicht.
Tracering. In dit verband meestal in de bovenlichten
van deuren en vensters aangebrachte,
decoratieve invullingen van vaak
gebogen houten, bakstenen of natuurstenen
banden.
Kwadrantprofiel. Ee:n profiel dat bestaat uit
kwartrond gewalst ijzer met flenzen. Vier
samengeklonken kwadrantprofielèn vormen
een ronde kolom.
toch nog diverse vrij gave art nouveau puien
bewaard zijn gebleven is op zich bijzonder verheugend.
Winkelpuien hebben namelijk over het
algemeen niet zo'n lange levensduur. Ze worden,
in tegenstelling tot de rest van de gevel, dikwijls
het slachtoffer van aanpassingen aan de eisen van
de tijd en de heersende mode. Diezerstraat 50.

Oude Vismarkt 9.
6o
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 61
In Zwolle staat nog menig winkelpand waarvan
de vroeg twintigste-eeuwse gevel nog wel,
maar de pui niet meer intact is. Een mooi voorbeeld
hiervan is het pand Luttekestraat 4, dat is
gebouwd in 1904. De gevel wordt gekenmerkt
door een vaker voorkomende combinatie van
neo-renaissance en art nouveau elementen, boven
een detonerende, moderne winkelpui.
Het in 1906 in opdracht van A. Hendriksen
gebouwde pand Diezerstraat 50 bezit alle karakteristieken
van de internationale, op het werk van de
Belgische architect Victor Horta geïnspireerde art
nouveau. Architect H.J. Voogden heeft de met
grote vensterpartijen ingevulde gevel opgevat als
een bijna gewichtloos, transparant vlies, waardoor
de gangbare strenge begrenzing tussen binnen en
buiten als het ware wordt opgeheven.
De pui van het monumentale, in 1907 naar een
ontwerp van architect M. Meijerink gebouwde
pand Oude Vismarkt 9 is eveneens door verbouwingen
aangetast. De voor de meubelfirma F.J.
Schoemaker & Zn. in voornamelijk witte verblendsteen
opgetrokken winkel met magazijn en
werkplaats is echter boven de aanzet van de vensterbogen
nog vrijwel gaaf en een zeer representatief
voorbeeld van vroeg twintigste-eeuwse winkelarchitectuur.
In Zwolle staat ook nog een aantal originele art
nouveau winkelpuien die zijn ingebouwd in als
woonhuis gebouwde achttiende- en negentiendeeeuwse
panden. Een fraai voorbeeld hiervan is het
pand Melkmarkt 16, dat een sobere lijstgevel heeft
boven een 'gedematerialiseerde' pui van gepolijst
graniet en porfier met een dunne, sierlijke belijning
van teakhout. De vroeg twintigste-eeuwse
winkelpui in een ouder pand aan de Rodehaanstraat
7 is eveneens voorzien van verfijnd houtwerk,
maar de nadruk ligt hier meer op de natuur-
Eekwaly.
Links: Gestileerde vrouwefiguur
in de pui van
het pand Diezerstraat
93-

62 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
stenen, met knoppen bekroonde pilasters, waarin
de vensters en de entree zijn gevat.
Een van de mooiste voorbeelden van een art
nouveau pui in een ouder pand is te vinden op de
splitsing van de Luttekestraat en de Korte Luttekestraat.
Het in 1881-1882 door W. Klinkert in eclectische
stijl gebouwde winkel-woonhuis is bekend
als De Mercuur, vanwege het beeld van Mercurius
op het dak. In 1909 is de oorspronkelijke pui in
opdracht van de levensverzekeringsmaatschappij
De Utrecht vervangen door de huidige. De pui is
voorzien van grote, tussen ijzeren kolommen met
kwadrantprofielen geplaatste vensters met slanke,
gebogen teakhouten traceringen in de bovenramen.
Omdat de slanke ijzeren kolommen berekend
zijn op het dragen van een groot gewicht was
het mogelijk om dergelijke, voor de art nouveau
zo karakteristieke, transparante puien te realiseren.
De bekendste art nouveau winkelpui in Zwolle is
ongetwijfeld die aan de Diezerstraat 93. Het betreft
een in 1904 voor apotheek Meulenhoff uitgevoerd
ontwerp van het architectenbureau Herder
en Hellendoorn. De fraaie, eveneens in een veel
ouder pand ingebouwde pui is nog buitengewoon
gaaf. Het is opgebouwd uit geglazuurde, helder
paarse baksteen, met reliëfs versierde hardsteen en
geslepen glas binnen sierlijke, teakhouten venstertraceringen
en behoort tot de fraaiste en best
bewaard gebleven art nouveau winkelpuien in ons
land.
Tot de zeldzame winkel-woonhuizen, waarvan
de gehele gevel nog intact is, behoren de door
architect G.G. Post ontworpen panden Assendorperstraat
78, een goed bewaard gedeelte van het in
1907-1908 voor de firma Groenberg, Kruithof en
Sloet gebouwd blok winkel-woonhuizen, en het
winkel-woonhuis aan de Luttekestraat 46. Het
laatst genoemde is in 1908 eveneens gebouwd naar
een ontwerp van Post, in opdracht van wapenhandelaar
Th. Bremer. Het pand heeft een symmetrische,
in witte verblendsteen opgetrokken gevel
met een winkelpui die is voorzien van een plint
met lineaire geometrische versieringen, smeedijzeren
kelderroosters en een uit gebogen koperen
stangen vervaardigde deurgreep.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 63
Deurpaneel Burg. van
Roijensingel 12.
~~* Links: Entree Prins
Hendrikstraat 3.
ÏS\ Gevels aan de Wilhelminastraat.
Linkerpagina: Luttekestraat46.

Detail Willemskade
17-18.
Rechterpagina: Van
Nagelhtraat 19.
Woonhuizen en villa's
Vrijstaande woonhuizen en villa's in de stijl van de
art nouveau zijn in Zwolle weinig gebouwd, hoewel
er wel diverse huizen zijn met de karakteristieke
zweepslagdecoraties in details als hang- en
sluitwerk, lateien, sluit- en aanzetstenen, tegeltableaus,
hekken en deurpanelen. Een van de uit-
zonderingen hierop is het pand Eekwal 7, dat Post
in 1902 ontwierp voor de Overijsselsche Bouwmaatschappij.
De art nouveau karakteristieken
zijn echter ook hier voornamelijk terug te vinden
in de detaillering van het huis. Daarom moet het
in de eerste plaats toch worden gezien als een typisch
specimen van overgangsarchitectuur, waarin
de art nouveau is gecombineerd met kenmerken
van de neo-renaissance en de chaletstijl.
Vooral de gegoede burger bleef zich terughou-
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
dend opstellen ten aanzien van de art nouveau, die
door velen werd beschouwd als te uitbundig en
buitenissig, en zelfs werd afgedaan als niet meer
dan een modegril van verdwaasde architecten en
onverantwoordelijke nieuwlichters, die geen
gevoel hadden voor architectuur en haar waarden.
De gegoede, meestal conservatieve burgerij wenste
representatieve panden die in de eerste plaats
duurzaamheid, degelijkheid en betrouwbaarheid
moesten uitstralen en vond dat dit beter werd uitgedragen
door een in historicerende stijl opgetrokken
onderkomen. Een mooi voorbeeld hiervan
is het pand Burg. van Roijensingel 12. Het
werd in 1900-1902 gebouwd voor H.M. Greven in
de nog steeds gangbare neo-renaissance stijl, naar
een ontwerp van de Groninger architect P. van der
Wint. Een opvallend element aan dit herenhuis is

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
de mooie, in stilistisch opzicht afwijkende vleugeldeur
in de voorgevel. Deze is voorzien van bijzonder
fraaie florale zweepslagversieringen en werd
als frivool, maar niet dominant detail ingepast in
de vrij conventionele gevel, waardoor het acceptabel
was voor de bouwheer.
De middenstand was over het algemeen veel
sneller geneigd om nouveautés te accepteren,
want niet alleen in de winkelarchitectuur, maar
ook bij de bouw van zogenaamde middenstandswoningen
is de art nouveau vrij veel toegepast en
nog ruim vertegenwoordigd in het huidige stadsbeeld.
Bij de categorie middenstandswoningen
duiken vooral de namen van de voor Zwolle
belangrijke architecten G.B. Broekema, G.G. Post
en M. Meijerink meermalen op. Gezamenlijk
waren zij verantwoordelijk voor een fors deel van
de in art nouveau stijl gebouwde panden in Zwolle,
die ook nu nog zeer tot de verbeelding spreken
en tot de meest karakteristieke Zwolse woonhuisarchitectuur
behoren.
Een belangrijk deel hiervan staat in de wijk Veerallee,
waar particuliere opdrachtgevers een kleine,
min of meer planmatig opgezette stadsuitbreiding
realiseerden. De ontwerpen voor de woningblokken
aan de Emmastraat, Wilhelminastraat, Julianastraat
en Prins Hendrikstraat zijn van Broekema,
Post en Meijerink en werden uitgevoerd in de
jaren 1902-1907.
Tot de eerste opzet van deze buurt behoren de
woningen Prins Hendrikstraat 1-3-5, die in 1902
zijn gebouwd naar een ontwerp van Post. Hij
voorzag de woning met nummer 3 onder meer
van een opvallende entree met een hele fraaie,
asymmetrische deur met smeedijzeren raamdecoraties
en houten bovenlichttraceringen boven een
gebogen kalf.
De in 1905-1906 voor aannemer P. Winkel
gebouwde gevelwand Wilhelminastraat 4-26a is
ontworpen door Broekema. De gevels worden
evenals die van de overige woningen in deze stadsuitbreiding
gekenmerkt door een zeer gevarieerde
vormgeving. Opvallend is hier ook de royale toepassing
van kleurrijke tegeltableaus, die voornamelijk
afkomstig zijn van de plateelfabriek Van
Hulst uit Harlingen.

Advertentie voor architect
M. Meijerink.
66
Post en Broekema
Hoewel ook architect M. Meijerink een belangrijk
vertegenwoordiger van de art nouveau in Zwolle
was, zijn het toch vooral Geurt Gijsbertus Post en
Gerhardus Berend Broekema geweest die hun
stempel drukten op de vroeg twintigste-eeuwse
woonhuisarchitectuur in deze stad. De in Utrecht
geboren Post heeft in de jaren 1902-1913 in Zwolle
gebouwd in (een) art nouveau (verwante) stijl.
Veel van de scheppingen uit deze meest vruchtbare
periode van zijn leven als architect hebben de
tand des tijds redelijk tot goed doorstaan en vormen
een waardevolle bijdrage aan de vroeg twintigste-eeuwse
architectuur in de provinciehoofdstad.
Een aantal van zijn ontwerpen is reeds
genoemd en maakt duidelijk dat Post zich bezighield
met het ontwerpen van (vrijstaande) enkele
en dubbele woningen, alsmede woningblokken,
winkels en winkelpuien. Andersoortige gebouwen
van zijn hand zijn niet bekend. Een opvallend
pand is het in 1905 gebouwde dubbele woonhuis
Willemskade 17-18. Het is een typisch voorbeeld
van Nederlandse art nouveau met een in bak- en
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
verblendsteen opgetrokken gevel, die wordt verlevendigd
door aan de neo-renaissance ontleende
gepleisterde details met zweepslagmotieven, tegeltableaus
met gestileerde bloemmotieven, gebogen
venstertraceringen en smeedijzeren hekwerk.
Een van de mooiste, in een late art nouveau
stijl gebouwde creaties van Post is de winkelpui
van Sassenstraat 46, die in 1910 is gebouwd voor de
Boek-, Muziek- en Kunsthandel J. Tamse. De buitengewoon
gave pui heeft een hardstenen omlijsting,
waarin behalve geometrische lijndecoraties
ook de naam van de architect en het bouwjaar zijn
aangebracht. De gebogen etalageramen en de met
glas-in-lood ingevulde bovenlichten zijn gevat in
teakhouten kozijnen en de diepliggende, zorgvuldig
vormgegeven deur is voorzien van geslepen
glas. Met deze pui slaagde Post erin een zeer fraaie
en persoonlijke versie van de art nouveau in haar
nadagen te creëren.
Het werk van Broekema is veel meer verspreid
over het noorden van het land, waardoor hij veel
minder een Zwolse architect was dan Post. Broekema
werkte van 1894 tot 1898 als zelfstandig
architect in Zwolle en vertrok vervolgens naar
Kampen, waar hij enkele jaren werkzaam was als
ENZ.trt voo*WAr£RBOUHHÜ/lfD£
PRAUBSTRART 25

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
hoofdopzichter-tekenaar van de gemeente. In
1900 vervolgde hij zijn carrière als zelfstandig
architect. Uit Broekema's Zwolse periode stamt
het woonhuis Van Nagellstraat 19, dat hij in 1898-
1899 had gebouwd voor de houthandelaar Chr.
Reijnen en deel uitmaakt van een straatwand die
Broekema had ontworpen voor de Zwolsche
Bouwmaatschappij. Het slanke pand is nog uitgevoerd
in een aan de neo-renaissance verwante stijl,
maar was reeds voorzien van een hoektorentje, dat
het belangrijkste kenmerk zou worden van veel
van Broekema's art nouveau architectuur.
De inmiddels afgebroken villa Zonnehoek in
Steenwijk, de Centraal Apotheek in Leeuwarden
en een bakkerij met winkel in Kampen behoren
tot de bekendste door Broekema ontworpen panden
buiten Zwolle en zijn alle voorzien van de
karakteristieke vierkante hoektoren.
In 1907 bouwde Broekema een dubbel herenhuis
aan de Veerallee 37-38, dat echter is voorzien
van een rond in plaats van ,een vierkant hoekto-
rentje. Hoewel het huis kwaliteit heeft, mist het
het speelse karakter van bijvoorbeeld de panden
aan de Wilhelminastraat en de in 1906-1907
gebouwde gevels van het woningblok Emmastraat
3-11. Het zou ook een van de laatste huizen zijn die
Broekema in Zwolle bouwde in de art nouveau
bouwstijl, die al langzaam maar zeker terrein
begon te verliezen en een lange periode van verguizing
tegemoet zou gaan.
De foto's die bij dit artikel zijn geplaatst, zijn afkomstig
uit de collectie van Het Oversticht.
Veerallee 37-38.

Augustus Allebé,
(1838-1927), 'Vroeg ter
kerke' (foto: Rijksmuseum,
Amsterdam).
68 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Literatuur Agenda
Nieuwe uitgaven
Amusement met een grote A. (Pac-land Amusementscenter)
Zwolle, 1992.
Erdtsieck, J. Geloven in veelvoud: tweehonderd jaar
kerken en kerkgangers 1795-1990. Zwolle, 1993.
Groei uit herrie, (groep St. Michaël) Zwolle, 1990.
'Historisch Zwolle: eens woonden hier bontwerkers'
in: Woonmagazine 1 (1992) 3.
Kam, dr B.J. Brieven aan Adèle Cartier van Dissel
(1872-1929). (Geert Groote) Zwolle, 1993.
Toen schilderen nog een ambacht was (uitgave bij
75-jarig bestaan van Van Wijhe Verf B.V.)
Zwolle, 1992.
Vries, Dirk J. de 'Soe dattet een Ewych Werck
mach bliven; de bouw van de Onze Lieve Vrouwetoren
of Peperbus te Zwolle' in: Jaarboek
Monumentenzorg 1992 Zwolle, 1992.
Tentoonstellingen in het Provinciaal Overijssels
Museum
16 juni tot en met 1 augustus
De Nationale Smaak (deel 2: kunst na 1840).
Nederlandse schilderkunst uit het Rijksmuseum.
Aangezien het Rijksmuseum te Amsterdam bezig
is met de renovatie van de afdeling waar schilderijen
uit de negentiende eeuw plegen te hangen,
werd het voor een aantal andere musea mogelijk
tentoonstellingen in huis te krijgen van schilderijen
uit het Rijksmuseum. Een van de musea die
daar gebruik van kon maken is het Provinciaal
Overijssels Museum.
In deze tweede tentoonstelling (de eerste was
in april en mei) staat de periode na 1840 centraal.
In deze periode bleef de schilderkunst van de zeventiende
eeuw de belangrijkste inspiratiebron,
maar de beleving van de eigen tijd en de eigen
omgeving werd steeds belangrijker.
Lezingen
Op 22 en 29 juni zal drs. Rob de Bree een tweetal
lezingen verzorgen over de Nederlandse literatuur
in de negentiende eeuw onder de titel '(Van kudde
met het hoofd erin tot) volk onder de wolken'. In
deze lezingen staat de literatuur uit de periode
1830-1880 centraal.
In de dertiger jaren van de negentiende eeuw
gaat de Nederlandse literatuur, onder invloed van
de Engelse literatuur, zich vernieuwen. Zij beleeft
een bloeiperiode die vergeleken kan worden met
die van de schilderkunst in de zeventiende eeuw.
Tijdens de lezingen wordt tijd uitgetrokken
om te luisteren naar de literatuur waar de negentiende-eeuwers
naar luisterden. Er is zang en voordracht.
Ook is er aandacht voor de relaties tussen literatuur
en schilderkunst.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 69
Auteurs Colofon
Wil Cornelissen (1928) was werkzaam in het
onderwijs, laatstelijk als adjunct-directeur van
de Ambelt te Zwolle. Hij houdt zich momenteel
onder andere bezig met de locale geschiedenis.
Vooral de periode rond de Tweede
Wereldoorlog heeft zijn belangstelling.
D. Hogenkamp (1949) is arbeidsdeskundige bij de
Gemeenschappelijke Medische Dienst. Hij is
verknocht aan Zwolle en geeft regelmatig diavoorstellingen
over oud en nieuw Zwolle.
B. Lamberts (1950) studeerde kunstgeschiedenis
en klassieke archeologie aan de Rijksuniversiteit
Groningen. Hij werkte mee aan het Monumenten
Inventarisatie Project in Overijssel dat
zich richtte op de periode 1850-1940. Momenteel
is hij werkzaam bij het bureau Cultoero te
Zwolle, dat zich bezighoudt met cultuurhistorisch
toerisme in Overijssel en Drenthe.
J.J. Seekles (1956) was aanvankelijk onderwijzer.
In 1979 werd hij archivaris. Momenteel is hij
verbonden aan het gemeentearchief van Zwolle.
Danny Stemvers, in 1940 geboren te Meppel, is
werkzaam op de afdeling Communicatie bij de
gemeente Zwolle. Hij was voorzitter van ZSG in
de periode 1983-1988, is erelid van deze vereniging
en sedert 1990 voorzitter van de OSBO en
lid van de Bondsraad van de KNSB.
Het Zwols Historisch Tijdschrift is een uitgave van de
Zwolse Historische Vereniging en verschijnt viermaal
per jaar. Leden van de vereniging krijgen het tijdschrift
gratis toegezonden.
Bestuur Zwolse Historische Vereniging
J. Hagedoorn, voorzitter
Tyassenbelt 28, 8014 NW Zwolle
E. Tijssen, secretaris
David Spanjarstraat 4, 8017 DD Zwolle
H. Brassien, penningmeester
Thorbeckegracht 3c, 8011 VL Zwolle
A. Bootsma-van Hulten, BJ. Kam, I. Wormgoor, leden
Secretariaat/ledenadministratie
Postbus 1448,8001 BK Zwolle, telefoon: 038-656784
Financiën: girorekening Postbank: 5570775
t.n.v. Zwolse Historische Vereniging
Tarieven lidmaatschap:
65+ (wonendbinnen Zwolle), jeugdleden
en studenten ƒ 25,00/jaar
overige leden /35,oo/jaar
huisleden ƒ 7,50/jaar
Redactie Zwols Historisch Tijdschrift
W. Cornelissen, J. ten Hove, W.A. Huijsmans,
M. van der Laan, I. Wormgoor.
Adviseur: N. Lettinck
Redactie-adres: Westerstraat 17,8011 CD Zwolle
Vormgeving: Rob van den Elzen bNO
Fotografie: tenzij anders vermeld zijn de foto's
afkomstig van de Gemeentelijke Fotodienst Zwolle
(J.P. de Koning)
Druk: Hoekman Genemuiden
ISSN 0926-7476 © Zwolse Historische Vereniging
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie,
microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

SA'
X..
,y. 'y.
W01S
Historisch
1
G 1993 NUMMER 3 PRIJS
.' ••f S

Zwolle vroeger en nu
D. Hogenkamp
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Staande achter de Noorderkerk kijken we op
deze omstreeks 1965 vervaardigde foto naar
de Assiesstraat. Helemaal rechts is de gevangenis
te zien. Het grote gebouw in het midden van
het beeld is de voormalige gemeentelijke bewaar-,
brei- en naaischool. Deze in 1886 geopende instelling
was een opvolger van de school van de stadsarmeninrichting.
De school werd bezocht door
kinderen 'van den stand der armen' en was
bedoeld om hen door arbeid en onderwijs 'op te
beuren'. Soms diende het door stadsarchitect J.L.
van Essen ontworpen pand voor andere doeleinden.
Zo waren er in de Eerste Wereldoorlog vluchtelingen
uit Noord-Frankrijk gehuisvest.
De bewaarschool verdween per 1 januari 1935.
Vanwege de slechte financiële situatie van de
gemeente werd het openbaar kleuteronderwijs op
die dag opgeheven. Acht leerkrachten van de
school aan het Assiesplein kregen ontslag. De
naaischool bleef echter bestaan, zodat dochters uit
arbeidersgezinnen de gelegenheid kregen 'om zich
te bekwamen voor de taak waarvoor het meisje
zich later in het huishouden gesteld ziet'. Jarenlang
was mej. M. Smit er hoofd. Onder haar leiding
hebben duizenden Zwolse meisjes hun kennis
van 'naald en draad' verkregen. Door veranderingen
op onderwijsgebied verliep de naaischool,
die op 1 augustus 1954 ophield te bestaan. Het
gebouw bood daarna nog onderdak aan andere
vormen van onderwijs, maar voldeed al snel niet
meer. In verband met sanering en de aanleg van
het Noorder-eiland werd het pand in 1974 afgebroken.
Vandaar de open plek. Op de achtergrond
is de aanbouw te zien aan de vroegere Ambachtsschool,
nu gebouw Flevo.
Boven: De gemeentelijke bewaar-, brei- en naaischool
omstreeks 1965.
Onder: De huidige situatie op dezelfde plaats,
(foto's: D. Hogenkamp).

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Redactioneel Inhoud
In dit nummer van het Zwols Historisch Tijdschrift
gaat veel aandacht uit naar prominente
personen. J.C. Streng behandelt de Vrolijke
Zangnijmf, een gelegenheidsgedicht van de amateur-poëet
Gerrit van der Horst. Hij schreef dit
werk ter gelegenheid van de verkiezing van Bernard
Huete tot Zwols magistraat in het begin van
de achttiende eeuw. Deze medicus had zich in het
stadsbestuur ingekocht, maar dat weerhield Van
der Horst er niet van zijn uitverkiezing in bloemrijke
taal te verheerlijken. De daarbij zonder enige
schroom gebruikte verwijzingen naar de klassieke
oudheid zijn typerend voor deze tijd.
Ook in de negentiende eeuw was ronkende taal
een geliefd medium om het doen en laten van
hoogwaardigheidsbekleders te beschrijven. De
plaatselijke krant besteedde uiteraard veel aandacht
aan het bezoek dat koning Willem III in
1862 aan de stad bracht. Het artikel van G. van der
Horst - geen familie van de dichter - maakt duidelijk
dat daarbij hoogdravende taal allerminst
werd geschuwd.
In twee artikelen over de bewoningsgeschiedenis
van luisterrijke panden komen andere vooraanstaande
lieden aan bod. J. Erdtsieck beschrijft
de historie van Kamperstraat 10, dat aanvankelijk
dienst deed als statig woonhuis. Tegenwoordig is
het kerkelijk bureau van de Hervormde Gemeente
erin gevestigd. Dit pand is gelukkig nog altijd te
bewonderen. Dat is niet het geval bij de buitenplaats
IJsselvliet, die aan de IJsseldijk in de buurt
van de Katerveersluizen lag. W.A. Huijsmans gaat
in op de geschedenis van dit pand, dat om onduidelijke
redenen in 1869 werd gesloopt.
H. Verwey-Jonker haalt herinneringen op aan
haar jeugd in Zwolle. Sfeervol weet zij de stad van
haar kinderjaren te beschrijven.En dat er in de
loop der tijd veel verandert, laat D. Hogenkamp
wederom zien.
Zwolle vroeger en nu D. Hogenkamp
Gerrit van der Horsts 'Vrolijke zangnijmf J.C. Streng
Koninklijk bezoek: Willem III in Zwolle Gert van der Horst
De bewoningsgeschiedenis van Kamperstraat 10 J. Erdtsieck
IJsselvliet, een verdwenen buitenplaats Wim Huijsmans
Een jeugd in Zwolle Hilda Verwey-Jonker
Schilderijen van het POM gaan naar Japan, de dichter-predikant
Johannes Vollenhove Lydie van Dijk
Literatuur
Agenda
Auteurs
Omslag: Het Katerveer naar een tekening van Co Bremer, 1923 (fragment).
70
72
76
81
99
101
102
103

J.C. Streng
Titelpagina van het
enige gepubliceerde
werk van Van der
Horst: Overijssels oog,
of Zwol verheerlijckt.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Gerrit van der Horsts 'Vrolijke zangnijmf'
Gelegenheidsgedichten zijn geen geliefd
leesvoer. Ze irriteren de tegenwoordige
lezer door de vaak onbeschaamde hielenlikkerij,
de talloze clichés en de matige poëtische
kwaliteiten. Voor een historicus valt er echter veel
interessants uit te halen. Vooral in de voor bruiloften
en begrafenissen geschreven poëzie komt
immers duidelijk tot uitdrukking wat mensen in
het verleden van belang achtten en wat ze de
moeite waard vonden eindeloos te herhalen. Het
is dan ook waardevol zo'n ontboezeming nader te
bekijken, zeker als de moed niet bij voorbaat ontnomen
wordt door de lengte van het werk en het
een niet al te alledaags onderwerp behandelt. De
Vrolijke Zangnijmf, dat de Zwolse poëet Gerrit van
der Horst schreef naar aanleiding van de verkiezing
van Bernard Huete tot Zwols magistraat, voldoet
aan beide uitgangspunten. Het gaat hierbij
om een tot nog toe onbekend en wel haast zeker
alleen in handschrift bewaard gebleven gedicht. 1
De dichter
Gerrit van der Horst was het vijfde kind uit een
gezin van zes kinderen. Hij werd op 14 februari
1693 te Zwolle gedoopt. Zijn vader, Peter van der
Horst, was afkomstig uit Elburg en had in 1684 het
Zwolse burgerrecht verkregen. In hetzelfde jaar
huwde hij Aleida van Lettelen. Peter onderhield
zijn gezin als chirurgijn. Tussen 1702 en 1706
bezocht Gerrit de Latijnse school in Zwolle, waar
hij een niet onverdienstelijk leerling was. Als beloning
voor zijn resultaten ontving hij driemaal een
boek. Gerrit deed belijdenis in september 1712 en
woonde toen aan de Korenmarkt. 2 In 1716 werd hij
leraar aan de Zwolse Latijnse school.
Omstreeks deze tijd begon hij met zijn bescheiden
poëtische activiteiten. Vier jaar later
debuteerde hij met zijn zwanezang, want zijn lange
gedicht op Zwolle, Overijssels oog, of Zwol ver-
heerlijkt, en schetswijze beschout, in zijn aiouden en
tegenwoordigen stand: beschreven in Nederduits
heldendigt, was tevens zijn laatste. Dit ene gedicht,
leverde hem toch een plaats op in het Nieuw
Nederlands Biografisch Woordenboek (deel 8, 850),
waar overigens de lange titel van het gedicht de
helft van de tekst inneemt. Op 26 september 1723
vertrok hij naar Den Haag, waarmee hij uit de
Zwolse geschiedenis verdween. 3
Van der Horst was geen groot poëet, en zijn
ongelukkige manier van uitdrukken is soms onbedoeld
humoristisch. Want wat te denken van in de
Vrolijke Zangnijmf Voorkomende termen als een
ZWOL YËï(HEERLYKT
En Schets-wyze befcKout, in zyn Al-
.,,;•/&'•.•• ouden en tegenwoordigen fta.nd:
'"• •'': Befchreveii in Nederduits Heldendigt.
D O O R :
G E R R I T V A N PER; H.Ö R S T. ;l
ByB, HAK VOORD, Boekverkoper, aan de Koorn-Markr,
Anno 1710. • .' .

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 73
'wapperende zee', 'tuimelende baren' en 'waglend
leven'? Heeft hij ingezien dat het hem aan dichterlijk
talent ontbrak en is het daarom bij het ene
gedrukte werk gebleven? Onmogelijk is het niet,
want in het voorwoord van het Overijssels oog
klaagde hij dat het hem in Zwolle aan deskundige
leiding ontbrak en bood hij de lezer bij voorbaat
zijn excuses aan voor eventuele fouten. Blijkbaar
heeft hij die leiding elders evenmin gevonden.
De gebroeders Huete
De in de Vrolijke Zangnijmf genoemde broers Bernard
en Theodorus Huete behoorden tot de Zwolse
regenten. Theodorus was doctor in de rechten,
advocaat, advocaat-fiscaal van de provincie en
tussen 1675-1677 en 1705-1712 magistraat van Zwolle.
Bernard was doctor in de medicijnen, fungeerde
tussen 1690 en 1712 als stadsmedicus, was
meensman en werd in 1718 tot magistraat gekozen.
Drie jaar na deze verkiezing overleed hij. Bernard
maakte door het verstrekken van een kapitaal op
gunstige voorwaarden, de bouw van het grote
Schnitger-orgel in de Michaëlskerk mogelijk,
Theodorus mocht in de eer delen. 4 Kam twijfelde
nog of Bernard Huete zich met dit royale gebaar in
de magistraat inkocht, voor tijdgenoten was dat
duidelijk. De regent Arnoldus Gelderman noteerde
dat de toegang van Bernard tot de magistraat
één van de voorwaarden van de financiering was. 5
Dat er in die tijd enige penningen werden neergeteld
om een ambt te verwerven was vrij normaal,
maar dat dat geld zo goed werd besteed als in dit
geval is zéér zeldzaam.
Christelijk en klassiek
Tot de standaardopleiding van achttiende-eeuwse
regenten behoorde het doorlopen van de Latijnse
school. Zij waren behalve vertrouwd met de Bijbel
dan ook goed thuis in de klassieke oudheid en het
humanisme. Het was daarom heel gangbaar dat in
de literatuur christelijke en klassieke elementen
naast elkaar werden gebruikt. Pas op het eind van
de achttiende eeuw ontstond tegen dit gebruik
verzet; onder andere door Rhijnvis Feith die alle
heidense elementen uit de poëzie wenste te bannen.
Gerrit van der Horst combineerde in de Vrolijke
zangnijmf nog onbekommerd christelijke en
klassieke elementen. Voor de gefêteerden en de
Links: Het Schnitgerorgel
in de Grote Kerk.
Onder: Met de Korenmarkt
werd - gezien
vanaf de Grote Markt -
het eerste gedeelte van
de Melkmarkt aangeduid.
Gerrit van der
Horst woonde in het
huis dat stond op de
plek waar nu de zijingang
van De Harmonie
is.

