Fascinatie DDR

Friso de Zeeuw
FASCINATIE DDR
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 1 17-12-07 11:56:46

Friso de Zeeuw (1952) is in het dagelijks
leven sinds 1998 directeur Nieuwe Markten bij
Rabo Bouwfonds Development, de grootste
projectontwikkelaar van Nederland. Daarnaast
treedt hij op als parttime praktijkhoogleraar
Gebiedsontwikkeling aan de TU Delft. Eerder
was hij gedeputeerde van de provincie Noord
Holland (PvdA), senior adviseur bij Berenschot,
wethouder van gemeente Monnickendam, beleidsadviseur bij de gemeente Amsterdam
en bij een stedenbouwkundig bureau. Hij studeerde in 1976 af als bestuursjurist aan
de VU in Amsterdam, nadat hij in zijn geboortestad Rotterdam het gymnasium b
doorlopen had.
Friso de Zeeuw bekleedt een tiental bestuursfuncties en commissariaten. Een daarvan
is voorzitter van de Stichting DDR Collectie, de instelling die het DDR Museum en
de website www.ddr-museum.nl beheert. Hij is getrouwd met Thea Grijsen en woont
in Monnickendam.
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 2 17-12-07 11:56:47

Introductie
Dit boek is gewijd aan de DDR, een staat die opkwam en onderging in de tweede helft
van de vorige eeuw. Ik vertel eerst over mijn fascinatie voor het land en zijn inwoners.
Naar mijn oordeel is de DDR alleen goed te begrijpen door kennis te nemen van
zowel de werking van het politieke machtssysteem als van het dagelijkse bestaan van
de mensen. Met andere woorden: de films ‘ Das Leben der Anderen’ en ‘ Good bye
Lenin’ geven samen een compleet beeld van het leven in de DDR.
In het tweede deel van het boek bespreek ik een aantal specifieke aspecten van de
DDR. Daar zitten onvermijdelijke thema’s bij, zoals het ontstaan en het einde van de
DDR, de (formele en informele) economie, de almachtige partij SED, de Trabant en
de Muur. Daarnaast heb ik onderwerpen geselecteerd die minder vanzelfsprekend
zijn: de filmcultuur, de positie van vrouwen, het toekennen van onderscheidingen en
vakantie in de DDR, om een paar voorbeelden te noemen. Daarmee wil ik iets van de
veelkleurige samenleving met zijn absurditeiten, maar ook positieve kanten laten
zien. Een veelkleurigheid die vaak schuil gaat onder de grauwsluier die de oppervlakkige
waarnemer ziet als hij naar de DDR kijkt.
In het derde deel van het boek komen Nederlanders aan het woord die in de DDR
gewerkt hebben, dat land veelvuldig bezocht hebben of daar gevangen hebben gezeten.
Ook vertellen burgers van de voormalige DDR die in Nederland gewerkt hebben
of er nu wonen over hun ervaringen in het land van herkomst. Nederland fungeert
nauwelijks als referentiekader, maar wel als een plek buiten Duitsland die uitnodigt
tot een bezonnen terugblik op afstand.
De twaalf interviews samen leveren een grote variëteit aan ervaringen en - dus -
evaluaties op. Het resulteert in conclusies die uiteenlopen van volstrekte verwerping
van de DDR tot “zet de Muur maar weer terug.” Wat de gesprekken bindt, is het
‘selectief winkelen’ binnen het systeem en het pogen het regime te ontwijken als de
druk te groot werd. Ik vind dat inderdaad fascinerend.
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 3 17-12-07 11:56:48

Inhoud
DE DDR: BRON VAN FASCINATIE 9
DE DDR IN EENENTWINTIG TREFWOORDEN
Van Sovjetzone naar DDR in Sovjetmodel 25
SED: de almachtige partij 29
De gemankeerde economie van de staat 30
De informele economie van de mensen 33
De overgeorganiseerde jeugdbeweging 35
Erich Honecker: communist, machtspoliticus en jager 37
Film: een breed oeuvre, ondanks censuur 39
Fotocamera’s: over de teloorgang van vakmanschap 41
Televisie: saai nieuws en populair amusement 43
Vakantie: goedkoop, georganiseerd, geliefd 45
De Muur: geperfectioneerde absurditeit 47
Stasi: moloch van achterdocht en onderdrukking 51
Plattenbau: een land vol systeemflats 54
Trabant: veracht en gekoesterd icoon 56
Vrouwen in de DDR: begrensde emancipatie 59
Topsport: besmet succesnummer 61
Onderscheidingen: prijzenfestival voor bijna iedereen 63
Palast der Republik: Erichs Lampenladen als veelbezocht trefpunt 66
DDR-design: overleven van kwaliteitsproducten 68
Mauerfall: kort heldenbestaan van een volk 70
Ostalgie: meer dan een hype 73
4
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 4 17-12-07 11:56:48

