COLLECT België April 2022

COLLECT
Maandblad verschijnt niet in januari, juli en augustus - € 6,95 - P608061
NR. 515 / APRIL 2022
Strategie & kunstgalerie
Onlosmakelijk verbonden
Art Brussels
Back to business
Francis Alÿs
Belgisch topspeler op de Biënnale

Royaal wonen
te midden van
uw collectie ?
TE KOOP
Vlissingen, Zeeland
Woonhuis met zwemvijver
Uniek, (multi)functioneel, comfortabel.
Voormalige watertoren omringt met onder
architectuur geconcipieerde nieuwbouw op
7.000 m 2 grond.
1.617 m 2 voorzieningen voor wonen, werken,
presentatie, ontvangsten en opslag.
(Presentatie)paviljoens en beeldentuin
Vraagprijs: € 2.500.000 k.k.
Ontvangstruimte toppaviljoen watertoren
Tel. +31 (0)118) 620062 • www.sinke.nl

The Online Dutch
Art & Antiques Fair
thedaaf.com
By members of the Royal Dutch
Association of Art and Antiques Dealers
Edition 2022
• Over 50 participants
• Including video images
Online only
Opening Thursday 7 April 16:00 hrs CET
Closing Sunday 10 April 21:00 hrs CET
Supported by

Serge Vandercam, Compositie, ca. 1959, olie op doek, 146 x 114 cm
Gespecialiseerd
in Belgische
naoorlogse kunst
Callewaert Vanlangendonck Gallery
We verwelkomen u graag
op stand C19 met werk van
Serge Vandercam en Jan Dries
Tour & Taxis
28 April – 1 May 2022
Callewaert Vanlangendonck Gallery
Sint-Jacobstraat 17, 2000 Antwerpen
gallery@callewaert-vanlangendonck.com
www.callewaert-vanlangendonck.com
Brecht Callewaert 0032475926724
Yoeri Vanlangendonck 0032476444611
Jan Dries, Meditatiestenen, 1962, marmeren sculptuur, 8 x h 9 cm | 8 x h 18 cm

DU 21 AU 26 MARS
2 018
18 23 M AI
18 23
2 022
18 t/m 23 mei
Palais Brongniart
Place de la Bourse, 75002 Parijs
2 022
M AI
www.salondudessin.com
Nicolas Robert, Kerkuil, collectie de heer en mevrouw Pierre Rosenberg. © Foto: Suzanne Nagy. Ontwerp: Olivier Andreotti (Toluca Studio)
Eregast: Musée du Grand Siècle
Met speciale medewerking van het Musée des Arts décoratifs, Parijs
Internationaal symposium op 18 en 19 mei: Tuinkunst op papier: ontwerpen en verbeelden

Inhoud
APRIL 2022
www.collectaaa.be
De fibula
Inspirerende speldenprikken
Vragen
voor een
fotoconservator
66
70
De wereld
volgens Larry
Gagosian 46
VOLG ONS OP INSTAGRAM
@ARTMAGAZINECOLLECT
COLOFON
hoofdredacteur
Els Bracke
redactie
Celine De Geest
Christophe Dosogne
medewerkers
Gilles Bechet
Iris De Feijter
Thijs Demeulemeester
Gwennaëlle Gribaumont
Elien Haentjens
Diane Hennebert
Anne Hustache
Eric Rinckhout
Geert Stadeus
Christine Vuegen
vertaling
Didier Vanhede
vormgeving
Renaldo Candreva
Freek Lukas
advertenties
Joris van Glabbeek
Tel: 09/216.20.24
collect.net@ips.be
Collect AAA is niet verantwoordelijk
voor de inhoud van de
geplaatste advertenties. Enkel
de adverteerder kan hiervoor
aansprakelijk worden gesteld.
druk
Graphius Gent
verdeling
Boekhandel, AMP, De Post
abonnementen
Abonnementenland
Ambachtenlaan 21 Unit 2A
3001 Heverlee
Tel. 02/808.55.23
klantenservice@abonnementenland.be
België € 49,5
Europa € 70
Abonnementen worden automatisch
verlengd en gelden
tot wederopzegging uiterlijk
twee maanden voor afloop.
Een cadeau-abonnement
loopt automatisch af. Voor een
adreswijziging, een opzegging,
een ontbrekend nummer of
een andere vraag, gaat u naar
de website www.aboland.be.
redactiesecretariaat
Begijnhoflaan 464 G
9000 Gent
Tel: 09/216.20.20
collect@ips.be
www.collectaaa.be
ING 310-0657650-76
IBAN BE91 3100 6576 5076
SWIFT BBRU BE BB
B.T.W.: BE 0432.544.477
Lid van WE MEDIA
verantwoordelijke uitgever
Patrick Snoeck
Begijnhoflaan 464G - 9000 Gent
Voor de beeldende kunstenaars
en de fotografen CISAC/SABAM
© SABAM Belgium 2022
cover
Sandro Miller, Nina, Dakar, 2019, pigmentprint,
editie van 15, 51 x 38 cm,
gesigneerd, genummerd, getiteld en
gedateerd in potlood. Met toestemming
van Gallery Fifty One.
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/
of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie,
of op welke andere wijze ook zonder toestemming van
de uitgever. meningen, feiten, weergegeven in ondertekende
artikelen of bijdragen aan dit blad vallen onder
de verantwoordelijkheid van de betreffende auteur.
redactie en uitgever zijn hiervoor niet aansprakelijk.
COLLECT is niet verantwoordelijk voor de inhoud van
de geplaatste advertenties. Enkel de adverteerder kan
hiervoor aansprakelijk worden gesteld.
© arts antiques auctions, Gent

Romeinse
antiquiteiten
Edito
52
Giovanni Boldini
62
Een punchline, daar zijn we hier op de
redactie vaak naar op zoek. Een treffende
titel die alles zegt en ervoor zorgt
dat u direct in het artikel wordt gezogen.
Barbara Kruger heeft zelfs geen verdere
tekst meer nodig. Bam, een combinatie
van woorden in kapitalen en u kan alvast
achteruit gaan zitten om erover na te
denken. Is één werk soms voldoende
om je te inspireren, uit te dagen, vrolijk
of melancholisch te maken, bij een veelvoud
ervan, zoals op Art Brussels, gaat
het effect misschien verloren.
“Ergens moet je (ook) leren wat er allemaal
te zien is”, vindt directeur Anne
Vierstraete. “Er is de afgelopen tijd heel
veel goed werk gemaakt in nieuwe technieken
en thema’s die in de vele solo’s
boeiend gecureerd worden. Een geleid
bezoek doet je gedachtegang stilstaan
en ontsluiert veel.” Lijkt mij heerlijk. Ja,
ook al denkt u dat ik er altijd middenin
zit en dus alles weet, het tegendeel is
waar. Eind april ga ik me ook laten leiden
in Brussel.
En hopelijk doe ik dat ook heel binnenkort
in Venetië waar een week eerder
hét kunstevent van start gaat onder het
gesternte The Milk of Dreams. Curator
Cecilia Alemani had bij het bedenken
van het nieuwe thema wellicht geen idee
hoe surrealistisch de wereld er nu uit
zou zien. Een magische wereld geleid
door onze verbeelding, voortdurend in
transformatie maar wel boordevol mogelijkheden:
na de pandemie te hebben
afgeschud zou daar de focus liggen met
vervreemding door nieuwe technologieën
en het klimaat als belangrijkste
zorg. En al kunnen we vanuit België, met
Francis Alÿs, een topspeler naar Italië
sturen, dit jaar zal het natio- en antropocentrisme
hopelijk zoveel mogelijk naar
achteren worden gestuurd. Verbinden,
menselijk en niet-menselijk is nu nodig,
over de grenzen heen.
Els Bracke
RUBRIEKEN & COLUMNS
8 Up to date
12 Kopstukken
14 Musea
18 Galeries
22 Art Brussels pakt (opnieuw) uit
30 Kunstenaar van de maand:
Willie Morlon
32 Fotografie in de kijker: Judith Joy Ross
DOSSIERS
34 Strategie en kunstgalerie
38 Els Dietvorst
40 Francis Alÿs, de waarde van
een genereus oeuvre
46 De wereld volgens Larry Gagosian
50 Barbara Kruger, woordkunst
52 De markt van Romeinse antiquiteiten
58 Rondom Mondriaan
62 Giovanni Boldini
66 Vragen voor een fotoconservator
70 De fibula, inspirerende speldenprikken
74 De collectie Joost Caen
92 De waarde van Christian Dotremont
96 Bruno Claessens en Jacques Billen
over Afrikaanse wapens
100 N. Vrouyr verkoopt draagtasje uit
Anatolië aan Musée du Quai Branly
VEILINGEN
78 Veilingen wereldwijd
82 Verrassend geveild: Chinese
wierookbrander bij Coronari
83 Veilingen België
AGENDA
102 Auction calendar
104 Fair calendar
105 Museum calendar
106 Gallery calendar
109 Zoekertjes
109 Adressen & websites
Op de hoogte blijven
van alle nieuwtjes?
Meldt u nu aan voor onze maandelijkse
nieuwsbrief door uw emailadres
te mailen naar collect@ips.be.

UP TO DATE
Aprilse Beurzen
->
Paul César Helleu, Actrice Marguerite
Labady, ca. 1900, droge naaldets, 57,2 x 34,3
cm. © Inter-Antiquariaat Mefferdt & De
Jonge. Te zien bij Inter-Antiquariaat Mefferdt
& De Jonge tijdens The DAAF.
->
->
Een ‘klinkglas’ of ‘drinkuyt’, zilver en ‘façon de Venise’-glas, Antwerpen, ca. 1580, hoogte: 20,8 cm.
© John Endlich. Te zien bij John Endlich tijdens The DAAF.
Alberto Giacometti, lamp Etoile, ca. 1935.
© Jacques Lacoste. Te zien bij Jacques
Lacoste op PAD Paris.
In 2021 ontstond te midden van een
moeilijke periode een mooi initiatief. Een
groep van Nederlandse antiekhandelaren
aangesloten bij de KVHOK (Koninklijke
Vereeniging van Handelaren in Oude Kunst)
besloot dat ze samen sterker stonden en
richtten The DAAF op, een online kunstbeurs.
Het bleek een succesformule, die ook
nu de situatie er rooskleuriger uitziet aan
herhaling toe is (07 t/m 10-04). Een vijftigtal
antiekhandelaren doet mee, waaronder
Inter-Antiquariaat Mefferdt & De Jonge, VKD
Jewels London – Milan, Vanderven Oriental
Art, Antiquariaat Forum & Asher Rare Books
Frides Laméris, Glass & Antiques, Tiny
Esveld, Inez Stodel, Kunsthandel Pygmalion,
John Endlich en WonderWood. www.
thedaaf.com PAD Paris, een niet te missen
evenement voor internationale designverzamelaars,
keert terug voor een 24e editie van
5 tot 10 april 2022 in de Jardin des Tuileries, in
het centrum van Parijs. Een aantal van de
beste internationale en Franse galeries van
historisch en hedendaags design komen er
samen, goed voor een unieke reis door het
heden en het verleden van de decoratieve
kunsten. Uit België reizen Spazio Nobile,
Maniera, Modern Shapes en Philippe Heim
af naar Parijs. Voor een designbeurs is de
omkadering nog net iets belangrijker dan
voor andere beurzen. De scenografie van de
PAD Studio, die opgetrokken is in de ingang
van de beurshal, is daarom ontworpen door
het duo OITOEMPONTO (Jacques Bec en
Artur Miranda). www.padesignart.com
Nu hun museum tot 2024 gesloten is voor
rennovaties komt het team van Design
Museum Gent met een nieuw, fris designinitiatief
op de proppen. Van 22-04 t/m 01-05
barst voor het eerst Design Fest Gent los,
een tweejaarlijks 10-daags festival dat ruimte
biedt aan ontwerpers om grensverleggende
ideeën te presenteren. Met een focus op
duurzaamheid in al haar facetten wil Design
Fest niet alleen inspireren, maar ook
uitdagen en aanzetten tot dialoog. Verspreid
over verschillende locaties en de openbare
ruimte wordt werk van onder meer BRUT
Collective en Bram Van Breda getoond.
www.designfestgent.be In hetzelfde
weekend als Art Brussels gaat in Brussel ook
The Solo Project door, een kleinere,
alternatieve beurs die er in Bazel al negen
succesvolle edities op heeft zitten. De naam
zegt het al: The Solo Project is een platform
waar kunstenaars hun werk uitgebreider
kunnen tentoonstellen, waar elk werk volop
ademruimte krijgt. Heel wat Nederlandse
galeries komen er naartoe om het Brusselse
publiek te bereiken. Willem Baars Projects
en Galerie Franzis (Amsterdam) bijvoorbeeld,
en Contour Gallery (Rotterdam).
Maar ook Galerie Atiss uit Dakar is aanwezig,
en Bab Iddeir Art Gallery uit Betlehem.
www.the-solo-project.com
8