Negentiende-eeuwse
tekening van de schepenzaal
in het stadhuis
van Kampen met de
door Colijn de Nole vervaardigde
schouw
(foto: Rijksarchief in
Overijssel).
74
lezers van het gedicht waren deze geleerde referenties
een indirect compliment aan hun eruditie.
Het samengaan van beide componenten berustte
op een traditie, die teruggaat tot de zestiende
eeuw en die behalve in de literatuur ook toegepast
werd in de schilder- en beeldhouwkunst. Dat is
duidelijk te zien in de bekende schouw in de schepenzaal
te Kampen uit 1543-1545 en uit een ontwerp
uit 1560 voor de verfraaiing van de schouw in
de Zwolse schepenzaal. In het Zwolse ontwerp is
een schilderij met een afbeelding van het laatste
oordeel omringd door de heilige Michaël, knielende
putti, personificaties uit de humanistische traditie
en een Romeins veldteken. 6
Afbeeldingen waarop attributen voorkomen
die betrekking hadden op het bestuur in de klassieke
oudheid, werden veelvuldig toegepast in het
iconografisch programma van schilderijen waarmee
stadsbesturen de raadzalen lieten versieren.
Regenten vergeleken zich graag met de Romeinse
senatoren en betitelden de gemeenschap die ze
bestuurden als een 'res publica'. Gisbert Cuper,
een Deventer magistraat en geleerd liefhebber van
de oudheid, schroomde niet de terminologie om
te keren en de Romeinse senatoren als burgemeester
te betitelen. Hij zag wel in dat deze omkering in
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
titulatuur tussen de bestuurders van een wereldrijk
en een kleine stad eerder komisch dan realistisch
was. 7
Vrolijke Zangnijmf
Na deze korte inleiding om de context van het
gedicht weer te geven, volgt op de volgende pagina
een complete weergave van de Vrolijke Zangnijmf
voorzien van enige voetnoten. En ook dit laatste
berust op traditie. De Zwolse predikant Johannes
Vollenhove, die een reeks gelegenheids-gedichten
op zijn naam heeft staan, voorzag ze bij heruitgave
in één bundel van uitgebreide verklarende noten,
waarmee nog eens duidelijk wordt dat eruditie
eerder verondersteld dan feitelijk aanwezig werd
geacht. 8
Noten
1. Rijksarchief in Overijssel, Familie-archief Thomassen
a Thuessink, ongeïnventariseerd, doos XI.
2. Met de Korenmarkt werd - gezien vanaf de Grote
Markt - het eerste gedeelte van de Melkmarkt aangeduid.
Gerrit van der Horst woonde in het huis dat
stond op de plek waar nu de zij-ingang van De Harmonie
is, naast het pand van de ABN-AMRO. (Vriendelijke
mededeling van Wim Huijsmans, medewerker
gemeentearchief.)
3. Genealogische gegevens, belijdenis, burgerrecht:
Gemeentearchief Zwolle (GAZ), generale catalogus.
Latijnse school: GAZ, Album studiosae iuventutis.
4. B.J. Kam, 'Aantekeningen over de familie Huete, en
over de stratenbroederschappen te Zwolle', in:
VMORG 84 (1969) 8-29.
5. Kam, o.c, 19. GAZ, Familie-archief Gelderman, inv.
nr. 11, fol. 70.
6. Kunst voor de beeldenstorm. Noordnederlandse kunst
1525-1580. [Catalogus Tentoonstelling Rijksmuseum
Amsterdam 1986] ('s-Gravenhage 1986) Zwolle:
385-386, Kampen: 301-302.
7. Het dagboek van Gisbert Cuper, gedeputeerde te velde,
gehouden in de Zuidelijke Nederlanden in iyo6.
Uitgegeven door A.J. Veenendaal, ('s-Gravenhage
1950) 172, 252.
8. J. Vollenhove, Poëzy (Amsterdam 1686) passim.
9. C.H. Schoneveld, '"Iets des nazaats waardig", De
vertaalarbeid van Pieter Ie Clerq', in: Documentatie-
blad werkgroep achttiende eeuwig (1992) 217-256; 221.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 75
Vrolijke Zangnijmf op de verkiesing van de Heer Bernard
Huete M:D: a Tot Burgemeester van Zwol op den XXV van
Hardemaand desjaars MDCCXVIII b .
O Huete, Appolloos soon c , en schoor van 't waglend leven,
Gewoon voor kranken u in 't strijdperk te begeven,
En onverschrokken in der Artzen heldenbaan
Op 't spoor van Hippolcraat d de siektens te verslaan,
't Was niet genoeg u in dien arbeid af te slaven,
O neen; gij kreeg ook lust om hoger op te draven,
Om met uw schrandre geest de triomfante troon
In 't rijseshof van Astré e te schragen, met de kroon
Van's volks beschermheer eens te prijken op uw hairen:
Dus tragt ge uw gangen aan uw Broeders stap te paaren,
Die als verdediger van 't ongekreukte regt
Vol lofs op 't kussen 's volks geschillen heeft beslegt,
En van om laag eerlang tot starren ingevaren
Nu gaat ten reij, juicht bij Cherubijne scharen f .
Ziet daar het uur genaakt, 't geen uwe wensch vervuld,
Streef thans als BrutusS rijk met lauweren gehuld
Ter raadzaal in, in 't oog van Overijssels steden,
In 't faamrijk Zwol, terwijl de boden voor u treden
Met bond'len ten vertoog van 't Burgermeesterschap h ;
Daar ik u met mijn zang; en 't volk met handgeklap
Vervrolijkt volgen'. Hoed vrou Themis schaal, en degen,
Doed haar het regt steeds met gelijke waagschaal wegend
Bewaar de godsdienst: hoed de vrijheid: helpt het schip
Van Zwol als Palinuur k bevrijd van bank en klip
Gelukkig stieren door de tuimelende baren;
Dat u geen rampspoed op die watertogt ervare:
Zeil dus voorspoedig door de wapperende zee,
Tot dat ge namaals land aan 's Hemels vaste rêe.
Terwijl sal 't orgel in 's Aartsengels tempelkoren 1
U naam de nazaat met een hel geluid doen horen,
Een klank, waar door het doofd Arions citerswier 111 ,
En toonen woekerd van de Rhodopeesche lier".
Orgelschrift
Toen Huete op Pauli wierd Zwols Burgerheer gekoren,
Schonk hij dit orgel 't geen voor eeuwig legt sijn naam,
So lang die rijksstad 0 staat, op wieken van de Faam,
En aan de Naneef sal 's mans grote daad doen horen?.
a. Afkorting voor Medicinae Doc- er door de verzamelde bevolking
tor, de titel voor een gepromo- op het kerkplein om de keur geveerd
arts.
applaudiseerd.
b. Te Zwolle kozen jaarlijks op 25 j. Themis, dochter van Uranos en
januari, Pauliconversi, keurno- Gaia, was de godin van het recht.
ten uit de meente de magistraten. Weegschaal en degen zijn de ge-
c. Apollo was de zoon van Zeus en bruikelijke attributen van Justi-
Leto. Hij was onder andere de tia.
god van de genezing omdat hij k. Palinuur - eigenlijk Palinurus -
beschikte over leven en dood. was de stuurman van Aeneas. 1.
Artsen • werden als zonen van De St. Michaëlkerk.
Apollo beschouwd.
m. Arion was een dichter en zanger
d. Hippocrates van Kos was de op Lesbos. Op een tournee werd
grootste arts van de oudheid. In hij overvallen door zeerovers en
de tijd van Huete leerde men nog in zee gegooid, maar door een
steeds de geneeskunde mede aan dolfijn van de verdrinking gered.
de hand van zijn Aphorismen. Op veel prentjes uit de achttiende
e. Astraea was de dochter van Zeus
en Themis en de godin van de
rechtvaardigheid, die in de myti-
eeuw wordt hij dan ook zittend
met zijn citer op een dolfijn afgebeeld.sche
Gouden Eeuw nog op aarde
heerste. Dat Van der Horst de
Franse spelling gebruikt is onder
invloed van H. d'Urfé's bekende
pastorale Astrée.
n. Orpheus, ook bekend als de
'Zanger van Rhodope'. Zo genoemd
naar een gebergte in het
zuiden van de Balkan waar hij
was geboren. Dankzij zijn behen-
f. Met andere woorden, de gestordigheid op de snaren van de lier
ven broer Theodoor kijkt vanuit ging de onderwereld voor hem
de hemel onder de reien van de open en mocht hij zijn gestorven
cherubijnen, de engelen van de ega Euridice mee terug naar de
tweede rang na de serafijnen, aarde nemen.
mee.
o. Tijdens het ancien régime koes-
g. L. Iunius Brutus was de eerste terden het bestuur en de inwo-
consul van Rome. Hij overleefde ners van Zwolle het illusoire
de moordlust van Tarquinius Su- denkbeeld dat de stad tot de vrije
perbus. In 509 moest hij zijn ei- rijkssteden van het Duitse Rijk
gen zoon wegens hoogverraad la- zou behoren.
ten doden. Deze ultieme vorm p. Op het orgel in de St. Michaël-
van onpartijdige rechtspraak kerk staat een iets minder we-
werd vaak in raadhuizen als lichrelds vers in het Latijn, dat getend
voorbeeld voor de schepenen
afgebeeld.
schreven was door Pieter Ie
Clercq
h. Nieuw gekozen burgemeesters
werden te Zwolle door twee roedendragers
met de stadsroede in
de hand thuis opgehaald. Deze
situatie doet sterk denken aan
Romeinse toestanden. In Rome
liepen de lictoren met ieder een
fasces (roedenbundel), het symbool
van de rechtsmacht van de
magistraat binnen de stad Rome,
vóór de consul.
i. Na de verkiezing werd te Zwolle
de nieuwe magistraat op het balkon
van de raadstoren aan het
volk voorgesteld. Mogelijk werd
9 :
Theodorus Hueten et Bernardus
Hueten
ad organi hujus structuram
quatuor
decem milia aureorum donaverunt
ut Deus in coelo laudetur maximus
alto
et finis Musae principiumque
Deus
Anno 1721

Gert van der Horst
Commissaris van de
koning in Overijssel jhr.
mr. C. Backer
(foto: Rijksarchief in
Overijssel).
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Koninklijk bezoek: Willem III in Zwolle
Koning Willem III staat in de geschiedschrijving
te boek als een. uitzonderlijke
persoonlijkheid. In de jaren veertig van de
negentiende eeuw maakte men zich dan ook zorgen
over zijn toekomstig koningschap, vooral
vanwege zijn gebrek aan tact, zijn hevig temperament,
allerlei erotische escapades en niet in de
laatste plaats vanwege zijn uitgesproken reactionair-conservatieve
opvattingen. In 1848 wilde hij
dan ook afstand doen van zijn positie als kroonprins,
aangezien de liberale grondwet een doorn
in zijn oog was. Nadat hij een jaar later na veel aarzelingen
besloot zijn vader op te volgen, dreigde
hij in de jaren vijftig menigmaal afstand te doen
van de troon. Vaak kwam het voor dat hij een tijdlang
de brui gaf aan het regeren en voor lange tijd
naar het buitenland vertrok.
Begin jaren zestig wist hij echter zijn populariteit
bij het volk te vergroten door zijn optreden bij
de watersnoodramp van 1861.' Een jaar na dit
optreden bracht Willem een bezoek aan Overijssel.
Van woensdag 23 april tot maandag 28 april
1862 vertoefde de vorst in Zwolle. Dat bezoek staat
in dit artikel centraal.
De voorbereidingen
Op 11 april 1862 had de commissaris van de koning
in Overijssel, jhr. mr. C. Backer, een onderhoud
met F.L.W. de Koek, de directeur van het Kabinet
des Konings. 2 In dit gesprek werd de commissaris
op de hoogte gesteld van het voorgenomen bezoek
van Willem III aan Zwolle en Overijssel. Op 14
april werd het bezoek definitief vastgesteld. De
koning zou negen dagen later om zes uur 's middags
te Zwolle zijn. Reizend vanaf Het Loo zou hij
aankomen bij het Katerveer aan de Hattemse kant
van de IJssel. 3
Na 11 april begon de commissaris onmiddellijk
met het treffen van voorbereidingen. Diverse
voorstellen voor het af te werken programma werden
aan de directeur van het Kabinet des Konings
voorgelegd. Op 16 april keurde de koning het
voorgestelde programma goed, maar via De Koek
gaf hij nog wel een aantal richtlijnen, 'waaraan
men zich zo veel mogelijk moest houden'. 4
Ook op gemeentelijk niveau toog men aan het
werk. Nadat burgemeester J.A.G. baron De Vos
van Steenwijk in een besloten raadszitting het
nieuws had medegedeeld, besloot de raad een
onbepaald krediet te verlenen voor het bestrijden
van de kosten.
De burgers werden op 16 april officieel op de
hoogte gebracht van het koninklijke bezoek. De
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche Courant
(POZC) bracht verslag uit van de activiteiten in de

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 77
stad: 'Allerwegen ziet men toebereidselen maken
om de stad een regt feestelijk aanzien te geven'. 5
Op de Grote Markt was een ereboog opgericht van
'monumentale constructie'. De verslaggever
meldde verder dat men aan veel openbare gebouwen
en in de hoofdstraten al aanstalten tot illuminatie
zag. Daarnaast had een twintigtal ingezetenen
onder leiding van de gepensioneerde kolonel
Mollinger zich verenigd met als doel een erewacht
te paard te vormen.
Het bezoek
Op vrijdag 26 april deed de POZC voor het eerst
verslag van het drie dagen daarvoor begonnen
koninklijke bezoek. 6 Om vijf uur kondigde klokgelui
de komst van Willem III aan. Volgens de verslaggever
rustte niemand toen 'de blijde mare' van
mond tot mond ging dat de koning zou komen.
Men wilde de geliefde vorst een waardige ontvangst
bereiden. In een ronkende stijl berichtte de
krant dat de gehele stad in een feesttooi gehuld
was. Van alle openbare gebouwen en particuliere
woningen wapperde de vlag. Overal bevonden
zich erebogen en illuminaties. De veelheid van
huldeblijken was vooral gestimuleerd door de persoon
van de koning en niet alleen door de band
met Oranje, vond de POZC: 'Het is de Vader des
Vaderlands dien men eert en dien men zich gelukkig
rekent zijne hulden te mogen brengen'. 7
Iets na vijven arriveerde de koning. Hij werd
begeleid door de commissaris, de leden van gedeputeerde
staten en de generaal-majoor, bevelhebber
der tweede militaire afdeling. Burgemeester
baron De Vos van Steenwijk ontving de koning
namens de raad op Zwols grondgebied. Willem III
beantwoordde de toespraak van de burgemeester
'minzaam', waarna de stoet zich onder klokgelui
stapvoets in beweging stelde. Men deed ongeveer
een uur over de tocht van het Katerveer naar het
gouvernementshotel, omdat de rit volgens de
gouverneur langs 'de meer geschikte passages'
moest voeren. 8 Na aankomst en ontvangst bij het
gouvernementshotel defileerden de schutterij en
de infanterie langs de koning. 'Aan de toejuichingen
der menigte scheen geen einde te komen',
berichtte de POZC.
Woensdagavond vond een serenade bij fakkel-
licht plaats van fabrikanten met hun werknemers.
De stoet werd geopend door de dragonders, waarna
het stedelijk muziekkorps volgde met daarachter
het bestuur en de leden van de afdeling Zwolle
van de Vereeniging ter bevordering van fabrieksen
handwerknijverheid in Nederland met in hun
kielzog de werklieden. Nadat het bestuur voorge-
steld was, bracht de voorzitter, W.EJ. Tjeenk Willink,
hulde aan de koning. Willem III verzekerde
daarop dat de belangen van de nijverheid steeds
door hem zouden worden behartigd.
De donderdagmorgen was gereserveerd voor
een audiëntie. Op deze bijeenkomst sprak de
voorzitter van de gemeenteraad namens de ingezetenen
zijn blijdschap uit over het bezoek. Deze
vreugde werd volgens de spreker niet alleen veroorzaakt
door het vorstelijk bezoek, maar vooral
door de sympathie voor de koning, die als een
waardige telg uit het Huis van Oranje de band tussen
volk en vorst zo veel mogelijk had versterkt.
Hij voegde daar nog wel aan toe dat de gemeenteraad
nog heel wat wensen zou kunnen uiten, maar
hij achtte het ogenblik daartoe minder geschikt.
De koning scheen nogal onder de indruk te zijn
geweest van deze woorden, want volgens de verslaggever
verklaarde hij dat de hartelijke ontvangst
hem zeer aangenaam was. Willem III zou zich
zelfs hebben laten ontvallen eraan terug te zullen
Het Katerveer naar een
tekening van Co Bremer,
1925.

Briefhoofd van G.J.
Wispelwey en Co., circa
1900.
denken als één van de aangenaamste dagen uit zijn
leven. Ook deed hij nog de toezegging altijd bereid
te zijn voor Zwolle datgene te doen waardoor de
welvaart kon bloeien en groeien.
Donderdagmiddag 24 april bezocht de koning
een tweetal fabrieken met de stoomboot van de
heer W. Meeter. 9 Als eerste werd de fabriek van
MACHINEFABRIEK.
KETELMAKERIJ,
en GROFSME0ERU.
Hersïslplaais van
LAND-en
G.J. Wispelwey en Co. aan het Assiesplein bezocht.
Ter gelegenheid van het bezoek was de
fabriek verfraaid met allerlei versieringen. Ook
had men een borstbeeld van Willem III, omgeven
door diverse trofeeën, in een lokaal geplaatst. Tijdens
de rondgang door de fabriek werden de
woorden 'Hulde aan Willem III' gegoten. De
koning onderhield zich drie kwartier wederom
'minzaam' met de fabrikant. Gedurende het
bezoek aan de ijzer- en emaillefabriek van Schaepman
en Helmich aan de Holtenbroekerdijk werd
ongeveer hetzelfde programma afgewerkt. Ook
daar werden enige woorden gegoten. De ijzerfabrieken
vielen blijkbaar goed in de smaak bij de
koning; de arbeiders van beide fabrieken werden
bedeeld met een 'vorstelijke' gift.
Dezelfde middag bracht Willem III een bezoek
aan de armeninrichting. 10 De kinderen aldaar
zongen een lied voor de koning en lieten hun
werkzaamheden zien. De meest gevorderde leerlingen
van de zangschool zongen enige speciaal
voor dit bezoek vervaardigde liederen. De POZC
berichtte dat de koning het met veel belangstelling
aanhoorde. Tot besluit schreef hij zijn naam in het
gastenalbum.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Op het goed gevulde programma stond als
afsluiting van het middaggedeelte een bezoek aan
het museum van de Overijsselsche Vereeniging
voor Provinciale Welvaart aan het Aaplein. In de
oudhedenzaal bekeek de koning een aantal zilveren
voorwerpen, waaronder de drinkbekers der
gilden. Over de werking van een Chinees waterrad
kreeg hij uitleg van een aantal leden van de afdeling
fysica van de vereniging.
's Avonds vond er een concert in Odeon plaats
ter gelegenheid van het koninklijk bezoek. Op het
programma stond het oratorium De Schepping
van J. Haydn. 11 Om dit concert tot een goed einde
te brengen, moesten de Zwolse organisatoren heel
wat hulptroepen laten aanrukken. De professionele
soliste was mevrouw Offermans van Hove.
Zij werd terzijde gestaan door 'voortreffelijke
dilettanten' uit Alkmaar, Deventer en Kampen.
De POZC maakte ook gewag van diverse, niet met
name genoemde moeilijkheden waarmee men in
de voorbereiding te kampen had. Toch ontbrak
geen enkel onontbeerlijk persoon. Vanuit zijn met
het koninklijk wapen opgesierde loge zag Willem
III een rijk versierde en geheel gevulde zaal. De
koning werd welkom geheten met een drietal fanfares
en het Wilhelmus. De koning zou bij herhaling
blijk van zijn hoge tevredenheid met dit concert
gegeven hebben.
Na een audiëntie op de vrijdagmorgen ging de
koning uit rijden, begeleid door de erewacht. 12
Men bracht een bezoek aan een nieuwe school
buiten de Kamperpoort. Op verzoek van de plaatselijke
schoolcommissie toonde Willem zich
bereid zijn naam te verlenen aan deze nieuwe
school. Aansluitend wenste de koning naar de
buitenplaats van de commissaris te gaan, die gelegen
was aan de Veerallee, waar nu Villa Flora staat.
Voor deze bijeenkomst waren veel aanzienlijke
families uitgenodigd. Volgens de POZC bekeek
Willem de fraaie gewassen en bloemen aldaar met
veel aandacht. Het stedelijk muziekkorps was ter
plekke aanwezig. Van hieruit maakte de koning
een wandelrit langs het Katerveer, het Engelse
Werk en de singels langs de stadsgracht.
Aan het einde van de middag bood de gemeente
Zwolle de koning een diner aan. Hier voerde
onder andere de commissaris van de koning het

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 79
woord. Backer haalde de Zwolse dichter Rhijnvis
Feith aan: 'Het geluk van Nederland is onafscheidbaar
verenigd met het: Huis van Oranje Nassau'.
Volgens de POZC werd het diner algemeen als zeer
uitmuntend geroemd. Dezelfde dag bood de
Zwolse bakker GJ. van Brummen een enorm
krentenbrood aan. Willem III stelde dit geschenk
ter beschikking van de stadsarmeninrichting met
daarbij een som geld, om de kinderen op chocolade
te trakteren.
Op het bal van die avond onderhield de
koning zich wederom 'minzaam' met de aanwezigen.
De verslaggever van de POZC vergat niet te
melden dat de koning 'eerst te middernacht het
bal heeft verlaten'.
Zaterdagmorgen om tien uur vertrok het
koninklijk gezelschap naar Kampen. Om kwart
voor zeven was men weer terug in Zwolle. 13 Daar
stond een rondrit door de stad op het programma,
zodat de koning de geïllumineerde stad met eigen
ogen kon aanschouwen. Om negen uur vertrok
het gezelschap voor de een uur durende tocht. Op
de markt stapte Willem III uit, om enige ogenblik-
ken later op het balkon van de sociëteit De Harmonie
te verschijnen. Uit de menigte klonken
daverende hoera's en de muziekvereniging van de
schutterij speelde het Wilhelmus. De koning aanschouwde
het geheel enige ogenblikken en onderhield
zich met de president-directeur van De Harmonie,
waarna hij zijn rijtuig weer opzocht en zijn
tocht vervolgde onder wederom luide bijval van
de menigte.
Zondagmorgen 27 april begaf het koninklijk
gezelschap zich naar de godsdienstoefening in de
Grote Kerk. 14 Ds. J.G. van Rijn hield een leerrede
over Openbaringen 22:17b voor een geheel gevulde
kerk, nadat hij een toespraak tot de koning had
gehouden, die volgens de krant 'hartelijk en
gepast' was. De aansluitende zegenbede over de
vorst werd gevolgd door het zingen van een enigszins
gewijzigd vers vier van psalm 121. De gemeente
zong dit vers staande, naar de koning toegekeerd.
Om twee uur ging de koning een wandelrit
maken naar Dalfsen, die al vóór vieren geëindigd
was. Op het diner van die avond mocht ds. Van
De singels langs de
stadsgracht.

8o
Het Engelse Werk. Rijn op uitnodiging van de koning aanwezig zijn.
De kerkdienst was blijkbaar in goede aarde gevallen.
Maandagmorgen 28 april verliet het koninklijk
gezelschap de stad Zwolle om negen uur. Er stond
hen nog een uitgebreide tournee door Overijssel te
wachten. Het bezoek aan Zwolle was in ieder geval
een succes, volgens de POZC. Men besloot de verslaggeving
over het bezoek met de constatering
dat de banden tussen vorst en volk nauwer aangehaald
waren en dat het bezoek een hoogst aangenaam
aandenken vormde. Kritische journalistiek
was aan de POZC niet besteed. Mogen we de krant
geloven dan was er gedurende het bezoek niets
misgegaan en was het een aaneenschakeling van
gelukkige momenten...
Slot
In de vorm van geschenken leefde het koninklijk
bezoek nog even voort. Willem bedeelde de armen
van de stad met ƒ 1000,-. 15 De bedienden tijdens
het diner en bal van de stad kregen van de koning
ƒ 100,-. 16 De werklieden van het Katerveer die de
koning hadden overgezet, ontvingen ƒ 40,-. 17
Bakker J. van Brammen, die de koning een krentenbrood
schonk, kreeg als blijk van erkentelijkheid
ƒ 50,- toegestopt. 18 De hoogwaardigheidsbekleders
die de koning ontvangen hadden, konden
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
rekenen op de onvermijdelijke orden. 19 Commissaris
van de koning Backer werd benoemd tot
Groot Officier in de Orde der Eikenkroon en burgemeester
baron De Vos van Steenwijk werd
Commandeur in die orde. De onder-commandanten
van de erewacht, EJ. Eekhout en S.W. Parker,
kregen een benoeming als ridder in de Orde
der Eikenkroon. De commandant van de erewacht,
de gepensioneerde kolonel Mollinger,
moest het doen met een gesigneerd portret van de
koning...
Noten
1. ƒ. Doorn, Willem III, Emma en Sophie: geluk en
ongeluk in het Huis van Oranje (Zaltbommel 1986)
172-173-
2. Rijksarchief in Overijssel (RAO), Archief van de
commissaris van de koning, nr. 135, schrijven van
Backer aan De Koek van 14 april 1862.
3. Ibidem, telegram van De Koek aan Backer, 14 april
1862.
4. Ibidem, 16 april 1862.
5. POZC, nr. 46, woensdag 16 april 1862.
6. POZC, nr. 50, vrijdag 26 april 1862.
7. Ibidem.
8. RAO, Archief van de commissaris van de koning, nr.
135, minuut van een brief van Backer aan De Koek,
14 april 1862.
9. POZC, nr. 51, maandag 28 april 1862.
10. Ibidem.
11. POZC, nr. 52, woensdag 30 april 1862.
12. POZC, nr. 51, maandag 28 april 1862.
13. POZC, nr. 52, woensdag 30 april 1862.
14. Ibidem.
15. Ibidem.
16. RAO, Archief van de commissaris van de koning, nr.
135, schrijven van commissaris aan burgemeester.
17. Ibidem.
18. Ibidem.
19. POZC, nr. 52, woensdag 30 april 1862.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 8l
De bewoningsgeschiedenis van
Kamperstraat 10
De Kamperstraat is een zeer oude straat.
Omstreeks 1400 was de straat al bekend
onder de naam Voorsterstraat, als uitvalsstraat
naar Voorst in de richting Kampen. De
plaats van het huis dat nu onder nummer 10
bekend staat, zal ongetwijfeld na juli 1324 bebouwd
zijn, want een grote brand in die tijd
maakte dat er nauwelijks huizen gespaard werden.
Daarna verrezen er heel wat stenen huizen. Hoewel
het huis op nummer 10 een gevel heeft uit het
midden van de achttiende eeuw, draagt het
inwendige nog duidelijk sporen van het oorspronkelijke
veertiende-eeuwse pand. De balkenconstructie
dateert namelijk al uit de vroege vijftiende
eeuw. 1 Het huis komt sedert 1672 voor onder de
naam De Todast. Die benaming duidt op een
bestemming als herberg. Toelast is een oude naam
voor wijnvat.
E.H. ter Kuile beschreef het pand als volgt:
'Een voornaam woonhuis met lijstgevel
ter breedte van vijf vensters. De voorgevel
bevat in het midden een rijke zandstenen
ingangspartij met balkon en decoratieve
omvatting van de balkondeur. Boven de
houten kroonlijst, die blijkens de magere
detaillering eind achttiende eeuw moet
zijn vernieuwd, gaat een barokke zandstenen
attiek op met in het midden de alliantiewapens
van Wolter Johan van Haersolte
tot Oldenhof en Geertruit van Haersolte.
Vanouds heeft het huis een smalle gang
gehad achter het linkergedeelte van de
monumentale voordeur. Deze gang en de
brede kamers en-suite links daarvan hebben
stucplafonds die min of meer in de
trant van Daniël Marot zijn ontworpen.3
De familie Van Haersolte
Op 21 januari 1735 ging het huis over van de erven
Mensinck op Wolter Johan van Haersolte tot
Oldenhof, Bijssel en Wolfshagen, drost van Vollenhove
en van Salland (1691-1746). Deze liet het
huis geheel (ver)bouwen en bevestigde zijn wapen
en dat van zijn vrouw Geertruit van Haersolte
(1692-1764) boven in de gevel. De achterzijde (de
huidige Ossenmarkt) was reeds in 1687 voorzien
van een stal, zoals meestal bij een herberg aan een
uitvalsweg het geval was. De Kamperstraat was inmiddels
een deftige straat geworden. Want de
buurman, de eveneens adellijke Christiaan Albrecht
graaf van Rechteren, liet er in 1747 een nog
imposanter huis (ver)bouwen. 2
Dit soort huizen dienden vaak als onderkomen
voor de winter. De zomer brachten deze
families meestal op hun landgoederen door. In dit
geval was het waarschijnlijk het kasteel Haerst, dat
verdwenen is. 4
Wolter Johan was een zoon van Volkier van
Haersolte tot Oldenhove en Ida Elisabeth van
Drienen. Zijn vader heeft hij nooit gekend, want
die sneuvelde in dienst van Willem III tijdens de
negenjarige oorlog tegen Frankrijk in 1691. In 1721
huwde Wolter Johan met Geertruit van Haersolte,
dochter van Antony van Haersolte tot Eisen en
Johanna van Haersolte tot Zwaluwenberg, Staverden
en Bredenhorst. 5
Het was geen erg florissante tijd. De bloeiperiode
had de Republiek van de de Zeven Provinciën
inmiddels achter de rug. In Overijssel was 25
procent van de inwoners verarmd. De kloof tussen
zeer rijk (3 procent van de bevolking) en arm was
erg groot, maar door malaises in de landbouw en
de runderpest brachten de bezittingen van de adel
ook minder op en men teerde duidelijk in. Van
1675 tot 1758 liep haar aandeel in het gezamenlijk
vermogen van 41 procent tot 19 procent terug. Het
J. Erdtsieck