DE DDR IN TWAALF INTERVIEWS
De gewone mensen:
Silvia de Jong 78
Bärbel Wiezorrek 83
De cultuurdragers:
Cox Habbema 88
Hartmut Haenchen 94
De diplomaten:
Jan Atema 102
Ottfried Franke 108
Jan Boeles 113
De Chinese intellectueel en de Utrechtse kok:
Xing-Hu Kuo 118
Bertus Beugel 124
De geëngageerde bezoekers:
Margriet Meindertsma 128
Hans Smits 134
Marius Ernsting 139
DDR in boeken, internet en musea 144
Register 146
Colofon 148
5
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 5 17-12-07 11:56:48

Verkehrskarte der DDR, Verlag Zeit im Bild, 1982
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 6 17-12-07 11:56:48

Industriekarte der DDR, Verlag Zeit im Bild, 1982
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 7 17-12-07 11:56:50

DDR Fascinatie binnenwerk.indd 8 17-12-07 11:56:52

De DDR:
bron van fascinatie
Friso de Zeeuw vertelt over de oorsprong van
zijn fascinatie, hoe die uitmondde in de inrichting
van een museum en hoe hij het leven in
de DDR leerde kennen.
Mijn fascinatie voor de DDR begon toen ik in de winter
van 1985 samen met een collega voor het eerst Berlijn
bezocht. Wij werkten voor de gemeente Amsterdam
aan de introductie van stadsdeelbesturen. Sinds 1920
kent Berlijn dat systeem al, dat tegelijk is ingevoerd
met een omvangrijke gemeentelijke herindeling. Berlijn
kreeg toen Bezirke, stadsdelen met volwaardige politieke
besturen, met alles erop en eraan. Dat gingen wij
Linksboven: Straatbeeld
Prenzlauerberg, Oost- Berlijn.
Links midden: Grensovergang
Checkpoint Charlie.
Linksonder: Straatbeeld
Friedrichstraße.
9
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 9 17-12-07 11:56:54

INLEIDING
bekijken, als referentie voor de Amsterdamse situatie.
Buiten het officiële programma om deden wij het traditionele
dagje Oost- Berlijn: een voor mij indringende eerste
kennismaking. Ik was geïnteresseerd in geschiedenis
en stedenbouw, groeide op in de Koude Oorlog, en nu zág
ik dat allemaal zomaar: een stad die heel letterlijk doormidden
was gedeeld. Oost- Berlijn, dichtbij qua afstand en
taal, bleek toch veraf en vreemd voor mij, vooral het maatschappelijk
systeem. Na een uiterst serieuze en minutieuze
grenscontrole kwam ik in een heel andere wereld
met de geur van bruinkool en uitlaatgassen van tweetakt
Trabantjes. Met als decor een straatbeeld waarmee je een
reis terug in de tijd maakte. Mijn interesses, geschiedenis,
politiek en stedenbouw kwamen daar allemaal samen.
Manschappen van de Grenztruppen
die bij de grensovergangen
controleerden waren
vaak voorzien van een Bauchladen
met daarin onder meer
een infraroodlamp, visa en
stempels.
Sinds dat eerste bezoek in 1985 heeft Berlijn mij niet meer
losgelaten. Ik ben er elk jaar heengegaan, aanvankelijk
één keer per jaar, daarna vaker. Zes jaar geleden schaften
mijn vrouw en ik een appartement aan in Mitte, in het
vroegere Oost- Berlijn, iets ten noorden van de Hackesche
Höfe, midden in een wijk die in ontwikkeling is en aan
de rand van een uitgaansgebied. Het is gelegen aan het
Garnisonsfriedhof, waar verschillende hoge Pruisische
militairen zijn begraven. Op dat kerkhof is in 1945 ook
een deel gereserveerd voor een klein massagraf voor
slachtoffers van de bombardementen op Berlijn. Schuin
tegenover ons appartement staat een echt Ossiblok,
Plattenbau, midden in de historische stad, waar de bewoners
een duidelijk herkenbare DDR-achtergrond hebben.
Alte Garnisonsfriedhof in het
Scheunenviertel zoals het er
nu, gerestaureerd, uitziet.
LUILEKKERLAND
Met het verzamelen van DDR-attributen zijn mijn vrouw
en ik begonnen tijdens één van onze eerste bezoeken.
Op de toen nog kale Potzdammerplatz stond zo’n houten
tentje met souvenirs, medailles en dat soort dingen.
De grote klapper hebben we gemaakt in 1989, toen rond
de Brandenburger Tor al die stalletjes verschenen met
DDR-parafernalia. Dat was voor mij een soort luilekker-
10
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 10 17-12-07 11:56:55