UP TO DATE
Belgische musea
genomineerd
voor Britse awards
->
Meester van de Magdalenalegende, Portret van een prinses, wellicht Aartshertogin
Isabella, olieverf op paneel, privéverzameling. © Sotheby’s.
De tentoonstelling Kinderen van de Renaissance in het
Mechelse museum Hof van Busleyden is één van de genomineerde
tentoonstellingen op de British Museums + Heritage
Awards. De tentoonstelling maakt kans op een prijs in de categorie
‘International Exhibition of the Year’. De expo liep van
maart tot mei 2021 in het Hof van Busleyden en was bijzonder
populair. “In totaal kwamen er meer dan 25.000 bezoekers
langs”, zegt Cultuurschepen Björn Siffer (Vld-Groen-m+).
“We moesten tijdens de eerste weken zeven dagen op zeven
openen om aan de grote vraag naar tickets te voldoen. Het
is een enorme eer dat de expo nu ook genomineerd werd
voor de British Museums + Heritage Awards.” Ook het nieuwe
bezoekerscentrum van het Lam Gods in de Gentse Sint-
Baafskathedraal is genomineerd. De winnaars worden op 11
mei bekendgemaakt.
Restitutie bij Carlo Bonte
Het Brugse veilinghuis Carlo Bonte heeft op
vraag van de Mexicaanse overheid drie
voorwerpen in Comala-stijl teruggetrokken
uit een veiling die in maart plaatsvond. De
kleifiguren zijn afkomstig uit het huidige
grondgebied van de staat Colima in het
westen van het land. Volgens de Mexicaanse
wet worden alle archeologische vondsten
beschouwd als nationaal erfgoed en is hun
commercialisering verboden. De overheid
voert een campagne met de slogan
“MiPatrimonioNoSeVende” (Mijn erfgoed
is niet te koop). Mexico dringt er bij
veilinghuizen wereldwijd op aan om mee te
werken aan de bescherming van cultureel
erfgoed. Aan particuliere verzamelaars in
het buitenland die momenteel stukken in
hun bezit hebben die deel uitmaken van
het erfgoed van Mexico vragen ze om die
terug te geven. www.carlobonte.be
->
Kleifiguur in Comala-stijl, op vraag van de
Mexicaanse staat door Carlo Bonte teruggetrokken
uit de veiling. © Carlo Bonte.
->
Corporis humani anatomiae liber
primus, 1623. © KBR.
De KBR gaat digitaal
De Koninklijke Bibliotheek van België (KBR) en de KU Leuven gaan samen met Google
hun belangrijkste historische documenten digitaal delen. Het gaat om meer dan 80.000
werken, waarvan sommige teruggaan tot de vijftiende eeuw, die in de komende jaren vrij
toegankelijk zullen worden gemaakt via Google Books en de eigen bibliotheekcatalogi
van de instellingen. Tot de hoogtepunten behoort een unieke collectie van 25.000 boeken
die in de zeventiende en achttiende eeuw in Brussel zijn gedrukt: de grootste collectie
oude en zeldzame boeken uit de hoofdstad van de (Zuidelijke) Nederlanden, met een
sterke nadruk op overheidspublicaties in het Frans, Nederlands, Spaans en Latijn. De
selectie omvat ook de meest volledige verzameling ter wereld van pamfletten en
brochures uit de tijd van de Brabantse revolutie die leidde tot de onafhankelijke Verenigde
Staten van België (1789-1790), samen bijna 7.000 stuks. www.kbr.be
9

UP TO DATE
Kunst in tijden van oorlog
->
Maria Prymachenko, Tweehoofdige kip, 1977,
gouache, 62 x 85 cm. © MFA of Ukraine.
->
Het Opera House in Lviv, gesloten sinds 24 februari. © Wikimedia Commons.
In Ivankiv, ten noorden
van Kiev, zijn er al
belangrijke werken
beschadigd van schilder
Maria Prymachenko.
DE OORLOG IN OEKRAÏNE laat zich
ook in de kunstwereld voelen. Niet het
minst in Oekraïne zelf, waar men tegen
de klok racet om het cultureel erfgoed
te beschermen, dat bericht VRT NWS. In
Lviv, de belangrijkste kunststad van het
land, is het oude stadsgedeelte UNESCO
Werelderfgoed. Ook het Andrey Sheptytsky
National Museum is er gevestigd,
het grootste museum van het land. Het
National Museum is gewijd aan typisch
Oekraïense kunst en cultuur in de meest
uiteenlopende vormen. Er staan veel grote
barokstukken en portretten. Die worden
nu in allerijl ingepakt in kartonnen dozen
en bubbelplastiek, en gestockeerd in
schuilkelders. In Odessa heeft het Odesa
Fine Art Museum geprobeerd om enkele
unieke werken van Kandinsky veilig te stellen.
Er wordt ook gevreesd voor het Opera
House, een opvallend neo-barok gebouw.
In Ivankiv, ten noorden van Kiev, zijn er
al belangrijke werken beschadigd van
schilder Maria Prymachenko, één van de
bekendste volkskunstenaars van Oekraïne
en een grote naam waar onder meer
Picasso en Marc Chagall fan van waren. Bij
de inval in Ivankiv is het plaatselijke historisch
museum bestookt, waar 25 werken
van Prymachenko te zien zijn.
Ondertussen distantieren een aantal
kunstinstellingen met Russische connecties
zich van de oorlog. VEILINGHUIS PHILLIPS
bijvoorbeeld, dat in 2008 gekocht werd
door de Mercury Group, eigendom van de
Russische ondernemers Leonid Friedland
en Leonid Strunin. Phillips-CEO Stephen
Brooks liet optekenen dat het veilinghuis
de invasie van Oekraïne ondubbelzinnig
veroordeelt. “Samen met de rest van de
wereld zijn we geschokeerd en bedroefd
door de tragische gebeurtenissen in de
regio. We roepen op tot een onmiddelijke
stopzetting van de vijandigheden.” Het
veilinghuis doneerde alle commissies van
een hedendaagse kunstveiling, goed voor
7 miljoen euro, aan het Oekraïnse Rode
Kruis. Ondertussen hebben ook Sotheby’s,
Bonhams en Christie’s hun Russische
->
Kazimir Malevitsj, Vrouwentorso, 1928–29.
© State Russian Museum.
kunstveilingen die gepland stonden voor
juni afgeblazen. Ook bij HERMITAGE AM-
STERDAM werd een moeilijke beslissing
genomen. In een statement liet het museum
weten dat het de bandern verbreekt
met het staatsmuseum in Sint-Petersburg:
“Door onze zorgvuldig opgebouwde
banden met het State Hermitage Museum
in Sint-Petersburg hadden we toegang tot
een van ’s-werelds beroemdste kunstverzamelingen
waaruit wij voor onze tentoonstellingen
konden putten. De recente
aanval van Rusland op Oekraïne maakt
deze afzijdigheid niet langer houdbaar.”
Op het sluiten van de huidige tentoonstelling
Russische avant-garde | Revolutie
in de kunst komt ook kritiek. Acht van de
belangrijkste kunstenaars in die expositie
zouden Oekraïens zijn, stelt gastcurator
van de tentoonstelling Sjeng Scheijen in
een tweet. Anderen vragen zich af of alle
Russische kunst, ook van schrijvers als
Tsjechov en Dostojevski, ook ‘gecanceld’
moet worden.
10

UP TO DATE
Nieuw in de musea
->
Hendrik van Minderhout en Jan van Helmont, De aankomst in Sint-Anneke, met zicht op Antwerpen, 1692, olieverf op doek, 300 x 150 cm. © Museum Vleeshuis.
Het Erfgoedfonds van de Koning
Boudewijnstichting heeft 66 originele
werken van de Belgische kunstenaar
Félicien Rops (1833-1898) aangekocht: 11
tekeningen, 8 gravures met tekst in de
marge, 43 gravures met tekeningen in de
marges en 4 brieven. Deze aankoop verrijkt
de collectie van het Félicien Rops Museum
waar de werken tentoongesteld zullen
worden. De Naamse schilder, tekenaar en
etser had de gewoonte originele tekeningen
of handgeschreven teksten toe te
voegen in de marges van zijn gravures om
ze op die manier uniek te maken en hun
waarde te verhogen. De werken die werden
aangekocht door het Erfgoedfonds komen
uit de collectie van Carlo de Poortere
(1917-2002), die de grootste Rops-verzameling
ter wereld bezat. www.ropslettres.be.
Ook het Antwerspe Museum Vleeshuis
kreeg een aanwinst met dank aan het Erfgoedfonds.
De aankomst in Sint-Anneke,
met zicht op Antwerpen (1692) van de
schilders Hendrik van Minderhout en Jan
van Helmont wordt in bruikleen gegeven
aan het Vleeshuis, en zo keert een unieke
getuige van het zeventiende-eeuwse
Antwerpen terug naar zijn stad. Zo zien we
in de verte onder andere het Vleeshuis,
waar het werk nu wordt ondergebracht.
Het uitzonderlijk grote schilderij biedt
een panorama van de stad, maar op de
voorgrond staat ook een adellijke familie
afgebeeld. Vermoedelijk gaat het om de
beroemde adellijke familie, Arenberg-
Croÿ. Tot in 1926 maakte het schilderij
deel uit van hun omvangrijke en internationaal
gereputeerde kunstcollectie. Dat
Van Minderhout en Van Helmont een
havenzicht combineren met een adellijk
familieportret is best uitzonderlijk.
www.museumvleeshuis.be
Na meer dan tien jaar is Het doopsel van
Christus van Rubens als eerste kunstwerk
uit het museumdepot van het KMSKA
gehaald en terug op zaal gehangen. Het
grote altaarstuk uit ca. 1604 is voortaan in
de gerestaureerde Rubenszaal te vinden.
Nu is het vooral wachten op de heropening,
op 24 en 25 september. De zalen
zelf werden al meer dan een jaar geleden
opgeleverd, maar om geen risico te nemen
werd de klimatisatie van het museum
getest tijdens de vier seizoenen. Die fase
is ondertussen afgerond. De komende
maanden alles klaarstomen voor de heropening
blijft een race tegen de tijd.
www.kmska.be
->
Gezocht:
jong talent
ArtContest, de jaarlijkse wedstrijd
voor jonge kunstenaars, is terug!
De wedstrijd zoekt aanstormend
talent (m/v/x) dat in België woont
of verblijft en maximaal 35 jaar oud
is. De wedstrijd wil een bijdrage
leveren aan de ontwikkeling van
jonge kunstenaars door de reflectie
over hun artistieke praktijk
te stimuleren en hun positie als
kunstenaar in de hedendaagse
samenleving te ondersteunen.
Deelnemen is gratis en kan tot
20 juni 2022.
Meer info op www.artcontest.be
11

