Erasmus Centrum voor Zorgbestuur - Podium november 2015

Meer toezicht is niet altijd beter
Raden van toezicht worden geacht te
waken over de kwaliteit van de zorg. Maar
hoe vullen zij hun rol als kwaliteitshoeder
in? Marleen de Kleijn onderzocht het bij
vier zorgorganisaties.
Het zijn verhitte tijden voor toezichthouders in
de zorg. Als er iets misgaat bij zorgorganisaties,
wordt al snel gesproken van ‘falend toezicht’.
De samenleving eist van toezichthouders dat zij
‘in control’ zijn op het gebied van kwaliteit van zorg. Bij
de vier raden van toezicht in mijn onderzoek roept deze
maatschappelijke druk veel weerstand op. Ze ergeren
zich aan berichtgeving in de media en het taalgebruik
van politici. Toch zijn ze niet ongevoelig voor alle kritiek
en vragen ze zich ook zelf af of het beter kan. Ze stellen
commissies Kwaliteit & Veiligheid samen en introduceren
nieuwe instrumenten voor rapportage over kwaliteit.
Dit stemt niet overeen met het populaire beeld van de
‘slapende toezichthouder’.
Zoektocht
Hoe raden het beste kunnen toezien op kwaliteit blijkt
echter een zoektocht. Vooral als er geen urgente problemen
op tafel liggen, ontbreekt de noodzaak vanuit de organisatie.
Het is niet moeilijk van toezicht op kwaliteit iets steeds
groters te maken: nog meer cijfers, nog meer stukken, nog
meer mensen spreken, nog langer vergaderen, et cetera.
En bij zoiets essentieels als kwaliteit van zorg gebeurt dit al
snel. Het is de vraag of dit zinvol is.
Mijn stelling is dat raden van toezicht op andere onderwerpen
makkelijker het verschil kunnen maken dan op het
gebied van kwaliteit. Goede zorg is namelijk niet te vangen
in cijfers, dashboards of een top-drie van risico’s. Om de
kwaliteit te beoordelen moeten toezichthouders meer de
organisatie ingaan en met medewerkers spreken. Maar ook
dan geldt: je zult nooit precies weten hoe het gesteld is met
de kwaliteit van de zorgverlening.
Expliciet maken
Het onderzoek maakt duidelijk hoe verschillend leden van
een raad kunnen denken over kwaliteit en de eigen rol, en
hoe belangrijk het is dit expliciet te maken. Het gaat dan
om vragen als: hebben we een goed of slecht gevoel bij de
kwaliteit? Wat vinden we van de informatie die we krijgen?
Willen we meer de organisatie in? Willen we zelf vaststellen
over welke thema’s we meer willen weten, of laten we dit
bepalen door de bestuurder?
Het is niet moeilijk van
toezicht op kwaliteit iets
steeds groters te maken
Ik adviseer raden van toezicht vooral het gesprek aan te
gaan over de invulling van hun rol als kwaliteitsbewaker:
waarom doen we wat we doen, wat willen we eigenlijk
bereiken en leidt de huidige weg ons daar naartoe? Door
dit expliciet te maken, voorkomen zij dat ze zonder reflectie
meegaan in de druk van buiten om steeds maar méér
aandacht te besteden aan het toezicht op kwaliteit. In plaats
daarvan kunnen ze komen tot een waardevolle invulling van
dat toezicht.
Marleen de Kleijn is programmaontwikkelaar bij het Erasmus
Centrum voor Zorgbestuur.
Interesse in het onderzoeksverslag?
Zie www.erasmuscentrumzorgbestuur.nl, Publicaties/Thesis.
‘ Reünie heeft dezelfde
sfeer als de Top Class’
Angst was dit jaar het thema van de reünie van de Top Class.
Gerard Koorman vond de bijeenkomst ‘een eyeopener’, net als
destijds de leergang zelf.