De Kamperstraat in het
begin van de twintigste
eeuw.
82 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
bevolkingsoverschot zorgde echter voor goedkope
werkkrachten, zodat men op ruime voet kon
leven. En de belastingen verschoven van het vermogen
naar de accijnzen. 6 Een voordeel voor de
adel, maar een nadeel voor de gewone man.
Wolter Johan en Geertruit bleven dus in goede
doen en werden respectievelijk in 1746 en 1764 in het
koor van de Grote Kerk begraven, zoals het in die
dagen voor rijke en aanzienlijke lieden passend was.
De familie Van Haersolte heeft het huis tot het
begin van de negentiende eeuw bewoond. Dit wil
echter niet zeggen, dat de bewoners steeds die
naam droegen. Wolter Johan liet namelijk slechts
drie dochters na. 7 Het waren vaak aanverwanten
en verre nazaten van deze zeer uitgebreide familie,
die afwisselend het huis bewoonden. In 1766 en
1781 veranderde het huis van eigenaar.
H. van Sonsbeek
Op 2 oktober 1823 ging het van Coenraad Willem
van Dedem tot Rollecate, de voormalige drost van
Vollenhove, die het huis in 1791 had gekocht, over
op mr. H. van Sonsbeek. Hij was geboren in 1796
en gehuwd met Margaretha E. Heerkens, afkom-
stig uit een aanzienlijk rooms-katholiek geslacht.
Hij was een telg uit een Zwolse adellijke familie,
die veel voor de wederopbouw van de katholieke
kerk in de stad heeft gedaan. Van Sonsbeek studeerde
rechten in Groningen en vestigde zich als
advocaat in Zwolle. Hij werd in 1830 rechter en
acht jaar later raadsheer bij het gerechtshof in de
stad. In 1827 behoorde hij tot de oprichters van de
Zwolse algemene bibliotheek. 9
Via de Raad van State werd hij in 1849 minister
van Buitenlandse Zaken en van de Rooms-katholieke
Eredienst onder de oud-Zwollenaar Thorbecke.
Erg succesvol was hij niet. Zijn voorstellen
sloegen niet aan en uit eigen beweging gaf hij het
ministerschap op 16 oktober 1852 op. Hij bekleedde
vervolgens geen openbare ambten meer en trok
zich terug op zijn landgoed De Alerdinck in Heino,
waar hij op 29 november 1865 overleed. 9
J.A.G. baron de Vos van Steenwijk
Het huis in de Kamperstraat had hij al in 1854 verkocht
aan Jan Arend Godert baron de Vos van
Steenwijk. De in 1818 geboren Jan Arend had in
Utrecht rechten gestudeerd en werd in 1853 via de

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Provinciale Staten lid van de Eerste Kamer. Drie
jaar later benoemde de koning hem tot burgemeester
van Zwolle. Gezien de eerdere aankoop
van het pand wist hij vermoedelijk al van de
komende benoeming af. Als buitenplaats bezat hij
het landgoed Mataram aan de Poppenallee. De
winter bracht hij in de Kamperstraat door. Hij
hoefde dan niet met zijn vierspan naar Zwolle te
komen om de stukken te tekenen.
De Vos was een echte regent, gewend om mensen
te regeren maar met weinig contact met de
burgerij. 10 Zijn gezin telde zeven kinderen. Het
burgemeesterschap bekleedde hij tot 1867, maar
hij bleef wel lid van de Eerste Kamer. Uiteindelijk
bracht hij het in 1880 tot commissaris van de
koning in Utrecht. Hij was twee jaar eerder naar
deze provincie verhuisd. Na zijn pensioen keerde
De Vos van Steenwijk niet naar Overijssel terug.
Hij overleed op 17 oktober 1906 op zijn buitengoed
Voorstonden te Brummen (Gld.).
Het huis in de Kamperstraat was in 1878
gekocht door zijn buurman, de hotelhouder J.
Hoven, eigenaar van hotel De Kroon. Bij die gelegenheid
werd het pand ook gesplitst. De neergang
van de Kamperstraat was ingezet, want in het vorstelijke
huis van de graaf Van Rechteren op nummer
12 was nu Hotel de Kroon gevestigd, wel in
een gebouw met allure.
Heilgymnastiek
Een deel van Kamperstraat 10 werd in 1898 verhuurd
aan mejuffrouw Milatz, die er tien jaar lang
heilgymnastiek en massage gaf. 11 De in 1872 geboren
Maria W.J. Milatz was een dochter van een
gymnastiekleraar, die zich in 1894 in Zwolle gevestigd
had. 12 In het huis aan de Kamperstraat 10 en
later aan de Zeven Alleetjes had zij een praktijk
voor heilgymnastiek en massage. Ze hield ook
lezingen over reformkleding voor dames. Oorspronkelijk
was ze van evangelisch-lutherse huize,
maar later werd ze doopsgezind. Ongetwijfeld
behoorde ze tot de eerste feministische golf. Zelf is
ze nooit in de doopsgezinde kerkeraad gekozen.
Ze bedankte als lid van deze gezindte in februari
1924. Op 15 augustus van het volgende jaar werd zij
rooms-katholiek gedoopt. Ze overleed op 2 juni
1935 in het Onze Lieve Vrouwe-pension.
De alliantiewapens van
Wolter Johan van
Haersolte tot Oldenhof
en Geertruit van Haersolte
boven de kroonlijst.

Gevel van Kamperstraat
12.
84 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Diverse bestemmingen
In 1907 werd J.H. Jacobs, van de firma N.I. Jacobs,
een fabrikant van borstels, eigenaar van het pand.
Hij oefende er zijn bedrijf uit. 13
Acht jaar later ging het huis naar de vereniging
Kinderzorg in Overijssel, die er maar kort geves-
tigd was en het huis ook nooit gebruikt heeft. Het
was een vereniging van hervormde diaconieën in
Overijssel, opgericht op 24 januari 1907. Op grond
van de kinderwetten van 1905 was het mogelijk
kinderen uit huis te plaatsen bij particulieren of ze
in een tehuis onder te brengen. 57 van de 75 diaconieën
waren hierbij aangesloten. De vereniging
streefde naar een doorgangshuis voor de eerste
opvang. De bedoeling van het pand in de Kamperstraat,
dat door een anonieme schenking aangekocht
kon worden, was er kinderen te plaatsen
waar men niet direct weg mee wist.
Hoewel men dringend behoefte aan een dergelijk
huis had, is het niet in gebruik genomen. De
voorgenomen opening op 2 maart 1916 ging niet
door, omdat het een militair gebouw was geworden.
De territoriaal bevelhebber van Overijssel
had er beslag op laten leggen - het was mobilisatietijd!
- om er zijn bureau te vestigen. Inmiddels
was er echter ook twijfel bij het bestuur gerezen of
het gebouw wel zo geschikt was: midden in de
stad, groot en vrij somber. Bovendien was het tijdstip
erg ongeschikt: stijgende prijzen en voedselschaarste.
Toen de oorlog voorbij was, bleek er
zoveel aan verbouwd te moeten worden, dat het
bestuur het beter achtte het huis met voordeel te
verkopen en een nieuw huis te bouwen. Op het
laatste moest wel even worden gewacht. Pas in
1927 kon de vereniging het Julianahuis in de Terborgstraat
openen. 14
Schoolgebouw
In 1919 werd de Christelijke HBS de eigenares. 15 De
twee jaar eerder doorgevoerde financiële gelijkstelling
van het bijzonder en het openbaar onderwijs
had het mogelijk gemaakt een middelbare
school te stichten. Dat geschiedde in september
1919 te Zwolle en de 28 leerlingen (21 jongens en 7
meisjes) begonnen in twee klassen in het pand
Kamperstraat 10. Het bestuur bestond uit mensen
van orthodox christelijke huize uit Zwolle en
omgeving (onder anderen dr. J. Ridderbos van de
Theologische Hogeschool in Kampen, ds. JJ.
Valeton, predikant kinderzorg te Zwolle, dr. C.
Bouma, gereformeerd predikant te Zwolle, ds.
CD. van Noppen, hervormd predikant te Zwolle,
ds. J.E. Klomp, hervormd predikant te Oldebroek

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
en ds. A.J.W. van Ingen, hervormd predikant te
Hattem).
Er waren acht leraren aan verbonden. De
school was klein vergeleken met de Rijks HBS, die
300 leerlingen telde, maar het aantal scholieren
groeide toch gestaag. In 1920 waren er drie klassen
en tien leraren met 47 leerlingen en een jaar later
zestien leraren en 88 leerlingen. In 1922 werd voor
het eerst eindexamen gedaan. Alle negen leerlingen
slaagden.
De school telde toen bijna 100 leerlingen en we
kunnen ons indenken, dat het wat de huisvesting
betreft een ware noodtoestand was in het betrekkelijk
kleine pand. In de tuin waren een paar
barakken geplaatst en gymnastiek werd op de zolder
gegeven. Maar men week ook uit naar het
lokaal van mejuffrouw Milatz, de vroegere
bewoonster van het huis, die nu een heilgymnastiekpraktijk
had in de Zeven Alleetjes.
Grond voor een nieuw gebouw was al in 1920
aan de Veerallee gekocht, maar de bouw vlotte
niet zo erg. Eerst in juni 1925 kon de school met 86
jongens en 24 meisjes naar het nieuwe onderkomen
verhuizen. Men was in de Kamperstraat letterlijk
uit z'n jasje gegroeid.
Eigendom van de Hervormde Gemeente
Op 9 juni 1925 kon daarom het eigendom voor
ƒ 20.000,- overgaan op de Hervormde Gemeente.
Het gebouw werd in de koopakte als volgt
beschreven: 'een herenhuis met tuin en erf aan de
Kamperstraat 10 en twee huisjes met erven aan de
Ossenmarkt nr. 37 en 38 te Zwolle. Kad. F nrs.
5316-4214 en 4452, samen groot 6 are en 54 ca.'
Het was ds. A. de Haan, die in de vergadering
van de kerkvoogdij op 14 maart 1925 de aandacht
op dit pand vestigde. 16 Hij was in 1912 secretaris
van de kerkvoogdij geworden en wist dat er voor
de ruim 2000 catechisanten, die de Hervormde
Gemeente toen nog telde, maar zeer weinig ruimte
was. De lessen werden op onmogelijke uren gegeven
op verschillende plaatsen in de stad: in de kerken,
de evangelisatiegebouwen en bij de predikanten
thuis. Nu zou alles geconcentreerd kunnen
worden in één 'schoolgebouw', waar alle hulpmiddelen
konden blijven. Kamperstraat 10 leek
De Haan een geschikt huis. Alleen de vraagprijs
van ƒ 26.000,- vond hij wat te hoog, maar daarover
zou te praten zijn. Hij wees erop dat de kerkvoogdij
nog de beschikking had over een legaat
van wijlen mr. Kaempf. 17
De in 1843 in Giethoorn geboren mr. C.F.
Kaempf was in 1865 in Zwolle komen wonen. Hij
vestigde zich er als notaris en advocaat. Kaempf
bewoonde een huis aan de Grote Markt (nummer
10, de huidige ijssalon Talamini) en was één van de
hoogst aangeslagenen in de gemeentelijke belasting.
Hij woonde tot 1916 in de stad, waarna hij
zijn laatste jaren in Den Haag doorbracht.
Kaempf, die vrijgezel was, had zijn oude woonplaats
niet vergeten en liet aan de Hervormde
Gemeente ƒ 10.000,- na, dat in 1924 al een aardige
rente had opgebracht. Aan de diaconie vermaakte
hij ƒ 25.000,-.
De aankoop van Kamperstraat 10 zou een goede
bestemming zijn voor het legaat en De Haan
wilde een bod doen van ruim ƒ 18.000,-. Voorzitter
Jordens kon zich hierin vinden. Alleen één lid
Jan Arend Godert
baron de Vos van Steenwijk.

De net gebouwde christelijke
HBS aan de Veeralle
in 1925.
86 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
stemde tegen. Er werd geheimhouding gevraagd.
Op 9 mei 1925 werd het perceel bekeken en goed
bevonden. De houten barakken in de tuin kon
men niet gebruiken.
Men deed nu snel zaken, hetgeen bespoedigd
werd omdat de verkoop onder 'vrienden' plaatsvond.
Het bestuur van de Christelijke HBS bestond
namelijk uit gereformeerden en rechtzinnig hervormden.
Men werd het eens over een bedrag van
ƒ 20.000,- en op 9 juni 1925 werd de akte ondertekend.
Er moest uiteraard wel wat opgeknapt worden.
Hiervoor werd een commissie ingesteld, die ook
een conciërge benoemde. Het echtpaar L. Akkers
kreeg een 'beloning' van ƒ 3,- per week met vrij
wonen en vrij licht en per jaar ƒ 25,- voor de grote
schoonmaak. Een jaar later werd het ƒ 5,- per
week. De man was pakhuisknecht en hij zal die
baan zeker nodig gehad hebben om rond te kunnen
komen.
Op zaterdag 19 september 1925 om 3 uur 's
middags werd het gebouw plechtig geopend in
aanwezigheid van de notabelen, de kerkvoogdij en
de kerkeraad. President-kerkvoogd DJ.R. Jordens
hield daarbij een toespraak. In de gevel werden
steentjes aangebracht met het opschrift: Catechisatie
Gebouw der Nederd: Hervormde Gemeente.
Nederduits was een oude benaming om onderscheid
te maken met de Waals Hervormde
Gemeente.
Er was voorlopig ruimte genoeg. Beneden
waren vier ruime kamers en boven vier wat kleinere
kamers. Daarom kreeg ook de koster van de
Grote Kerk, die hand en spandiensten verrichtte
voor de kerkelijke administratie, een ruimte toegewezen.
De diaconie mocht er zijn bureau vestigen
tegen een huur van ƒ 150,- per jaar. Tevens
werden drie kamers op zondag voor clubbijeenkomsten
verhuurd aan de Christelijke Jongemannenvereniging.
Weer was het ds. De Haan die voor

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
dit laatste een krachtig pleidooi had gevoerd. Elke
predikant had hier tussen 1925 en 1950 een vaste
kamer.
Na de Tweede Wereldoorlog
De ontwikkelingen in de Hervormde Gemeente
maakten het gebouw na de oorlog minder functioneel.
Reeds in 1945 werd de stad verdeeld in drie
wijken, maar wel onder één kerkeraad. Kamperstraat
10 bleef voorlopig het centrale gebouw voor
de catechisaties. In 1949 kreeg het zelfs nog een
grondige opknapbeurt. Maar er werd gezocht naar
een andere vorm, die in 1957 gestalte kreeg: tien
zelfstandige wijkgemeenten met een gezamenlijk
kerkelijk apparaat. Het accent kwam toen te liggen
op de wijk waar een kerk, een pastorie en wijkgebouw
waren. Vanzelfsprekend werden daar de
catechisaties gehouden.
Dat is niet in één klap gegaan. Langzamerhand
werd de verschuiving duidelijk. In 1960 wilde ds.
Korevaar nog de beschikking hebben over een
lokaal waar 80 (!) catechisanten ontvangen konden
worden, die allen van het toen nog landelijke
Berkum naar het centrum van Zwolle togen. Maar
langzamerhand gingen alle predikanten ertoe over
om hun lessen in de wijkgemeenten zelf te geven.
In 1959 besloot de kerkvoogdij een algemeen
secretariaat voor het kerkelijk werk in te stellen,
waar ook de diaconie ondergebracht zou worden.
De diaconie stemde daarmee in. De kerkvoogdij
had sedert 1930 een bureau aan de Grote Markt
met vijf medewerkers en de diaconie had haar
bureau aan de Kamperstraat met drie medewerkers
en de koster van de Grote Kerk. De laatste
koster, die ook het achtergelegen woonhuis
betrok, was de heer A. Jolink. Na zijn vertrek werd
het huis verhuurd aan studenten. Drie lokalen
konden aan de Nederlandse Spoorwegen verhuurd
worden en de gehele administratie werd
beneden gehuisvest.
Het nieuwe kerkelijke bureau kwam na een
verbouwing op 1 december 1960 in het pand. Twee
predikanten kregen ruimte toegewezen in het
voormalige kerkelijk bureau aan de Grote Markt.
Hoofd werd de heer Millekamp, die tot dusver
het diaconaal bureau had geleid. De heer J.J. van
der Waarde, die vanaf 1947 hoofd van het kerkelijk
bureau was, werkte z'n opvolger in en ging op 1
januari 1961 met pensioen. Op 12 september 1972
werd hij opgevolgd door de heer H. Meliesie, die
op zijn beurt het bureau leidde tot 1 maart 1992.
Thans is de leiding in handen van de heren E.
Roosink en W. van Rhee. Veel werkzaamheden
zijn volledig geautomatiseerd, zodat zij daarnaast
nog slechts enkele part-timers nodig hebben en -
dat is het voordeel van een kerkelijke administratie
- de hulp van veel vrijwilligers die op gezette
tijden het 'buik-werk' doen.
In 1965 kwam de Christelijke huishoudschool
Dabar in het pand, die er drie jaar doorbracht.
Daarna waren er steeds andere huurders. Momenteel
is dat advocaat J. Floor. Tot 1970 konden in
het pand ook nog catechisaties geven worden. Het
langste heeft wijk II dat gedaan. De leerlingen
kwamen uit heel Zwolle en de wijde omtrek.
Slot
Het huis Kamperstraat 10 heeft een bonte historie
achter de rug, die zeker nog niet afgesloten is.
Vooral de binnenkant van het pand heeft een 'facelift'
nodig. De brede monumentale stoep zal wel
niet meer in ere hersteld kunnen worden. Daarvoor
is de Kamperstraat te smal geworden. De brede
voordeuren hebben iets bedriegelijks. Slechts de
helft geeft toegang tot een vrij smalle gang. De plafonds
in de kamers roepen nog beelden op van het
oude patriciërshuis, evenals de monumentale trap
naar boven, die toegang geeft tot vier grotere en
kleinere kamers, die door de houten schotten weinig
meer laten zien van wat het eenmaal was. Maar
de zolder met de oude balkenconstructie en de
kleine dienstbodekamer, alleen met een klein dakvenster,
roept weer ruimschoots herinneringen op
aan het verleden. En de donkere en vrij vochtige
woning achter het huis geeft ook iets weer van de
omstandigheden, waaronder vroeger het personeel
moest werken en wonen.
Noten
1. DJ. de Vries, 'De veertiende-eeuwse woonhuizen
van Zwolle', in: Overijsselse Historische bijdragen 95
(1980) 129.
2. F.C. Berkenvelder, Zo was Zwolle rond 1900 (Zwolle
1970) 68.

88 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
3. E.H. ter Kuile, Noord- en oost-Salland (Den Haag
1974) 131- Daniël Marot was een Frans architect
(1663-1752), die als verdreven Hugenoot in ons land
werkte voor stadhouder Willem III. Hij bracht de
Franse barokstijl mee en deze voorname en decoratieve
stijl kreeg gestalte in de paleizen Het Loo en
Huis Ten Bosch.
4. Gemeentearchief Zwolle (GAZ), Familiearchief van
Haersolte.
5. Nieuw Nederlands Biografisch Woordenboek, dl. VI
(Leiden 1924) 675.
6. Algemene Geschiedenis der Nederlanden, dl. 8 (Leiden
1937) 222 e.v.
7. Zie noot 5.
8. W.A. Elberts, Historische wandelingen in en om
Zwolle (herdruk Zwolle 1973) 35.
9. C.W. van der Pot, Zwolle's omgeving omstreeks 1900
(Zwolle, s.a.) 90.
10. Th.J. de Vries, Geschiedenis van Zwolle, dl. II (Zwolle
1961) 239,259.
11. Zie noot 2.
12. J. Erdtsieck, Geloven zonder confessie (Zwolle 1991)
en W.A. Huijsmans, 'Maria W.J. Milatz (1872i935)'>
i n: Overijsselse biografieën^ (1993) 63-66.
13. Zie de adresboekjes uit deze jaren.
14. GAZ, Archieven van de Hervormde Gemeente te
Zwolle (KA017), Notulen diaconie, inv.nr. 238-239;
en Jaarverslagen van Kinderzorg over 1915, 1916 en
1917.
15. Gegevens uit Toestand der Gemeente 1919-1925.
16. GAZ, KAO17 inv.nr. 456.
17. Zie: Berkenvelder, 118, en de adresboekjes van die
jaren.
Kamperstraat 10.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 89
IJsselvliet, een verdwenen buitenplaats
Niet ver van de Katerveersluizen in Spoolde,
tegen de voet van de IJsseldijk, stond
al in het begin van de achttiende eeuw
een spijker of buitenplaats, IJsselvliet genaamd.
Het was één van de vele buitenplaatsen en havezaten
die gelegen waren in het gebied rond Zwolle.
Zij dienden als zomerverblijf voor personen die in
de stad een belangrijke functie vervulden. Het was
er heerlijk toeven. De rust en de landelijke omgeving
droegen ertoe bij dat de bewoners zich ongestoord
konden bezighouden met kunst en wetenschap.
Het waren ideale plaatsen om gedachten in
poëzie- of prozavorm aan het papier toe te vertrouwen,
zoals Rhijnvis Feith deed op Boswijk en
Jacob Serrurier op het: Rodehuis. Met familie en
gasten kon worden gediscussieerd over allerlei
politieke en wetenschappelijke onderwerpen. Ook
musiceren was een geliefd tijdverdrijf.
De buitenplaats IJsselvliet was tot 1840 in het
bezit van de families Greven en Nilant. In dat jaar
werd Jacob H. graaf van Rechter en eigenaar, die
het huis liet herbouwen. Dit nieuwe huis werd al
in 1869 door de latere eigenaar om onduidelijke
redenen voor afbraak verkocht. Het koetshuis en
de stalling bleven staan. Beide bouwsels stonden
aan de Nilantsweg. Later hoorden ze bij het boerenerf
van Egbert Westerhof. Bij de bouw van huizen
aan de Nilantsweg, genummerd 41-47, zijn ze
afgebroken.
In het koetshuis was een steen aangebracht,
waarop stond te lezen dat J.H.A.E. van Rechteren
- een dochtertje van de graaf- op 16 juli 1842 de
eerste steen had gelegd.' Met de afbraak in
1958/1959 is deze laatste herinnering aan IJsselvliet
verdwenen.
De ligging
Op de dijk in Spoolde, onder de nieuwe IJsselbrug
waarover het verkeer in een continue stroom
raast, ziet men de pijlers van de brug bij Kampen
hoog uit het IJsselwater oprijzen. Ook de contouren
van enkele hoge gebouwen zijn nog vaag
zichtbaar. Geheel anders was, zo dicht bij het
Katerveer, het vroegere uitzicht vanuit IJsselvliet.
Het stomme vee graast zomers nog even vredig
als eeuwen gelegen op de verhoogde IJsseldijken
en in de groene weilanden achter de huizen aan de
Nilantsweg. Koeien doen zich tegoed aan het malse
gras, dat groeit waar eens de riante buitenplaats
IJsselvliet gestaan heeft. Van die plek is echter zelfs
geen kleine oneffenheid meer in het weiland te
zien. Alles is 'keurig' geëgaliseerd.
De buitenplaats heeft tegen de voet van de IJsseldijk
gestaan. De toegang naar de buitenplaats
vanaf de Nilantsweg lag tussen Nilantsweg 41 en
41-1, tegenover een boerderij. Een lichte krom-
Wim Huijsmans
De Katerveersluizen
omstreeks 1935.

ming in de Nilantsweg, die ook nu nog valt waar te
nemen, is het enige wat nog herinnert aan de plek
waar de oprijlaan naar IJsselvliet begon. Ook van
het koetshuis en de stalling ligt geen steen meer op
de ander. Een toevallige ontmoeting met een
geboren en getogen Spoolderse leerde mij dat de
grond er vol met puin zit...
Vroegste bewoning
Als eerste eigenaar van de buitenplaats IJsselvliet
wordt genoemd Arnoldus Greven, cameraar van
Zwolle. Als zodanig was hij belast met het financieel
beheer van de stad. In het markeboek van
Spoolde werd hij op 3/4 juli 1743 als eigenaar van
IJsselvliet aangeslagen voor het onderhoud van
één roede en zes voeten van de Spoolderdijken
langs de IJssel. 2
Op 25 september 1740 legde Greven zijn laatste
wil vast in een testament, ten overstaan van de
schout van Zwollerkerspel. 3 Het is jammer dat de
inhoud van zijn 'gesloten' testament niet bekend
geworden is. Gebruikelijk was dat na het overlijden
zo'n wilsbeschikking op het stadhuis werd
afgeschreven in het testamenten-register. Dit is
helaas bij de laatste wil van Arnoldus Greven niet
gebeurd. De inhoud ervan is daarom niet bekend.
Het is echter waarschijnlijk dat hij IJsselvliet nagelaten
heeft aan zijn dochter Agnes Greven, die op
20 september 1723 te Zwolle getrouwd was met mr.
Lucas Nilant, gemeensman der stad Zwolle. Uit
dit huwelijk werden zes kinderen geboren, van wie
één jong overleed. 4 Lucas Nilant werd in hetzelfde
markeboek in 1757 genoemd als markerichter van
Spoolde.
Strijd op het Fricadelleneiland
Lucas Nilant kreeg het in 1757 aan de stok met de
heer van Yrst, bewoner van de buitenplaats aan de
overzijde van de IJssel. Hij had 'een troup volk'
naar het Fricadelleneiland of de Twijgwelle in de
IJssel gestuurd om twijg te snijden. Dit gebeurde
blijkbaar tegen alle regels in, want ook Nilant gaf
opdracht aan dertien Spoolder boeren om twijg te
snijden en daarbij gebruik te maken van de schuit
van de Katerveerman. Zij mochten niet gewelddadig
worden of de Yrsters 'onjurieus' bejegenen.
Zwijgzaam sneed elk van beide groepen zijn twijg.
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Na verloop van tijd ging de Yrster ploeg terug met
slechts een halve vracht. Eén persoon" rende na
terugkeer aan de Gelderse zijde in allerijl naar huize
Yrst, zoals markerichter Nilant, die 'alles door
de verrekijker distinctelijk observeerde', in zijn
verslag van 10 oktober 1757 vermeldde. Er werd
vervolgens met geladen snaphanen in de lucht
geschoten om de Spoolders te intimideren. De
'strijd' duurde enige dagen voort, maar toen de
Yrster groep niet meer kwam opdagen om twijg te
snijden, was het probleem uit de wereld. Nilant
verhaalde er uitgebreid over in het markeboek. Hij
borg de twijg op in de 'bourenhof bij IJsselvliet. 5
Het leven op IJsselvliet
De familie Nilant bracht de zomers door op IJsselvliet
en woonde 's winters in de stad. Op 26 augustus
1762 schreef Lucas Nilant een brief aan zijn
dochter Willemina Agnes. Zij verbleef in Beverwijk
bij de doopsgezinde (!) predikant Antonius
van der Os, die in Zwolle als hervormd predikant
was afgezet. 6
De 'laatste nieuwtjes' in de brief geven een aardige
kijk op het landleven. Zo schreef Nilant dat er
een grote sterfte onder het vee was. Op het bouwhuis
bij IJsselvliet woonde een nieuwe boer,
Berend van Dam, die al zeven stuks vee verloren
had. Op religieus gebied kon hij melden dat binnenkort
de benoeming van ds. Adama door de
classis zou worden goedgekeurd. In verband met
zijn komst verzochten de Zwolse predikanten aan
het stadsbestuur vrijdom van wagenvrachten voor
de predikanten uit de regio, maar dat werd niet
verleend. Ander nieuws was dat de heer Scriverius
hals over kop naar Den Haag was vertrokken,
alwaar zijn dienstbode plotseling bevallen was. En
toen afgelopen zondag de familie Nilant aan tafel
zat, daverden de glazen in de kast. Dochter Hillegonda
dacht aan een aardbeving, omdat er geen
vleugje wind was 'waardoor de glasen souden
kunnen rammelen'.
Mocht mevrouw Van der Os nog fruit willen,
dan zou Nilant dat wel toezenden. Ook kon ze
grote noten krijgen, als die al niet door de vele
regen bedorven waren. De neerslag was zeer
schadelijk voor de vruchten, want de pruimen
barstten en de grote noten werden zwart. Het zaad

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
en de erwten begonnen al uit te lopen. De slakken
vraten de kroppen uit het veld.
Ook met de dienstboden waren er problemen.
Nilant zag de ene vanwege haar 'lichaems gesteldheijd'
liever niet terugkomen, een andere kon niet
komen omdat zij 'haar belijdenis gaet leeren tegen
St. Michiel' (29 september). Vrouw Giele, die
dienstboden verhuurde, had ook niet veel capabele
krachten, of zoals Nilant schreef, 'sij heeft
tegenwoordig niet dan uitschot op haer lijst'. Ze
had nog wel een 'schepsel' met de naam Margrietjen
op het oog, die moeilijk met haar moeder
overweg kon. Maar het zag er naar uit dat de familie
zich met één keukenmeid 'also sukkelende'
moest behelpen en mevrouw 'mede voor kokkinne
sal moeten spelen'. De brief geeft op een unieke
wijze aan wat bewoners van een buitenplaats in de
achttiende eeuw zoal bezig hield. 7
De familie Nilant
Het gezin van mr. Lucas Nilant (1691-1767) en
Agnes Greven (1698-1731) bestond uit vier dochters
en een zoon Lambertus (1728-1778). Drie
dochters van de markerichter overleden ongehuwd,
de vierde trouwde in 1767 met de medicinae
doctor Rudolf van Sonsbeek. In hetzelfde jaar
stierf Lucas Nilant. IJsselvliet bleef onverdeeld in
het bezit van zijn kinderen, die tussen 1778 en 1803
overleden.
Omvang van de buitenplaats
In het register van de 50e penning, een belasting
die men bij verandering in het bezit van onroerend
goed moest betalen, werd het goed in 1783 als
volgt omschreven: 'Het erve en goed Isselvliet of
de Colk te Spoolde, bestaande in 't Spijker en boerenhuis
met de hoven en plantagien, de sogenaemde
Pol aan de weg en aangelegen landen, twee
koeweiden en één pinkeweijde op de Spoolderweideweert,
het Dijkcampje en voorenste akker bouwland
op Spoolderbroek, de lange Marsch tegenover
IJsselvliet tot aan de Spoolderberg, de gehele
Brinkmersch, de hoge of Kruiscamp en 't Clavercampje
bij 't Rode Enk tegenover 't goed van de
Heer Dr. van Toor de Kortenberg .. .'. 8
Omdat het van belang was het ene stuk land
van het andere te onderscheiden — het kadaster
G K UJN U £ N , op liet Matfs 'Wijnhuis te Zwolle, op Miiigsda%
den. asten 'Jvgnsiv* J8S7 ,' Ües morgens Ie elf men , te doen
Inzéileh ,''eu drie nekeu daarna op tijd en plaats Toorschievcn te Ter-
k o o p e l i : ' ' ' : ' " "" • • • • • • ' • • • • • " : - • • .
S 'H. Een zeer aangename B ü I T E .NP LA A T S , IJ S S E L FL IE T
''•'''• gifiaiama , gelegen''iu ; de ; Buurschap Spoolde ^ geineenle Zwollerkcrspel,
aan de straatweg'bij het Katerrecr,' : een lialf • riur \ando
Slad Zwolle, bestaaude ïli zeer logeabel HEERENIIUIS, waarjil
To'ndcrsclieideiie-te