Kopstukken
Dan Graham
Op 19 februari overleed de Amerikaanse
conceptuele kunstenaar Dan
Graham (°1942, V.S.). Graham, generatiegenoot
van Donald Judd, Sol
LeWitt, Dan Flavin, Carl Andre en
Richard Serra, werd buiten zijn wil
om, lange tijd beschouwd als een
pionier in de ontwikkeling van het
minimalisme, post-minimalisme en
conceptualisme, en van video als
artistiek medium. Zijn persoonlijke
assistent Kris Kimpe en Boomse
producent van zijn legendarische
buitenpaviljoens, Moker, kleurden
mee zijn uniek band met Belgische
verzamelaars. Deze doorzichtige
buitenhuisjes, waarin een spel van
zien en gezien worden geldt, zorgden
naast zijn video’s, foto’s, performances
voor de grootste bekendheid van
zijn oeuvre. Het eerste staat in Nederland,
bij de ingang van Museum
Kröller-Müller,Two adjacent pavilions,
gemaakt voor Documenta 1982.
© Ken Adlard
Teun Hocks
Op 27 februari overleed de Nederlandse
fotograaf Teun Hocks (°1947).
De kunstenaar is vooral bekend om
zijn geënsceneerde foto’s die een afleidsel
zijn van zijn vroege performances.
De druk die hij hier voelde
om op één moment te presteren deden
hem kiezen voor rustig opgebouwd
werk in zijn atelier. Voor zijn
bevreemdende foto’s maakte hij zelf
decors, verzamelde de rekwisieten en
speelde ook de hoofdrol. Hij drukte
zijn foto’s in zwart-wit op groot formaat
af, en kleurde ze in met olieverf
om zo fotografie en schilderkunst
samen te brengen.
© Hans van den Bogaard / Hollandse
Hoogte
Sandrine
Vézilier-Dussart
Sandrine Vézilier-Dussart, conservator
en directeur van het Musée de
Flandre, zal op 1 mei haar huidige
functie neerleggen om de functie
van museumadviseur te gaan vervullen
bij de directie Culturele Zaken
van Provence-Alpes-Côte d’Azur.
Sinds 2007 was Dussart aan de slag
in Kassel waar ze enorm gedreven
het Musée de Flandre succesvol op
de kaart zette.
© Emmanuel Watteau
Laura Hanssens
Na het overlijden van stichter Anton
Herbert heeft de raad van bestuur
van Herbert Foundation Laura
Hanssens aangeduid als nieuwe bestuurder.
Laura Hanssens startte bij
Herbert Foundation in 2012, op de
vooravond van de publieke opening.
Samen met het team staat ze
in voor het verder uitbouwen van
de toekomst van de Foundation, in
lijn met de identiteit en visie die de
Stichting eigen is. De werking van
Herbert Foundation zal zich de eerstkomende
jaren focussen op het verder
ontsluiten van de verzameling
en het archief.
© Yuri van der Hoeven
12

Katharina Fritsch
Op 8 februari werden de Henry De
Sabine Taevernier
De Koning Boudewijnstichting heeft
twee nieuwe bestuurders benoemd
in opvolging van Hélène Casman en
Thomas Leysen die hun mandaat beëindigen.
Kunstexpert Sabine Taevernier,
gespecialiseerd in James
Ensor, ondervoorzitter Topstukkenraad
Vlaamse regering en werkzaam
bij Christie’s, zal samen met Alfons
Duchateu (Coördinator ziekenhuisnetwerk
GZA-ZNA en voormalig
NVA-schepen Antwerpen) instaan
voor het beheer van de omvangrijke
collectie kunstwerken van de KBS
wiens vermogen geschat is op 1,2
miljard euro en bestuurd wordt door
een politiek gestuurde raad.
© R.V.
De Biënnale van Venetië koos deze
keer twee winnaars voor de Lifetime
Achievement award. Deze prijs
wordt uitgereikt aan kunstenaars in
het midden of latere stadium van
hun carrière. De Duitse kunstenares
Katharina Fritsch en de Chileense
kunstenares Cecilia Vicuña zijn de
Marie-Anne Thieffry
De Europese Prijs voor Toegepaste
Kunsten, die in 2009 in het leven
werd geroepen in samenwerking met
de Stad Bergen, de WCC-Europe en
met de steun van het Ministerie van
Cultuur van de Federatie Wallonië-
Brussel, bekroont hedendaagse creaties
op het gebied van toegepaste
kunsten en ambachtelijke vormgeontvangers
van de Gouden Leeuw
voor Lifetime Achievement van de
59e editie van deze internationale
kunsttentoonstelling die dit jaar als
thema The Milk of Dreams koos.
© dpa
Raf Simons
Raf Simons is altijd geïnspireerd geweest
door kunst. Hij werkte samen
met Sterling Ruby, organiseerde ooit
een show tussen sculpturen uit de
collectie van Gagosian Le Bourget
in Frankrijk en in juni 2016 cureerde
hij als het ware een tentoonstelling
over Robert Mapplethorpe door de
foto’s op zijn kleren te plaatsen. De
inspiratiebron voor Simons’ herfst-/
wintercollectie 2022 is het werk van
de Bruegels - zowel de Oude als de
Jonge. De kleuren, de vormen maar
ook de thema’s bepaalden Simons
nieuwe collectie.
© Sam Gilbert
ving. Deze 5e editie wordt het 40-jarig
bestaan van de vereniging gevierd.
Dit jaar kon ook het publiek stemmen
en koos Marie-Anne Thieffry
(°1967, Normandië), met haar sculpturaal
oeuvre in karton als laureaat.
© leparisien
Nico De Wispelaere
Op 08-03 riep de jury van Handmade
in Brugge Nico De Wispelaere uit
als winnaar van de Jonge Makers
’21. De Wispelaere is gespecialiseerd
in groenhoutbewerking, een oude
manier van hout bewerken met én
in de natuur. Met oude eenvoudige
gereedschappen en werktuigen, zoals
een mes en bijl, maakt hij vooral
houten lepels en grote schalen. Met
de Prijs Jonge Makers willen Handmade
in Brugge en TURBO het ondernemerschap
binnen de Brugse
maakindustrie naar een hoger niveau
tillen.
© Cato Crevits
13

MUSEA
Frans
Masereel
02-04 t/m 05-06 (MSK)
02-04 t/m 28-08 (Amsab-ISG)
MSK
Gent
www.mskgent.be
-
Amsab-ISG
Gent
Picasso en
de Arabische avant-gardes
02-04 t/m 10-07
Institut du
Monde Arabe
Tourcoing
www.imarabe.org
Deze dubbeltentoonstelling, op touw gezet
door het MSK en het Amsab-ISG (Instituut voor
Sociale Geschiedenis), brengt hulde aan de Belgische
kunstenaar Frans Masereel, die vijftig jaar
geleden overleed, op 3 januari 1972. Beide instellingen
putten hiervoor uit de eigen collecties. In
het MSK krijgen we een ruime selectie gravures
te zien, die het geheel van zijn carrière bestrijken.
Zo kunnen we mooi de evolutie volgen van
Masereels heel aparte grafische stijl, waar hij al
in zijn eerste jaren als kunstenaar internationaal
succes mee oogstte. We krijgen ook inzicht in het
sociale engagement van zijn pacifistische werk.
In het Amsab-ISG zoomt men dan weer in op de
vriendschap tussen Masereel, de Oostenrijkse
auteur Stefan Zweig en de Franse vertaler Léon
Bazalgette. (ah)
Frans Masereel, houtsnede nr. 50, Mon Livre d’Heures,
1919. MSK, Gent.
Picasso heeft weinig gereisd en heeft nooit een voet gezet in de Arabische wereld.
Vanaf 1940 ongeveer, tot in 1980, heeft de Spaanse meester wel banden aangeknoopt
met Arabische kunstenaars, voor wie zijn avant-gardistische oeuvre een katalysator was.
Deze tentoonstelling wil die banden belichten, aan de hand van een dialoog tussen
schilderijen, grafische werken en keramiek van Picasso enerzijds, en werken van Arabische
kunstenaars afkomstig uit privécollecties uit het Midden-Oosten anderzijds. Zo
zien we welke impact een werk als Guernica heeft gehad op de Egyptische surrealisten,
die het doek trouwens afdrukten in hun manifest. Voor de Arabische avant-gardisten
was Picasso de belofte van een universele kunst, zonder hiërarchie qua geografische
herkomst (Westen versus Oosten) of stijl (naïeve kunst versus geleerde kunst).
Dia Al Azzawi, Elle est venue vers la tendresse, 1970, olieverf op doek. © Met toestemming van The
Ramzi & Saeda Dalloul Art Foundation.
Charlotte Perriand,
wereldverbeteraar
01-04 t/m 28-08
Design Museum
Brussel
www.designmuseum.brussels
Charlotte Perriand is vooral bekend als architecte en ontwerpster, en om haar samenwerkingen met Le
Corbusier en Fernand Léger. Deze tentoonstelling, eerder al te zien op de laatste editie van Rencontres
d’Arles, belicht een minder bekend facet van deze kunstenares, die haar leven wijdde aan het verbeteren
van de levensomstandigheden en zodoende een ‘woonkunst’ creëerde, in harmonie met de natuur.
Perriand gebruikte de fotografie als een manier om de werkelijkheid te observeren en om haar kijk op
een nieuwe wereld te promoten. Met haar fotomontages stelde ze de ongezonde stedenbouw aan de
kaak. De expo laat ons kennismaken met haar heel eigen wereldvisie, via haar werkmethode en haar
indrukwekkende fotocollectie, met historische afdrukken, negatieven, tijdschriftknipsels en persoonlijke
foto’s. We krijgen ook een reconstructie van haar monumentale fotomontages te zien. (ah)
Charlotte Perriand, Sans titre. ca.
1930, Wide World Press, The New York
Times. Met toestemming van Archives
Charlotte Perriand (ACHP).
14

MUSEA
Het vrouwelijke
China
02-04 t/m 23-10
Koninklijk Museum van Mariemont
Morlanwelz
www.musee-mariemont.be
Leo Gestel
op Mallorca
16-04 t/m 18-09
Museum Kranenburgh
Bergen
www.kranenburgh.nl
Welke kijk hebben westerlingen op de Chinese vrouw van de 20e eeuw? En welke
kijk hadden de Chinezen zelf op de vrouw, in de eeuw van de grote veranderingen?
Deze tentoonstelling biedt een nieuwe kijk op de moderne vrouw. Keizerin, revolutionair,
spionne, maar ook anoniem, moeder, arbeidster, enz. Elk van hen belichaamt
een deel van de culturele, politieke en maatschappelijke krachten die hun leven
bepalen. Aan de hand van een zeventigtal authentieke objecten (zoals jurken, juwelen
en poppen), foto’s, getuigenissen en hedendaagse creaties schetst de expo een
beeld van het leven als vrouw, zowel in de privésfeer als openbaar. (ah)
Wenjing Zhou, Elle, 2017, video. © De kunstenaar.
In het voorjaar van 1914 maakte een groepje
Nederlandse kunstenaars een bijzondere reis:
Leo Gestel en zijn collega’s Else Berg en Mommie
Schwarz reisden voor ruim vier maanden
naar het Spaanse eiland Mallorca, met
aansluitend nog een bezoek aan het Spaanse
vasteland. Vooral Gestel schilderde als een
bezetene op Mallorca en bereikte er met zijn
ritmisch opgebouwde, kubistische schilderijen
een hoogtepunt in zijn oeuvre. Een van
zijn latere pleitbezorgers, kunsthistorica Aleid
Loosjes-Terpstra omschreef dit werk in 1959 als
een soort ’lyrische abstractie’ avant la lettre. Ze
prees Gestels vergaande vorm- en kleurexperimenten,
waarmee de schilder in haar ogen een
grote hoogte bereikte. In deze tentoonstelling
worden de Mallorcawerken van Gestel voor het
eerst afzonderlijk belicht.
Leo Gestel, Tuintje, 1914, olieverf op doek. Collectie
Kunstmuseum Den Haag.
Wonderlijke dieren
uit stripverhalen
09-04 t/m 06-11
Musée des Beaux-Arts
Calais
www.mba.calais.fr
Lorenzo Palloni en Vittoria Macioci,
Gravity level, 2/2 Desolation. © Uitg.
Sarbacane, 2020.
Sinds 2019 is in de Noord-Franse havenstad Calais een reusachtige draak te zien. Het gaat om
een bewegende sculptuur met daarop een platform, waarop mensen kunnen staan. Die kunnen
dan een rit maken op de dijk. Dit indrukwekkende monster en de grote belangstelling ervoor
inspireerden de conservators om een tentoonstelling te organiseren over wonderlijke dieren, met
name die uit stripverhalen. We krijgen werken te zien uit Noord-Franse musea en platen uit stripverhalen.
Draken zijn wel degelijk aanwezig in de kunst. Denken we maar aan het al vaak uitgebeelde
thema van Sint-Joris die de draak verslaat. Bij elke draak hoort een held die in staat is het
beest te temmen of doden. Aan fabeldieren is er in de mythologische verhalen en de legenden uit
de middeleeuwen zeker geen gebrek, maar ook stripauteurs geven wat dat betreft blijk van een
rijke verbeelding. Het bewijs daarvan krijgen we te zien op deze boeiende tentoonstelling. (ah)
15