‘De Top Class was voor mij een periode van geweldige persoonlijke inspiratie, waar ik met veel
plezier op terugkijk. We gingen inhoudelijk op het vak in, maar daarbinnen was er veel aandacht
voor persoonlijke ontwikkeling, ook met elkaar in de groep. In de terugkomdagen proef ik die
sfeer altijd terug. En het is altijd leuk om een aantal mensen te treffen.’ Gerard Koorman is
een trouw bezoeker van de jaarlijkse reünie, sinds hij in 2002 de Top Class heeft gevolgd. Hij is
directeur van de Mesdagkliniek en van Forint, onderdeel van ggz-organisatie Lentis.
Vrees of angst
Tijdens de reünie in mei besprak filosoof Damiaan Denys het onderscheid tussen vrees en
angst. Vrees betreft een concreet verschijnsel, angst is het onbestemde gevoel dat er iets
naars kan gebeuren. ‘Een eyeopener’, vindt Koorman. ‘Er zijn zaken die je min of meer kunt
verwachten, waar je wat mee kunt. Als ik moet overleggen met het Ministerie van Justitie over
forensische zorg probeer ik vooraf in te schatten wat eraan komt. Maar er zijn ook zaken die je
minder goed kunt duiden en die het gevoel geven dat je in het diepe terechtkomt. Er verandert
veel in de zorg. Grote zorgorganisaties vragen zich af: is onze tijd voorbij? Gaan we de zorg
heel anders inrichten? De kunst is ruimte te maken voor zulk onbehagen, om creatief met de
ontwikkelingen te kunnen omgaan.’
Ethiek van leven en zorgen
Colofon
Dit is een uitgave van Erasmus Centrum voor Zorgbestuur
Teksten en eindredactie Erasmus Centrum voor Zorgbestuur,
Krista Kroon en Angela Rijnen.
Grafische realisatie Grapefish, Voorschoten.
Foto’s Pepijn Leupen, Dick B. Drukwerk OBT Opmeer b.v.
Voor
in de
agenda
• Start Top Class
29 januari 2016
• Start Master Class
10 februari 2016
• Start Ethiek van
leven en zorgen
11 februari 2016
• Start Academische
Leergang
Zorgmanagement
11 maart 2016
• Boekpresentatie
Een zorgbestuurder
benoemen
18 maart 2016
Graag brengen we een programma onder de aandacht van onze partner, de Academie voor Medisch Specialisten. Het
programma Ethiek van leven en zorg is bestemd voor managers én medici. Centraal staat het gesprek tussen de deelnemers
over de eigen morele vragen. Dit gesprek wordt gevoed door inzichten uit klassieke teksten over ethiek, die
de deelnemers samen bestuderen en bespreken. De programmaleiding is in handen van prof. dr. Arjo Klamer en
drs. Pieter Wijnsma.
Voor meer informatie zie www.academiemedischspecialisten.nl/cursus/ethiek-van-leven-en-zorgen/.
Meer informatie: +31 (0) 10 408 8554 www.erasmuscentrumzorgbestuur.nl
Erasmus Centrum voor Zorgbestuur is een onderdeel van het instituut Beleid & Management Gezondheidszorg van de Erasmus Universiteit Rotterdam. www.erasmuscentrumzorgbestuur.nl
Podium
November 2015
Bestuurders als dankbaar
studieobject
Toezicht op kwaliteit: niet meer,
maar beter
Valkuilen bij benoemingen
zorgbestuurders
Aanhaken in Brussel geeft nieuwe
invalshoeken
Eyeopeners tijdens reünie Top Class
ECVZ Podium 2015-november Blauw.indd 1-3 18-11-15 09:45

Bestuurders bestuderen
Wanneer je deelneemt aan een programma van
ons centrum is het altijd oppassen geblazen.
‘Naast deelnemer ben je voor je het weet ook
object van onderzoek’, zo waarschuwen wij
deelnemers wel eens tijdens een intake. Gelukkig staat
daar ook iets tegenover. Zo delen wij onze bevindingen weer
graag met onze alumni. De laatste vrucht treft u aan bij deze
nieuwsbrief. In Een zorgbestuurder benoemen doen Maartje
Derks en Kor Grit verslag van hun onderzoek naar de werving
en selectie van zorgbestuurders. Het benoemen van een
nieuwe bestuurder is geen alledaagse beslissing, en zelden
een gemakkelijke opgave. Onderzoek ernaar is dun gezaaid.