Gedeelte van het kadastrale
minuutplan
Zwollerkerspel, sectie N,
vervaardigd omstreeks
1830 (foto: Rijksarchief
in Overijssel).
92 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
genaamd, aan de straatweg bij het Katerveer, een
half uur van de stad Zwolle, bestaande in zeer
logeabel heerenhuis, waarin onderscheidene vertrekken,
hebbende zeer aangenaam uitzigt over de
rivier den IJssel, bouwhuis met ruime stalling voor
beesten en paarden en verdere gebouwen, spacieuse
tuinen met uitgezochte vruchtboomen
beplant, aangename wandelingen, welig groeijende
opgaande boomen en houtgewas'. Voorts was
eraan verbonden 'een erf en huis met bakhuis en
groote moestuin met uitnemende vruchtboomen
beplant en daarbij gelegen bouwland [... ] gelegen
aan de rijweg (tegen-)over het eerste perceel'.
Dit alles stemt nauw overeen met het kadastrale
minuutplan van circa 1830. Tussen de schutkolk
van de Katerveersluis en de eerste bocht in de
Nilantsweg strekte zich het bezit van de heer
Nilant uit. Zelfs de met bomen beplante oprijlaan,
de slingervijver en de slingerpaden, het afzonderlijke
bouwhuis en het erve Engelradink tegenover
de oprijlaan staan fraai ingetekend. In het midden
van de schitterend aangelegde, parkachtige tuin
lag een boomgaard. Ook bevond zich in de tuin
een koepel. Aan de nieuwe eigenaar van IJsselvliet
was dit alles bekend: Lambertus Nilant, de zoon
van L.H.C. Nilant, burgemeester van Olst, verwierf
het voor ƒ 10.200,-.
Het boerenerf Engelradink, omschreven als
erf, huis met bakhuis, grote moestuin, twee akkers
bouwland en wilgenhagentje met de pol voor het
huis en de daarop staande 'ypenboomen' aan de
openbare weg te Spoolde, werd voor ƒ 1500,eigendom
van procureur mr. Lambertus Johannes
Rietberg.
IJsselvliet bleef slechts tot 1840 in het bezit van
Lambertus Nilant, waarmee de periode van een
eeuw waarin de familie Nilant eigenaar geweest
was van deze buitenplaats werd afgesloten.
Een nieuw IJsselvliet
Toen J.H. graaf van Rechteren, gouverneur van
Overijssel, in 1840 tegen zijn zin benoemd werd in
dezelfde functie in Friesland, bedankte hij. 11 Dit
betekende dat hij zijn ambtswoning in de Diezer-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 93
straat moest verlaten. Bij onderhandse akte van 1
september 1840 kocht hij van L. Nilant de buitenplaats
IJsselvliet. Hij liet twee jaar later het huis en
verdere gebouwen nieuw optrekken en richtte het
in tot een zomer- en winterverblijf. Een steen in
het koetshuis met het jaartal 1842, gelegd door zijn
dochtertje Jacqueline H.A.E. van Rechteren, hield
nog jarenlang de herinnering levendig aan deze
prominente familie.
Slechts enkele jaren hebben de graaf Van
Rechteren en zijn echtgenote Geertruid Agnes
barones de Vos van Steenwijk kunnen genieten
van deze prachtige buitenplaats. In 1845 stierven
beiden vrij kort na elkaar. Kort voor zijn overlijden
had Van Rechteren nog het boerenerf Engelradink,
gelegen tegenover de oprijlaan van IJsselvliet,
van notaris Rietberg aangekocht.
J.H. graaf van Rechteren liet de buitenplaats
IJsselvliet en de boerderij Engelradink na aan zijn
twee dochters Jacqueline Henriette Anna Elisabeth
en Adamina Petronella Andrea. De bibliotheken
op IJsselvliet en het huis Appeltern vielen
toe aan zijn zoon Godert Willem, evenals de familieportretten
en het jachttuig. 12 De kinderen werden
toevertrouwd aan de zorgen van hun tante
Petronella Adamina barones de Vos van Steenwijk.
Zij bleven op IJsselvliet wonen. 13
Hierin kwam in 1850 verandering. Mr. Reint
Hendrik baron de Vos van Steenwijk en Gabriël
Jasper Gerrit de Vidal de St. Germain, voogden
over de kinderen, wendden zich op 26 januari van
dat jaar tot de rechtbank te Zwolle met het verzoek
IJsselvliet te mogen verkopen. De met de opvoeding
belaste tante was namelijk intussen getrouwd
met jonkheer A. Sandberg. Zij had tot dan toe alles
op de buitenplaats in behoorlijke staat gehouden.
Nu zij getrouwd en vertrokken was, zou het landgoed
verkocht of verhuurd moeten worden. Het
onderhoud aan de gebouwen kostte immers veel
geld. Verkoop was echter te prefereren, omdat de
goederen bij langdurige verhuring 'zeer verarmen
en dienvolgens in waarde verminderen'. Op 13
februari 1850 verleende de rechtbank toestemming
voor de verkoop.' 4
Opnieuw verkocht
Al op 26 februari en 12 maart 1850 vond ten overstaan
van notaris mr. LA. van Roijen de publieke
verkoop van de buitenplaats IJsselvliet en katerstede
Engelradink in Odeon plaats. Van de verkoop
waren onder andere uitgezonderd 'het huisje
in het slingerbosje' en de houten broeibakken.
Op 1 mei 1850 kon het geheel aanvaard worden.
Het complex werd voor ƒ 25.500,- aangekocht
door Cornelis Anthonie van Everdingen, gepensioneerd
rijksontvanger van de in- en uitgaande
rechten en accijnsen. 15 De nieuwe eigenaar woonde
zeventien jaar lang op IJsselvliet.
Verkoop voor afbraak
Op 14 juni 1867 verscheen in de POZC een advertentie
waarin IJsselvliet te koop werd aangeboden.
De buitenplaats werd beschreven als een kapitaal
herenhuis met zestien boven- en benedenkamers,
J.H. graaf van Rechteren
(foto: Rijksarchief
in Overijssel).

De schouwburg Odeon,
waar in 1850 IJsselvliet
werd verkocht.
94
*•»«**« .,;
waaronder beneden één ruime zaal en suite met
een grote kamer. Verder waren er drie dienstbodenkamers,
een provisiekamer, een ruime kelder,
een keuken en een zolder. Daarnaast lag een ruim
koetshuis en stalling voor acht paarden met daarbij
gelegen ruime tuin met meer dan honderd
exquise vruchtbomen en een 'broeijery'. Het
geheel was 'voor ruim 20 jaren gebouwd en tot
zomer- en winterverblijf ingerigt door den toenmalige
eigenaar den Hooggeboren J.H. Grave van
Rechteren van Appeltern.'
Zelfs de vorige eigenaar werd erbij gehaald om
deze prachtige buitenplaats aan te prijzen. Om een
indruk te geven van de afstand ten opzichte van de
stad stond erbij vermeld dat het op een half uur
verwijderd lag van het centrum en slechts een
kwartier van het station.
Op 9 juli 1867 vond de verkoop plaats. 16 Het is
verbazingwekkend in de akte te lezen dat het
herenhuis en het koetshuis, die in de krant als heel
groot(s) en indrukwekkend waren omschreven,
Schouwburg — Blijmarkt*
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
nu voor afbraak verkocht werden. Daarnaast zou
de ondergrond apart van de hand gaan. Uit de akte
blijkt niet waarom er intussen tot afbraak was
besloten. Men kan slechts naar de reden gissen.
Hangt het samen met de aanleg van de grote Katerveersluis
of met de ophoging van de IJsseldijk? Was
het huis te vochtig? Stond het pand in het gezichtsveld
van bijvoorbeeld het huis de Hertsenberg en
had de eigenaar hiervan met de verkoper Van
Everdingen afgesproken hem een aanzienlijk
bedrag onder de tafel te geven als de verkoop voor
afbraak doorging? Werd het grote huis te duur in
onderhoud voor de eigenaar? Hoe het ook zij, bij
de openbare verkoop werden het herenhuis, het
koetshuis en de stalling aangehouden. Dit complex
werd echter op 24 juli 1867 voor ƒ 17.000,- verkocht
aan Johanna D.C.N.H.A. van Everdingen, vrouw
van Jan Meyjes, scheepsbouwmeester en assuradeur,
wonende te Amsterdam. Hierbij was de verkoop
van enkele hooi- en weilanden, De Grient
genaamd, inbegrepen. Bij de publieke verkoop

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 95
werd wel een koper voor de katerstede Engelradink,
groot ruim 3,5 hectare, gevonden. Voor
ƒ 2750,- werd Otto Bosch eigenaar.
Ook mevrouw Meyjes-van Everdingen bleef
niet lang eigenares van IJsselvliet. Binnen twee jaar
vond er al weer een openbare verkoop plaats ten
overstaan van notaris Van der Gronden. Ook nu
werd de buitenplaats voor afbraak verkocht; het
koetshuis, de stal en de twee woningen mochten
echter blijven staan. Aan de afbraak van de buitenplaats
waren allerlei voorwaarden verbonden. Zo
moest het geheel worden afgebroken met fundamenten
en al. Het puin mocht niet worden afgevoerd,
maar moest ter plekke weer worden
gebruikt om 'de ruimten der kelders en fundamenten
en de ontstane gaten aan te vullen tot op 5
palm na met de begane grond.' Het terrein moest
worden afgesloten met een behoorlijke rikking en
de afbraak moest gerealiseerd zijn voor 1 februari
1870.
De verkoop voor afbraak ging nu wel door.
Voor ƒ 2595,- mocht Jacob B. Duif, aannemer te
Hindeloopen, de buitenplaats slopen. De ondergrond
van de buitenplaats, de tuin en de 'wandelingen',
het koetshuis, de stal en de twee woningen
kwamen in het bezit van de heren Doyer en Pruimers,
wijnhandelaren, met nog wat bos, hooi- en
weiland voor ƒ 10.750,-. 17 De heer N. Pruimers,
wijnkoper, was tezelfdertijd ook eigenaar van de
Hertsenberg!
Slot
Met de afbraak in de tweede helft van het jaar 1869
is de geschiedenis van IJsselvliet 'gevloten'. Het
koetshuis bleef nog in stand tot circa 1958, zij het
in een sterk gewijzigde vorm. Het diende jarenlang
als boerderij voor de familie Westerhof. In de
Zwolse krant van 22 december 1938 werd het boerenerf
van Egbert Westerhof nog aangeduid als
'IJsselvlied'.
Begin 1960 verleende de gemeente Zwollerkerspel
vergunning voor de bouw van drie dubbele
woningen aan de Nilantsweg, respectievelijk
genummerd 41-1, 41-2, 41-3, 43, 45 en 47. Het
koetshuis en de stalling van IJsselvliet moesten nu
ook wijken.
Het is jammer dat thans niets meer herinnert
aan de buitenplaats IJsselvliet. Het zou getuigen
van interesse voor de lokale geschiedenis, indien
in de toekomst de naam IJsselvliet op de een of
ander wijze in Spoolde zou voortbestaan.
Noten
1. C.W. van der Pot, Zwolle's omgeving omstreeks 1900
(Zwolle z.j.) 64-65.
2. Gemeentearchief Zwolle (GAZ), Markeboek van
Spoolde, 'Onraad' in de Spoolderdijk onder paal 60.
3. GAZ, Reg. voluntaire rechtspraak schoutambt,
inv.nr. RA001-00621, p. 206-207.
4. Voor genealogie Nilant, zie: Nederland's Patriciaat
18 (1928/29) 122-140.
5. GAZ, Markeboek van Spoolde, 10 oktober 1757.
6. Voor Ds. A. van der Os, zie: R.A. Bosch, Het conflict
rond Antonius van der Os, predikant te Zwolle 1748-
1755 (Kampen 1988).
7. GAZ, Familiearchief Nilant, inv.nr. FAOI8.
8. GAZ, Reg. aangifte 50e penning schoutambt, inv.nr.
RA001-00654, p. 53-54.
9. Voor meer gegevens, zie: W.A. Huijsmans, 'Lucas
H.C. Nilant, burgemeester van Zwollerkerspel en
notaris', in: Overijsselse biografieën, deel 2 (Meppel
1992) 107-110.
10. GAZ, notaris R.S. v.d. Gronden, inv.nr. NA001-721,
akte nr. 395.
11. Voor J.H. graaf van Rechteren, zie: J. van Beekum,
'Gouverneur Mr. Jacob Hendrik graaf van Rechteren
van Appeltern 1787-1845', in: Overijsselse Portretten
(Zwolle 1958) 233-282.
12. Appeltern en de bibliotheek aldaar had J.H. graaf
van Rechteren geërfd van zijn grootvader Johan
Derk van der Capellen tot de Pol.
13. GAZ, notaris LA. van Roijen, inv.nr. NAOO2-O62,
akte nr. 9122.
14. Deze gegevens zijn ontleend aan de bijlagen bij de
akte van publieke verkoop van 26 februari 1850.
15. GAZ, notaris LA. van Roijen, inv.nr. NAOO2-057, akte
nr. 11125.
16. GAZ, notaris W.S. v.d. Gronden, inv.nr. NAOO2-3I8,
akte nrs. 6459 en 6466.
17. GAZ, notaris W.S. v.d. Gronden, inv.nr. NA002-320,
akte nr. 6828 d.d. 4 mei 1869.

Hilda Verwey-Jonker
Villa Urbana in juli
1893.
96 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Een jeugd in Zwolle
Van kort voor mijn vijfde tot kort na mijn
vijftiende verjaardag heb ik in Zwolle
gewoond. In vijf verschillende huizen, die
er allemaal nog staan, al zijn het niet allemaal
woonhuizen gebleven. Twee van die huizen spelen
een grote rol in mijn herinnering: de kleine villa
die mijn ouders in 1917 aan de Veerallee lieten
bouwen was toen heel modern: toen mijn ouders
eruit wilden was het huis onverkoopbaar want 'er
was geen suite'. Het was gebouwd in wat toen
Engelse landhuisstijl heette, nauw verwant aan de
Amsterdamse School.
Kort geleden heb ik dat huis opnieuw bezocht
en het deed mij heel veel plezier dat de huidige
eigenaren het met zoveel zorg en smaak hadden
gerestaureerd en onderhouden. Het staat als een
klein monumentje verstopt in een mooie tuin!
Het andere huis waar ik me nog zoveel van
herinner, is 'Urbana'. Toen een wat ouderwets villaatje
aan de Wipstrikkerallee met een rieten dak
en zonder elektriciteit, gas of water. Nu - zoals
bekend - een groot restaurant. De stad is er naar
toe gegroeid, vroeger lag het buiten, tussen boerderijen
en een kwekerij.
Die jaren in Zwolle waren natuurlijk de
belangrijkste uit mijn kinderleven, want ze vielen
bijna helemaal samen met mijn schooltijd. Ik liep
er de hele Nutsschool af- toen gevestigd in de Bitterstraat,
die er grotendeels niet meer is - en de
eerste vier klassen van de Rijks-HBS. Daarna verhuisden
we naar Leiden en daar heb ik eindexamen
gedaan. Ik kan mij van beide scholen nog
heel veel herinneren, ook van medeleerlingen,
maar de meesten van hen heb ik nooit meer ontmoet.
Wat op die Nutsschool het meest indruk
heeft gemaakt was een gebeurtenis toen ik in de
vijfde zat: er was op die school geen gymnastieklokaal
en de hoofdonderwijzer, meneer Rijkaart,
bracht ons meisjes eenmaal in de week naar de
gymnastiekschool van Klosters op de Jufferenwal.
We liepen dan heen en terug meestal door de
steegjes achter de Melkmarkt, maar ditmaal leidde
hij ons via de Grote Markt en daar liet hij ons stilstaan.
Opeens begonnen toen alle klokken te luiden
en iedereen bleef staan: het was 11 november
1918, elf uur in de morgen en de Eerste Wereldoorlog
was voorbij!
Van de lessen op de HBS is natuurlijk in mijn
latere leven wel iets blijven hangen (o.a. alle Duitse
'rijtjes': an, auf, hinter, neben, in; ik ken ze nog
allemaal). Maar veel belangrijker waren de jeugd-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 97
verenigingen, waar ik kennis mee heb gemaakt: de
NBAS - Nederlandse Bond van Abstinent Studerenden,
en NJN - de Nederlandse Jeugdbond voor
Natuurstudie.
Tegenwoordig vind ik het moeilijk om aan
mijn kleinkinderen uit te leggen waarom juist dat
'abstinent zijn' - d.w.z. het zich onthouden van
het gebruik van alcohol en tabak - een zo grote rol
heeft gespeeld in de Nederlandse jeugdbeweging
van die tijd, maar het was het symbool van een
levenshouding bij een deel van de opgroeiende
jeugd, die maatschappelijke belangstelling begon
te krijgen, die wilde discussiëren onder elkaar en
geen leiding accepteerde van ouderen en die
kameraadschap tussen jongens en meisjes mogelijk
maakte. Ik heb van die sfeer genoten, in Zwolle
en ook later nog, want toen ik student werd in Leiden
kwam ik daar weer enkele van de oude makkers
tegen. Die hebben me toen geïntroduceerd in
de Sociaal Democratische Studentenclub, waar zij
lid van waren geworden en dat heeft mijn politieke
keuze en later ook mijn beroepskeuze in hoge
mate bepaald.
De NJN was op een ander principe gebaseerd
dan de NBAS: mijn vader, die aan de HBS leraar was
in scheikunde en natuurlijke historie ('natte his'),
was een groot natuurliefhebber en hij heeft eerst
in Zwolle een club opgericht van leerlingen met
diezelfde belangstelling en daarna contacten
gezocht met andere scholen en in andere plaatsen.
Zo is in 1919 bij ons aan huis de NJN ontstaan. Die
organiseerde van het begin af aan zomerkampen —
waarvan mijn ouders in het begin ook nog de leiding
hadden - en veel excursies te voet en per fiets.
Zwolle was een heel gunstige plek om die natuurliefde
uit te leven, want er was niet alleen die
prachtige omgeving, maar er waren ook enkele
heel bijzondere planten en vogels: in het voorjaar
stonden de velden achter de Ijsbaan — ongeveer
daar waar nu het ziekenhuis ligt — vol met kievitsbloemen:
wilde tulpen, in twee soorten, wit en
paars gestippeld. Het was de enige plaats in
Nederland waar ze zo algemeen waren. Ik ben weieens
benieuwd of er nog bolletjes zijn achtergebleven,
die soms hun blaadjes opsteken en hun kopjes
laten hangen in de stadstuintjes van de nieuwe
huizen die daar nu overal staan. Ook het felrode
steenanjertje, dat je in het wild op de Agnietenberg
vond, kwam volgens mijn vader alleen bij Zwolle
voor. De vogels zaten voornamelijk in het Engelse
Werk. Winterkoninkjes en allerlei soorten mezen,
nachtegalen, wielewalen en tuinfluiters. Zitten ze
er nog? Ik heb er helaas geen gezien toen ik de laatste
maal daar was, want juist toen we het park in
wilden wandelen ging het hard regenen. Maar de
bomen zijn nog mooi! En flitst de ijsvogel nog wel
eens over de stadsgracht, ter hoogte van het oude
Provinciehuis? Die zal er wel niet meer zijn.
Dat wij van de omgeving van Zwolle zo hebben
kunnen genieten, kwam, geloof ik, omdat wij
de eerste generatie vormden die de fiets als een
gebruiksvoorwerp beschouwde. Mijn moeder had
nog leren fietsen in een 'rijwielschool' en ze deed
dat aanvankelijk alleen in speciale kleding en in
een daarvoor apart bestemd park. Zelfs toen we in
Zwolle woonden werd het fietsen van volwassen
vrouwen niet helemaal als fatsoenlijk beschouwd.
Maar wij hadden op de HBS allemaal een fiets en
die gebruikten we ook. Om naar Hattem te rijden
en naar Zalk, naar Ommen en de Lemelerberg.
We gingen met groepen in verenigingsverband of
met z'n drieën of vieren. We moesten het veer
over de IJssel nemen, want bruggen waren er niet
- alleen de spoorbrug. Er was het Katerveer met
De Veerallee omstreeks
1913.

98 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
een echte pont, waar ook wagens en een eenzame
auto een plaats op konden vinden en het Kleine
Veer tegenover Hattem, dat uit een grote roeiboot
bestond, waarin ook fietsen konden worden geladen.
Ook Zalk had zo'n veer. Wat was het allemaal
gemoedelijk en gezellig en hoe goed kende ik overal
de weg!
:U\ F I:KR hij ZWOLLË Geidcrsnhd Oovei
Het Katerveer, circa
1935-
In één winter — ik geloof ook in 1917 - is de IJssel
helemaal bevroren geweest en er was toen een
weg over het ijs aangelegd met turfmolm, zodat de
wagens konden passeren. Toen de dooi was ingevallen
zagen we het kruiende ijs: een angstaanjagend
gezicht, want het water met die ijsschotsen
was gestegen tot aan de dijken en je was bang dat
het ijs er overheen zou komen en de huizen zou
beschadigen. Het is toen niet zo ver gekomen,
maar van wateroverlast had de stad in het voorjaar
meer dan eens last. Sommige stukken, o.a. het
Weezenland, stonden dan onder water en je kon
de huizen alleen met laarzen en planken bereiken.
Ook de Waterstraat stond dan blank en onze oude
school in de Bitterstraat was gesloten. Want de
Zuiderzee was toen nog niet drooggelegd.
Was er armoede in Zwolle toen? Mijn ouders,
die de grote steden van het westen kenden, vonden
het een welvarende stad, maar achteraf kan ik
me herinneren dat er naast de HBS een 'klompenschool'
was, waar de kinderen gratis onderwijs
kregen en er was een kosteloos zwembad naast het
bad in het Zwarte Water, waar wij een dubbeltje
moesten betalen. Ook denk ik aan het boek
'Sprotje' dat Margo Antink - toen lerares Frans
aan het gymnasium - in Zwolle schreef en dat
overduidelijk in die stad speelt. Het is volgens mij
de beste 'sociale roman' van Nederland en tekent
wel degelijk een echt arm gezin. Maar het was wel
een minderheid. Het grootste deel van wat toen in
Zwolle'arbeidersklasse' was, bestond uit vakarbeiders,
die werkzaam waren bij de Werkplaatsen van
de Nederlandse Spoorwegen. Sommigen van hun
kinderen waren bij ons op de HBS en gingen vandaar
naar de MTS of de Kweekschool.
Maar hoe leefden de oude mensen? AOW was er
niet. Misschien hadden de Spoorwegen een pensioenfonds,
maar de generatie van vóór 1914 zal
daar nog niet veel aan hebben gehad. De meeste
ouderen van toen zullen bij hun kinderen zijn
ingetrokken en daar een onverwarmde kamer
hebben bewoond - als ze al een eigen kamertje
konden krijgen. Ze waren afhankelijk van spaargeld
of van de hulp van hun kinderen. Pas in 1919
heeft een deel van hen de ouderdomsrente ontvangen,
eerst van twee, later van drie gulden in de
week! Ik kan me niet herinneren of ik toen in
Zwolle veel oude mensen sprak en zag, maar ik
kan me nu wel goed voorstellen hoe het geweest
moet zijn.
Aan de verbetering van die positie hebben
mensen uit Zwolle krachtig meegewerkt. Er was
ook een sterke socialistische arbeidersbeweging en
ook een confessionele vakbeweging was erg actief.
Zwolle had bovendien in mijn tijd twee 'rode'
dominees, Proost en Horreüs de Haas. Van de
laatste werd altijd verteld dat hij 'meer christenen
socialist had gemaakt en meer socialisten christen,
dan enig ander in Nederland'.
Die invloed heb ik dan ook in Zwolle ondergaan!
* Dit artikel is eerder verschenen in: Senior: vaktijd-
schrift voor de ouderenzorg 38 (1992) io, 9-10.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 99
Schilderijen van het POM gaan naar Japan,
de dichter-predikant Johannes Vollenhove
Twee schilderijen uit de collectie van het
Provinciaal Overijssels Museum zullen
binnenkort in Japan te zien zijn. Zij maken
deel uit van een tentoonstelling die het Nederlandse
portret in de zeventiende eeuw tot onderwerp
heeft. De tentoonstelling, georganiseerd
door de Rijksdienst Beeldende Kunst, bestaat uit
zestig schilderijen, aangevuld met enkele tekeningen
en gravures. Deze zullen achtereenvolgens in
drie musea te zien zijn van eind 1993 tot de zomer
van 1994.
Wat het POM betreft gaat het om schilderijen
die zich al sinds de jaren tachtig van de vorige
eeuw in de collectie bevinden, namelijk:
- een portret van een vrouw achter een schildersezel,
aanvankelijk toegeschreven aan Hendrick
ten Oever, nu echter voor een werk uit de
school van Gerard Honthorst gehouden, en
— een portret van Johannes Vollenhove, gesigneerd
en gedateerd H. ten Oever 1687.
Het eerste schilderij heeft jarenlang in één van de
stijlkamers gehangen, het tweede is de laatste jaren
niet voor het publiek te zien geweest. Beide schilderijen
werden voor hun vertrek naar Japan gerestaureerd,
omdat er storende oude restauraties op
de doeken voorkwamen en omdat het vernis de
verflagen niet meer goed afsloot.
Aan het schilderij uit de school van Honthorst
heeft Christina Wansink in 1988 een deel van een
artikel in Oud Holland gewijd. Hier gaat het daarom
uitsluitend over het andere schilderij.
Johannes Vollenhove
Het portret van Johannes Vollenhove is 130 x 90
cm groot. De geportretteerde zit enigszins naar
rechts gekeerd aan een tafel, waarover een kleed
hangt. Hij draagt een loszittende mantel en een
witte halsdoek. Op de tafel liggen enkele boeken.
Helaas is niet aan een titel te zien om welke boe-
ken het gaat. Rechts is een doorkijkje naar een
zwart-wit betegeld vertrek met een deuropening
waarin een hond staat. Door deze deur is een
wandtafel met waas te zien en een wandluchter
met vier brandende kaarsen. Het geeft een sober
maar zeer ruim interieur weer.
Het doek is afkomstig van de familie Vollenhove
en is in 1884 via de weduwe Lemker uit Kampen
in het museum terechtgekomen. Voorgesteld
is, zoals gezegd, de dichter-predikant Johannes
Vollenhove op 55-jarige leeftijd. Het is één van de
twaalf werken van Ten Oever die het POM rijk is.
Ten Oever heeft zowel portretten als stillevens,
stadsgezichten en allegorische voorstellingen geschilderd.
Vollenhove werd in 1632 in Vollenhove geboren.
Zijn vader was in die stad burgemeester. Hij
bezocht de Latijnse school in Kampen en volgde
vervolgens een theologische opleiding in Utrecht
en Groningen. In 1654 werd hij predikant in Vledder,
even later in Zwolle. In 1665 werd hij in Den
Haag in zijn ambt bevestigd. Het beviel hem daar
kennelijk zo goed, dat hij in 1670 bedankte voor
een beroep in Amsterdam en Leiden. Vier jaar
later vergezelde hij het gezantschap van de Algemene
Staten naar Engeland. In 1675, een jaar na
zijn terugkomst in de Nederlanden, verleende de
senaat van de universiteit in Oxford hem honoris
causa een doctoraat in de godgeleerdheid. Zijn
vrouw, Gezina Hake, die hij in Vledder had leren
kennen, overleed in juli 1681. Twee jaar later hertrouwde
hij met Katharina Rozeboom, een
kleindochter van Simon Stevin en de weduwe van
de Haagse secretaris Johan Goethals. Ook haar
overleefde hij: Katharina Rozeboom overleed in
1691. In 1705 legde hij zijn ambt in Den Haag neer.
Zijn gehoor was te slecht geworden om zijn functie
te blijven uitoefenen. Hij nam zitting in de kerkeraad,
maar zelfs dit bleek hem te zwaar.
Lydie van Dijk

Johannes van VoUenhove.
Schilderij door H.
ten Oever (foto: Provinciaal
Overijssels Museum).
100 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
VoUenhove was niet alleen bekend als predikant,
ook als dichter heeft hij zijn sporen verdiend.
De bundel Poëzij werd in 1686 in Amster-
dam uitgegeven. In deze dikke bundel staan lofdichten,
lijkdichten, heldendichten en andere
gelegenheidspoëzie, brieven in dichtvorm aan

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 101
bekende personen en kerkdichten. Dat hij in Den
Haag nog bij Zwolle betrokken was, blijkt uit enige
gedichten in deze bundel over de Zwolse vroedschap,
over het weeshuis en uit een gedicht
gemaakt nadat hij vernomen had dat in december
1682 de toren van de Grote Kerk was ingestort:
Wat hore ik met verdriet! wat onheil treft uw kerk,
Berooft ze van heur praal en luister, van dien toren,
Zo hoog gerezen met zijn spits door lucht en zwerk,
Als Neêrlant zelden zag, of nimmer, van tevoren!
Zakt nu dat schoon gesticht, en zinkt het naar
beneên,
Te zwak om zijn gewicht en eige kracht te dragen!
Geef, Zwol, ei geef gehoor Godts geessel en Godts
stem,
Het kerkgebou is 't minst, gering van stoffe en
waarde,
Godts kerktrompet, zijn woort, houdt ewig kracht en
klem,
En overtreft in duur den hemel zelf en d'aarde.
Daar vintge een beter kerk, die 't hooft ten hemel
steekt,
Een koningsdochter, die heel schoon is, maar
inwendig,
Een huis van stenen, die geen leven ooit ontbreekt,
Dat staat, de hel ten trots, dat blijft, dat duurt
onendig.
Een aantal gedichten werd ook afzonderlijk gepubliceerd,
zoals het gedicht 'De Verlossinge van
Groot-Brittagne door Willem III', ter gelegenheid
van diens troonsbestijging in Engeland. Dit
gedicht sprak hij in 1689 uit in de Grote Kerk in
Den Haag. Koning Willem II schonk hem als dank
hiervoor de beeltenis van hemzelf en van zijn
echtgenote in goud.
Naast gedichten, waarin heel duidelijk doorklinkt
dat hij een godvruchtig man is, heeft hij veel
leerredenen gepubliceerd.
Literatuur
EJ.W. Posthumus Meyes, 'Joannes Vollenhove, een
Haagsch dichter-predikant uit onze Gouden Eeuw',
in: DieHaghe, 1921/22, 6-117.
Literatuur
Nieuwe boeken
B.J. Bannink, Over ziel en zaligheid: geloofsbeleving
in Overijssel. Zwolle (Waanders) 1993. ISBN 90
66303883
F.C. Berkenvelder en W.A. Huijsmans, Maandrekening
van Zwolle 1443. Zwolle (gemeentearchief)
1993.
F.C. Berkenvelder en W.A. Huijsmans, Maandrekening
van Zwolle 1444. Zwolle (gemeentearchief)
1993.
A.J. Borgman, Van alles en nog wat. Zwolle 1993.
Hemmy Clevis en Jan de Jong (red.), Archeologie
en bouwhistorie in Zwolle. Zwolle (Gemeente,
sectie monumentenzorg) 1993.
Tj. Deelstra (e.a.), Duurzaam bouwen in Stadshagen:
Zwolle een verkenning. Delft (International
Institute for the Urban Environment) 1993.
E.A. van Dijk, Schilders in Zwolle. Zwolle (POM)
1993. ISBN 90 7342 907 2
J. Folkerts, J.M.M. Haverkate en F. Pereboom
(red.), Overijsselse biografiën deel 3. Amsterdam/Meppel
(Boom) 1993. ISBN 90 5352 083 x.
Jaap Hagedoorn, Om nooit te vergeten: de Tweede
Wereldoorlog in Zwolle. Zwolle (gemeente)
1993-
J.J. Seekles, Inventaris van het archief van Huize
Soeslo te Zwollerkerspel, bewoond door de leden
van de familie van Nes van Meerkerk (1840-
1968). Zwolle (gemeentearchief) 1992.
DJ. de Vries, '"Soe dattet en Ewych Werck mach
bliven"; de bouw van de Onze Lieve Vrouwetoren
of Peperbus te Zwolle', in: Jaarboek
Monumentenzorg1992,71-96.