MUSEA
Overzichtstentoonstelling
Aristide Maillol
12-04 t/m 21-08
Musée d’Orsay
Parijs
www.musee-orsay.fr
Honderd
jaar Simon
Hantaï
27-04 t/m 29-08
Fondation Louis Vuitton
Parijs
www.fondation
louisvuitton.fr
Het werd tijd! Sinds de
tentoonstelling in het
Musée d’Art Moderne,
in 1961, had niet één
museum in Parijs nog een
tentoonstelling gehouden
over de Franse kunstenaar
Aristide Maillol. Het
Musée d’Orsay past daar
nu een mouw aan, met
een grote overzichtstentoonstelling
die heel
wat verrassingen in petto
heeft. De eerste verrassing
zit vervat in het begin
van zijn artistieke carrière.
Aanvankelijk wilde Maillol
zich niet wijden aan de
beeldhouwkunst, maar
aan de schilderkunst en
de sierkunst. Na verschillende
ontmoetingen
werd hij in 1895 dan
toch beeldhouwer. Zijn
artistieke evolutie wordt
aanschouwelijk gemaakt
door een versie van Méditerranée uit 1905 te vergelijken met een versie uit 1923. Die
laatste laat zien hoe Maillol toen al een belangrijke rol speelde in de ‘terugkeer naar
de orde’. Kenmerkend voor die jaren waarin elk streven naar expressie uit den boze
was, is dat Maillol het aanzijn gaf aan een nieuw classicisme en sensuele vrouwenlichamen
uitbeeldde aan de hand van eenvoudige geometrische vormen. (ah)
Aristide Maillol, Méditerranée, 1923-1927, marmeren beeld, 110,5 x 117,5 x 68,5 cm, 680 kg. © Musée
d’Orsay, Dist. RMN-Grand Palais. Foto: Patrice Schmidt.
De honderdste verjaardag van de geboorte
van een kunstenaar is altijd een uitstekende
gelegenheid voor een tentoonstelling. Een
blikvanger op deze overzichtstentoonstelling
is ongetwijfeld de presentatie van alles wat
zich nog in zijn atelier bevond. Alle belangrijke
fasen van de carrière van Simon Hantaï komen
aan bod, van de schilderijen met tekens en de
monochrome werken tot de Mariales en de
Catamurons. We krijgen werken van Matisse
en Pollock te zien, die aantonen hoe deze kunstenaars
de Frans-Hongaarse Hantaï hebben
beïnvloed. Ook de vriendschapsbanden die
hij begin jaren 1960 aanknoopte met de jonge
kunstenaars Michel Parmentier en Daniel Buren
worden belicht, door hun werken te vergelijken.
Een andere verrassing is een nooit eerder vertoonde
interventie van Daniel Buren, bedoeld
als hulde aan de kunstenaar. (ah)
Simon Hantaï, Tabula, Meun, 1975, acryl op doek, 291
x 584,5 cm. Fondation Louis Vuitton, Parijs. © Archief
Simon Hantaï / Adagp, Parijs. Foto: Primae / Louis
Bourjac.
Plastic:
Remaking Our World
t/m 04-09
Vitra Design Museum
Weil-am-Rhein
www.design-museum.de
Studio Formafantasma, Botanica, besteld
door de Plart Foundation, 2011. Foto: Luisa
Zanzani.
Het thema van deze tentoonstelling zal niemand onberoerd laten. Het gaat immers over de
geschiedenis van plastic. Niet alleen de nefaste gevolgen voor het milieu komen aan bod, maar
ook oplossingen om al dat plasticafval te verwerken. Aan het begin van de 20e eeuw werd plastic
nog gezien als een geniale uitvinding, al snel overal te vinden, van het huishouden en het
design tot de bouw en in auto’s. Omdat plastic goedkoop was, werd het des te vlotter verkocht
en weer afgedankt. De beruchte wegwerpmaatschappij belandde hierdoor in een stroomversnelling.
De iconen van de plasticproductie, zoals Tupperware en Barbie, behoren voor altijd tot
de geschiedenis van de 20e eeuw. De expo laat zien hoe designers, architecten, kunstenaars en
andere creatieve geesten uitpakken met concrete oplossingen. Hopelijk gaan de economie en
de politiek er snel mee aan de slag. (ah)
16

MUSEA
Louise
Bourgeois:
paintings
12-04 t/m 07-08
The Metropolitan
Museum of Art
New York
www.metmuseum.org
Anish Kapoor
20-04 t/m 09-10
Gallerie dell’Accademia
Venetië
www.gallerieaccademia.it
De Amerikaanse kunstenares
van Franse
origine Louise Bourgeois
(1911-2010) heeft haar
bekendheid grotendeels
te danken aan enkele
iconische werken, zoals
Mother, haar befaamde
spin, en de vrijpostige
reeks Fillettes. Toch
heeft haar oeuvre nog
zoveel meer te bieden.
Het begon allemaal toen
Louise als tiener ontbrekende
stukken moest
tekenen van de wandtapijten
die haar ouders
restaureerden. In Parijs
volgde ze les in privéateliers
van schilders als
André Lhote en Fernand
Léger. Later zei ze dat
Léger haar interesse
voor de beeldhouwkunst
heeft gewekt, maar ze
bleef niettemin schilderen toen ze van 1937 tot het
einde van de jaren 1940 in New York woonde. In New
York was Louise nog een jonge, pas getrouwde vrouw,
die er kennismaakte met de Europese surrealisten,
op vlucht voor de oorlog. Aan die periode werd deze
tentoonstelling gewijd. (ah)
Louise Bourgeois, Femme-maison, 1946-1947, olieverf en inkt op
linnen doek, 91,5 x 35,5 cm. Privécollectie. Foto: Rafael Lobato.
Deze tentoonstelling over Anish Kapoor had vorig jaar al moeten plaatsvinden,
maar werd uitgesteld door de pandemie. Ze valt nu wel mooi samen met de Biënnale
van Venetië. De expo belicht vanzelfsprekend de sleutelmomenten van
de carrière van deze kunstenaar met Indiase roots, die al sinds zijn achttiende in
Groot-Brittannië woont. Curator Tacco Dibbits, de directeur-generaal van het
Rijksmuseum in Amsterdam, heeft echter ook recente, nooit eerder tentoongestelde
werken bijeengebracht voor deze expo. Die heeft Kapoor gecreëerd met
Vantablack, een vernieuwend procedé met buisvormige nanodeeltjes van koolstof,
die een bijzonder intens zwart opleveren. In 2016 heeft Kapoor trouwens
voor controverse gezorgd, door zich de artistieke exploitatierechten van dit procedé
te willen toe-eigenen. Als je weet dat deze kunstenaar gefascineerd is door
het immateriële, dan begrijp je meteen ook zijn fascinatie voor deze substantie,
waarvan hij zegt dat “ze zo donkerzwart is dat je ogen ze amper kunnen zien”,
“de zwartste van het hele universum, na de zwarte gaten”. Op deze expo kan u
het met eigen ogen zien. (ah)
Anish Kapoor, Descent Into Limbo, 1992, gemengde techniek en pigment. © De kunstenaar /
DACS, 2021. Foto: Paola Martinez.
De Etrusken,
een mediterrane beschaving
15-04 t/m 23-10
Musée de la Romanité
Nîmes
www.museedelaromanite.fr
Het imperialisme van de Romeinen, hun geografische veroveringen en de eeuwenlange,
fascinerende geschiedenis van hun rijk hebben de Etruskische beschaving in de schaduw
gesteld. De Romeinen hadden nochtans véél te danken aan die beschaving, gelegen in het
centrum van het huidige Italië. Zo waren de eerste Romeinse koningen Etrusken. Ook de
waarzeggerij, de wagenrennen, de triomftochten en het waterbeheer ontleenden de Romeinen
aan hen. De Etrusken, zelf beïnvloed door de Grieken en het Oosten, ontwikkelden een
geraffineerde kunst, waarvan de overblijfselen (hoofdzakelijk gevonden in graven) bestaan
uit muurschilderingen, sculpturen en vooral verbluffend mooie staaltjes edelsmeedwerk.
Deze tentoonstelling is een hommage aan de fascinerende Etruskische cultuur, met werken
uit het Museo Etrusco Guarnacci in Volterra en het archeologisch museum in Florence. (ah)
Paar oorsieraden, Volterra, eind 6e eeuw v.C.,
goud, elk 2 x 1,5 cm groot. Florence, Nationaal
Archeologisch Museum. © Su concessione
del Museo Archeologico Nazionale di Firenze
(Direzione regionale Musei della Toscana).
17