Het zijn beslissingen die om vertrouwelijkheid vragen en
waarbij vreemde ogen niet direct welkom zijn. Dan is het fijn
zo’n sterk netwerk te hebben van alumni die graag willen
bijdragen aan voor de zorg relevant onderzoek.
Inzicht in risico’s
Zonder die bereidheid was een studie als deze niet mogelijk
geweest, terwijl inzicht in opvolgingsprocessen voor veel
partijen relevant is. Voor de zittende bestuurder is de
beslissing over de nieuwe collega cruciaal, niet in de laatste
plaats voor het eigen werkplezier. Voor raden van toezicht
is het een van de weinige momenten dat zij het heft in
handen hebben. Ook voor ondernemingsraad, cliëntenraad
en medische staf is de benoeming belangrijk en dat geldt
eigenlijk voor iedereen in de organisatie. Inzicht in de risico’s
en keuzemomenten kunnen helpen een opvolgingsproces
goed voorbereid aan te gaan.
Door hun medewerking aan
onderzoek helpen alumni ons
mythes te ontzenuwen
Een ander onderzoek dat ik graag onder uw aandacht breng
gaat over het werk en functioneren van zorgbestuurders.
Sinds 2000 zetten wij om de vijf jaar een enquête uit onder
zorgbestuurders, in samenwerking met de NVZD. Dit jaar doen
we dat voor de vierde keer. Dit longitudinale onderzoek is
uniek en heeft al interessante inzichten opgeleverd. Zo hebben
wij enkele hardnekkige mythen rondom de ‘levensduur’ en
opleiding van zorgbestuurders kunnen bijstellen. Bijvoorbeeld
dat bestuurders gemiddeld slechts drie jaar aanblijven of
dat het merendeel afkomstig zou zijn van buiten de zorg.
In werkelijkheid is de gemiddelde zittingsduur ruim het
dubbele en blijken steeds meer professionals de weg naar
een bestuursfunctie te hebben gevonden. Interessant zijn
ook demografische ontwikkelingen, zoals de toename van het
aantal vrouwelijke bestuurders, en veranderende opvattingen
over de eigen rol.
De vraag is natuurlijk: zetten de waargenomen trends zich
door of juist niet? Een betrouwbaar beeld staat of valt met
deelname van bestuurders. Als u bestuurder bent en lid van
de NVZD, heeft u op 9 november de uitnodiging ontvangen.
Kunnen wij rekenen op uw deelname aan deze voor de
zorgsector zo belangrijke studie?
Bestuurlijke deugden
Een heel ander type onderzoek is dat van Pieter Wijnsma naar
de deugden van goed bestuur. Jarenlang heeft Pieter onze
Master Class begeleid. Daarin gaan gesprekken vaak over
bestuurlijke dilemma’s, ook die van deelnemers zelf. Het valt
op dat morele vragen het zwaarst wegen: was dit de juiste
keuze? Is recht gedaan? Heeft de betrokkene voldoende moed
betracht? Pieters studie verkeert nog in de opstartfase, maar
bij dezen bent u alvast warm gemaakt.
Wilma van der Scheer is directeur van het
Erasmus Centrum voor Zorgbestuur.
Bij de benoeming van een zorgbestuurder staat veel op het spel. Raden van toezicht streven
naar een zo groot mogelijke legitimiteit voor de nieuwe bestuurder. Toch nemen ze onbedoeld
risico’s, signaleren Maartje Derks en Kor Grit.
Een zorgbestuurder benoemen:
een gewaagde beslissing
Benoemingen van zorgbestuurders
vinden plaats in een ongewone
setting. Strate gische beslissingen
zijn normaal gesproken het
domein van de raad van bestuur. Bij
een bestuursbenoeming staat opeens
de raad van toezicht aan het roer en
is deze verant woordelijk. Daar naast
vindt de besluitvorming plaats achter
gesloten deuren; vertrouwelijkheid is
voor kandidaten een belangrijke voorwaarde
om mee te doen. Hierdoor weten
betrokkenen binnen de organisatie niet
welke argumenten meespelen in de
selectie. Om het nog lastiger te maken,
ontbreekt een duidelijk en maatschappelijk
geaccepteerd beoordelingskader.