102 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Agenda
TENTOONSTELLINGEN
in het Provinciaal Overijssels Museum
tot en met 26 september
DROSTENHUIS: Staphorster boerderij
4 oktober tot en met 26 november
GOUDEN KROON: 'Plassen, wassen en naar bed'.
Educatieve tentoonstelling over hygiëne
4 oktober tot en met 26 november
DROSTENHUIS: Tentoonstelling over gezondheidszorg
CURSUSSEN
Kaarten en historisch onderzoek
Kaarten zijn een belangrijke bron van de regionale
geschiedbeoefening, omdat zij inzicht kunnen
geven in de vroegere geografische en topografische
situatie van een plaats of streek. Het doel van
deze cursus is om de deelnemers vertrouwd te
maken met kaarten en om hen basiskennis te verschaffen
over de vroegere en de moderne kartografie.
Data: 11 en 24 oktober, 8 en 22 november, 6
december, 17 en 31 januari, 14 en 28 februari
Plaats: Rijksarchief in Overijssel, Eikenstraat 20,
Zwolle
Tijd: 19.30 - 21.30 uur
Kosten: ƒ 125,-
Opgave: Culturele Raad Overijssel, Jacob Catsstraat
25, 8023 AE Zwolle, tel 038-537527.
Genealogie voor beginners
Deze cursus is bedoeld is voor beginners op het
gebied van het stamboomonderzoek en maakt de
deelnemers wegwijs in de verschillende bronnen
voor het genealogisch onderzoek. Ook krijgen zij
aanwijzingen voor het opzetten van een stamboom,
een kwartierstaat en een familiegeschiedenis.
Er zal voornamelijk worden gewerkt aan de
hand van archivalia die op het Rijksarchief in
Overijssel beschikbaar zijn.
Data: 2, 16 en 30 oktober, 13 en 27 november, 11
december.
Plaats: Rijksarchief in Overijssel
Tijd: 10.15 -12.30 uur
Docent: drs. J. ten Hove
Kosten: ƒ 100,-
Opgave: Rijksarchief in Overijssel, Eikenstraat 20,
8021 wx Zwolle, t.a.v. J. ten Hove
Paleografie voor beginners
Deze cursus is bedoeld voor mensen die nog geen
of weinig ervaring hebben met het lezen van oud
schrift.
Data: 9 en 23 oktober, 6 en 20 november, 4 en 18
december
Plaats: Rijksarchief in Overijssel
Tijd: 10.15 - 12 -3O uur
Docent: drs. Js Mooijweer
Kosten: ƒ 100,-
Opgave: Rijksarchief in Overijssel, Eikenstraat 20,
8021 wx Zwolle, t.a.v. Js. Mooijweer

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 103
Auteurs Colofon
J. Erdtsieck (1921) studeerde aan de Sociale Academie
en aan de Rijksuniversiteit Groningen (andragologie).
Hij was achtereenvolgens catecheet/jeugdwerker
van de Hervormde Gemeente te Zwolle, hulpprediker
te Eerbeek, regionaal jeugdwerkleider in
Groningen/Drenthe en bedrijfsmaatschappelijk
werker in Zwolle.
D. Hogenkamp (1949) is arbeidsdeskundige bij de Gemeenschappelijke
Medische Dienst. Hij is verknocht
aan Zwolle en geeft regelmatig dia-voorstellingen
over oud en nieuw Zwolle.
drs. G.J. van der Horst (1963) studeerde geschiedenis en
nederlands aan de Hogeschool Windesheim en
haalde zijn doctoraal geschiedenis aan de Katholieke
Universiteit Nijmegen. Hij is werkzaam als docent
geschiedenis en nederlands aan Arcus c.s.g. te
Lelystad.
W.A. Huijsmans (1948) is als medewerker verbonden
aan het gemeentearchief van Zwolle en onder andere
belast met acquisitie, inventarisatie en onderzoek.
drs. Lydie van Dijk is als kunsthistorica verbonden aan
het Provinciaal Overijssels Museum.
drs. J.C. Streng (1945) was enige jaren werkzaam in het
bedrijfsleven en ging daarna geschiedenis studeren;
eerst aan de Noordelijke Leergangen te Zwolle en
vervolgens aan de Rijksuniversiteit Groningen. In
1986 legde hij zijn doctoraalexamen geschiedenis af
en twee jaar later het doctoraal kunstgeschiedenis.
Thans is hij werkzaam als free-lance historicus.
dr. H. Verwey-Jonker (1908) verhuisde op vijfjarige leeftijd
van Goes naar Zwolle, waar haar vader les gaf op
de HBS en haar moeder op het gymnasium. De heer
Jonker schreef van 1914 tot zijn overlijden in 1922 wekelijks
een stukje over de natuur in de Zwolse krant.
In 1924 verliet de familie Zwolle. Mevrouw Verwey-
Jonker studeerde sociologie en was werkzaam als
journalist. Daarnaast is ze ondermeer lid van de Eerste
Kamer en kroonlid van de SER geweest.
Het Zwols Historisch Tijdschrift is een uitgave van de
Zwolse Historische Vereniging en verschijnt viermaal
per jaar. Leden van de vereniging krijgen het tijdschrift
gratis toegezonden.
Bestuur Zwolse Historische Vereniging
J. Hagedoorn, voorzitter
Tyassenbelt 28, 8014 NW Zwolle
E. Tijssen, secretaris
David Spanjarstraat 4, 8017 DD Zwolle
H. Brassien, penningmeester
Thorbeckegracht 3c, 8011 VL Zwolle
A. Bootsma-van Hulten, B.J. Kam, 1. Wormgoor, leden
Secretariaat/ledenadmin istratie
Postbus 1448,8001 BK Zwolle, telefoon: 038-656784
Financiën: girorekening Postbank: 5570775
t.n.v. Zwolse Historische Vereniging
Tarieven lidmaatschap:
65+ (wonend binnen Zwolle), jeugdleden
en studenten ƒ 25,00/jaar
overige leden f35,oo/jaar
huisleden ƒ 7,50/jaar
Redactie Zwols Historisch Tijdschrift
W. Cornelissen, J. ten Hove, W.A. Huijsmans,
M. van der Laan, I. Wormgoor.
Adviseur: N. Lettinck
Redactie-adres: Westerstraat 17,8011 CD Zwolle
Vormgeving: Rob van den Elzen bi\io
Fotografie: tenzij anders vermeld zijn de foto's
afkomstig van de Gemeentelijke Fotodienst Zwolle
(J.P. de Koning)
Druk: Hoekman Genemuiden
ISSN 0926-7476 © Zwolse Historische Vereniging
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie,
microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.

\* #•
tWOlS
Historisch
ANG 19 93 N U M M E R 4
i
j.

104
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Tien jaar Zwolse Historische Vereniging
« eenaanta ' m ^ e Zwolsegeschiede -
nis geïnteresseerde mensen stak
de koppen bij elkaar met als gevolg dat onze stad
verrijkt werd met een vereniging van importantie:
de ZHV.
De Zwollenaar is doorgaans verknocht aan zijn
of haar stad en laat dat ook blijken. De ervaringen
rond het 750-jarig bestaan hebben dat nog eens
aangetoond. Een historische vereniging oprichten
bleek dan ook een schot in de roos.
Het is aardig om te zien wat voor ontwikkeling
zo'n vereniging nu in tien jaar doormaakt. Men
begon met de uitgave van een Nieuwsbrief en een
Jaarboek. Het eerste had de kwaliteit van een goed
uitgegeven clubblad, terwijl het tweede gekenmerkt
werd door een professionaliteit waar geen
enkele uitgever zich voor zou hoeven te schamen.
In die begintijd werden daarnaast ook nog eens
aparte projecten gerealiseerd. In dit verband mag
ik wijzen op Een strootje in de maalstroom, de geschiedenis
van Zwolle in de Tweede Wereldoorlog.
Het was op deze wijze dat een totaal aan activiteiten
de Zwolse Historische Vereniging al snel op
een kwalitatief hoog niveau bracht. Zelfs vanuit
wetenschappelijke kring werd dit erkend. Het is
verbazingwekkend hoeveel erkende wetenschappers
in het Zwols Historisch Tijdschrift of in het
Jaarboek hebben gepubliceerd.
Voor iedere vereniging geldt dat het opwekken
van het enthousiasme nog niet het grootste probleem
is. Het draait uiteindelijk allemaal om het
bestendigen van dat enthousiasme. Er moet continuïteit
komen, zo'n vereniging is gebaat bij een
rustig vaarwater. Welnu, dat is gebeurd. Ingezien
werd dat het nagenoeg onmogelijk was om alle
uitgaven te handhaven. Zo werd het Jaarboek opgeheven,
maar onderging het tijdschrift een meta-
morphose. Ik denk dat de vereniging daarmee een
goede greep heeft gedaan. Men geeft tegenwoordig
een tijdschrift uit dat qua inhoud en vorm
zonder meer van hoog niveau is. Het bundelen
van krachten heeft wat dat betreft resultaat gehad.
Los van dit alles heeft de Zwolse Historische
Vereniging zich gaandeweg ontwikkeld tot een
vereniging met een bepaald gezag, zeker waar het
gaat om het historisch gedachtengoed van onze
stad. In tien jaar heeft de vereniging meer dan vaste
grond onder de voeten gekregen. En op die
meer dan vaste grond staat nu een zeer stabiel
bouwwerk. Een bouwwerk dat nog vele jaren meekan,
een bouwwerk waar de stad nog veel plezier
van kan hebben. Vanuit die gedachte wens ik de
vereniging, bestuur en leden nog vele lustra toe.
Zwolle, december 1993
De burgemeester van Zwolle,
drs. L.M.L.H.A. Hermans

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 105
Redactioneel Inhoud
Dit 'jubileumnummer' van het Zwols Historisch
Tijdschrift staat geheel in het teken
van de tegenstellingen en veranderingen.
Tegenstellingen die gedurende de laatste
negentig jaar onstonden. In het algemeen zijn die
veranderingen heel geleidelijk en langzaam tot
stand gekomen: allerlei instellingen zijn gegroeid,
uitgebreid en gemoderniseerd. Er kwamen andere
problemen die opgelost moesten worden en een
steeds groter aantal Zwollenaren deed een beroep
op de faciliteiten. Zo moesten de gemeente, de politie,
ziekenhuis en rechtbank zich aanpassen aan
de eisen van de tijd.
Uiteraard veranderden ook wensen van de
Zwolse consument. De middenstand wist zich
daar aardig bij aan te passen, getuige de totaal
nieuwe aanblik van de Diezerstraat en het andere
beeld dat de markt en de veemarkt tegenwoordig
biedt.
Daarnaast werden steeds hogere eisen gesteld
aan het onderwijs, maakten steeds meer mensen
gebruik van het openbaar vervoer, vereist de
milieuproblematiek van de vuinisdienst een andere
benadering en bleek de openbare bibliotheek
meer ruimte nodig te hebben.
In één tijdschriftnummer kan uiteraard geen
volledig beeld gegeven worden van alle veranderingen
die zich in de loop der tijd vertrokken. Het
zijn een aantal 'schetsen' die u hopelijk met plezier
zult lezen.
Tien jaar Zwolse Historische Vereniging drs. L.M.L.H. A. Hermans 104
Op het breukvlak; Zwolle omstreeks 1900 Jaap Hagedoorn 106
Een eeuw gemeenteraad FredPfeifer 109
Van klabak tot regiopolitie W. Coster 111
Rechtspraak W. Coster 113
Winkelen in de Diezerstraat ArankaMeijerink-Wijnbeek 115
Markt op het Gasthuisplein J.J. Seekles 117
Veemarktimpressies Wim Huijsmans 119
Uitgaan op de Grote Markt Aranka Meijerink-Wijnbeek 121
Het Room-Katholieke Ziekenhuis Menno van der Laan 123
Apotheek Meulemeester Annèt Bootsma-van Hulten 125
Evangelisatie vroeger en nu J. Erdtsieck 127
Met hart en ziel J.J. Seekles 130
Wie hier terneder zit en leest...! G. Oostingh 132
Van kleptafel en strijkcursussen Wil Cornelissen 134
Van paardetram en scholierenlijn Ingrid Wormgoor 136
Van karrelieden tot Gemeentereiniging J.J. Seekles 138
Tien jaar Zwolse Historische Vereniging Jaap Hagedoorn 140
Auteurs 141

Jaap Hagedoorn
W.J. Dingemans, De
Sassenpoort; circa 1910
(foto: Provinciaal Overijssels
Museum).
io6 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Op het breukvlak Zwolle omstreeks 1900
Toen de jurist prof.mr. C.W. van der Pot
(1880-1960) kort voor zijn overlijden zijn
Zwolle 's omgeving omstreeks 1900 het licht
deed zien, keek hij om naar het Zwolle van zijn
jeugd, de tijd 'vóórdat het belang van het snelverkeer
... elk ander belang aan zich ondergeschikt
had gemaakt, vóórdat de rondwegen het oude
landschap hadden gebroken, vóórdat het aantal
woningen ... even snel vermeerderde als de bomen,
de buitens en de bosjes verdwenen.' 1 Dat
omzien gebeurde niet uit nostalgie of wrok. Van
der Pot baseerde zich namelijk op eigen waarnemingen
en aantekeningen van rond 1900. Hij wilde
met zijn boek vastleggen hoe Zwolle en zijn
omgeving er rond de eeuwwisseling hadden uitgezien.
Uit zijn constateringen mag worden afgeleid
dat Van der Pot een scherpe breuk in de tijd waarnam.
Een breuk die omstreeks 1900 gelegd moet
worden, tussen, zo men wil, een 'oude' en een
'nieuwe' tijd, tussen toen en nu. Zo omstreeks
1900 werd het aanzien van Zwolle ingrijpend en
voorgoed veranderd. Op de achtergronden en
oorzaken van die veranderingen wil ik in deze bijdrage
nader ingaan. 2
Zwolle verandert
De familie Van der Pot woonde gedurende jeugdjaren
van de latere hoogleraar ver buiten de stad
aan de Wipstrikkerallee ter hoogte van de huidige
Van Galenstraat. Op zijn fiets trok de jonge Van
der Pot door het land rondom Zwolle. De bebouwde
kom was, naar de huidige begrippen, nog
klein: de binnenstad, wat bebouwing rond de
Hoogstraat en aan de Veerallee, een grotere woningconcentratie
tussen de Thomas a Kempisstraat
en de Achtergracht en tenslotte Assendorp,
waar de woningbouw tussen de Assendorperstraat
en de Deventerstraatweg in de eerste jaren van de
eeuw snel zou oprukken tot de huidige Jozefkerk.
Hoewel dat ten opzichte van de huidige gemeente
niet veel mag lijken, moet wel bedacht worden,
dat Zwolle in de zestiger jaren van deze eeuw vrijwel
geheel Zwollerkerspel aan zijn grondgebied
toegevoegd kreeg, waarop stadsuitbreidingen als
Zwolle-Zuid, Berkum en Westenholte gerealiseerd
werden. Er was dus nog veel groen en rust
rondom de stad, zo rond 1900.
Het aantal inwoners van Zwolle was in de laatste
jaren van de vorige eeuw snel gestegen en zou
in de eerste decennia van de eeuw nog verder
groeien. Woonden er in 1870 ruim 20.000 mensen
in Zwolle, in 1900 waren er dat al 30.000. In 1920
had de gemeente al bijna 36.000 inwoners. Deze
forse groei werd vooral veroorzaakt door de
komst van de Centrale Werkplaats van de spoorwegen
in 1870. Ook het dalende sterftecijfer ten
gevolge van de toenemende hygiëne thuis, op
straat en in de gezondheidszorg speelde mee.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 107
In 1900 waren al 1000 werknemers in dienst van
de spoorwegen. Gezien de gezinssamenstelling betekende
dat, dat ongeveer 20% van de Zwollenaren
voor hun levensonderhoud direct afhankelijk
was van het spoor. Veel van de spoorlieden waren
van buiten Zwolle afkomstig.
Het was de overheid die zich, na de grote cholera-epidemieën
van 1832., 1849 en 1866, belastte met
de verbetering van de gezondheidszorg. In 1868
werd de controle op het drinkwater ingesteld. Bij
controle van de stadspompen in 1875 bleek het water
van één pomp zo slecht dat de paarden van een
nabij gelegen stalhouderij weigerden ervan te
drinken. Het zou tot 1892 duren voordat een waterleiding
was aangelegd. Het aantal aansluitingen
groeide snel, tot er in 1907 nog maar 100 huizen
niet aangesloten waren. In 1869 was een dienst
voor de gemeentereiniging opgezet en in 1882
werd het zogenoemde tonnenstelsel ingevoerd om
menselijke uitwerpselen en slachta.fval af te voeren.
Ook de keuring van levensmiddelen en de
stichting van het Sophia Ziekenhuis (in 1884) en
de aanleg van riolering vonden plaats op initiatief
van de gemeente. Door al deze maatregelen daalde
het sterftecijfer tussen 1876 en 1900 van 25 tot 19
per 1000.
Deze snelle groei maakte woningbouw noodzakelijk,
vooral buiten het al overvolle centrum. Dit
gegeven, in combinatie met de wens om de gezondheidstoestand
van de Zwolse bevolking gunstig
te beïnvloeden, deed de vraag naar goede en
betaalbare woningen groeien. In dit geval kwam
het initiatief niet van de Zwolse overheid. Al in
1860 werd de Vereniging tot Verbetering van de
Arbeiderswoning opgericht. Aan de kapitaalverstrekkers
werd 4% rente op hun lening beloofd. De
eerste huizen werden in Assendorp gebouwd, volgens
een lang gehandhaafde indeling: een voor- en
achterkamer met daartussen een alkoof, een vrijstaande
plee en op de vliering slaapgelegenheid,
alles op een oppervlak van acht bij vier meter. Assendorp
zou zich na de vestiging van de eerder genoemde
Centrale Werkplaats snel uitbreiden,
aanvankelijk nog met rijtjes woningen gebouwd
door particulieren, maar na de invoering van de
woningwet in 1901 met woningbouw op grotere
schaal. Corporaties konden van de overheid leningen
verkrijgen om daarmee de bouw te financieren.
Voorwaarde was goedkeuring van de bouw
door de gemeentearchitect. Al te veel eisen stelde
deze echter nog niet aan de huizen. Met name de
beter betaalde spoorlieden hadden de financiële
mogelijkheid een degelijke woning te huren. Zo
rond 1900 woonde tweederde deel van de bevolking
buiten het oude centrum.
De toename van werkgelegenheid stimuleerde
ook de plaatselijke economie. De spoorwegen betaalden
goede lonen: 15 tot 18 cent per uur, waardoor
deze arbeiders in staat waren goederen te kopen
die tot die tijd buiten hun bereik waren
gebleven. De toenemende vraag naar voeding en
gebruiksgoederen maakte mechanisatie en industrialisatie
van de Zwolse nijverheid mogelijk en
noodzakelijk. Waren er in 1876 nog 28 stoommachines,
in 1900 waren dat er al 50 en in 1912 maakte
Zwolle kennis met de elektriciteit. Molens bleven
echter nog lang belangrijke krachtbronnen en het
kleinbedrijf was nog steeds een belangrijke produktieëenheid.
De massaal geproduceerde confectiegoederen
vonden hun weg naar een groeiend
publiek. Een industriestad zou Zwolle echter
nooit worden. Wel een verzorgings-centrum voor
de wijde omgeving. Zwolle was markt- en bestuursstad
geworden. De laatste tien jaar van de
Handwerkslieden bij de
spoorwegen, circa 1890,

m
Plattegrond van Zwolle ^
en omgeving, circa 1900.
io8 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
vorige eeuw gaven een voorspoedige economische
ontwikkeling te zien: er heerste nauwelijks werkloosheid
in die jaren.
Naast de maatregelen ter bevordering van de
volksgezondheid en de volkshuisvesting werd de
Zwolse overheid vanaf 1897 ook gedwongen tot een
actief sociaal beleid. Tot dat jaar was de 'naastenliefde'
de voornaamste vorm van sociale zorg,
waarbij het vooral aan kerken en particulier initiatief
overgelaten werd hoe de nood werd gelenigd.
Door wetgeving van de nationale overheid gedwongen,
ging de Zwolse gemeenteraad er in 1898
toe over een dienst voor de gemeentelijke armenzorg
in het leven te roepen; vanaf 1937 wordt deze
de sociale dienst genoemd. De particuliere (kerkelijke)
armenzorg bleef echter ook lange tijd bestaan.
Door de groei van de arbeidende klasse ontstond
ook in Zwolle een toenemend sociaal bewustzijn
onder de arbeiders. Al in 1876 was het Algemeen
Zwolsch Werkliedenverbond opgericht.
Twintig jaar later verenigden de protestantse en
katholieke arbeiders zich in eigen verenigingen, respectievelijk
Patrimonium en St. Raphael. Dit waren
uitingen van zowel sociale bewustwording als
van de groeiende verzuiling. Tegenstellingen tussen
klassen en levensbeschouwingen zouden de
eerste helft van de twintigste eeuw de sociale en politieke
verhoudingen domineren. Sociale onrust
was, voor zover wij uit de bronnen kunnen opmaken,
een weinig voorkomend verschijnsel in Zwolle.
Een relletje in augustus 1885 met als indirecte reden
de heersende armoede, werd al snel de kop
ingedrukt door de Zwolse burgervader die gesteund
werd door dertig huzaren uit Deventer. Een
poging om Zwolle in 1903 te betrekken bij de
spoorwegstaking mislukte, omdat twee compagnieën
infanterie uit Assen de rust herstelden en bewaarden,
ook na een bijeenkomst in de Buitensociëteit
waar Herman Gorter sprak. De invloed van
de arbeiders zou echter toenemen als gevolg van de
veranderingen in de kieswet. In 1897 had 50% van
de volwassen mannen stemrecht. Twintig jaar later
zou het algemeen kiesrecht zijn intrede doen.
Mede door deze invloed werd de sociale wetgeving
in de beginjaren van deze eeuw gerealiseerd.
Besluit
Zwolle veranderde in de jaren rond 1900. De gemeente
groeide, zeker in verhouding tot de jaren
daarvoor, geweldig als gevolg van toenemende
werkgelegenheid en verbetering van de volksgezondheid.
Ook de mechanisatie, industrialisatie
en (later) electrificatie hadden invloed op het aanzien
van de stad. Zij konden echter in de toen moderne
maatschappij niet meer gemist worden.
Toenemende welvaart, onderwijs en volksontwikkeling,
verzuiling, arbeidersemancipatie en groeiend
sociaal bewustzijn, creëerden hier net als in de
rest van Nederland een samenleving die in weinig
meer leek op de maatschappij van de negentiende
eeuw, waarin de sociale posities vastlagen en de
politieke en religieuze verhoudingen als gegeven
werden beschouwd. Voor wie in de 'oude' tijd geboren
was en in de 'nieuwe' tijd zijn leven voltooide
moet het wel geleken hebben of er een onoverbrugbare
kloof tussen vroeger en nu lag.
Noten
1. C.W. van der Pot, Zwolle's omgeving omstreeks 1900
(Zwolle [1960]) 6-7.
2. Dit artikel is voornamelijk gebaseerd op: J. Hagedoorn,
'Verbroken stilte. Een schets van Zwolle in de
19e eeuw' in: Zwols Historisch Jaarboek 2 (1985) 14-28;
J. Hagedoorn, 'Papier en werkelijkheid; archief en
geschiedenis' in: Zwols Historisch Tijdschrift 8 (1991)
74-86.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 109
Een eeuw gemeenteraad
Om stemgerechtigd te zijn moest men aan
het begin van deze eeuw aan een aantal
voorwaarden voldoen. Zo moest men
niet alleen ouder dan 23 jaar zijn, maar bovendien
moest men van het mannelijk geslacht zijn. Daarnaast
moest men personele belasting betalen. Dat
hield in dat men boven een bepaalde inkomensgrens
zat.
In die tijd telde het provinciestadje Zwolle rond
de 30.000 inwoners. Minder dan zes procent van
hen was tot die bijzondere staat van kiesgerechtigheid
doorgedrongen, zodat toen het kiezersaantal
niet boven de 1800 uitkwam. Als men dan ook nog
in aanmerking neemt dat er geen opkomstplicht
bestond en dat hooguit zestig procent van zijn
kiesrecht gebruik maakte, is de conclusie dat het
politieke leven van Zwolle door een goede duizend
mannelijke inwoners werd bepaald. Kiezen en gekozen
worden, was een zaak uitsluitend voorbehouden
aan 'heren'. De gemeenteraad was aan het
begin van de eeuw nog een bolwerk van de gegoede
burgerij en de middenstand. Hun wereldbeschouwing
varieerde van liberaal tot conservatief. De 23
raadsleden waren zakenlieden en juristen plus enkele
winkeliers en één verdwaalde landbouwer.
De eerste scheur in dit bastion van burgerlijk
fatsoen ontstond in 1902. Tot ontsteltenis en, ongetwijfeld,
ergernis van heren met klinkende namen
als Vos de Wael, Gratama en Van Diggelen
werd toen de eerste socialist in de raad gekozen.
Het was Klaas Admiraal, timmerman bij de Centrale
Werkplaats. Dit succes was overigens van
korte duur. De gloednieuwe vertegenwoordiger
van de SDAP raakte in 1903 betrokken bij de grote
Spoorwegstaking. Zijn ontslag bij de Werkplaats
volgde en herverkiezing in de raad in hetzelfde
jaar bleef uit. Maar vier jaar later verscheen er opnieuw
een 'rooie' in het Zwolse bestuurscollege,
en die was uit taaier hout gesneden. Het was Henk
Sneevliet, een man die later wereldfaam zou verwerven
met een niet onbelangrijke rol in de Russische
revolutie en als medeoprichter van de communistische
partijen in Nederlands-Indië en
China. Hij werd in de Tweede Wereldoorlog door
de Duitsers gefusilleerd.
De grote verandering in het politieke bestel
kwam in 1919 met het nieuwe kiesstelsel. Het vrouwenkiesrecht
was erdoor. Alle mannen mochten
al sinds 1917 stemmen, ongeacht hun afkomst, opleiding
of vermogen. Het vrouwenkiesrecht resulteerde
meteen in een tweetal vrouwelijke raadsleden,
een van liberale huize en een socialiste. De
SDAP veroverde acht van de 23 raadszetels en
vormde daarmee de grootste fractie. Deze positie
zou de partij tot in de jaren tachtig niet meer prijsgeven.
Fred Pfeifer
De viering van het 25jarig
ambtsjubileum
van mr. LA. van Roijen
als burgemeester van
Zwolle in de Schepenzaal
van het stadhuis.