GALERIES
Altered States
02-04 t/m 08-05
PLUS-ONE Gallery
(New South)
Antwerpen
www.plus-one.com
Chinese Spring #5
t/m 07-05
Stieglitz 19
Antwerpen
www.stieglitz19.be
Belooft Altered
States een psychedelische
trip? Het
idee was immers
een tentoonstelling
te maken die
meevoert naar een
andere dimensie,
een andere plek,
een andere tijd,
een ander bewustzijn.
Eigenlijk was
de aanstoker een
playlist van galeriehouder
Jason
Poirier dit Caulier
met nummers die een gevoel van escapisme met zich
meebrengen. Et voilà. De expositie presenteert werk
van de galeriekunstenaars Ritsart Gobyn, Mevlana
Lipp en Filip Vervaet, maar introduceert ook Nelleke
Cloosterman, pas afgestudeerd aan het HISK, en de
Israëliër Roy Mordechay uit Düsseldorf. Kunst die iets
doet met het bewustzijn en de perceptie, en dikwijls
speelt de natuur mee. Filip Vervaet evoceerde onlangs
in Amsterdam een universum met gebeeldhouwde
watervallen en rotspartijen, paradijselijk en tegelijk
post-apocalyptisch. Een andere parallelle wereld,
vol fantasierijke flora en fauna en met een vreemde
gloed, vinden we in de nieuwe schilderijen van de
jonge Duitser Mevlana Lipp. (cv)
Mevlana Lipp, Bathers, 2021, hout, fluweel, acrylverf, inkt, zand,
aluminium spanraam, 60 x 45 cm. Met toestemming van PLUS-
ONE Gallery. Prijs: € 4.500.
Een nieuwe ‘Chinese lente’ barst los in de Antwerpse fotogalerie Stieglitz 19,
die eind januari een tweede ruimte opende in Brussel waar Anthony Cairns nu
exposeert. De vijfde editie van Chinese Spring zoomt met veel recent werk in op
de Chinese avant-garde, voornamelijk in de fotografie. Sick Girl en Liang Xiu, de
allerjongste generatie, zijn allebei op post met fragiele zelfportretten. Die van
Sick Girl kunnen confronterend zijn. In China zat ze zopas een gevangenisstraf uit
voor het tonen van haar foto’s. De galerie zorgt daarnaast voor een ontmoeting
met de schilderijen van de kritische kunstenaar Chow Chun Fai uit Hong Kong,
die via scènes van Chinese soapseries de samenleving ondervraagt. Chen Wei
fotografeert in zijn atelier dan weer zelfgebouwde taferelen. Deze keer een busstation
waar hij door de pandemie de personages uit verwijderde. Ook het werk
van Jiang Zhi, Cai Dongdong, Sun Yanchu, Huang Xiaoliang en de mythische
avant-gardefotograaf Zhang Hai’er wordt getoond. Intiem, dromerig, morsig,
experimenteel, provocerend: het is er allemaal. (cv)
Chen Wei, New Station, 80 x 60 cm, editie van 6. Met toestemming van Stieglitz 19. Prijsindicatie
groepsexpo: tussen € 1.500 en € 8.000.
Cornelius Annor
voor het eerst in Europa
02-04 t/m 02-05
MARUANI MERCIER
Knokke
www.maruanimercier.com
Cornelius Annor, Sir John, 2021, acrylverf
en textieltransfer op canvas, 150 x 119 cm.
Met toestemming van MARUANI MERCIER,
Brussel/Knokke/Zaventem. Prijsindicatie:
tussen € 20.000 en € 50.000.
Zwarte kunstenaars krijgen regelmatig een platform in galerie Maruani Mercier. De Ghanese schilder
Cornelius Annor (°1990) arriveerde in februari in The Warehouse van Maruani Mercier in Zaventem.
Daar werkte hij aan nieuwe schilderijen voor zijn solo in Knokke, meteen zijn eerste expositie
in Europa. Hij is volop aan het doorbreken. Vorig jaar had hij zijn eerste solo in New York, en in het
najaar toont Kunsthalle Krems werk van hem in Contemporary African Portraiture. Shariat Collections,
de privécollectie van de in Wenen wonende broers Amir en Shahrokh Shariat. Waar Annor om
bekend staat, is hoe hij teruggrijpt naar zijn familiegeschiedenis en vergeten momenten van het
pre- tot postkoloniale verleden binnenbrengt in het heden. Hij vertrekt van foto’s en brengt dikwijls
een mix van schilderkunst, collage en textieltransfers. Dat zien we in de patronen van Ghanese stoffen,
zoals het jasje van zijn oom Sir John. Eigentijdse Afrikaanse kunst kan verfrissend energiek zijn,
het valt opnieuw op bij Annor. (cv)
18

GALERIES
Magisch zwart
t/m 26 juni
Kunstgalerij De Mijlpaal
Heusden-Zolder
demijlpaal.com
Sara Bomans’
wonderlijke praktijk
t/m 01-05
Galerie Pinsart
Brugge
www.pinsart.be
Een zoveelste tentoonstelling
over het gebruik van
zwart in de kunst? Toch
niet, want Kunstgalerij De
Mijlpaal verdiept zich op
haar eigen manier in de
veelkoppige symboliek
van zwart, de connotaties,
de betekenissen, de uitstraling,
het mysterie en
vooral de magie. Magisch
Zwart is een uitgestrekte
expositie met zeventien
kunstenaars, onder wie
Karin Borghouts, Frederik
De Wilde, Maryam Najd,
Ann Van Hoey, Klaus Verscheure
en Cindy Wright.
Het is ook een gelegenheid om stil te staan bij werk van Lore
Langendries, die juwelen maakt van dierenhuiden. Zopas is
ze bekroond met een Henry van de Velde Award, en in mei
opent haar solo in Z33 in Hasselt. Aan de andere kant van het
land, in De Mijlpaal in Knokke, strijkt van 2 april tot 3 juli de
tegenhanger van deze tentoonstelling neer: Blanc de Blanc
/ Wit van Witte, voor een stuk met dezelfde kunstenaars en
werk van onder andere Eduardo Chillida, Nick Ervinck en Dan
Van Severen. (cv)
Lore Langendries, Hunacturing Series, 2015, broche, springbokhuid,
tuigleder en magneten, 8 x 8 x 0,5 cm. Prijs: € 365.
Tijd voor een uitgebreide
ontmoeting
met de kunst van
Sara Bomans (°1982,
woont in Hasselt). Niet
overbekend, maar
altijd verrassend. Kijk
maar naar de lopende
reeks I used to be sexy,
ragfijn getekend met
mensenhaar op een
wit vel papier. De soloshow
in Galerie Pinsart
presenteert nieuwe
reeksen, recente
haartekeningen, en de
zeefdruk met de recordlengte
van 1 km uit
2010, toen ze merkte
dat kunst vooral in het
nieuws komt omwille
van recordprijzen. In
2020 startte ze met busy being born: soms meterslange poppen van
een roze stof, tegelijk Boschiaans en suikerspinachtig. Ze zijn plooibaar
en zo kunnen ze een waaier van emoties uitstralen. Hoe ze dat doen en
hoe ze interageren met elkaar is ook te zien in fotowerken en een video.
En dan is er nog de flexibele mannelijke textielsculptuur, genaamd
Honoré. Zoals hij zit, merk je niet meteen dat de felblauwe figuur in
feite een lange penis is aan een balzak met beentjes. Grappig, teder,
intiem, fragiel en noem maar op, elk werk buigt zich over de condition
humaine. (cv)
Sara Bomans, busy being born #7 - Honoré, 2022, katoen en vulling, wisselende
dimensies, maximumlengte 275 cm, op deze foto ca. 80 x 60 cm. © Sara Bomans.
Prijsindicatie: tussen € 1.000 en € 3.000.
Nieuwe solo
van Eva De Leener
t/m 30-04
Otty Park
Antwerpen
www.ottypark.be
Eva De Leener, Protector, 2021, olieverf op doek,
180 x 150 cm. Foto: Steven Decroos. Met toestemming
van Otty Park, Antwerpen. Prijsindicatie:
tussen € 1.450 en € 8.000.
Eva De Leener (°1978, woont in Antwerpen) is helemaal terug van even weggeweest. Voortaan
wordt haar kunst vertegenwoordigd door Otty Park. De eerste solo in de galerie laat
ons kennismaken met recente schilderijen, tekeningen en een gloednieuwe reeks picturale
objecten van keramiek. De objecten gaan aan de haal met wapenschilden en nooit
getoonde triptieken in frisse kleuren: piekfijn afgewerkte kastjes of besloten hofjes met
een centraal tafereel en luiken die je kan openen en sluiten. Van meet af aan ontwikkelde
Eva De Leener een eigen kleurrijke beeldtaal, die aan raadselachtige rituelen doet denken.
Ogen, slangen en schedels: ze is in de weer met oeroude universele motieven waarvan de
betekenis varieert in diverse culturen en tijden. Ook autobiografische aspecten en reflecties
over de wereld waarin we leven zitten in de mix. Chaos en kwaad bezwerend of toch
bedreigend, bij het grote schilderij Protector weet je het niet zeker. Maar wat een krachtige
kleuren, en hoe intens. (cv)
19

GALERIES
Spelen
met woorden
t/m 30-04
La Maison des Arts
Brussel
www.lamaisondesarts.be
Jacques Bage
Labyrint van kleuren
08-04 t/m 01-05
Marc Minjauw Gallery
Brussel
www.mmgallery.be
Twaalf kunstenaars
laten de kracht
van woorden
zien. Kunstenares
Lucile Bertrand
treedt voor de
eerste keer op als
curator. De tentoonstelling
is een
dialoog tussen
twaalf kunstenaars
met een heel eigen
stijl die graag
experimenteren
met woorden en
tekst. Het aanbod is bijzonder gevarieerd: frappante
video’s van Daniel Locus, letters die Stefana Mc-
Clure onleesbaar maakt met lampen, prille werken
van Chantal Maes, uitgepuurde vormen van Florian
Kiniques, uiterst precieze edities van On Kawara, de
boekjes van Barbara Geraci die een update hebben
gekregen, de metamorfosen van Godelieve
Vandamme, de ‘schrappingen’ van Pierre Buraglio.
Woorden zijn hét materiaal op deze tentoonstelling
met als toepasselijke titel En quelques mots. Iedere
kunstenaar wikt en weegt ze en gaat er vervolgens
vrijelijk mee aan de slag. De tentoonstelling wordt
aangevuld met activiteiten en creatieve workshops
voor het hele gezin. (gg)
Pierre Buraglio, 4 août, 1989, collectie Fonds National d’Art
Contemporain, in bewaring gegeven bij het Centre de la Gravure.
© Adagp, Parijs.
Het oeuvre van schilder Jacques Bage (°1942, Luik) is een uitnodiging tot reizen
door velden van zachte en levendige kleuren. De kleurencontrasten, nu eens
rustgevend, dan weer verrassend, openen nieuwe deuren in onze verbeelding.
De kleuren creëren ook opvallend zachte dialogen tussen de verschillende vlakken
die elkaar raken. Voor deze tentoonstelling heeft Jacques Bage de effecten
van transparantie en textuur achterwege gelaten, en heeft hij zich volledig toegespitst
op de kleuren. “Het oeuvre van Jacques Bage is een doolhofachtig repertoire
van kleuren. Het nodigt ons uit er telkens nieuwe namen voor te verzinnen.
De zeldzame echte coloristen hebben vaak poëtische intenties, aangezien
hun werken, die het feilbare mechanisme van onze ogen prikkelen, onbekende
gebieden van onze verbeelding bevruchten.” (Boris Almayer, februari 2022) (gg)
Jacques Bage, MODON, 2022, acryl op doek, 100 x 100 cm. © De kunstenaar en MM Gallery.
Prijsindicatie: tussen € 1.200 en € 15.000.
Sigalit Landau
De kracht van zout
t/m 16-04
DVIR Brussels
Brussel
www.dvirgallery.com
Sinds 2004 werkt Sigalit Landau aan haar reeks getiteld Salt Years. In het woestijnlandschap
rond de Dode Zee dompelt ze verschillende objecten in het water, die harder worden door het
hoge zoutgehalte. Ze experimenteert met schoenen, jassen, jurken, maar ook met schuifknopen,
krukken en muziekinstrumenten. Die verwijzen naar de afwezigheid van de personen aan
wie ze toebehoren. Tegelijk worden ze ook ‘levende’ wezens. Het zout verandert hun kleur in wit,
terwijl hun oppervlak dikker wordt door de zoutlagen die erop komen te liggen. De objecten
verliezen elke band met hun oorspronkelijke functie en worden zo meteen ook symbolen van dat
verlies. Tegen de achtergrond van de Dode Zee, waar Israël, Palestina en Jordanië elkaar raken,
vormen die objecten een soort ‘archeologie van het heden’, getransformeerd tot analogieën van
hoop, liefde en toekomstig samenleven tussen de drie landen. (gg)
Sigalit Landau, Bride without flowers, 2018, doek bedekt met zoutkristallen, 68 x 40 x 35 cm. Foto: Tal From.
© De kunstenaar en DVIR Brussels. Prijsindicatie: tussen € 2.000 en € 40.000.
20