Wat moet een goede zorgbestuurder
doen en kunnen?
Geen gebaande paden
Kortom, beslissingen over een
bestuurs benoeming verlopen niet
volgens de gebaande paden van
reguliere besluitvorming. Daardoor
kan de legitimiteit ervan ter discussie
staan. Raden van toezicht zijn zich
daar van bewust, constateren wij in
ons onderzoek in opdracht van het
Erasmus Centrum voor Zorgbestuur.
Drie zorgorganisaties boden ons een
unieke kans om een normaal besloten
keuzeproces van binnenuit te bekijken
en onderzoeken.
Onbedoelde risico’s
Vanuit hun streven naar legitimiteit
richten raden van toezicht het
benoemingsproces zo rationeel en
effectief mogelijk in, zodat de beste
kandidaat gevonden kan worden. Ze
organiseren inspraak om draagvlak
Het is verleidelijk de
inspraak beperkt
te houden, want
dan gaat beslissen
sneller
voor de beslissingen te scheppen. Toch
laten ze ook kansen liggen en nemen
ze onbedoeld risico’s. Het is verleidelijk
de inspraak beperkt te houden, want
beslissen gaat sneller en effectiever
als niet iedere belanghebbende
uitvoerig meepraat. Het gevaar bestaat
echter dat niet alle argumenten van
belanghebbenden zichtbaar worden.
Daarmee gaat een unieke gelegenheid
verloren voor de raad van toezicht,
die normaal op meer afstand staat,
om zelf een goede kijk te nemen in
de organisatie. Een kijk die essentieel
kan zijn in de keuze voor een nieuwe
bestuurder.
Collega-bestuurder
Kansen en risico’s zijn er vooral rond
de rol van de collega­bestuurder
en het managementteam. Formeel
hebben zij geen bevoegdheden in het
besluitvormingsproces, terwijl zij er
grote belangen bij hebben. Zij gaan
het meest direct samenwerken met de
nieuwe bestuurder. Het topmanagement
beschouwt zichzelf als deskundig en
is gewend strategische beslissingen te
nemen. Raden van toezicht zien echter
Op vrijdag 18 maart 2016 organiseert het
Erasmus Centrum voor Zorg bestuur een
studiemiddag over opvolgings vraagstukken.
Daar vindt ook de presentatie plaats van Een
zorgbestuurder benoemen.
ook het gevaar dat de zittende leiders
op zoek gaan naar eenzelfde type
persoon, met eenzelfde stijl en visie
als zijzelf. Veel of weinig inspraak van
het topmanagement kan hoe dan ook
enorme gevolgen hebben, gewenst of
ongewenst. Het is belangrijk dat een
raad van toezicht zich dit realiseert en
bewust besluit hoe hiermee om te gaan.
Zo zijn er tal van keuzemomenten
waarop reflectie wenselijk is. Het boek
Een zorgbestuurder benoemen: een
gewaagde beslissing geeft een beeld van
deze keuzemomenten en de mogelijke
afwegingen. Het laat zien wat er
achter de gesloten deuren plaatsvindt.
Hiermee willen we raden van toezicht,
bestuurders en andere betrokkenen
praktische handvatten bieden om
beslagen ten ijs te komen bij de zoektocht
naar een nieuwe bestuurder.
Maartje Derks is als adviseur verbonden
aan het NZi. Kor Grit is universitair
docent bij het instituut Beleid &
Management Gezondheidszorg.