Het college van Burgemeester
en Wethouders
in 1993. Van links naar
rech ts gemeen tesecreta -
ris drs. W.J. Sleddering,
burgemeester drs.
LM.L.H.A. Hermans
en de wethouders drs.
J.C. van Hasselt, E.C.
Reinhardt, M.C. Meindertsma,
mr. Ph.J. van
Beeck Calkoen en H.H.
Janssen. Afwezig op
deze foto is wethouder
drs. H. Dijkstra.
110 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Het jaar 1919 zag ook de komst van weer een
prominente socialist in de raad: Nicolaas Boden,
die later wethouder zou worden.
Drie jaar later vierde de gemeenteraad samen
met mr. Isaac Anthonie van Roijen, burgemeester
van Zwolle van 1897 tot 1933, zijn 25-jarig ambtsjubileum.
Op de foto heeft het oudste raadslid Bokelman
net zijn feestrede afgestoken. De vier wethouders
zijn prominent aanwezig evenals de
gemeentesecretaris.
Het gemeentelijk bedrijf was toen nog niet zo
groot als tegenwoordig. Van Roijen maakte nog
net het begin van een omslag mee, want vooral na
de Tweede Wereldoorlog zou het aantal ambtenaren
sterk toenemen. In de jaren twintig was op het
Zwolse stadhuis alles nog in betrekkelijke rust.
Wie daar een baantje had, was gedurende lange
tijd verzekerd van een inkomen. Werktijden waren
van 9 uur tot 1 uur en van 2 uur tot 5 uur. Op
zaterdagochtend werd ook gewerkt. De rangen liepen
van schrijver tot en met hoofcommies. Vanaf
'klerk' lag het bijbehorende salaris vast en iedereen
kreeg periodiek zijn verhoging. Zij die aanpakten,
konden promotie maken, maar er waren
ook mensen die het allemaal wel best vonden.
Oud-Zwollenaar H. Verkouw, die in de jaren
twintig op het stadhuis werkte, vertelt van een collega
wiens liefste tijdverdrijf het voeren van een
plezierige conversatie was. Een gele plek op het behang
gaf aan waar hij altijd zat, want voor het gemak
leunde hij altijd achterover en kwam dan met
zijn haar, waarin naar de mode van de tijd veel
pommade was gesmeerd, tegen de muur.
Hoe anders is het gemeentelijk bedrijf aan het eind
van de twintigste eeuw. Nu is het een grote organisatie
die door een academisch geschoolde manager,
de gemeente-secretaris, moet worden geleid.
Het aantal ambtenaren is het veelvoudige van
de jaren twintig en ook de raad is uitgebreid van 23
tot 37 zetels. De PvdA (de opvolger van SDAP) is
nog steeds de grootste partij (10 zetels) maar deelt
deze positie met het CDA. De WD telt 5 en D66 4
raadsleden. Voorts hebben twee kleinere confessionele
partijen, RPF en GPV, elk twee zetels wat
ook het geval is met Groen Links en Swolwacht.
Die laatste is een nieuwkomer en baseert zich niet
op een politieke of religieuze achtergrond, maar
werkt louter als groepering van stadsbelangen.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 111
Van klabak tot regiopolitie
Aan het begin van de twintigste eeuw was
het beroep van politieman weinig populair.
Diensttijden van 12 tot 16 uur per dag,
onvoldoende uitrusting, onveilige arbeidsomstandigheden,
een belabberde beloning (soms
aangevuld met een enkele fooi) en weinig aanzien
waren het deel van de 'klabak'. Toch begonnen er
in die tijd veranderingen te komen in zijn werk.
De maatschappij was volop in beweging en de
politieman moest mee. Zo werd in 1899 door de
Algemeene Nederlandse Politiebond .het eerste
examen 'ter verkrijging van het politiediploma' afgenomen.
Daarbij was ook enige kennis van de
wet inbegrepen. De diender die vooruit wilde komen
moest dus kunnen lezen en schrijven. Een
stel stevige knuisten, een fors postuur en een paar
scherpe ogen waren niet langer voldoende.
Het hoofd van de politie - in Zwolle was dat
burgemeester mr. LA. van Roijen - kreeg nieuwe
verantwoordelijkheden. Behalve met zaken als het
toezicht op schouwburgen, herbergen, tapperijen
en andere plaatsen van openbare bijeenkomst,
moest de politie zich nu ook bezighouden met
moderne zaken als een maximumsnelheid voor
auto's, een rijwielverordening en het keuren van
waren.
W. Coster
Asjen Blom en Jan
Groenveld, politieagenten
bij de Zwolse politie,
circa 1908.

De hal van het politiebureau.
Het publiek
kan hier onder andere
aangifte doen (foto:
René te Wierik, Raalte).
112 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De dagelijkse leiding diende in 1900 te liggen bij
de commissaris van politie, maar de praktijk in
Zwolle was anders. De man in kwestie, de even beruchte
als gevreesde Jan van Nieuwland, was in
1897 door de toen kersverse burgervader praktisch
op non actief gesteld. Hij kon echter niet worden
ontslagen en bleef aan tot 1912. De inspecteurs de-
den in feite zijn werk en gaven zo hun eigen opleiding
vorm. In 1904 kregen zij ondersteuning van
twee schrijvers. Nadat het korps in 1907 met nog
eens zes man was uitgebreid bedroeg de totale
sterkte bijna vijftig man.
Van formatieplaatsen had in die tijd nog nooit iemand
gehoord, maar voor de collega's anno 1993
zijn ze een begrip. Zij hebben er volop mee te maken
in het proces waarbij Gemeentepolitie en
Rijkspolitie moeten worden ondergebracht in een
korps van de Regiopolitie IJsselland. De gemeente
Zwolle is daarin één van de zes districten en burgemeester
drs. L.M.L.H.A. Hermans is korpsbeheerder
van het geheel. Het is allemaal bedoeld
om efficiënter te kunnen werken en om aan de eisen
des tijds te kunnen voldoen; en niet in de laatste
plaats, om te kunnen bezuinigen.
De politieman van de nabije toekomst moet op
vele manieren en plaatsen inzetbaar zijn. Veel
minder dan tot voor kort het geval was, is hij specialist
op een bepaald gebied. Wat dat betreft lijkt
de 'generale taakstelling' wel enigszins op die van
de jaren rond 1900. Daarentegen bestaat er wel een
groot verschil met het parool van 'openheid en
voorlichting' dat vandaag-de-dag opgeld doet:
vrijwel dagelijks kunnen de media op een persbijeenkomst
hun portie nieuws halen. Nauwkeurig
kan de burger het politiewerk volgen, al wordt natuurlijk
niet alles in de openbaarheid gebracht.
Vooral op het gebied van zedendelicten wordt
voorzichtigheid betracht. In het jaarverslag over
1992 valt wel tot op de stuiver te lezen wat het politiewerk
kost: ƒ 10,05 P er hoofd van de bevolking in
Zwolle. Enkele andere cijfers over 1992:
aanvragen politiehulp
berovingen op straat
openlijke geweldplegingen
inbraken (ook in auto's)
fietsdiefstallen
aanrijdingen
registratie vreemdelingen:
- viaOC
- via reguliere vreemd.dnst
10.869
38
108
1.802
2-374
2.450
2.200
920
Als fungerend korpschef van de Zwolse politie is
de heer D. Hilarides verantwoordelijk voor de uitvoering
van deze en andere politietaken. Indien
alles volgens plan verloopt, worden die vanaf 1 januari
1994 uitgevoerd binnen de nieuwe Regiopolitie
IJsselland, waarvan burgemeester Hermans
korpsbeheerder is.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 113
Rechtspraak
In Zwolle neemt de rechtspraak al lange tijd
een belangrijke plaats in. In 1838 hoofdplaats
van een arrondissement geworden, moest de
stad onderdak bieden aan verschillende rechtsprekende
instanties - en ook aan een strafgevangenis
ondergebracht in het Huis van Bewaring. Daarmee
ontstond een juridische enclave, waarvan het
Paleis van Justitie aan de Blijmarkt het voornaam
ogende symbool vormde.
Toch is de verhuizing in 1977 naar een nieuw
onderkomen in het Gerechtsgebouw aan de Luttenbergstraat,
waar ook het kantongerecht onderdak
kreeg, niet de meest opvallende verandering,
vergeleken met de situatie aan het begin van deze
eeuw. Evenmin geldt dat voor het sterk gegroeide
aantal juristen en het navenant toegenomen aantal
behandelde zaken. Het grote verschil zit in de
geest en de sfeer van de rechtspraak. In het begin
van de eeuw was rechtspraak vooral strafrechtspraak,
waarin voorname heren vonnissen uit-
spraken en precies wisten (zo vonden zij zelf) wat
verdachten toekwam. Zeker iemand die ongunstig
bekend stond, hoefde op weinig clementie te rekenen.
Ook herhaalde veroordeling kon op voorhand
reden zijn voor een zwaardere straf. Zo werd
in januari 1900 tegen een 61-jarige meubelmaker
door rechtbankpresident mr. P.J.G. van Diggelen
'opzending naar een rijkswerkinrichting voor den
tijd van 3 jaar' geëist. De man had gebedeld in de
Luttekestraat en hij moest het nu maar eens goed
afleren.
Tegenwoordig staat een menselijke benadering
van de verdachte op de voorgrond. In deze benadering
is rechtspreken meer dan het simpelweg
toepassen van regels. Slachtoffers kunnen nu rekenen
op professionele en vrijwillige hulp, nadat zij
aanvankelijk bij alle aandacht voor de verdachten
wel eens vergeten dreigden te worden.
Voor de rechtspraak als geheel valt een voortdurende
toename van specialismes en specialisten te
W. Coster
V.l.n.r. de heren Meijer,
van de Voort, Altena en
Schuurhuis, werkend in
het kantoor van het Paleis
van Justitie aan de
Blijmarkt; circa 1910.

Gerechtsgebouw aan de
Luttenbergstraat (foto:
J.H. Nijland)
Drs. G.A. van Bergeijk,
directeur en H. Soepenberg,management-assistent,
werkzaam in het
Gerechtsgebouw; 1993
(foto: J.H. Nijland).
114 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
constateren. Daarbij breidt ook het aantal zaken
op al die verschillende terreinen zich gestaag uit.
Medio 1993 waren aan de Arrondissementrechtbank
Zwolle, die zich uitstrekt over de kantons
Harderwijk, Lelystad, Steenwijk en Zwolle,
onder andere verbonden:
1 president;
12 vice-presidenten;
25 rechters;
4 kantonrechters;
1 hoofdofficier van justitie;
1 fungerend hoofdofficier van justitie;
11 officieren van justitie;
1 verkeersschout.
Verder stonden hier 193 advocaten ingeschreven
op een landelijk totaal van 7288.
Veel werk zullen de procedures in het kader van
de Administratieve rechtspraak overheidsbeslissingen
gaan opleveren. Vanaf 1994 gaan deze zogeheten
Arob-zaken namelijk ook in Zwolle plaatsvinden.
Verder bleef het aantal vreemdelingenzaken
toenemen. Daarnaast liep het aantal korte gedingen
op van 996 in 1990, tot 2189 in 1992.
De rechterlijke macht in al haar geledingen heeft
te maken met kritische volgers binnen en buiten
het apparaat, aan wie vrijwel permanent verantwoording
moet worden afgelegd. Ook dit brengt
veel (papier)werk met zich mee. In het Gerechtsgebouw
werken dan ook niet alleen juristen. Tal
van ambtenaren staan hen bij.
Inmiddels wordt gewerkt aan een 'Rechtbank
nieuwe stijl'. De rechtspraak moet weer veel overzichtelijker
worden, niet in de laatste plaats voor
de burger. Pas omstreeks het jaar 2000, zo is de
verwachting, zal dit organisatorische proces zijn
voltooid.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Winkelen in de Diezerstraat
Als we naar deze foto van de Diezerstraat
kijken, valt op dat er vergeleken met de situatie
nu, wel het een en ander is veranderd.
De Diezerstraat was omstreeks 1925 nog een
betrekkelijke oase van rust met veel winkelpuien
die we nu als mooi ervaren. Anno 1993 zijn de
meeste gevels aan de onderzijde dermate verminkt
of verstopt, dat men alleen door naar boven te kijken
nog iets van de oude bebouwing kan herkennen.
Bovendien is het op een doorsnee zaterdag zo
druk in 'winkelpromenade' Diezerstraat dat het
zicht op historisch Zwolle door een massa kooplustigen
nauwelijks mogelijk is.
Toch zijn er misschien minder verschillen tussen
het einde en het begin van deze eeuw dan tussen
1925 en zo'n zeventig jaar daarvoor. Omstreeks
1850 was de Diezerstraat nog voornamelijk woonstraat.
De weinige Zwolse winkels waren voornamelijk
aan de buitenkant van de stad gevestigd,
bijvoorbeeld in de Smeden of de Hoogstraat. Al
het verkeer van Noord- naar Zuid-Nederland reed
nog in beide richtingen door de straat. In 1925 was
dat net veranderd in eenrichtingsverkeer. Aan het
eind van de negentiende eeuw kwamen er ook
steeds meer winkels in de Diezerstraat. De veelal
vermogende bewoners vertrokken naar buiten de
stad en verkochten hun panden. Omstreeks 1925
was de Diezerstraat al onmiskenbaar de winkelstraat
van Zwolle. Rechts op de hoek van Gasthuisstraat
bijvoorbeeld verkocht op nummer 48
de Fa. Wisbrun & Liffmann haar eerste klas dames-modeartikelen.
Aan de andere kant van de
Gasthuisstraat verkocht Oldenhof op nummer 50-
52 onder andere potten en pannen. Deze Zwolse
winkel doet dat op een andere plaats nog steeds.
Naast Oldenhof zat Palthe, die jarenlang op dit
adres is gebleven. Diezerstraat 56 was het adres
van de tabaksfabriek van de weduwe Van der
Helm, een begrip in Zwolle. Het was een stijlvolle
zaak met een eiken lambrisering, waar op de planken
de pakken tabak hoog stonden opgestapeld.
In het midden van de zaak stond een oude, met
koper beslagen kist waarin ooit de tabak werd vervoerd
vanuit de West. Verder werd het interieur
gesierd met grote Delfts blauwe potten met koperen
deksels waarin de tabak werd bewaard. De tabaksfabriek
van de weduwe Van der Helm was tot
1936 hier gevestigd. In dat jaar werd het pand aangekocht
door buurman Hendriksen. Tijdens de
Tweede Wereldoorlog maakte Hendriksen nog
dankbaar gebruik van de grote hoeveelheid tabaksgruis
dat zich onder de vloer van de oude tabaksfabriek
bevond. Bij de sloop in 1950 bleek er
nog zoveel tabaksgruis te liggen dat de instortende
vloeren een ware zonsverduistering veroorzaakten.
Het pand maakte vanaf 1936 deel uit van de
hoeden-, kleding- en bontzaak Hendriksen. De
firma Hendriksen was gevestigd in het pand De
Witte Leeuw (Diezerstraat 58) dat aan het eind van
Aranka Meijerink-
Wijnbeek
De Diezerstraat omstreeks
1925 in de richting
van de Diezerpoortenbrug.

Hetzelfde punt op een
drukke zaterdag in 1993
(foto:ZHV).
116 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
de vorige eeuw was gekocht. Hendriksen was bekend
om zijn dure kleding en vooral om zijn bontmantels.
Nog na de oorlog was het vaak zo dat elke
man die het kon betalen zijn echtgenote een bontmantel
schonk. Bij Hendriksen werd dan een keur
aan mantels op de grond uitgespreid waarbij alle
voordelen van de verschillende bontsoorten wer-
den opgesomd. Over zo'n aanschaf werd lang nagedacht.
De meisjes met modieuze pothoed op de
voorgrond kochten waarschijnlijk hun kleding
verderop in de Diezerstraat, bij C & A op nummer
73-77- C & A verkocht confectie en dat was heel
wat voordeliger. In hetzelfde pand zit nu textielgigant
Wibra.
In het vierde huis van links, op nummer 53, was
eveneens een filiaal van een landelijke keten gevestigd:
de kruidenierswinkel van De Gruyter. Wie
kende niet 'Het snoepje van de week'. Het was een
van de eerste levensmiddelenzaken die een zekere
vorm van zelfbediening kende. De keten, die vanuit
het hoofdkantoor in Den Bosch werd geleid,
kende een bijna uniforme winkelinrichting met
prachtige tegeltableaus met Oudhollandse voorstellingen.
Iets verder naar de Grote Markt toe, op
nummer 49, was het pand De Twaalf Apostelen.
Oorspronklijk kwam de gevelversiering, bestaande
uit twaalf mannenkoppen, niet uit Zwolle. De
toenmalige eigenaar liet de beeldjes uit Brabant
halen en aan de gevel bevestigen. Aanvanklijk
werd in dit pand een garen- en bandzaak gedreven,
vervolgens een meubelzaak en tot slot een herenmodezaak.
Ernaast, op nummer 47, zat tot voor kort (1992)
banketbakker Lindeboom. Toen de foto werd gemaakt,
was het nog de bakkerij van A. van der
Waal. Chris Lindeboom werkte bij hem. Later, in
1929, zou Lindeboom voor zichzelf beginnen, in
een pand iets dichter naar de Grote Markt. Nog
weer later, in 1939, zou hij de bakerij van Van der
Waal overnemen. In dat huis was sinds 1840 een
bakkerij gevestigd geweest.
Veel auto's waren er in 1925 nog niet; wel veel
fietsers. Na de oorlog kwamen er steeds meer
auto's. De ruimte in de Diezerstraat werd schaars.
Het winkelend publiek had soms niet genoeg aan
de smalle trottoirs en moest op het wegdek zo nu
het dan het vege lijf zien te redden voor aanstormend
verkeer. Meegaand met de algemene trend
uit de jaren zestig, werd besloten de Diezerstraat
om te vormen tot een winkelpromenade. De
kooplustigen moesten de ruimte krijgen; winkelen
werd recreatie. Het plan van inrichting was van
het architectenbureau Verlaan en Nijhof en burgemeester
Drijber was de laatste automobilist die,
in een oldtimer, in september 1970 door de straat
mocht rijden. In de jaren zeventig en tachtig ging
de Diezerpromenade steeds meer lijken op andere
winkelstraten in het land. Overal trof men dezelfde
filialen van dezelfde winkelketens. Alleen deze
grote bedrijven konden de hoge huurprijzen in
zo'n winkelstraat opbrengen. Steeds meer Zwolse
bedrijven verdwenen of kozen eieren voor hun
geld. Spijkerbroekenwinkels met permanente opheffingsuitverkoop
kwamen er voor in de plaats.
De 'verkalverstratisering' is ook aan Zwolle niet
voorbij gegaan.
Nog niet lang geleden is de hele promenade op
de schop geweest. Naar oorspronkelijke ideeën
van Han Prins is de vroegere verkeersfunctie van
de Diezerstraat weer benadrukt: door de bestrating
lijkt het net of er nog een straat door de Diezerstraat
loopt. De uitstalkasten die rommelig
over de promenade waren gestrooid zijn daarbij
verdwenen.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT "7
Markt op het Gasthuisplein
Tegenwoordig zijn in klederdracht gehulde
Staphorster vrouwen op de vrijdagse
markt welhaast een bezienswaardigheid te
noemen. Sommige marktbezoekers kunnen niet
nalaten ze met open mond na te staren. In het begin
van deze eeuw echter waren vrouwen in
streekdracht zeker geen uitzondering. Omstreeks
1920 - toen de verdienstelijke amateurfotograaf
C.J.J. Schaepman deze foto maakte - gingen vrouwen
nog in opknapgoed en met de Zwolse muts
op het hoofd naar de markt.
Op de foto is de eiermarkt te zien, die van omstreeks
1919 tot omstreeks 1923 op het eerste ge-
deelte van het Gasthuisplein werd gehouden. De
eierhandelaren bleven er dus maar kort.
De eierhandel had oorspronkelijk - samen met
de markt in vatboter en pondenboter - plaatsgevonden
in de Voorstraat die als marktplaats niet
zo geschikt was. Sinds 1880 waren pogingen ondernomen
om een overdekte markt te vinden.
Uiteindelijk was in 1884 een boterhal op de Nieuwe
Markt verrezen. Een plan om een nieuwe hal te
bouwen op het achterste gedeelte van het Gasthuisplein,
had in 1909 scherpe kritiek van de boterhan-delaren
gekregen. Zij vonden het Gasthuisplein
een onherbergzame tochthoek. Ook het
J.J. Seekles
Fabrikant C.J.J.
Schaepman maakte
omstreeks 1920 deze
fraaie foto van de eiermarkt
op het Gasthuisplein.
Links achter de
Gasthuissteeg, nu Gasthuisstraat
geheten.

Dezelfde plaats, nu
meer dan zeventig jaar
later. Alle panden staan
er nog, maar zijn wat de
onderkant van de gevel
betreft onherkenbaar
veranderd. Eieren worden
hier niet meer verkocht
en ook de majestueuze
hoge bomen zijn
verdwenen (foto: ZHV).
118 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
voorstel van een raadscommissie om op het hele
Gasthuisplein markthallen voor de pondenboter,
vatboter en eierhandel te plaatsen, was in 1911 als
onrealistisch van de hand gewezen. Na vele gesprekken
en discussies was in 1913 besloten om de
eier- en ponden-botermarkt tijdelijk in de boterhal
op de Nieuwe Markt onder te brengen. Omdat
de vrije verkoop van boter wegens de Eerste Wereldoorlog
aan banden was komen te liggen, was
de boterhal in 1918 opgeheven en waren de eieren
vooraan op het Gasthuisplein terecht gekomen.
Door de opkomst van coöperatieve zuivelfabrieken
en de toenemende vraag naar fabrieks- en
roomboter, brachten de boeren na 1924 steeds
minder eieren en boter naar de markt. Op het
Gasthuisplein kwam na 1925 geleidelijk de verkoop
van honden, duiven en pluimvee tot bloei.
De vrouwen in klederdracht, de rieten manden,
blikken emmers en handkarren zijn geleidelijk uit
het Zwols straatbeeld verdwenen. De gevels zijn
veranderd en aangepast aan de eisen van de laatste
jaren van de twintigste eeuw. De grote oude bomen
zijn gekapt en nieuwe bomen zijn geplant.
Banken, stoelen, tafels en etagewoninge moeten
de leefbaarheid van het plein vergroten. Het Gasthuisplein
heeft onmiskenbaar een metamorfose
ondergaan.
Het zijn andere tijden, en andere mensen bevolken
nu het Gasthuisplein. Toch zal de aard van
hun gesprekken door de jaren heen niet wezenlijk
zijn veranderd. Daar, op de markt of op het terras
dat nu midden op het Gasthuisplein staat, spreekt
men oude vrienden, wisselt men familie-ervaringen
uit, worden oude kennismakingen vernieuwd
en komen - net als vroeger het geval was - de
boodschappenlijstjes weer te voorschijn.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 119
Veemarktimpressie
Op deze foto van omstreeks 1920 liggen
drie schrammen of jonge varkens vredig
te slapen in een gevlochten mand, gevuld
met stro. De foto is gemaakt op de Pannekoekendijk.
Boeren staan gezellig te kletsen of over de
prijs te onderhandelen. Op de achtergrond staan
de huifkarren waarmee mens en dier werden vervoerd.
In 1920 verhandelden de handelaren ruim
36.000 varkens en biggen op de Zwolse markt,
waarvoor de gemeente bijna 2400 gulden aan
marktgeld inde.
Hoe anders is aan het eind van de twintigste
eeuw het beeld van varkens: schichtige beesten,
opgesloten in grote donkere stallen, liggend op
roosters in een penetrante lucht, uit verveling de
staarten van hun soortgenoten afbijtend. Bio-industrie
heet dat. Op de markt worden de varkens
al bijna niet meer verhandeld. Van de zeug gaat
het big na ruim twee maanden naar de mester of
de fokker.
In de vroege ochtend van elke vrijdag werd
Zwolle in het begin van deze eeuw uit haar slaap
gewekt door boeren met hun ratelende karren die
naar de markt togen. Het grootvee werd geleid of
gedreven. Het kleinvee kreeg een plaats in de kar
en zorgde zo voor warme voeten van de passagiers.
Tot 1931 werd de veemarkt aan de stadsgracht
op de Harm Smeengekade gehouden, die
toen nog Beestenmarkt heette. De varkens en
schapen werden op de Pannekoekendijk verhandeld.
In deze buurt lagen vele cafés, enkele met
grote stallen waar het vee 's nachts kon staan. Al
sinds 1852 werd op deze plaats vee- of beestenmarkt
gehouden. De paardenmarkt werd al eeuwenlang
in de omgeving van de Brink en de Thomas
a Kempisstraat gehouden.
Toen op 1 mei 1931 het huidige veemarktterrein
aan de Emmastraat in gebruik werd genomen,
verhuisde ook de paardenmarkt daarheen. De
kroegbazen bij de verschillende markten waren
diegenen die het meest bezwaar hadden tegen de
verhuizing. De koop werd immers vaak beklonken
met een borreltje. Spoedig verrezen er echter
nieuwe cafés aan de nieuwe veemarkt, zoals van
Van Beek, Derboven en Wijnberg, die ook al aan
de Beestenmarkt zaten.
Een bezoek aan de veemarkt anno 1993
Het is al acht uur geweest wanneer ik met Henk
Dubbeldam, bedrijfsleider van de veemarkt, over
de volledig overdekte veemarkt loop. Trots toont
hij het nieuwe laad- en losperron. De grootste
handel is al voorbij. Toch is er nog drukte en lawaai
genoeg. Gesprekken van mensen, geblaat van
schapen, geloei van koeien en dat alles door elkaar
heen. In de mêlee roept een vrouwenstem berichten
om.
Wim Huijsmans
Biggenhandel op de
Pannekoekendijk omstreeks
1920. De huizen
op de achtergrond zijn
afgebroken en daar
staat nu het pand van
Leenbakker.

De handel in vee is
anno 1993 heel wat
grootschaliger. De
Zwolse veemarkt is inmiddels
een van de
grootste van Nederland
(foto:ZHV).
120 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
De markt is al om half vijf vanochtend begonnen.
Gisteravond is veel vee al aangevoerd. Het
vee staat op verhogingen aan ijzeren stangen te
pronk. Achteraan de stieren, dan de koeien, de
vaarzen, de pinken en enkele paarden. In een andere
hal staat het kleinvee. Elke veehandelaar heeft
zijn vaste stek. Voor in de hal worden koeien gemolken.
Gespierde jongelui, vaak veedrijvers uit
de Kamperpoort, leiden het vee in en uit de hal.
De gele koopmansjas heeft plaats gemaakt voor
blauw en zwart. Bij een transactie klinken doffe
klappen van hand op hand. Het zijn ontzettend
grote, vlezige handen. Het klappen kleurt de
handpalmen rood. Het lijkt wel of het handjeklap
andere marktgangers aantrekt. Zij kijken toe en
luisteren mee. Het magische woord is 'geluk', dan
is de koop een feit.
Ik zie ook boerinnen en één veekoopvrouw. Ik
hoop dat mannelijke collega's met haar fijne handen
rekening houden.
Van Dubbeldam leer ik wat schorsers zijn. Het
zijn personen die in een grote Mercedes verschillende
markten bezoeken en daar als tussenhandelaar
optreden. Zij drijven voor grossiers de prijs
op en bepalen in zekere zin wat het vee moet kosten.
Ook stellen zij uniforme koppels samen en
verkopen die weer. Een enkele keer wordt nog
cash afgerekend. In portefeuilles, veilig om de nek
gehangen, prijken heel wat duizendjes. Uit veiligheidsoverwegingen
wordt echter steeds vaker per
cheque betaald.
Hier en daar is het behoorlijk glad door de urine,
stront en stro. Mijn schoeisel is duidelijk niet
geschikt. Een losgebroken jonge stier volgt zijn
natuurlijke driften; aanbod genoeg. Een veedrijver
maakt er een eind aan. Via een smalle doorgang
kom ik buiten. Daarna volgt een bezoek aan de
kleinveehal. De mekkerende schapen en de jonge
kalfjes weten niet welk lot hun wacht. Nieuwsgierig
staren ze me aan. Het vee op de markt wordt
goed behandeld. Veeartsen en dierenbescherming
houden toezicht. Een enkele keer wordt een onwillig
dier tot de orde geroepen.
De cafés rond de Veemarkt puilen uit. Het is er
blauw van de rook. Ook hier wordt vee afgerekend.
Ik zie weer veel groene flappen. Een borrel
en een sigaar completeren de ouderwetse koop.
'Geluk d'r mee!' Enkele bestuursleden van de
Bond van Veehandelaren in Overijssel praten mij
nog wat bij. Vroeger ging het op de markt veel collegialer
en vriendschappelijker toe, vinden zij. De
laatste jaren is alles veel individueler. De rouwlinten
bij het overlijden van een koopman, vastgeknoopt
aan de gording waar hij altijd zijn vee verhandelde,
zijn verleden tijd, evenals de robuuste
dochters van Van Beek, die vroeger de aangevoerde
koeien molken. Met het wegblijven van de joden
zijn ook vele tradities verdwenen. De Bond
probeert nu het imago van de veehandelaar te verbeteren.
Jongeren worden begeleid.
Tot slot loop ik langs de kramen opzij van de
veemarkthallen waar allerlei spullen te koop liggen,
zoals emmers, touw, tractorbanden, draad en
gereedschap. Klompen zijn een gewild artikel.
Heel wat veehandelaren doen zich te goed bij de
viskraam. Als ik de markt verlaat, loopt iemand
met een last 'riezebessems' mij bijna omver. Ik doe
een stap opzij en denk: 'Daarmee kan hij zeker een
halfjaar lang de veemarkthal aanvegen.' Toch zal
dat niet gebeuren. Dubbeldam heeft mij verzekerd,
dat voor de start van het popconcert van
vanavond de hele IJsselhal er weer kraakhelder
uitziet. De lucht van vee en koeiepoep is verdreven
met een bedwelmende nevel van frisse dennegeur...