GALERIES
Jacques Lacomblez
Recente werken
t/m 23-04
Galerie Quadri
Brussel
www.galeriequadri.com
Kiki Smith
Inner Bodies
t/m 01-05
Fondation Thalie
Brussel
www.fondationthalie.com
Schilder, dichter en
uitgever Jacques Lacomblez,
die onlangs 88
kaarsjes mocht uitblazen,
presenteert in Galerie
Quadri recente werken.
Deze autodidact
penseelde zijn eerste
schilderij toen hij 17 was.
In 1956 ontmoette hij
Magritte en sloot hij zich
aan bij de surrealistische
beweging Phases. In
1961 nam hij deel aan de
Internationiale surrealistische
tentoonstelling
The Enchanters’ Domain,
in New York. Zijn
eerste gedichten schreef
Lacomblez beïnvloed
door Jacques Prévert,
Henri Michaux en Benjamin Péret. In 1974 richtte hij zijn eigen uitgeverij op:
L’Empreinte et la Nuit. Die publiceerde de werken van zijn vrienden Tarnaud,
Thiercelin en Chavée. Hij creëerde illustraties voor Guy Cabanel, Roger
Brielle, Philippe Jones, Franklin Rosemont, Claude Tarnaud en Jean Thiercelin.
Zijn laatste dichtbundel Blanc sommeil (Quadri, 2021) werd geïllustreerd door
Georges-Henri Morin. “Samen met andere magiërs van het woord (…) heeft
Lacomblez nieuwe paden geëffend voor de poëzie, door de sublieme bronnen
van het tijdloze en wonderbaarlijke woord naar onbetreden gebieden
van de verbeelding te leiden.” (Laurens Vancreve, 2014) (gg)
Jacques Lacomblez, Les Mirages d’Ulysse, 2021, olieverf op doek, 55 x 46 cm.
© De kunstenaar en Galerie Quadri. Prijsindicatie: tussen € 850 en € 3.000.
De Fondation Thalie
zet graag in op hedendaagse
vrouwelijke
kunstenaars. Momenteel
is dat de Amerikaanse
Kiki Smith (°1954). Deze
tentoonstelling brengt
een dertigtal werken,
sculpturen, wandtapijten
en keramiek uit de
jaren 2000, waarvan de
meeste nooit eerder te
zien waren in Brussel. Ze
getuigen van het verlangen
van deze kunstenares
om de stoffelijkheid
van het lichaam uit te beelden en haar fascinatie voor de
kosmogonie door de culturen heen. Haar oeuvre vormt
een pantheon van het vrouwelijke, in bossen bevolkt
door kosmische dieren. “Laten we aandacht hebben voor
de natuur”: dat is de boodschap die Kiki Smith al zo’n
twintig jaar met haar werken uitdraagt. Ze maakt daarbij
gebruik van een waaier van expressiemiddelen, zoals
gravures, sculpturen, wandtapijten en porselein. Het zijn
evenveel mogelijkheden om gestalte te geven aan onze
kwetsbaarheid, onze eenzaamheid en onze twijfels in de
crisis die we nu beleven. Zelf zegt ze: “Ik heb niets nodig.
Ik wil enkel kunnen doen wat ik graag doe, tot mijn laatste
snik.” Smiths oeuvre straalt het heilige vuur uit dat
haar bezielt. De curator van dienst is Nathalie Guiot. (gg)
Kiki Smith, Sky, 2012, wandtapijt van katoen-jacquard. Met toestemming
van de kunstenaar en de Pace Gallery. Foto: Donald
Farnsworth. © Magnolia Editions.
Catherine François
Sprokkelingen
t/m 14-05
Galerie La Forest Divonne
Brussel
www.galerielaforestdivonne.com
Galerie La Forest Divonne presenteert de recentste werken van Catherine François, een
veertigtal hoofden gemaakt met stukken bijeengesprokkeld op de stranden van de Noordzee:
plastic, hout, metaal, enz. Die stukken afval, gepaard aan de magie van brons, worden in haar
werken ogen, monden en neuzen van een verrassende expressieve kracht. Ze getuigen van
hetzelfde verlangen om de natuur respecteren. Van meet af aan gaf ze als kunstenares uiting
aan haar diepe bezorgdheid: welke wereld laten we na aan de kinderen? Haar werk is een afspiegeling
van die drang om onze wereld te redden. Het is een noodkreet, die ze rechtstreeks
heeft vertaald in haar laatste reeks portretten. Catherine François verzamelt alle anorganische
stukken afval die ze vindt op het strand. Die transcendeert ze door ze te verwerken in hybride
gezichten die hun ontzetting uitschreeuwen. Deze gloednieuwe reeks is een oproep tot bewustwording.
Hoe zwaarwichtig en dringend die oproep echter ook is, toch voegt ze er telkens
een stukje humor en een vleugje poëzie aan toe. (gg)
Catherine François, Confined, 2020, brons en afval aangespoeld uit de zee en de oceaan, 40 x 35 x 64 cm.
© De kunstenaar en Galerie La Forest Divonne. Prijsindicatie: tussen € 3.000 en € 45.000.
21

Art Brussels pakt
(eindelijk) uit
Als u er bij was op Art Antwerp weet
u dat het 100 procent vrouwelijke
team van deze beursorganisatie
haar mannetje kan staan. Door de
nog heersende coronastormen
heen brachten zij toen een kleinere,
even opwindende maar meer lokale
versie van hun vlaggeschip. Eind
april is het weer zover en opent
Art Brussels, het weekend na de
opening van de Biënnale in Venetië,
de deuren.
TEKST: ELS BRACKE
BEZOEKEN
Art Brussels
Tour & Taxis
Brussel
www.artbrussels.com
28-04 t/ 01-05
editie is een actuele
versie van die van 2020
en 2021 die omwille van
“Deze
de pandemie niet konden
doorgaan: dezelfde partners, quasi dezelfde
deelnemers en dezelfde passie.” Directeur
Anne Vierstraete voelt eind maart
de spanning toenemen. “Er is de afgelopen
twee jaar enorm veel geproduceerd door
de kunstenaars omdat de condities optimaal
waren. Die drang uit zich nu ook bij
de galeries waarvan wij voelen dat ze echt
willen uitpakken. Zo zullen er veel meer
solo’s te zien zijn maar is er ook opmerkelijk
vraag naar extra ruimte. De galeries
willen hun kunstenaars eren en tegelijk de
bezoekers genereus verwelkomen.”
Elke deelnemer, gekozen door een gerenommeerde
jury, krijgt een label - PRIME,
DISCOVERY, REDISCOVERY, SOLO,
INVITED - om de leesbaarheid voor de
bezoeker te vergemakkelijken. “We willen
mensen pushen naar secties waar ze misschien
minder snel naartoe zouden gaan
om zo de globale dialoog die wij brengen te
ontdekken”, legt Vierstraete uit. “Een beurs
bezoeken verschilt van galerieën langslopen
en daagt meer uit." Dit leiden en laten
ontdekken heeft de beurs opgevat in de
dagelijkse en veelvuldige gratis rondleidingen.
“Ergens moet je leren wat hier allemaal
te zien is”, vindt de directeur. “Er is de
afgelopen tijd heel veel goed werk gemaakt
in nieuwe technieken en thema’s die onder
andere in de vele solo’s boeiend gecureerd
worden. Een rondgeleid bezoek doet je gedachtegang
stilstaan en ontsluiert veel.”
WIN-WIN
Veel vertrouwde en oude bekenden dus.
Maar tegelijk houdt Art Brussel alert de
vinger aan de pols. Van de nieuwe NFTmarkt
bijvoorbeeld, waarvoor een meeting
point is neergezet op de beurs en een
talksessie georganiseerd in samenwerking
met externe partners, waaronder iMAL en
Parallel.art. Zonder waardeoordeel, maar
met een open en vragende blik om het ongrijpbare
van deze nieuwe en steeds meer
alomtegenwoordige kunstvorm te proberen
vatten. Bovendien vormen deze NFT’s
een link naar jonge kunstgeïnteresseerden.
Vierstraete: “Veel jongeren zijn meer
vertrouwd met cryptocoins en NFT-portefeuilles
dan met de klassieke kunstvormen.
Hen op die manier vertrouwd maken met
de kunstmarkt zou een win-win zijn.”
Deed de Biënnale in Venetië Art Brussels
iets later openen, een expo gecureerd door
Sam Steverlynck brengt het event op de
beursvloer. Werken van enkele geselecteerde
kunstenaars waaronder het videowerk
Duett (1999) van Francis Alÿs, worden
ook in Brussel getoond. De tentoonstelling
is getiteld L'Oeuvre et son Double, een
verwijzing naar Le Décor et son Double, het
werk dat Daniel Buren maakte voor Jan
Hoets Chambre d'Amis. Een deel van het
werk - slaapkamer met streepjesmotief -
stond in het museum, het tweede deel bij
Anton Herbert thuis. De expositie vormt
op die manier een 'mentale verbinding
tussen de de twee kunstlocaties en een
subtiel eerbetoon aan de onlangs overleden
Anton Herbert. Alles wat nodig is om
van Art Brussels een succes te maken zal
er zijn. De bezoekers die voor de laatste
keer op de Havenlaan zullen aanschuiven
om vanaf volgend jaar weer vlot de Heizel
te bereiken hebben er zin in, ook internationaal.
“Buitenlandse bezoekers zijn
belangrijk, ook voor onze partners in Brussel”,
zegt Vierstraete. “Gelukkig voelen we
nu al veel interesse.”
Om u helemaal warm te maken, koos de
redactie nu al haar coup de coeurs. Het
aftellen mag beginnen.
22

Coup de coeurs
Alin Bozbiciu
Deze Roemeense kunstenaar is momenteel
top of the bill bij verzamelaars
in Frankrijk en Navarra. Alin Bozbiciu
(°1989, Sângeorz-Băi) werd opgeleid aan
de prestigieuze Universiteit voor Kunst
en Design in Cluj-Napoca, waar hij nog
steeds woont en werkt. Als virtuoos schilder
durft hij alle formaten aan, zowel in
aquarel als olieverf, die hij vrank en vrij
invult. Zijn brede penseelstreken geven
statische onderwerpen net zo sterk weer
als dynamische bewegingen. Koele tinten
als groen en blauw, geaccentueerd met
paars, versterken de indruk van levendigheid.
Een dynamiek die zowel aan de
barokschilderkunst als aan de 19e-eeuwse
schildertraditie doet denken. Bozbiciu
wekt vroegere stromingen opnieuw tot
leven in een meesterlijke picturale les.
Alin Bozbiciu, Satyricon II, 2021, olieverf op doek, 200 x 196 cm. © De kunstenaar.
Galerie Suzanne Tarasieve
Parijs
stand A07
www.suzanne-tarasieve.com
Bozbiciu wekt
vroegere stromingen
opnieuw tot leven
in een meesterlijke
picturale les.
Klaas Rommelaere
Klaas Rommelaeres manier van verhalen vertellen met naald en gekleurd
garen is vrij uniek en leidt tegelijkertijd ook de traditie van Belgisch
gobelinborduurwerk de toekomst in. Het werk van de in 1986 in Roeselare
geboren en in Antwerpen wonende kunstenaar gaat over urbaniteit,
popcultuur, geschiedenis en op een onnadrukkelijke manier ook over een
sociale dimensie in gemeenschappen, en dit over genres en over generaties
heen. “Sinds vele jaren volgen we de jonge kunstscène in België op de
voet. Er zijn veel interessante en getalenteerde kunstenaars, maar Klaas
Rommelaere springt eruit!”, zegt galeriehouder Michael Zink.
Galerie Zink
Waldkirchen
stand B87
www.zink-waldkirchen.de
Klaas Rommelaere, Portret Klaas, 2020, katoenen borduurwerk op
katoen op vlas, 131 x 131 cm. © De kunstenaar.
23