INLEIDING
land. Voor niet al te veel geld kon je
van alles kopen: petten, medailles,
vlaggen, al het officiële spul. Daarna
hebben we in 1990, nog net in de
DDR-tijd, in Thüringen alledaagse
arti kelen gekocht: de laatste voorraden,
want toen waren die winkels
aan het uitruimen om plaats te maken
voor het begeerde West-Duitse
assortiment. Achteraf gezien hebben
we veel te bescheiden ingekocht.
Wij bezochten daar in Thüringen een
echtpaar dat model stond voor de
veranderingen in de DDR. Zij werkte
als tandarts in een lokaal gezondheidscentrum
en hij was officier van
justitie voor verkeersdelicten. Zij
heeft zonder aarzelen dat gezondheidscentrum
zelf gekocht, schafte
in West-Duitsland de nieuwste apparatuur
aan en bouwde vervolgens
een enorme klantenkring op. Zij
ma te rialiseerde als het ware de
perspectieven die bondskanselier
Helmut Kohl had beloofd.
Haar man ging een andere weg op. Hij moest allerlei toetsen
ondergaan waarbij werd onderzocht of hij nog wel was
te handhaven, of hij geen foute eisen had gesteld en te
veel met het regime was meegegaan. Nadat hij een jonge,
even onervaren als arrogante West-Duitse chef boven
zich kreeg, was de vreugde in zijn werk weg. Hij kapte
ermee en werd boekhouder in de zaak van zijn vrouw.
MUSEUM
De verzameling bleef zich verder uitbreiden en op enig
moment hebben we gezegd: “we stoppen ermee, want
we kunnen de spullen nergens meer kwijt.” Mijn vrouw
Boven: Friso de Zeeuw actief
als Mauerspecht, december 1989.
Onder: Thea de Zeeuw-Grijsen
(links) met Hella en Kurt
Ludwig in Udersleben,
Thüringen, voorjaar 1990.
Zij, de winnares na de Wende,
hij, de verliezer.
11
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 11 17-12-07 11:56:57

DE DDR IN
EENENTWINTIG
TREFWOORDEN
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 23 17-12-07 11:57:13

DDR Fascinatie binnenwerk.indd 24 17-12-07 11:57:16

De informele
economie van
de mensen
Schaarste aan gewilde producten, slecht
werkende distributiekanalen én officieel
vastgestelde (lage) prijzen, legden
de basis voor een bloeiende informele economie.
Alle DDR-burgers namen deel aan die
informele economie en bedreven - in meer of
mindere mate - zwarte handel. Wanneer je
signaleerde dat een gewild product in een winkel ‘zomaar’
voorhanden was, sloeg je dat meteen in ruime
mate in. Dat varieerde van bananen en nylonkousen,
via het tijdschrift Magazin en theaterkaartjes, tot metselzand
en auto-onderdelen. Dat kon dan te zijner tijd
dienen als ruilobject voor spullen die je zelf nodig had.
De cover van het maandblad
Magazin met een voor de DDR
opvallend ontspannen, bijna
frivool plaatje (1955).
33
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 33 17-12-07 11:57:27

DE INFORMELE ECONOMIE VAN DE MENSEN
Boven: In licentie door het
staatslabel Amiga uitgebrachte
LP van de Rolling Stones (1982).
De oplage was steevast veel te
laag in verhouding tot de vraag.
Onder: Schlangestehen, dagelijkse
kost voor DDR-burgers.
Rechtsonder: Winkelen zonder
bij de ingang uitgereikt mandje
was in de DDR zelden mogelijk.
Zo kon je de wachttijden voor reparatie van de Trabant in
de garage omzeilen of een afspraak met de verwarmingsmonteur
arrangeren. De tandarts was ’s avonds bespreekbaar
voor een extra behandeling, in ruil voor een grammofoonplaat
van de Beatles. Het was niet ongebruikelijk
om tijdens werktijd het bedrijf een paar uur te laten voor
wat het was en te gaan hamsteren. Dat leverde het bekende
beeld op van wachtende mensen met boodschappennetje
in de rij voor de winkel. Het was de gewoonste
zaak van de wereld om zonder verdere kennis van wat
er te koop was, gewoonweg aan te sluiten bij een rij
wachtenden voor een winkel. Erst anstellen, dann fragen
was es gibt. Evenmin was het ongebruikelijk
om van het werk wat gereedschap of
bouwmateriaal mee te nemen om je buitenhuisje,
die Datsche, op te knappen.
In dit kader moeten wij het typische DDRbegrip
Bückwaren plaatsen. Bukken onder
de toonbank, dat deed de winkelier om het
zogenaamd uitverkochte artikel te pakken
dat een geprivilegieerde klant kwam ophalen.
En daar stond natuurlijk altijd een dienst
of product tegenover. Kunden, seid nett zu
eurer Verkäuferin is zo bezien een begrijpelijke
uitdrukking.
34
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 34 17-12-07 11:57:29