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 121
Uitgaan op de Grote Markt
'W:' at
al drukte, wat al beweging in dit
centrum, maar ook wat al herinne-
ringen aan vervlogen dagen!' zo be-
gint de historicus Elberts aan het begin van deze
eeuw zijn verhaal over de Grote Markt. De Grote
Markt is altijd het centrum van Zwolle geweest: bij
feesten, optochten, ontvangsten, kermis en de
markt. Vanzelfsprekend was er vanouds veel horeca
aan de markt en bij de Grote of St. Michaëlskerk
gevestigd.
Op de foto, die uit het begin van deze eeuw dateert,
is de Zwolsche Melkinrichting (Grote Markt
12) te zien, met rechts ernaast het Heerenlogement
(Grote Markt 10-11). Het huis was tussen 1861 en
1890 bewoond geweest door mr.J.WJ. Baron de
Vos van Steenwijk, rechter bij de arrondissementsrechtbank.
In 1890 werd het linker gedeelte
door B. Hulsbergen verbouwd tot melkinrichting.
Een melksalon was in die tijd een populaire horecagelegenheid.
Die populariteit was echter maar
van korte duur. In 1879 werd in Nederland de eerste
melksalon geopend. Doel was 'den verkoop
van zuivere, onvervalschte, niet afgeroomde en
niet verdunde melk'. Spoedig daarna had elke
zichzelf respecterende stad zo'n salon. Het publiek
bestond meestal uit winkelende dames en uit kantoorpersoneel
dat hier hun twaalfuurtje kwam
nuttigen. Goedkoop was de melk niet: voor een
kwart literglas moest 5 cent worden betaald. Het
interieur van de melksalon viel op door properheid:
tegels aan de wand en de melk in blinkende
bussen met een kraantje aan de voorzijde.
In 1901 werd de zaak door W. van den Oort
overgenomen. Hij voegde er een wachtkamer
voor de tram aan toe.
Grote Markt 12, de Zwolsche Melkinrichting, op een
ansichtkaart uit het begin van deze eeuw.
In 1917 ging het pand weer in andere handen
over. Nu opende P. Beenen er een luchroom en
restaurant. Enige jaren later, in 1922, kocht hij ook
W"*' 1 *
Aranka Meijerink-
Wijnbeek

122 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
de rechter helft en maakte beide tot één geheel.
Het gezellige ouderwetse interieur met de pluche
kleedjes bleef tot eind jaren zeventig ongewijzigd.
Aan het eind van de'eeuw is de bestemming
weer bijna hetzelfde als aan het begin van de eeuw.
Net als vroeger wordt er geen alcohol geschonken.
McDonald's verbouwde het geheel ingrijpend en
serveert er nu hamburgers.
Rechts van de Zwolsche Melkinrichting was het
Heerenlogement. Dit logement heeft een oude his-
torie: in 1769 werd het al genoemd. In de Franse
Tijd logeerde hier de bevelhebber van de Pruisische
rode huzaren die toen Zwolle bezetten. Sinds
1862 zwaaide de familie Jansen hier de scepter. Tijdens
de Tweede Wereldoorlog was het hotel door
de Duitse bezetter in beslag genomen. Inmiddels,
sinds 1937, was hotel-restaurant Peters er gevestigd.
Op bevrijdingsdag, 14 april 1945, bezetten de troepen
van de NBS het pand om er kort daarop de Canadese
bevrijders te verwelkomen. In 1968 werd
het Hotel Dijkstra en dat bleef zo tot 1976. Aan Hotel
Dijkstra met zijn grote terras hebben veel Zwollenaren
goede herinneringen. Schoolmeisjes vulden
hier hun lege uurtjes, vetkuiven dronken hier
hun eerste biertjes en menig afspraakje is hier gemaakt.
Het pand biedt nu eigenlijk nog steeds dezelfde
mogelijkheden, alleen is er nu een etage bijgekomen.
IJsbereider Talamini heeft het pand
opgeknapt en exploiteert op de eerste etage het Italiaans
café-restaurant La Meridiana.
Uitgaan aan de Grote Markt: vanaf het begin
van deze eeuw tot nu is er eigenlijk niet zo veel
veranderd. In die tijd zat Zwolle ook vol met cafés
en kroegjes. De laatste jaren wordt mede door de
komst van de vele HBO-studenten het aanbod
ook weer groter. Wel zal er verschil zijn in de consumpties
die worden genuttigd: aan het begin van
de eeuw had echt nog geen Zwollenaar van pizza
gehoord.
Hetzelfde pand in 1993. Nu is McDonald's er gevestigd;
het terrasje is sinds kort weer in ere hersteld
(foto:ZHV).

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 123
Het Rooms-Katholieke Ziekenhuis
Dit Rooms-Katholieke Ziekenhuis, op de
hoek van de nu verdwenen Bleekerstraat
en het Groot Weezenland, markeert het
begin van de professionalisering van de gezondheidszorg
in Zwolle. De foto is omstreeks 1910 gemaakt.
Nog geen halve eeuw daarvoor, vond de
Amsterdamse professor Lehman het maar onzin
dat artsen hun handen wastten voordat ze kraamvrouwen
inwendig onderzochten. Het resultaat
was dat in zijn gasthuis veel patiëntes aan kraamvrouwenkoorts
overleden. Ongeveer in diezelfde
tijd eiste een cholera-epidemie in Zwolle veel
slachtoffers. Een gasthuis was toen nog geen instelling
waar je heen ging om beter te worden.
Naar een gasthuis ging je om te sterven. Als je nog
enige kans op beterschap had, liet je je thuis verplegen
door een arts.
Reden van de steeds weerkerende epidemieën
was de gebrekkige hygiëne en de achterblijvende
medische kennis. Pas aan het eind van de vorige
eeuw ontdekte men ziekteverwekkers en nieuwe
medicijnen. Invoering in dezelfde tijd van een
tonnenstelsel, waarbij fecaliën regelmatig in een
tonnetje werden afgevoerd, had een goed effect op
de hygiëne. De aanleg van de waterleiding zorgde
ervoor, dat steeds minder Zwollenaren afhankelijk
werden van vervuilde drinkwaterputten, zodat
tyfus en andere besmettelijke ziekten geen vrij spel
meer hadden.
Aan het begin van de twintigste eeuw was dit alles
reeds beslissend ten goede gekeerd. Zwolle kende
toen twee ziekenhuizen: het gemeentelijke Sophiaziekenhuis
aan de Rhijnvis Feithlaan uit 1884
en het Rooms-Katholieke Ziekenhuis dat in 1896
was begonnen in het gebouw waar nu het Provinciaal
Overijssels Museum aan de Melkmarkt zit. De
liefdevolle verpleging geschiedde door de zusters
van de congregatie van de Heilige Carolus Borromeus
uit Maastricht. In 1902 waren de zieken, we-
gens de beperkte ruimte, verhuisd naar de 45 bedden
in de twee herenhuizen op de voorgrond en de
nieuwbouw erachter. In de herenhuizen vonden
de patiënten ie en 2e klasse onderdak. In de nieuwbouw,
die 135.000 gulden had gekost, lagen de 3e
klasse patiënten en was de operatiekamer, het zusterhuis
en niet te vergeten de kapel. In dat gedeelte
aan de Bleekerstraat lag ook de officiële ingang. De
straat tussen het ziekenhuis en de azijnfabriek van
Heerkens en Schaepman (rechts) is reeds lang verdwenen
en zou nu ongeveer onder de hoofdingang
van het huidige gebouw doorlopen. In de voor het
begin van de eeuw moderne operatiekamer deed
dr. N.H. Frank zijn werk. Hij was niet in dienst bij
het R.K. Ziekenhuis want hij opereerde ook in het
Sophiaziekenhuis. De verzorging van de patiënten
was vanaf 1902 in handen van zestien nonnen met
hun karakteristieke kappen. De leiding had de eerwaarde
moeder Lamberta en voor het huishoudelijke
werk waren er nog zes zusters en een knecht.
De kwaliteit van hun zorg lieten ze variëren naar de
B.-K. ZIEKENHUIS
Menno van der Laan
Het Rooms-Katholieke
Ziekenhuis, circa 1910.

Ziekenhuis De Weezenlanden,
1993 (foto:
ZHV).
124 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
portemonnee van hun patiënt. Armlastige zieken
lagen op grote zalen en betaalden slechts 60 cent
per dag. De ie klasse betaalde in ieder geval 5 gulden
per dag voor de verzorging, maar had dan ook
een privékamer met uitzicht op de stadsgracht.
Voor geneesmiddelen, verband en gebruik van de
operatiekamer moest men bijbetalen.
Het vertrouwen in het ziekenhuis nam toe. In
het jaar 1911 werden er reeds 822 patiënten verpleegd,
waarvan 586 in de 3e klasse. In dat jaar kon
dat nog voor een totaalbudget van zo'n 31.000 gulden.
Het aantal patiënten nam in de loop der jaren
toe; het aantal zusters en doktoren eveneens.
Steeds werden er aan het Groot Weezenland en de
Bleekerstraat panden bijgekocht. Men was bijna
continu aan het verhuizen. In 1926 besloot het bestuur
een geheel nieuw ziekenhuis te bouwen aan
de Bleekerstraat. Dit gebouw dat in 1929 in gebruik
werd genomen, herinneren veel oudere
Zwollenaren zich als hét Rooms-Katholieke Ziekenhuis.
Het was een moderne instelling, waar
ook de lekenzuster haar intrede deed. Niet alleen
de christelijke naastenliefde stond hier op de
voorgrond maar ook de professionele medische
zorg, gegarandeerd door goede opleidingen van
het personeel in eigen huis.
Met de groei van het inwonertal van Zwolle
werd het oude R.K. Ziekenhuis echter op den
duur te klein. In de jaren zestig werd besloten tot
grootscheepse afbraak en nieuwbouw. Op het terrein
van de voormalige azijnfabriek — op de nieuwe
foto op de voorgrond - verrees een geheel
nieuw ziekenhuis dat in 1967 in gebruik werd genomen.
Tien jaar later kwam daar nog eens een
nieuwe vleugel bij, waarbij het totaal aantal bedden
op 525 kwam.
Inmiddels zijn allerlei besmettelijke ziekten die
tot het begin van deze eeuw veel slachtoffers maakten,
uitgebannen. Cholera, tyfus en TBC komen
bijna niet meer voor. In de medische wetenschap
lijkt technisch alles mogelijk: plastic heupen, nieuwe
hartkleppen en hart- en orgaantransplantaties.
Ook het ziekenhuis De Weezenlanden - de nieuwe
naam - doet aan die ontwikkelingen volop mee. In
1988 begon het werk op de afdeling hartchirurgie
waar open-hartoperaties worden uitgevoerd.
Nieuwe besmettelijke ziekten als aids stelden de
medici echter voor nog niet opgeloste problemen.
En De Weezenlanden liep ook tegen de grenzen
van de medische ontwikkeling aan, tegen de vraag
wie dit alles moet betalen. De plannen voor de
nieuwbouw van de hartchirurgie werden vertraagd
wegens bezuinigingen van de regering en de kosten
van de medische zorg nopen doktoren prioriteiten
te stellen. Het leven kan tegen erg hoge kosten enige
tijd worden verlengd, maar steeds vaker wordt
de vraag gesteld of dat allemaal de moeite waard is.
Moet een onverbeterlijke roker met hartklachten
maar niet eens wachten totdat een patiënt met
meer kans op succes is geholpen?
De vergelijking tussen het begin van de eeuw en
het eind van dit tijdperk laat een wereld van verschil
zien. De gemiddelde levensverwachting is
met vele jaren gestegen. Iedereen kan zich tegen de
kosten van medische verzorging verzekeren. In
het ziekenhuis De Weezenlanden waken niet meer
24 nonnen en een knecht over het welzijn van de
zieke maar een heel leger van zo'n 2100 personen,
meer dan driehonderd invalkrachten en ongeveer
honderd medisch-specialisten. Nonnetjes zitten
daar echter niet meer tussen.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 125
Apotheek Meulemeester
Rond het jaar 1900 waren er zeven apotheken
in Zwolle gevestigd: drie in de Diezerstraat,
één in de Koestraat, één in de Luttekestraat,
één op het Bethlehems Kerkplein en één
op de Grote Markt. Respectievelijk waren hier gevestigd
de apothekers Meulemeester, Bouwers, de
firma R. en J.S. Meulenhoff, Stroink, de firma
Campagne van Oort met apotheker Van der Veen,
de firma van Haarsbergen met apotheker De Barbanson
en tenslotte de zogenoemde Centraal
Apotheek de firma Wed. J. Rave, zonder bevoegde
apotheker. Van de huidige tien apotheken in
Zwolle zijn er nog drie op dezelfde plaats gevestigd
als 90 jaar geleden: apotheek Boogerd in de Diezerstraat,
apotheek Kluin in de Luttekestraat en
apotheek De Sassenpoort in de Koestraat.
Het pand Diezerstraat 10, destijds apotheek
Meulemeester en anno 1993 apotheek Boogerd, is
al sinds 1728 onafgebroken in gebruik als apotheek.
In 265 jaar tijd oefenden daar negen apothekers
hun beroep uit, gemiddeld zo'n dertig jaar
per persoon.
Het pand werd in 1728 voor ƒ 4.000,- gekocht
door Johannes Zegerius die daar zijn apotheek
vestigde. Voordien was het pand als woonhuis in
gebruik geweest. Zegerius werd opgevolgd door
zijn zoon; na diens overlijden in 1787 werd de apotheek
door drie generaties Revius gedreven. De
middelste van dezen, Jacobus Revius, was de eerste
academisch gevormde apotheker die in Diezerstraat
10 werkte. Zijn zoon, Theodorus Revius, associeerde
zich in 1858 met de jonge apotheker
P.G.F. Meulemeester. Vanaf 2 januari 1868 zette
P.G.F. Meulemeester het bedrijf alleen voort; de
naam Meulemeester bleef vervolgens 109 jaar, verdeeld
over 3 generaties, verbonden met de apotheek
aan het begin van de Diezerstraat.
Op deze rond 1900 genomen foto staat PJ.A.J.
Meulemeester, zoon van P.G.F., afgebeeld. PJ.A.J.
Meulemeester (1873-1950) werkte na zijn afstuderen
eerst enige tijd als provisor in Den Bosch en
kwam per 1 januari 1899, als apotheker bij zijn vader
in Zwolle. In 1907 nam hij de apotheek over.
Op de foto staat hij met een assistente afgebeeld
voor de zogenoemde grondstoffenopstand. Meulemeester
vult een flesje af uit een mortier, de assistente
is bezig met een balans; ze zijn bezig een
recept te bereiden. De afgebeelde opstand bevond
zich meteen links als je de apotheek binnen kwam,
op dezelfde plaats waar zich de balie in de huidige
apotheek Boogerd bevindt. De afgebeelde opstand
heeft er gestaan tot 1950. In dat jaar heeft de toenmalige
apotheker J. Meulemeester, zoon van
P.J.A.J., de zaak grondig verbouwd.
Annèt Bootsma-van
Hulten
Met dank aan: Drs. CJ.
Boogerd en Mevr. J.
Meulemeester-van der
Vossen
P.J.A.J. Meulemeester
en zijn assistente in de
apotheek in de Diezerstraat,
circa 1900.

Drs. C.J. Boogerd in de
apotheek in de Diezerstraat,
1993 (foto:
ZHV).
126 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Eeuwenlang bestond de taak van een apotheker
vooral uit het bewerken van grondstoffen en het,
op basis van recepten, bereiden van geneesmiddelen
voor de zieke medemens. Zijn opleiding moest
garant staan voor de kwaliteit en degelijkheid van
zijn produkten. Hij was ook degene die preparaten
onderzocht en de kwaliteit daarvan kon beoorde-
len. Rond 1900 nam de zelfbereiding van geneesmiddelen
nog verreweg de belangrijkste plaats van
zijn werkzaamheden in. De grondstoffen die gebruikt
werden waren in het algemeen plantaardig;
van planten, bladeren, bast en wortels werden poeders,
extracten, zalven, tincturen, balsems, stropen
etc. bereid. De industriële produktie van geneesmiddelen,
zogenoemde spécialités, was in deze tijd
nog maar net op gang gekomen. Eén van de eerste
industriële produkten die in het begin van deze
eeuw op de markt verschenen was acetylsalicylzuur;
dit produkt zou onder de naam Aspirine een
grootse toekomst tegemoet gaan. Het zou nog
ruim 60 jaar duren voordat de zelfbereiding in de
apotheek definitief teruggedrongen werd. Tegenwoordig
omvat de zelfbereidingskant nog ongeveer
10% van de werkzaamheden in een apotheek.
Daarbij moet men dan denken aan de bereiding
van speciaal samengestelde druppels, poeders, zalven
enzovoort. De analysetaak van een apotheker
is nu grotendeels overgenomen door laboratoria.
Tegenwoordig is de belangrijkste taak van de apo-
theker, als laatste schakel tussen voorschrijver en
patiënt, die van medicatiebewaker en voorlichter.
De hier afgebeelde P.J.A.J. Meulemeester was
nog een echte apotheker van zijn tijd, met een grote
kennis van en interesse voor planten. Een speciale
hobby van hem was de mycologie, de kennis
der paddestoelen. Een andere hobby van hem was
geschiedenis. Zo publiceerde hij in 1928 ter gelegenheid
van het 200-jarig bestaan van de apotheek
een gedegen artikeltje over de geschiedenis daarvan
in het Pharmaceutisch Weekblad, waaraan ik
diverse gegevens heb ontleend.
De familie Meulemeester was katholiek, P.J.A.J.
was jarenlang kerkmeester van de Michaëlskerk.
Het patiëntenbestand van de apotheek bestond
ook hoofdzakelijk uit katholieken. In het vooroorlogse
Zwolle kwam het nog geregeld voor dat nietkatholieken
tijdens de zondagdiensten weigerden
naar een katholieke apotheek te gaan en, dienst of
niet, gewoon hun eigen apotheker benaderden.
P.J.A.J. Meulemeester heeft altijd bij de apotheek
gewoond, erboven en erachter. Het bovenhuis
werd vanaf 1943 door zijn zoon, J. Meulemeester,
met zijn gezin bewoond. P.J.A.J. woonde toen
aan de achterkant, aan de Oude Vismarkt. Hij is
daar blijven wonen tot zijn overlijden in 1950. De
apotheek werd in 1947 door J. Meulemeester overgenomen,
maar deze moest in datzelfde jaar naar
Nederlands-Indië. Hij zou daar ruim twee jaar blijven.
P.J.A.J. trad toen als provisor voor zijn zoon
op. Diezerstraat 10 is nog tot 1969 bewoond gebleven
door de familie Meulemeester. De apotheek
werd per 1 juli 1977 overgenomen door de huidige
apotheker, C.J. Boogerd, waarmee een einde kwam
aan een periode van 109 jaar apothekers Meulemeester
op Diezerstraat 10. Ook Boogerd heeft nog
een tijdje boven de apotheek gewoond. Bij twee
verbouwingen, in 1979 en 1990, zijn de oude woongedeelten
bij de apotheek getrokken.
De eerste Zwolse apotheker die zich buiten de binnenstad
vestigde was mevrouw Smit-Adolfs; zij
opende in januari 1953 een apotheek in de Leliestraat
in Assendorp. De expansie van Zwolle werd
door de apothekers geleidelijk gevolgd. Tegenwoordig
zijn er nog drie apotheken in de binnenstad
gevestigd.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 127
Evangelisatie vroeger en nu
Plechtig poseert het gezelschap voor de lens
in het kleine gebouw aan de Hoogstraat 82.
Links het vaandel dat het opschrift 'Evangelisatie
Kamperpoort' draagt en het jaartal 1895
vermeldt. De vereniging die in dit lokaal haar activiteiten
uitoefende, had het reeds op 18 september
1888 in gebruik genomen. 1 Vol trots wordt de 'toverlantaarn'
getoond, waarmee men met een petroleumlamp
prachtige bijbelse taferelen kon laten
zien. In het midden staat de heer A.W. Kwak
toe te zien op de werkzaamheden. De dames en
heren zijn bezig met de voorbereidingen voor de
kerstfeestviering. Dit is te zien aan de kerstkrans
op de voorgrond en de vele zakken die gevuld
worden met levensmiddelen, kleding en uitzonderlijke
versnaperingen zoals sinaasappels en chocolade.
En dan ook nog stichtelijke lektuur.
Kwak was onderwijzer, maar na zijn bekering
door het Leger des Heils werd hij in 1892 door het
bestuur van de Evangelisatievereniging Kamperpoort
aangesteld als evangelist. Elf jaar zou hij in
de Kamperpoort werken. Zijn taak was het hou-
J. Erdtsieck
De evangelisatievereniging
Kamperpoort, opgericht
in

128 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
den van bijbellezingen op zondag en woensdagavond,
het leiden van de verschillende verenigingen
die in het gebouw hun samenkomsten hielden
en het stimuleren van nieuw werk. Zo was bijvoorbeeld
in het jaar dat de foto werd genomen de
muziekvereniging David opgericht. Evenwel, het
beheren en schoonhouden van het gebouw behoorde
ook tot zijn taak! Dat laatste liet hij wellicht
aan 'de juffrouw' over, zoals zijn vrouw werd
genoemd.
Er is echter meer te zien op de foto: er zijn heren
met hoeden en mannen met petten. De bestuurders
kwamen uit een andere laag van de bevolking
dan de doelgroep: de evangelisatievereniging was
gericht op de bewoners van de armoedige Kamperpoortwijk.
Bij de oprichters komen we daarentegen
illustere namen tegen: A. van Naamen van
Eemnes, bewoner van Zandhove en voorzitter van
de Eerste Kamer, H.A.J. Leembrugge, de gemeenteontvanger,
notaris C.B.H. Royer en baron C.B.
Sandberg. Deze groep heeft ook voor het grootste
deel de 4000 gulden bijeengebracht, die voor de
aankoop van twee oude huisjes nodig waren. Na de
sloop kon een lokaaltje met bijhorende woning
aan de Hoogstraat gebouwd worden.
Eerst in 1913 kreeg het lokaal een naam: Pniël,
genoemd naar de plaats in het bijbelverhaal, waar
Jacob met de engel van God worstelde. (De Zwollenaren
hielden overigens vol dat het gebouw 'Pinier
heette.) Het werk van de evangelisatievereniging
had inmiddels navolging gevonden in
Assendorp, de Diezerpoort en in de binnenstad.
De vereniging Stadsevangelisatie overkoepelde het
geheel.
Het ontstaan van het evangelisatiewerk was te
danken aan een landelijke vereniging, die in 1853
als doel had een dam te werpen tegen 'het toenemend
ongeloof en de bekeeringsijver der Roomsche
Kerk'. Men wilde over het hele land een net
van evangelisatielokalen oprichten. Overleg leidde
in 1888 tot oprichting van een evangelisatievereniging
te Zwolle.
We hoeven ons niet te verwonderen dat pas in
de tweede helft van de negentiende eeuw een dergelijk
initiatief genomen werd. Voor die tijd viel er
weinig te werven voor de kerk. Onkerkelijkheid
bestond nauwelijks en in Zwolle was bijna 70% lid
van de Hervormde Gemeente. Onkerkelijkheid
begon in Zwolle en omgeving pas op te komen in
de tweede helft van de negentiende eeuw.
Toch was het niet de officiële kerk die het initiatief
voor de evangelisatie nam; het waren enkele
vermogende lidmaten die deze taak op zich namen.
Behalve evangelisatie zat er ook een ander
doel achter, namelijk de opvoeding van de arbeidersbevolking,
die toen nog geestelijk en materieel
in een erbarmelijke staat verkeerde. Vermoedelijk
waren de heren beducht voor de invloed van het
opkomende socialisme en het was daarom dat het
werkterrein juist in de arbeiderswijken werd gezocht.
Het opvoedingselement van het evangelisatiewerk
bestond in het houden van een bibliotheek,
het vormen van muziek en zanggroepen en het
stichten van jeugdclubs. Vooral de zondagsscholen
waren druk bezet. In Pniël kwamen in de
bloeitijd wel 300 kinderen bijeen. Ook de huisvrouwen
werden niet vergeten: terwijl de vrouwen
met hun verstelwerk bezig waren, werd uit een
boek voorgelezen en werd thee geserveerd. Deze
vrouwenvereniging had in 193160 leden.
Standsverschil moest echter blijven. Naast de
vrouwenvereniging was er ook een dameskrans
met vijftien leden. Zij vervaardigden kleding om
geld voor het werk bijeen te brengen.
Het hoogtepunt van al deze bedrijvigheid lag in
het Interbellum. 2 In die tijd werd zelfs aan wijkverpleging
gedaan. Na de Tweede Wereldoorlog
bleef de vereniging nog bestaan tot het eind van de
jaren vijftig als exploitante van de verschillende
lokalen. Daarna zijn ze afgestoten. Het gebouw
Pniël werd een buurtcentrum. 3
Evangelisatie nu
Tegenwoordig wordt vanuit de kerken niet meer
op deze wijze aan evangelisatie gedaan. De meningen
zijn verdeeld. Sommigen vinden dat een kerkelijke
gemeenschap zo moet zijn, dat ze ook aantrekkelijk
is voor buitenstaanders. Anderen
zoeken het in een alternatieve opzet van kerkdiensten,
die naast de reguliere bijeenkomsten worden
gehouden. De namen geven de bedoeling vaak
aan: dienst met belangstellenden, opendeur-dien-

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 129
sten, diensten voor kerk samenleving. De praktijk
is echter, dat hier de gewone kerkganger verschijnt
en dat ook bijzondere diensten op de buitenwacht
nauwelijks aantrekkingskracht hebben. Dit in tegenstelling
tot de vorige eeuw toen de bezoekers
van evangelisatiebijeenkomsten duidelijk anderen
waren dan de gewone kerkgangers.
Een enkele maal wordt wel eens een actie gehouden
met een grote tent. De meeste aandacht
vragen toch de vele kleine groeperingen, die soms
op agressieve of spectaculaire wijze hun boodschap
brengen en zich vaak afzetten tegen de traditonele
kerken.
In ieder geval is er wel een loskoppeling van het
culturele deel. Dat is definitief in handen van algemene
instellingen gekomen.
Noten
1. De gegevens zijn ontleend aan de doctoraalscriptie
van H.G. Schuurman, Wegen naar de stad. Georganiseerd
evangelisatiewerk van hervormden en gereformeerden
te Zwolle 1877-1940. Zwolle 1988.
Zie voor een uitvoerige beschrijving van dit werk in
het kader van de hervormde gemeente: J. Erdtsieck
en W. Faber, Een aanzienlijke gemeente meteen eerlijke
verdraagzaamheid. Verkenning in de Zwolse Hervormde
Gemeente van 1830-1940. Zwolle 1989.
Volledigheidshalve moet nog vermeld worden, dat
ook de Gereformeerde Kerk vanaf 1913 een gebouw
had voor haar evangelisatiewerk, namelijk 'Wees een
Zegen' in de Warmoesstraat. Deze kerk was in 1877
begonnen met evangelisatie. Ook het Leger des
Heils, dat zich in 1890 vestigde aan de Buitenkant,
moeten we hier noemen. De werkwijze verschilde
niet veel van Pniël, al was het Leger wat spectaculairder.
Samenkomst van het
Leger des Heils in hun
gebouw aan de Geert
Grootestraat.
Muziek speelt in samenkomsten
van het Leger
een grote rol (foto: Leger
des Heils).

J.J. Seekles
Het Zwolsche Dilletanten
Orchest omstreeks
1912 doorJ.A. Eelsingh
gefotografeerd voor de
veranda van deBuitensociëteit
aan de
Stationsweg.
130 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Met hart en ziel
Het Zwolsch Dilettanten Orchest stond
omstreeks 1912 in vol ornaat voor de Buitensociëteit
aan de Stationsweg.We zien
keurige kostuums, flonkerende instrumenten,
glimmende knopen en het verenigingsvaandel in
top. Op het vaandel valt de oprichtingsdatum nog
te lezen: 22 juni 1903.
Het initiatief tot de oprichting van de Vereniging
Het Zwolsch Dilettanten Orchest (ZDO)
kwam van Cornelis Kossen (1863-1921), in het dagelijks
leven directeur van de Noord-oost Locaal
Spoorweg Maatschappij. Tijdens een vergadering
boven café Vulkers aan de Luttekestraat traden 23
leden tot de vereniging toe. De belangrijkste dirigent
werd de instrumentenmaker Oskar Richard
Gregorius Kronig (1870-1923), wiens naam het
nauwst aan het korps verbonden was. Kronig was
een energieke dirigent, bespeelde alle instrumenten,
leidde zijn muzikanten naar tal van concoursen
en won vele prijzen. Feestvierend Zwolle kon
steeds op Kronig en zijn orkest rekenen.
Het repertoire week niet veel af van het door de
bekende Leopold E. Beers geleide Zwolsche Symphonie-orkest
en bestond grotendeels uit walsen,
operafantasieën en virtuozensoli. Geregeld traden
de dilettanten op in Odeon of de Buitensociëteit.
Vaak waren dat soirees variées, avondconcerten,
kinderoperettes of openluchtuitvoeringen in een
op sierlijke wijze met lampions versierde muziektent.
Het ZDO bracht in 1904 een primeur voor
Zwolle, door de organisatie van een optreden van

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 131
de Blazersvereniging Reicha te verzorgen. Reicha
speelde kamermuziek, een genre dat in die tijd in
Nederland nog tamelijk onbekend was. Tijdens
koninginnedagvieringen speelde het orkest op
verlichte boten, die over de stadsgracht voeren. De
recensies waren positief, hoewel sommigen critici
melding maakten van kleine ongelukjes zoals het
springen van snaren en het verliezen van lorgnets.
Rond 1925 werd het Zwolsch Dilettanten Orchest
opgeheven.
Vanaf het midden van de negentiende eeuw ontwikkelde
zich tegelijkertijd met de bloei van de uit
amateurs bestaande orkesten en koren, het streven
naar muzikale perfectie en artistiek professionalisme.
De opkomst van muziekscholen speelde
daarbij een belangrijk rol. Hoewel oorspronkelijk
bedoeld voor de minder gegoede klasse kreeg het
muziekonderwijs gaandeweg een elitair karakter.
Dit werd veroorzaakt door de hoogte van de lesgelden
en de hoge aanschafwaarde van veel muziekinstrumenten.
In 1854 werd in Zwolle de
Stadsmuziekschool opgericht, die via het Stedelijk
Muzieklyceum (1953) en Stedelijk Conservatorium
(1972) geleidelijk evolueerde tot het huidige
Conservatorium annex Hogeschool voor de Kunsten.
De opleiding aan laatstgenoemd instituut
effent de weg van muzikaal begaafden tot een vakbekwaamheid
op vele terreinen van het muziekleven,
waaronder die van uitvoerend musicus of docent.
Ondanks de verschillen in kwaliteit en niveau
van muziek-beoefening tussen de dilettant uit het
begin van deze eeuw en de hedendaagse afgestudeerde
artiest, is de inzet bij de instrumentale of
vocale uitvoering door de jaren heen hetzelfde gebleven:
met hart en ziel.
Leerlingen van het
Zwols Conservatorium
(foto: Gemeente Zwolle).