Maarten Vanden Eynde
In het werk van
Maarten Vanden Eynde
wordt een actueel
onderwerp op een
spitsvondige manier
aangesneden.
Galerie Meessen De Clercq toont op Art Brussels uitsluitend werk van Maarten Vanden
Eynde (°1977, Leuven). Zijn startpunt is een onderzoek naar de materialen die ons omringen.
Waar komen ze vandaan, hoe worden ze ontgonnen, getransporteerd en getransformeerd?
En wat gebeurt er wanneer we ze niet meer nodig hebben? Vooral materialen die
deel zijn van de trans-Atlantische handel interesseren hem. Steeds wordt ook het effect
van die handel weerspiegeld, en de wereldwijde machtsstructuren die ermee samen gaan.
Met het werk The Great Decline brengt de kunstenaar verschillende velden samen, met
name de techindustrie en biologie. Vanden Eynde bevestigde zaden uit Congo op computerpanelen.
Tegelijk zien we een voorstelling van de wereldzadenbank op Spitsbergen,
een opslagplaats met zaden van planten van over de hele wereld. Een actueel onderwerp
wordt op een spitsvondige manier aangesneden.
Maarten Vanden Eynde, The Great Decline II, 2019,
gedrukte bedrading (PCB), zaden, 212,5 x 123,5 x 9
cm. © De kunstenaar.
Meessen De Clercq
Brussel
stand A18
www.meessendeclercq.be
Marin Majic
Marin Majic is in 1979 geboren in Frankfurt,
Duitsland, ging naar de kunstacademie
in Zagreb, Kroatië en woont en werkt
tegenwoordig in Brooklyn, New York. Het
verbaast niet dat hij een onderkomen vond
in de galerie van Nino Mier, gevestigd in
Los Angeles en Brussel. Al bij het ontstaan
van de galerie in 2015 focuste Mier op
kunstenaars uit zijn geboortestreek, het
Rijnland. Majics schilderijen zijn tegelijk
tropisch en duister. Zijn tekeningen in
kleurpotlood worden bevolkt door een
bonte verzameling personages, elk van
hen aangespoeld op een ander onbewoond
eiland, zo lijkt het wel. Majics subjecten
en het decor dat hen omringt weerspiegelen
zijn eclectische inspiratiebronnen,
variërend van persoonlijke ervaringen tot
advertenties, kunstgeschiedenis en wat hij
aantreft op het internet.
Marin Majic, TBC (Brussels: Red Man and Guitar), 2021, kleurpotlood, olieverf, marmerstof op linnen, 33 x 50,8 cm.
© De kunstenaar.
Nino Mier Gallery
Los Angeles en Brussel
stand B19
www.miergallery.com
24

Larisa Sitar
De artistieke praktijk van de Roemeense Larisa Sitar (°1984, Baia
Mare) focust op de intersectie van architectuur en kunst, met de sociaalpolitieke
betekenis van het ornament als middelpunt. Na haar
residentie in WIELS in 2019 presenteert Suprainfinit Gallery op Art
Brussels nieuwe beton- en bas-reliëfsculpturen. Hiermee zet Sitar
haar onderzoek voort naar de culturele commodificatie van klassieke
westerse architectuur- en decoratiestijlen en de toe-eigening
ervan als statussymbool in de niet-westerse wereld. Sitar werkt zowel
technisch en digitaal als traditioneel en analoog. Foto’s, video’s,
installaties, tekeningen, objecten en hier dus beton vormen samen
haar oeuvre. Dit beton houdt tegelijk een krachtige visuele erfenis
in (via modernisme, sociaal realisme, brutalisme), als een basis
voor plantaardig leven. In Roemenië wordt Larisa Sitar beschouwd
als een van de belangrijkste kunstenaars van haar generatie en
ook haar internationale erkenning groeit meer en meer. Haar werk
maakt deel uit van belangrijke openbare kunstcollecties, zoals het
Nationaal Museum voor Hedendaagse Kunst en het Museum voor
Recente Kunst (beide in Boekarest) en Museum Beelden aan Zee
(Scheveningen).
Resplendent, 2019, bas-reliëf in beton, diameter: 36 cm. © De kunstenaar. Met
toestemming van Suprainfinit Gallery.
Suprainfinit Gallery
Boekarest
INVITED
www.suprainfinit.com
Abdelkader Benchamma
De tekening reikt tot
buiten de lijst, als
een organisch
groeiend gewas.
Abdelkader Benchamma (°1975, Mazamet,
Frankrijk) woont afwisselend in
Parijs en Montpellier. Hij spitst zich toe
op één techniek: tekenen. De beeldend
kunstenaar tekent op verschillende manieren,
nu eens op een blad papier, met de
nauwgezetheid van een graveur, dan weer
op een muur, met weidse gebaren. Kenmerkend
voor zijn stijl is dat de werken
vaak hun grenzen te buiten gaan en de
ruimte in waaieren. De tekening reikt tot
buiten de lijst, als een organisch groeiend
gewas. Zijn favoriete thema’s zijn de wetenschap,
waaronder de astrofysica, maar
ook geloofsovertuigingen en spiritualiteit.
Van internet gehaalde beelden, over geloof
en kosmische fenomenen, verwerkt Benchamma
in een oeuvre dat volgens hem
het midden houdt tussen wetenschap en
magie. Zijn werken zijn visuele scenario’s
die ons doen nadenken over onze kijk op
de werkelijkheid en die tegelijk ook de
grenzen van het zichtbare aftasten.
Galerie Templon
Brussel en Parijs
stand A47
www.templon.com
Abdelkader Benchamma, L.A Battle – Phenomenom,
2021, houtskool, grafiet en inkt op papier, 210
× 150 cm. © De kunstenaar, met toestemming van
Templon.
25

Ryo Kinoshita
Galerie Fons Welters toont Ryo Kinoshita (°1985, Nagasaki)
in Brussel in een solopresentatie, om zijn werk in Europa
meer zichtbaarheid te geven. “Ryo Kinoshita is een beginnende
kunstenaar, die hopelijk een ontdekking voor velen op
de beurs zal zijn”, aldus Welters. Kinoshita maakt op een eigenzinnige
en ingenieuze manier schilderijen op materialen
zoals canvas, jute, fluweel en linnen en onderzoekt de poreuze
sculpturale kwaliteit ervan. Zijn werken lijken aanvankelijk
te bestaan uit decoratieve, abstracte, geweven of gestikte
patronen, samengesteld uit talloze in elkaar verstrengelde
streepjes olieverf, waarin vormen, figuren en objecten verschijnen.
De openingen die de geweven structuren vertonen
relateert Kinoshita aan het Japans-Aziatische concept van
leegte. De zintuiglijke kwaliteit van het materiaal speelt dan
ook een centrale rol in zijn schilderproces.
Galerie Fons Welters
Amsterdam
stand D04
www.fonswelters.nl
Ryo Kinoshita, We don’t care if you didn’t notice us, 2020, 63 x 56,5 cm, olieverf,
parels, PVC op velours. © De kunstenaar.
Ricardo van Eyk
Ricardo van Eijk, NIHIL 2020, installatie bij tegenboschvanvreden, Amsterdam. © De kunstenaar.
Ricardo van Eyk (°1993, Utrecht) beschouwt
zichzelf als een schilder. Zijn werk komt voort
uit een speciale fascinatie voor de stedelijke
omgeving als een continu veranderend systeem.
Hij is vooral geïnteresseerd in de rand
van de stad, ‘vergeten’ gebieden of plaatsen die
in ontwikkeling zijn. Vaak neemt hij foto’s van
onbedoelde of ‘stiekem’ achtergelaten sporen
die hij ziet wanneer hij rondfietst of door de
stad loopt. Van Eyk werkt op basis van constructies
in verschillende materialen, zoals
aluminium, ijzer of hout. Gevonden voorwerpen
en alledaagse huishoudelijke objecten en
materialen onderstrepen zijn speelse manier
van werken. Galeriehouder Martin van Vreden:
“De solo-presentatie met een installatie
van Ricardo van Eyk bij DISCOVERY zal
een extra dimensie aan de beurs toevoegen,
omdat dit werk kan worden geïnterpreteerd
als een visuele reflectie op de context van de
kunstbeurs als een gelaagd fenomeen.”
Tegenboschvanvreden
Amsterdam
stand D14
www.tegenboschvanvreden.com
26

Tuukka Tammisaari
De Finse kunstenaar Tuukka Tammisaari (°1984, Lahti) spreekt
een intuïtieve beeldende taal in zijn schilderijen, altijd schommelend
tussen abstractie en figuratie. Zijn inspiratie haalt hij
uit de natuur, de geschiedenis en populaire cultuur. Met zijn
kenmerkende ruwe borstelstijl tovert hij vormen, kleuren en
volledige verhalen tevoorschijn. Er zit een speelse en poëtische
dynamiek in de manier waarop frisse en aardse kleuren elkaar
afwisselen. De titels gidsen ons door zijn de verflagen en de
overlappende geometrische figuren en motieven heen: Award
Cabinet, Table of Contents, Garden Party, Pikachu & Matisse en
Things I collected in the forest - a twig, a plant, some sort of berries
and stuff, om er enkele te noemen.
Kristof De Clercq gallery
Gent
stand A10
www.kristofdeclercq.com
Tuukka Tammisaari, Table of Contents, 2019, olieverf, houtskool, grafiet en
kleurpotlood op doek, 150 x 180 cm. © De kunstenaar.
Chris Soal
De kunstenaar wil
ons doen nadenken
over de structurele
problemen van het
stadsleven en de
ecologische gevolgen
ervan.
De Zuid-Afrikaanse kunstenaar Chris Soal (°1994) woont en werkt in Johannesburg.
Hij gebruikt ongewone voorwerpen, zoals tandenstokers en
flessendoppen, in combinatie met beton en andere industriële materialen.
De kunstenaar wil ons doen nadenken over de structurele problemen van
het stadsleven en de ecologische gevolgen ervan. Tandenstokers vormen
een belangrijk materiaal in zijn oeuvre. Soal is geboeid door die in serie gefabriceerde
gebruiksvoorwerpen, voorbestemd om na gebruik te worden
weggegooid. De kunstenaar bevraagt kritisch onze moderne leefstijl en
wil die objecten een tweede, esthetisch leven schenken, in een ruimtelijke
benadering die getuigt van gevoeligheid voor de textuur, het licht en de
vorm, gestalte gegeven in een minimalistische abstracte stijl.
Chris Soal, Fate Has Become Me, 2021, doppen van lege bierflesjes,
aaneengeregen op een elektriciteitsdraad, tandenstokers van bamboe
en berkenhout, verbrand en niet verbrand, bijeengehouden
door mastiek van polyurethaan op doek en plaat van ripstop, 240 x
102 x 55 cm. © De kunstenaar, met toestemming van WHATIFTHE-
WORLD.
WHATIFTHEWORLD
Kaapstad
stand D20
www.whatiftheworld.com
27