DE DDR
IN TWAALF
INTERVIEWS
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 77 17-12-07 11:59:20

Ik was wel
aanwezig, maar
hield me afzijdig
Bärbel Wiezorrek
Bärbel Wiezorrek op
zeventienjarige leeftijd.
Bärbel Wiezorrek (1960) verliet op
17 mei 1990 haar woonplaats Großenhain
bij Dresden en vestigde
zich in Nederland. Niet vanwege het verstikkende
systeem in haar vaderland maar
vanwege een verstikkend huwelijk en een
nieuwe liefde in Nederland. Vluchten van
‘oost naar west’ was bovendien niet meer
nodig: de DDR bestond nog wel, maar de
Muur was gevallen.
“Mijn tante woonde in Nederland. Met haar onderhield de familie nauwe contacten.
Hierdoor was ik goed op de hoogte van het leven in Nederland.” Ze leerde op afstand
83
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 83 17-12-07 11:59:51

BÄRBEL WIEZORREK
een Nederlandse jongen kennen die
vol vertrouwen was dat de Muur nog
eens zou verdwijnen. Tussen beiden
ontstond een relatie. “Ik had een uitstekende
baan als onderwijzeres en
onderwijsinspecteur en materieel ging
het me niet slecht. Privé was het minder
rooskleurig. Mijn huwelijk stelde
weinig meer voor en mijn man zag ik
zelden meer. Mijn 8-jarige dochtertje
was het enige bezit waar ik aan hechtte.
Ik maakte de afweging tussen het
achterlaten van mijn ouders, vrienden
en werk en het perspectief op een
nieuwe liefde in Nederland en een
nieuw leven.” Zo kwam ze tot haar
vertrek naar Nederland.
Bärbel Wiezorrek ziet niet om in wrok
naar haar leven in de voormalige DDR.
Sterker nog, als ze terugkijkt, denkt
ze vooral aan haar onbezorgde kindertijd
en aan warme vriendschappen.
“Als onderwijzeres had ik het goed.
Ik had goede contacten met ouders
Boven: Een schoolklas in 1981.
Onder: LP van de Puhdys uit 1977. De Puhdys
waren één van de populairste rockbands in de
DDR en de groep is nog steeds actief.
van mijn leerlingen en dat leverde me
af en toe extraatjes op die ik ‘onder de
toonbank door’ ontving: bananen, lp’s
en andere luxe goederen. Dat waren
typische Bück-Dich-Waren. Ik had ook
genoeg geld om uit te geven in speciaalzaken
aan delicatessen en kleding.”
84
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 84 17-12-07 11:59:51

Fascinatie DDR is een uitgave van:
Malherbe & Partner BV
Postbus 247
6000 EA Weert
© MMVII Friso de Zeeuw
Auteur:
prof. mr. W.C.T.F. (Friso) de Zeeuw, met medewerking van
Clara Overes (interviews), Hans Smits (inleidend interview met Friso
de Zeeuw) en Johan Moes (interview Bertus Beugel)
Beelden:
de foto’s van objecten uit de het DDR Museum zijn gemaakt
door Robert Oerlemans.
De uitgever heeft getracht alle beeldrechthouders van de in dit boek
opgenomen illustraties te bereiken. Eventuele rechthebbenden die
vooraf niet zijn benaderd, worden verzocht contact op te nemen met
de uitgever.
Vormgeving: Teo van Gerwen Design
ISBN 978 90 75717 70 9
NUR 680
Alle rechten voorbehouden, niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in
een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,
hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere wijze, zonder
voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
DDR Fascinatie binnenwerk.indd 148 17-12-07 12:01:07