G. Oostingh
De leeszaal van de
Openbare Leeszaal en
Bibliotheek in de Kamperstraat,
1916.
132
Wie hier terneder zit en leest...!
Twee trotse Zwollenaren stonden op dinsdag
19 september 1916 aan de wieg van een
boreling die vanaf die dag als 'Openbare
Leeszaal en Bibliotheek te Zwolle' door het leven
zou gaan. De glunderende geestelijk vader was de
'rode' legerpredikant en amateur-letterkundige
ds. S.K. Bakker. De tevreden glimlachende rijke
peetoom ('de burgerij hoeft van mijn gebaar niet
te weten') was de fabrikant H. Löhnis, directeur
van de firma GJ. Krol en Co, groot geworden in
de handel in kunstmest. De wieg van de nieuwe
wereldburger was in elkaar gezet door de altijd bezige
Willem Jansen van de Maatschappij tot Nut
van 't Algemeen.
In Utrecht was in 1892 de eerste Nederlandse
openbare leeszaal opgericht. Pogingen van mr. dr.
E. van Ketwich Verschuur om in Zwolle een lees-
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
zaal te stichten, leden in 1907 schipbreuk doordat
de gemeenteraad een subsidieverzoek van een
voorbereidingscommissie van de hand wees.
Ds. S.K. Bakker deed in 1912 een nieuwe poging.
Reeds betrokken bij het bibliotheekwerk als voorzitter
van de Commissie tot de Nuts-Volksbibliotheek,
richtte hij een tweede oprichtingscommissie
op. In de zomer van 1914 kon Bakker zijn
medecommissieleden meedelen dat de gemeenteraad
drie jaar lang ƒ 600,- zou subsidiëren. De
Vereeniging Openbare Leeszaal en Bibliotheek te
Zwolle werd op 18 juni 1914 een feit. Een sluimerend
bestaan volgde echter door financiële problemen
en door schaarste ten gevolge van de Eerste
Wereldoorlog.
Kamperstraat 21
Toen de fabrikant H. Löhnis in januari 1916 meedeelde
het herenhuis Kamperstraat 21 te willen
schenken als leeszaal, kon kort daarna, op 19 september
van dat jaar, ook de burgerij van Zwolle
kennismaken met het nieuwe fenomeen. Als eerste
directrice, bijgestaan door volontaires uit gegoede
kringen, werd aangesteld mej. Hermance
Löhnis, één van de drie vrijgezelle dochters van de
schenker. Een gebaar van erkentelijkheid van het
bestuur aan de gulle gever van het pand...!
Willem Jansen regelde de inrichting van het herenhuis.
In zijn enthousiasme schreef hij enkele
fraaie dichtregels die in de leeszaal op de schoorsteenmantel
werden geschilderd. Het was een
spreuk waar men elkaar ook tijdens de Tweede
Wereldoorlog betekenisvol op zou wijzen: 'Gesticht
in het oorlogsjaar 1916. Wie hier terneder zit
en leest, en wat hij leest begrijpt tenminste, maakt
zeker voor zijn geest, veel meer dan oorlogswinste'.
Toen de spreuk reeds lang was overgeschilderd,
wisten oudere bibliotheekbezoekers tot ver
in de jaren zestig, bij het citeren van de eerste regel

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 133
Jansen's wijze woorden letterlijk mee op te dreunen.
Ds. Bakker maakte zich ook nog verdienstelijk
door de oprichting in 1917 van de Vereeniging
voor Volksontwikkeling, vanaf 1920 de Volksuniversiteit
Zwolle.
De foto's, gemaakt in de openingsweek, geven
een kijkje in de aan elkaar getrokken voor- en achtersalon
van het pand. In de voorsalon ligt aan de
straatzijde de studiezaal. De studietafels hebben
leeslampen, de Thonetstoelen armsteunen. In de
iets hoger gelegen achtersalon bevindt zich de
leeszaal welke doorloopt in een serre en uitzicht
biedt op een fraaie binnentuin. De uitleenbibliotheek,
waarin de collectie van 'het Nut' is opgenomen,
werd gevestigd in de veel kleinere eetkamer
annex keuken die aan de andere zijde van de gang
lag. De uitleenfunctie van de bibliotheek was in
het begin dan ook duidelijk minder belangrijk dan
de funktie van leeszaal.
Van leeszaal tot mediatheek
Toen de Bibliotheek Zwolle in 1991 het 75-jarig bestaan
vierde, was van dit alles niets meer terug te
vinden. De openbare bibliotheek was in 1968 gefuseerd
met de rooms-katholieke en de protestantschristelijke
bibliotheek. In de nieuw opgerichte
stichting waren ook de bibliotheken uit het vroe-
gere Zwollerkerspel opgegaan.
Een wet op het openbare bibliotheekwerk gaf
tussen 1975 en 1987 erkenning aan het democratisch
belang van een voor iedereen vrij toegankelijk
informatie-instituut. Bibliotheek Zwolle is
dan als 'de bieb' al jaren een breed gewaardeerd
openbaar nutsbedrijf, waarbij éénderde deel van
de bevolking als gebruiker staat ingeschreven. In
1986 kwam achter het vroegere provinciehuis aan
de Diezerstraat voor bijna 10 miljoen een nieuwe
stadsbibliotheek gereed en konden de knellende
banden van het ooit door Willem Jansen ingerichte
herenhuis worden losgemaakt.
De gemeentesubsidie van ƒ 600,- per jaar uit 1916
bedroeg in 1992 liefst 3,8 miljoen; de leners zelf
brachten in dat jaar bijna een miljoen op.
Ook de kroontjespen en de handgeschreven cataloguskaarten
van Hermance Löhnis zijn geschiedenis.
Geautomatiseerde administraties registreren
de ruim 1,3 miljoen uitleningen per jaar.
Een catalogus op beeldscherm geeft inzicht in het
bezit van de bibliotheek dat inmiddels ook uit videobanden,
cd's en vele andere audiovisuele media
bestaat. En een kandidatuur voor de functie
van directeur wordt niet meer een morele verplichting
door de donatie van een rijke Zwollenaar.
De directeur heeft de leiding van een managementteam
dat reeds lang het werk van
Hermance en haar volontaires heeft overgenomen.
Een groep medewerkers bezet met elkaar 35
formatieplaatsen. Medewerkers die ook het werk
in vijf wijkbibliotheken verzorgen.
Weg uit de Diezerstraat ?
Opnieuw lijken grote veranderingen op komst. In
het voorjaar van 1993 werd bekend dat het stadsbestuur
overwoog de amper zes jaar oude centrale
bibliotheek te slopen alsmede een deel van de monumentale
oude bebouwing. Een belegger heeft
zijn oog laten vallen op het complex en wil ter
plekke 8000 m 2 winkelruimte realiseren. De bibliotheek
met zo'n 300.000 bezoekers per jaar opteerde
daarop voor nieuwbouw op de Turfmarkt.
Hoe deze plannen zullen aflopen? Over nog
eens 75 jaar in het bestaan van de Zwolse bibliotheek
zal dat in elk geval bekend zijn.
De uitleenbalie van de
huidige bibliotheek in
de Diezerstraat (foto:
Bibliotheek Zwolle).

134
Van kleptafels en strijkcursussen
Wil Cornelissen •""V nze eeuw loopt bijna ten einde. Op zo'n
I I moment is het voor een oud-onderwijs-
V^«X man verleidelijk eens te zien hoe de collega's
in het begin van de eeuw te werk gingen. In
De toestand der gemeente Zwolle over het jaar 1901
vond ik de volgende gegevens over twee belangrijke
Zwolse scholen. Het zijn de Practische Ambachtsschool
en de Industrie- en Huishoudschool
voor Meisjes.
De leerling-smeden van
de Ambachtsschool aan
deMenno van Coehoornsingel
in 1914.
De Ambachtssschool
Er waren veel leerlingen op de school die aan de
huidige Menno van Coehoornsingel naast het
Huis van Bewaring stond. Met veel beleid kon de
directeur alle jongelui zo plaatsen dat zij voldoende
onderwijs kregen. Grote belangstelling was er
voor de tentoonstelling van tekeningen en werkstukken
die in april werd gehouden. Er kwamen
wel 1500 bezoekers. Later kwam er nog een groep
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
leerlingen van de Teekenschool te Heino onder
aanvoering van de burgemeester. De modellen en
voorbeelden die waren gemaakt, gingen zelfs naar
Gelderland en Drenthe.
Onderwijs kost veel geld. Natuurlijk moest er
schoolgeld worden betaald. Achtendertig leerlingen
betaalden het maximum, ƒ 10,- per jaar. Sommige
huisgezinnen konden dat niet opbrengen.
Zo zien wij bedragen van ƒ 7,50, ƒ 5,- en ƒ 2,50. En
zelfs dat was veel geld. Vierenveertig leerlingen
kregen kosteloos onderwijs.
Vele gemeenten subsidieerden de school. Zo
betaalde Zwolle ƒ 1000,- in dat jaar. Bovendien
mocht de school vrij gebruik maken van het gebouw,
licht en vuur en van een conciërge. Heino
gaf ƒ io,-, Raalte ƒ 5,- en Zwollerkerspel ƒ 15,- per
leerling. Uit die laatste gemeente kwamen vijf leerlingen,
dus dat betekende een forse bijdrage in de
kosten! Maar, zo lezen wij verder, Hasselt, Almelo
en Meppel droegen niets bij 'hoewel ook leerlingen
uit die gemeenten de school bezochten.'
De school deed dan ook een dringend beroep
op de steun van de leden. Nieuwe leden waren
welkom, als zij ten minste ƒ 3,- betaalden.
Op 31 december van het voorafgaande jaar waren
er op de school 59 timmerlieden, 51 smeden, 16
meubelmakers en 16 huisschilders. Totaal dus 142
leerlingen. Zoals gezegd kwamen zij uit de wijde
omgeving: Deventer, Kampen, Blokzijl, Staphorst
en Den Ham worden genoemd.
Het bestuur, bij monde van voorzitter M. Mesdag,
was zeer tevreden over de getoonde vlijt en
gedrag. De leerlingen werkten goed. Er werden
onder andere gemaakt: 12 kleptafels met zitbankjes,
een dubbele ladder, een bloemtafel, vier kleerhangers,
een stoof, 18 pijpbeugels, 16 vlakke scharnieren
en een ongeteld aantal kachel-ellebogen.
De huisschilders in spé schilderden de voorwerpen,
'zoover die daarvoor geschuikt en bestemd
waren.'

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 135
Tenslotte meldt men dat de ijver en de plichtsbetrachting
van de directeur en de onderwijzers
niets te wensen overlieten. Steeds heerste in de
verschillende klassen de beste orde. Graag zou ik
eens een kijkje in zo'n ambachtsschool hebben genomen...
De Huishoudschool
Die plichtsbetrachting en de beste orde golden natuurlijk
evenzeer voor de Industrie- en Huishoudschool
voor Meisjes, die sinds 1899 was gevestigd
in een houten gebouwtje aan het Assiesplein. Het
bestuur van die school vond het een aangename
plicht louter goede berichten in het jaarverslag te
doen vermelden.
De school werd groter, lezen wij. Daarom kregen
de dames Voskuil en GruUemans elk vier uur
erbij tegen een vergoeding van ƒ 40,- Toch was er
ook nog een nieuwe onderwijzeres nodig; dat
werd mejuffrouw Posthuma. Zij kreeg een jaarsalarisvan
ƒ 480,-
De hoogste klas kreeg twee nieuwe vakken extra.
Er werd nu ook 'costume-naaien' en boekhouden
gegeven. Voor het laatste vak bleek geen
goede onderwijzeres beschikbaar te zijn. Daarom
kwam er een man de school binnen: de heer Poortier.
Hij kreeg (per jaar) ƒ 75,- voor ieder lesuur
per week.
Andere vakken waren machinenaaien, handwerken,
koken, strijken en Franse taal - 'maar
mej. Mensink heeft hier geen gemakkelijke taak!'
Aparte cursussen werden ook nog gegeven aan
dienstboden, dames en jonge meisjes. Zij kwamen
buiten de normale lesuren. Er werd ook een tentoonstelling
gehouden. De bezoekers konden de
tentoongestelde voorwerpen kopen. Er werd zelfs
voor ƒ 81,17 en een halve cent verkocht.
Aan ieder werd een oproep gedaan om de boekenkasten
na te zien. Er kon in het afgelopen jaar
'niet één enkjel boek worden aangeschaft, onze
geldmiddelen laten dat niet toe.'
Een nieuwe school was absolute noodzaak.
Men zat behoorlijk krap en daarom werd een beroep
gedaan op H.M. de Koningin en op Provinciale
Staten. En, zo meld het verslag, dat heeft geholpen!
Op 23 april 1906 werd de fonkelnieuwe
Emmaschool aan de Emmastraat geopend. Daar is
bijgaande foto gemaakt.
Een echt 'kookeiland' in
het kooklokaal van de
huishoudschool aan de
Emmastraat. De foto
werd waarschijnlijk in
het jaar van opening
1906gemaakt.
Leerlingen van de Technische
School Zwolle
aan de Russenweg (foto:
Technische School
Zwolle).

Ingrid Wormgoor
De paardetram aan de
Veerallee, circa ïgio.
136 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Van paardetram en scholierenlijn
Rond het jaar 1900 was het mogelijk om dagelijks
met de paardetram van het Katerveer
via Willemskade, de Beestenmarkt
(de latere Harm Smeengekade), de Kamperstraat
en de Luttekestraat naar de Grote Markt te rijden.
Een andere route van het toenmalige openbare
stadsvervoer liep van het station, via de Stationsstraat,
de Nieuwe Havenbrug en de Luttekestraat
naar de Grote Markt. Vandaar kon men verder via
de Diezerstraat, de Diezerkade en de Brink naar de
Rhijnvis Feithlaan. Hier kon men dan weer overstappen
op de stoomtram richting Dedemsvaart.
De maatschappij die deze tramlijnen exploiteerde,
de Zwolsche Tramweg Maatschappij
(ZTM), was in 1895 opgericht en zou in 1919 weer
opgeheven worden. In die relatief korte tussenperiode
zorgde zij er met wisselend succes voor dat
de burgers en bezoekers van de stad op tamelijk
comfortabele manier gebruik konden maken van
het openbaar vervoer.
Het bleek namelijk moeilijk te zijn om in financieel
opzicht de eindjes aan elkaar te knopen. In de
beginperiode zagen de Zwollenaren de paardetram
voornamelijk als een toeristische attractie:
vooral 's zomers en op feestdagen werd er gebruik
van gemaakt. Eigenlijk was dat gezien de prijs ook
niet zo verwonderlijk. Voor een rit van het station
naar de Grote Markt moest men in 1891 7V2 cent
betalen. Zo'n bedrag was alleen op te brengen
voor de gegoede burgerij. Arbeiders maakten in
die tijd dan ook slechts bij uitzondering gebruik
van de tram.
Gelukkig waren er ook perioden waarin de zaken
voorspoedig verliepen. Zo zorgde de stoomtram
die vanaf 1895 naar Dedemsvaart reed voor
een opleving in het passagiersaanbod. De ZTM
zorgde namelijk voor het vervoer tussen het station
aan de Vlasakkers (waar de stoomtram stopte)
naar het station. Ook in de periode na een reorganisatie
in 1908 leek alles voorspoedig te gaan.
Het aantal passagiers nam flink toe en in financieel
opzicht leek alles de goede kant op te gaan,
hoewel de ZTM nog niet buiten de jaarlijkse subsidie
van de gemeente kon.
De Eerste Wereldoorlog gooide echter roet in
het eten. Door de mobilisatie in 1914 moesten enkele
personeelsleden vertrekken. Ook werden de
beste paarden gevorderd. Hierdoor moest de
dienstregeling worden aangepast, waardoor er
weer minder passagiers vervoerd konden worden
en er dus minder inkomsten waren. Dat leidde er
weer toe dat de gemeentelijke subsidie verhoogd
moest worden. Particulieren leverden een eenmalige
financiële bijdrage, maar de situatie bleef weinig
rooskleurig.
Aan het eind van de oorlog bleek dat de ZTM
een fors verlies had geleden in de afgelopen periode
en dat er bovendien weinig tot niets was gedaan

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 137
aan het onderhoud van de rails en het materieel.
Een fikse subsidieverhoging werd noodzakelijk
geacht. Het college van B en W schreef echter in
een voorstel aan de gemeenteraad 'Nog afgezien
van het feit, dat naar onze meening zoodanige
steun niet evenredig is te achten aan het belang,
dat de gemeente bij het voortbestaan der Zwolsche
tram heeft, komt het ons voor, dat uit de door
de maatschappij overlegde bescheiden allerminst
aannemelijk is gemaakt, dat, met de gevraagde bijdragen
uit de gemeentekas, een verlies op de exploitatie
voortaan zal uitblijven'. De gemeenteraad
was het daar mee eens en weigerde dan ook
met 19 tegen 1 stemmen een bedrag van ƒ 12.000,en
een jaarlijks subsidie van ƒ 1134,- beschikbaar te
stellen. 1
Drie dagen later reed de paardetram voor het
laatst door de stad.
1993
Tegenwoordig zijn de kosten voor het handhaven
van de stadsdiensten iets hoger: voor 1993 stond
ruim 11 miljoen gulden op de begroting. 2 Hiervan
werd 73% opgebracht door het Ministerie van
Verkeer en Waterstaat en 23% werd betaald uit de
opbrengst van de kaartverkoop. De dagelijks exploitatie
is door de gemeente uitbesteed aan de
vervoersmaatschappij NV Verenigde Autobus
Diensten (VAD) te Apeldoorn.
Door middel van 21 bussen worden nu jaarlijks
21.610 personen vervoerd. Zij kunnen gebruik maken
van veertien verschillende buslijnen: tien reguliere
lijnen en vier zogenaamde scholierenlijnen.
Deze scholierenlijnen rijden - buiten de
schoolvakanties - tussen het NS-station en enkele
belangrijke scholenconcentraties.
De gemeente is nu van mening dat de rol van de
stadsdienst in het verkeer- en vervoerbeleid zich
verder zal ontwikkelen. Het beleid is er op gericht
om de stadsdienst te handhaven als minimale mobiliteitsvoorzienihg
en tevens om de automobiliteit
terug te dringen. Onlangs is dan ook besloten
om met ingang van 1994 een aantal veranderingen
door te voeren. Het is de bedoeling dat het aantal
reizigerskilometers iets zal toenemen, dat de gemiddelde
rijsnelheid zal toenemen, dat de aansluitingen
op andere stadsbussen en andere vormen
van openbaar vervoer verbeteerd worden en dat er
directere ( en dus snellere) routes worden gereden
tussen enkele woonwijken en het station en/of de
binnenstad.
Met de nieuwe maatregelen moeten enkele
zwakke punten versterkt worden en moeten — uiteraard
- de kosten in de hand gehouden worden.
Wat dat laatste betreft is er dus weinig veranderd
sinds 1919.
Noten
1. Handelingen van den Raad der gemeente Zwolle, 4
augustus 1919.
2. Deze en ook de volgende gegevens zijn ontleend aan:
Minder met de auto = Meer met de bus. Vervoerplan
stadsdienst Zwolle 1994-1997. (Apeldoorn 1993). Dit
vervoerplan is op 12 juli 1993 goedgekeurd door de
gemeenteraad van Zwolle.
Een van de moderne
stadsbussen.

J.J. Seekles
De mannen van de
stadsreiniging omstreeks
1911 op het terrein
aan de Rembrandlaan.
138 ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Van karrelieden tot Gemeentereiniging
Op deze uit omstreeks 1911 daterende foto
poseren de karrelieden van de in 1869
opgerichte Zwolse gemeentelijke reinigingsdienst
stijfjes en ernstig kijkend voor de fotograaf.
Misschien waren de heren wat droevig gestemd:
het stadsbestuur had immers besloten het
aannemen van fooien af te schaffen, zodat ook het
gebruikelijke nieuwjaarswensen kwam te vervallen.
Ter compensatie werd ƒ io,- per man per jaar
uitgekeerd.
Al vanaf de Middeleeuwen had het Zwolse
stadsbestuur allerlei maatregelen uitgevaardigd
om de reinheid in de stad te bevorderen. En sinds
die tijd bestonden er 'karrelieden', die langs de
straten gingen en het vuilnis ophaalden.
Aan het eind van de vorige eeuw was het gebruik
ontstaan om deze 'karremans' een fooi te
geven, omdat zij het vuilnis vaak uit de achtertuinen
moesten halen.
Ouder was het gebruik om met een gedrukte
nieuwjaarswens langs de deuren te gaan. Van de
bewoners ontvingen ze dan vaak een fooi. Deze
door priesters gemaakte nieuwjaarswensen vormden
zo voor de karrelieden een alternatieve en lucratieve
inkomstenbron.
Voerlieden verdienden omstreeks de eeuwwisseling
ƒ 5,50 per week en karrelieden kregen 35
cent per kar mest.

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 139
'-/.-->'.*'• >'.•'.'.':•'••''/•'//•'Jl!{\\ I! \ \ \ •". '•"'• \'»\
De vroede vaderen op het stadhuis hadden echter
gemeend dat het met het geven van fooien
maar afgelopen moest zijn. Dat viel (uiteraard)
niet in goede aarde bij de karrelieden. Uit protest
liep een aantal karrelieden zelfs weg. Anderen
haalden wel het vuil uit de achtertuin weg, maar
wierpen het aan de voorzijde weer neer. Mede
hierdoor zou het fooienstelsel nog enige tijd gehandhaafd
blijven.
Toch had de stemming ook om andere redenen
best wat vrolijker kunnen zijn. De gemeentereiniging
stond op de drempel van een nieuwe tijd: de
mechanisatie deed in het begin van deze eeuw
langzaam maar zeker z'n intrede. De handkarren
werden meer en meer vervangen door gemotoriseerde
veegmachines, sproeiwagens en vuilniswagens
met buitenlandse namen, zoals Rex Simplex
(1921), Laffly (1924) en De Dion Bouton (1931).
Daarnaast werd meer aandacht geschonken aan
verbetering van de vaak zeer onhygiënische werkomstandigheden.
Dat gebeurde onder meer door
het verstrekken van dienstkleding (1917), het inrichten
van een schaftlokaal (1917), de bouw van
een was- en kleed-lokaal (1926), alsmede het in ge-
bruik nemen van een gasinstallatie voor het afmaken
van honden en katten (1910), een tonspoelinrichting
(1917), een pneumatische machine voor
privaatputlediging (1919) en zand/zoutstrooimachines
(1926).
Vooral na de Tweede Wereldoorlog zouden efficiëntere
werk-methoden en moderner materieel
het imago en karakter van de reinigingsdienst (en
sinds 1958 ook vervoersdienst) ingrijpend wijzigen.
De karrelieden van toen zijn de milieubeheerders
van het eind van de twintigste eeuw. Tussen hen zit
een wereld van verschil. Niet alleen in naam, maar
ook wat betreft organisatie, takenpakket en verwerkingstechniek
is de huidige Sector Milieubeheer
op geen enkele wijze meer te vergelijken met
de negentiende-eeuwse reinigingsdienst. Het gesjouw
met tonnetjes fecaliën heeft plaats gemaakt
voor gescheiden huisvuilophaling en chemokarren.
Toch is het ideaal in al die jaren nooit veranderd:
optimale reinheid ten behoeve van de volksgezondheid.
Anno 1990 wordt huisvuil
gescheiden opgehaald.
De chemokar
staat op de vaste tijden
op het Grote Kerkplein
(foto:ZHV).

140
ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT
Tien jaar Zwolse Historische Vereniging
Bij het eerste lustrum van de vereniging
schreef ik in het Zwols Historisch Jaarboek
1988 een kort overzicht van de activiteiten
van de Zwolse Historische Vereniging (ZHV) tussen
1983 en 1988. Ik eindigde met de stelling, dat er
een toekomst voor het Zwolse verleden was en dus
een toekomst voor de Zwolse Historische Vereniging.
Die stelling is bewaarheid geworden en vandaar
dat we in 1993 het tienjarig bestaan van de
vereniging kunnen gedenken.
Die toekomst voor de vereniging is de afgelopen
jaren vooral tot uitdrukking gekomen door
een forse groei van het ledental. Stond dat in 1988
al enige tijd op ongeveer 450, nu hopen we nog dit
jaar het 600ste lid te mogen begroeten. Die snelle
groei is mede te danken aan een ledenwerfactie die
in 1992 werd georganiseerd, waarbij leden nieuwe
leden worven en de verspreiding van zo'n 6000
folders eveneens succesvol was.
Een andere reden voor de toegenomen belangstelling
voor de ZHV is ongetwijfeld gelegen in de
wijziging van de verenigingsuitgaven. Waren dat
vijfjaar geleden nog een jaarboek en een tijdschrift
— waarbij de kwaliteit van uitvoering mijlenver uit
elkaar lag - thans geeft de vereniging vier keer per
jaar een tijdschrift uit, dat er qua inhoud en uitvoering
mag wezen. Het resultaat van die wijziging
ligt ook nu weer voor u. Verder werden wij
door de gemeente Zwolle in staat gesteld een aanvang
te maken met het historische projekt 'Zwolle
1813-1940', dat streeft naar een gedegen en gestructureerde,
beschrijving van de jongere geschiedenis
van de gemeente.
Die toegenomen belangstelling voor het verleden
is niet beperkt tot de Zwolse Historische Vereniging.
De afgelopen twee jaar gaf uitgeverij
Waanders ook in Zwolle een serie A/5 de dag van
gisteren uit, door velen gekocht en ongetwijfeld
met interesse gelezen. Ook de archeologie mag
zich in Zwolle in een groeiende aandacht verheugen.
De grote opgravingen in de Broerenkerk en in
Zwolle-Zuid hebben vele belangstellenden getrokken
en de publikaties over deze opgravingen
werden door velen gekocht. Verder is in de afgelopen
jaren de zorg voor de monumenten van jongere
bouwkunst, na een vaak afwachtende houding,
met enthousiasme ter hand genomen door
eigenaars en gemeente. Tenslotte mag hier nog de
recent aangekondigde uitbreiding van het Provinciaal
Overijssels Museum genoemd worden, waardoor
de directie in staat zal zijn ook de historische
collectie en tentoonstellingen beter onder de aandacht
van het groeiende publiek te brengen.
En zo zijn er vele voorbeelden te geven van de
groeiende belangstelling van met name het lokale
verleden. Een belangstelling waarvan het belang
hoog geacht moet worden. Wie het verleden niet
kent is als een boom zonder wortels. Dat geldt met
name voor dé kennis van de geschiedenis van de
eigen omgeving. De geschiedenis van Zwolle: toen
en nu ... en straks een bron van vermaak, interesse
en lering voor velen. Op naar het derde lustrum!
Jaap Hagedoorn, voorzitter ZHV

ZWOLS HISTORISCH TIJDSCHRIFT 141
Auteurs Colofon
drs. Annèt Bootsma-van Hulten (1953) studeerde geschiedenis
te Leiden, met als hoofdvak sociaal-economische
geschiedenis. Momenteel werkt zij als historicus
op free-lance basis.
Wil Cornelissen (1928) was werkzaam bij het onderwijs,
laatstelijk als adjunct-directeur van de Ambelt te
Zwolle. Hij houdt zich momenteel onder andere bezig
met de locale geschiedenis.
Wim Coster is slavist en historicus en heeft reeds enige
malen over onderwerpen uit de geschiedenis van
Zwolle geschreven. Hij verdient de kost als free-lance
publicist.
J. Erdtsieck (1921) studeerde aan de Sociale Academie
en aan de Rijksuniversiteit Groningen (andragologie).
Hij was achtereenvolgens catecheet/jeugdwerker
van de Hervormde Gemeente te Zwolle, hulpprediker
te Eerbeek, regionaal jeugdwerkleider in
Groningen en Drente en bedrijfsmaatschappelijk
werker in Zwolle.
drs. Jaap Hagedoorn is historicus. Momenteel is hij
werkzaam als uitgever.
W.A. Huijsmans (1948) is als medewerker verbonden
aan het Gemeentearchief van Zwolle en onder andere
belast met acquisitie, inventarisatie en onderzoek.
Menno van der Laan (1955) is historicus en werkzaam
bij Uitgeverij Waanders.
Aranka Meijerink-Wijnbeek (1952) is museumasistente
bij het Provinciaal Overijssels Museum.
Gert Oostingh (1946) is werkzaam bij de Zwolse Openbare
Bibliotheek, heeft een grote verzameling Zwollaria
en heeft reeds enige malen over de geschiedenis
van Zwolle gepubliceerd.
Fred Pfeifer (1929) is oud-voorlichter van de gemeente
Zwolle.
J.J. Seekles (1956) was aanvankelijk onderwijzer. In 1979
werd hij archivaris. Momenteel is hij verbonden aan
het Gemeentearchief te Zwolle.
drs. Ingrid Wormgoor (1956) studeerde geschiedenis in
Groningen. Zij werkte enige tijd als museumconsulent
in Overijssel en is momenteel free-lance histori-
Het Zwols Historisch Tijdschrift is een uitgave van de
Zwolse Historische Vereniging en verschijnt viermaal
per jaar. Leden van de vereniging krijgen het tijdschrift
gratis toegezonden.
Bestuur Zwolse Historische Vereniging
J. Hagedoorn, voorzitter
Tyassenbelt 28, 8014 NW Zwolle
E. Tijssen, secretaris
David Spanjarstraat 4, 8017 DD Zwolle
H. Brassien, penningmeester
Thorbeckegracht3c, 8011 VL Zwolle
A. Bootsma-van Hulten, B.J. Kam, I. Wormgoor, leden
Secretariaat/ledenadministratie
Postbus 1448,8001 BK Zwolle, telefoon: 038-656784
Financiën: girorekening Postbank: 5570775
t.n.v. Zwolse Historische Vereniging
Tarieven lidmaatschap:
65+ (wonend binnen Zwolle), jeugdleden
en studenten /25,oo/jaar
overige leden ƒ 35,00/jaar
huisleden ƒ 7,50/jaar
Redactie Zwols Historisch Tijdschrift
W. Cornelissen, J. ten Hove, W.A. Huijsmans,
M. van der Laan, I. Wormgoor.
Adviseur: N. Lettinck
Redactie-adres: Westerstraat 17, 8011 CD Zwolle
Vormgeving: Rob van den Elzen bNO
Fotografie: tenzij anders vermeld zijn de foto's
afkomstig van de Gemeentelijke Fotodienst Zwolle
(J.P. de Koning)
Druk: Hoekman Genemuiden
ISSN 0926-7476 © Zwolse Historische Vereniging
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd
en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie,
microfilm of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.