‘If your not sitting at the table you are on the menu’,
stelde Lodewijk Buschkens, partner van ICODA European
Affairs, tijdens de afgelopen studiereis van de Top Class
naar Brussel. Programmadirecteur Marlies Ott kijkt daar
anders tegenaan. ‘Voor veel zorgbestuurders is Brussel ver
weg, maar dat is niet heel erg. Je kunt een redelijk goede
bestuurder zijn, ook al richt je je uitsluitend op Nederlands
beleid.’ Maar zorgbestuurders moeten zich zeker niet door
Brussel laten afschrikken, voegt ze eraan toe. ‘Als je ook
Europees aanhaakt bij thema’s die je ter harte gaan, krijg
je méér voor elkaar. In Brussel wordt de wereld op een
andere manier opgeknipt dan wij hier gewend zijn. Je moet
je thema reframen, vertalen zodat het past bij de Europese
programmadoelstellingen. Behalve lastig is dat ook
interessant, juist vanwege nieuwe invalshoeken.’
Allianties
Als voorbeeld noemt Ott GGZ Nederland, dat met andere
Europese belangenorganisaties de European Alliance for
Mental Health in all Policies heeft gevormd. Die alliantie
van partijen, waaronder werkgevers, werknemers en
zorgaanbieders, komt op voor het belang en de toegevoegde
waarde van geestelijke gezondheid op de werkvloer.
‘Een ander voorbeeld van meerdere partijen die in
één koepel verenigd zijn is de European Association of
Homes and Services for the Ageing (EAHSA). Daarin participeert
Actiz, de brancheorganisatie voor de verpleeg­ en
verzorgingshuizen en de thuiszorg, naast bijvoorbeeld
bouwondernemingen. Issues worden van verschillende
kanten belicht. Dat is nuttig: als ouderen zo min mogelijk in
instellingen gaan wonen, moeten we ervoor zorgen dat er
voldoende leefbare woonruimte voor hen komt.’
‘Een groeiend aantal bestuurders zoekt
verbinding met Europese netwerken’
Sinds zes jaar is een studiereis naar Brussel onder deel
van de Top Class. Nederlandse zorgaanbieders doen er
goed aan hun netwerk in Brussel uit te breiden, vindt
programmadirecteur Marlies Ott.
‘Als je Europees aanhaakt, krijg
je meer voor elkaar’
Zelfs hoogopgeleide managers doorgronden het reilen en
zeilen in Brussel nauwelijks. ‘Niet zo vreemd: in de media
hoor of lees je weinig over hoe beleid in Europa tot stand
komt. Deelnemers aan de studiereizen denken vooraf vaak
dat Brussel een gesloten bolwerk is. Spreken ze vertegenwoordigers
van de Europese Commissie, het Europees
Parlement, lobbyisten, dan wordt duidelijker hoe het in
elkaar steekt en ontstaat er ook respect.’
Hun voornemen om daarna meer met ‘Brussel’ te doen, valt
in de praktijk niet mee, hebben oud­ Top Class­deelnemers
aan Marlies Ott verteld. ‘Brussel heeft weinig raakvlakken
met hun dagelijkse praktijk. Toch zoekt een groeiend aantal
bestuurders verbinding, bijvoorbeeld via hun koepels, die
zich beginnen aan te sluiten bij Europese netwerken. Zo
proberen zij in Europees verband te laten zien wat ze doen
om antibioticaresistentie te voorkomen. Of ze onderzoeken
de mogelijkheden voor interculturele psychische hulp aan
vluchtelingen. Het bezoek aan Brussel helpt hen lijntjes wat
makkelijker te leggen.’
Vrij verkeer
In de toekomst zal dat vaker zijn nut bewijzen, verwacht
Ott. Niet louter omdat je de betaalbaarheid van innovatieve
geneesmiddelen of prijsverschillen van medicijnen in
diverse lidstaten nu eenmaal samen moet aanpakken.
‘Gezondheidszorg is officieel een aangelegenheid van de
lidstaten zelf. Maar regelgeving van een hogere orde, zoals
vrij verkeer van personen, goederen, kapitaal en diensten,
heeft op allerlei manieren invloed op ons zorgstelsel.’
Marlies Ott is programmadirecteur van de Top Class.
ECVZ Podium 2015-november Blauw.indd 4-6 18-11-15 09:45