Serge Vandercam
Serge Vandercam (Kopenhagen, 1924 - Waver, 2005)
was een Belgische fotograaf, schilder, tekenaar
en beeldhouwer. Vandercam werd in 1948 lid van
CoBrA, en kreeg vanaf 1952 bekendheid om zijn
informele kunstwerken (‘kunst zonder vorm’). Hij
werkte en exposeerde regelmatig in Italië en Parijs en
raakte bevriend met kunstenaars als Piero Manzoni,
Pierre Soulages en Cy Twombly, met wie hij in 1959
exposeerde. Hij was bovendien nauw betrokken bij
de belangrijke Italiaanse kunstenaarsgroep Arte
nucleare. “Zijn oeuvre is veelzijdig en te herkennen
aan een onbevangen, vrije bewegingsdrang”, aldus
galeriehouder Brecht Callewaert. “In het boek dat we
over hem publiceerden, Nuclear Times. 1953-1963,
staat zijn abstract-expressionistische werk centraal.
We tonen de evolutie die Vandercam doormaakte
van CoBrA-fotograaf tot figuratief schilder. Op onze
REDISCOVERY-stand willen we hem opnieuw onder
de aandacht brengen van een jong en internationaal
publiek.”
Callewaert Vanlangendonck
Antwerpen
REDISCOVERY
www.callewaert-vanlangendonck.com
Serge Vandercam, Composition, 1963, olieverf op doek, 146 x 114 cm. © De kunstenaar.
Dankyi Mensah
Dankyi Mensah (°1978, woont en werkt in Accra, Ghana) wil de ontwikkeling
van het hedendaagse stedelijke, sociale en politieke landschap in
Ghana vastleggen in zijn kleurrijke figuratieve portretten. Zijn nieuwe serie
Kumerica draait rond de ontmoeting van twee culturen: de term Kumerica
komt uit de muziekscene en verwijst naar de overdreven invloed van
de Amerikaanse popcultuur op die stad, de op een na grootste van Ghana.
Mensah brengt dat cultureel fenomeen in beeld door zijn geportretteerden
te kleden in een Amerikaanse stedelijke stijl, die in contrast staat met de
patronen van traditionele Ghanese stof op de achterkant van het schilderij.
De clash die zo ontstaat is er één tussen globalisering en traditie.
Maruani Mercier
Knokke, Brussel en Zaventem
stand A24
www.maruanimercier.com
Dankyi Mensah, Kumerican Blue Bird, acrylverf op doek,
183 x 152,4 cm. © De kunstenaar.
28

Afra Eisma
Afra Eisma (°1993, Den Haag) is een Nederlandse kunstenares
die immersieve, intieme textielinstallaties, sculpturen
en keramiek maakt. Tactiliteit en texturen vormen haar
leidraad. Wandkleden, kijkdozen, metalen figuren met
naar beneden bungelende sinaasappelschillen, tapijten en
keramieken grotten: samen vormen ze kinderlijke droomwerelden,
bewoond door vreemde wezens. Eisma vertelt aan
haar bezoekers heldere, grappige en absurde verhalen over
gewoontes en rituelen uit het dagelijks leven. Haar werk werd
al uitgebreid tentoongesteld en gekocht in Nederland, onder
meer door de AkzoNobel Art Foundation, het Fries Museum
en de Rijksoverheid. Tijd voor een internationale doorbraak.
No Man’s Art Gallery
Amsterdam
stand D39
www.nomansart.com
Afra Eisma, Club Sake, 2020, garen, 140 x 123 cm. Foto: Gert Jan van Rooij.
© De kunstenaar.
Philip Aguirre y Otegui
De meeste van zijn
werken gaan over het
overlevingsvermogen
van de mens.
Beeldhouwer en schilder Philip Aguirre y
Otegui (°1961, Schoten) woont in Borgerhout.
Hij behaalde een diploma aan
de kunstacademie van Antwerpen. De
kunstenaar gebruikt een ruime waaier van
materialen, zoals klei, hout, brons en ijzer.
Daarmee creëert hij sculpturen en installaties
die verhalen vertellen over het overlevingsvermogen
van de mens. De meeste
van zijn werken gaan over migratie en
vluchtelingen, water en architecturale onderkomens.
Zijn sculpturen in uitgepuurde
vormen worden vaak tentoongesteld in de
openbare ruimte. Ze zijn een afspiegeling
van een sociaal en politiek bewustzijn, in
een visuele narratieve stijl die hij zelf omschrijft
als ‘de poëzie van het beeld’.
valerie_traan gallery
Antwerpen
stand C45
www.valerietraan.be
Philip Aguirre y Otegui, La Frontera, 2015, 27 x 14 cm.
© De kunstenaar.
29

KUNSTENAAR VAN DE MAAND
Willie Morlon
In deze reeks zoomt COLLECT in op de plek van jonge kunstenaars in de
hedendaagse (kunst)wereld. Waarom maakt hij of zij precies zo’n werk,
waar komt de inspiratie vandaan en hoe ziet hij of zij de eigen positie in het
artistieke vak? Deze maand is Willie Morlon (°1992, Parijs) aan de beurt.
TEKST: ELIEN HAENTJENS
FOTO: GUY KOKKEN
Ondanks zijn jeugdige leeftijd
koestert Willie Morlon een
voorliefde voor nobele materialen
en zorgvuldig gemaakte
objecten. Die appreciatie is hem met de
paplepel ingegoten door zijn ouders, in
wier Parijse antiekzaak hij opgroeide. “In
de twintigste eeuw vergrootte de kloof
tussen de beeldende en decoratieve
kunsten. Met mijn kunst wil ik de brug
tussen die twee herstellen”, vertelt Morlon.
“Daarom breng ik in mijn werk vaak een
ode aan ambachtsmensen. Zo laat ik me
graag inspireren door traditioneel houten
inlegwerk en met de hand gedecoreerde
tegels, maar evengoed door bouwsporen
die ik in het straatbeeld waarneem. Vaak
laten ambachtsmensen toevallige sporen
na die een bepaalde schoonheid in zich
dragen. Die stille getuigen uit het verleden
vermeng ik tot mijn eigen vormentaal.
Doordat we onze huizen met goedkope
materialen bouwen en de digitalisering
van onze wereld steeds toeneemt, dreigen
er weinig sporen van onze hedendaagse
beschaving over te blijven. Met mijn
kunst wil ik mensen doen stilstaan bij het
efemere karakter van onze samenleving.
Gedreven door efficiëntie zijn we de toegevoegde
waarde van nobele materialen
en mooi gedecoreerde ruimtes uit het oog
verloren, terwijl die sterk bijdragen aan ons
welzijn. Ik moet er niet aan denken om in
een gestandaardiseerd IKEA-interieur te
wonen. Het is net de uniciteit die je helpt je
identiteit te vormen. Al maken de rationaliteit
van het modernisme en Bauhaus
wel stilaan plaats voor meer ornament, net
zoals dat in de art nouveau het geval was.”
Met een cynische kwinkslag kaart hij die
realiteit aan door het gebruik van arme,
precaire materialen zoals gyproc (gipsplaat),
betonijzer of gips. Tegelijk wil hij
zich in de nabije toekomst verdiepen in
de techniek van fresco’s: “Net zoals de
rotsschilderingen van Lascaux zijn dat bij
uitstek kunstwerken die de tand des tijds
uitstekend doorstaan.”
KUNST EN ORNAMENT
Naast het verstevigen van de link tussen
kunst en ambacht onderzoekt Morlon een
hernieuwde relatie tussen kunst en ornament.
“Vroeger had niemand er bezwaar
tegen dat iemand als Michelangelo zowel
kunstwerken als meer decoratieve zaken
schilderde”, zegt hij. “Ook Griekse zuilen
functioneerden tegelijk als decoratief en
30

KUNSTENAAR VAN DE MAAND
‘Ik wil de kloof
tussen ambacht,
ornament en kunst
verkleinen’
structureel element. Nu scheiden we die
twee vaak van elkaar, waardoor we goedkopere
en soms zonder het te beseffen
toxische materialen als gyproc gebruiken
en nadien camoufleren. Daarom speel ik
in mijn werk met de esthetische kwaliteiten
van gyproc, door de verschillende gekleurde
lagen zichtbaar te maken. Op Fresque
gyproc (2021) zet ik de plasticiteit van het
materiaal zelf in de kijker.”
In andere werken combineert de kunstenaar
gyproc met gips, keramiek en email.
Morlon: “Op basis van schetsen vervaardig
ik in eerste instantie allerlei kleine elementen
waarmee ik mijn compositie opbouw.
Die breng ik samen op een plastic doek.
Pas als het werk helemaal af is en alle elementen
stevig verankerd zitten, draai ik het
geheel om. Dat finale resultaat voelt telkens
opnieuw een beetje als een cadeau.
Als kunstenaar wil ik bewust niet alles
onder controle hebben en het toeval deels
laten meespelen. Ook hierdoor breng ik de
wereld van kunstenaars en ambachtsmensen
weer dichter bij elkaar.”
Grande chaise, 2021, plaaster, gyproc, polystyreen,
papier, olieverf en pigmenten. Prijs: € 1.200.
© De kunstenaar.
Papier peint, 2021. Plaaster en keramiek, papier, acrylverf, olieverf (verkocht). © De kunstenaar.
DE KRACHT VAN MATERIE
Hoewel Morlon zich in eerste instantie voor
film inschreef, ontdekte hij in het atelier
van de Koninklijke Academie voor Schone
Kunsten van Brussel de kracht van de
handeling. “De plasticiteit en directheid
waarmee je een idee kan materialiseren,
sprak me aan. Al heb ik de kracht van
materie ook moeten leren ontdekken”, benadrukt
hij. “Zo wilde ik in het begin altijd
eerst een idee hebben voordat ik begon te
werken. Waardoor ik vaak helemaal niets
produceerde, totdat mijn leerkrachten
me zeiden dat ik mezelf eigenlijk als een
werkman van de kunst moet beschouwen,
en consequent elke dag moet experimenteren
met materialen. Sindsdien komen de
ideeën vanzelf. Daarnaast was de informele,
intieme sfeer in het atelier bijzonder
aangenaam. Tijdens mijn Erasmus-opleiding
aan Central Saint Martins College in
Londen waren we met zoveel studenten
dat het soms meer op een fabriek leek. Al
heb ik mezelf daar wel een ijzeren discipline
opgelegd, waardoor ik veel vooruitgang
heb geboekt.”
Vanaf april neemt Morlon samen met
enkele andere jonge Brusselse kunstenaars
zijn intrek in de voormalige drukkerij van
de Nationale Bank aan de Berlaimontlaan.
“Het is een fascinerend gebouw, met
de drukpersen waar tot voor kort onze
bankbiljetten werden gedrukt, en enorme
kluizen”, vertelt hij enthousiast. “Het vormt
het ideale kader om me verder te ontwikkelen.
Ik studeerde pas in september 2021
af en beschouw mezelf dus nog als een
baby in de kunstwereld. Om rustig te kunnen
groeien heb ik bijvoorbeeld ook geen
Instagram-account. Bovendien haal ik zelf
meer inspiratie uit oude kunst. Ik hou van
Henri Matisse omwille van de vrijheid in
zijn vormentaal en zijn verwantschap met
de decoratieve kunsten. Maar nog meer
van Giotto, wiens kleurgebruik en het verlopen
van de tijd ik bewonder. Ook stijlen
zoals het maniërisme en de rococo doen
mijn hart sneller slaan.”
Hoewel Morlon pas zijn eerste stappen in
de kunstwereld zette, verkocht hij al verschillende
werken, vooral aan oud-docenten
en vrienden. “Ik vind het fijner dat mijn
werk een eigen leven kan leiden en een
plek vindt bij mensen die het waarderen.
Dat laat me toe om zelf verder vooruitgang
te boeken. Voor een groepsexpo bij Michel
Rein nodigde Patrick Vanbellinghen me uit
om een klein werk te maken. Marqueterie
(2021) was nog altijd het grootste werk
van de hele show, en mijn eerste werk in
situ. De decoratieve elementen leken een
volwaardig deel van de architectuur van de
galerie. Ik wil dat mijn werk de toeschouwers
meteen aanspreekt, zonder te veel
bijkomende uitleg. In die zin ben ik een
oude ziel.”
SURFEN
Interesse in een atelierbezoek in mei, mail
naar morlonwillie@gmail.com
31

ZOOM
Judith Joy Ross
Graven in de ziel
Wie niet gelooft in het voelen van
iemands persoonlijkheid, zou het
werk van Judith Joy Ross eens
goed moeten bekijken. Wat bij het
zien van haar foto’s binnenkomt,
overstijgt wat je waarneemt. Subtiel
en tegelijk indringend, verandert
anoniem in tastbaar.
TEKST: ELS BRACKE
Judith Joy Ross, Eurana Park, Weatherly, Pennsylvania, 1985, zilvergelatine afdruk.
© Judith Joy Ross, met toestemming van Galerie Thomas Zander.
Judith Joy Ross (°1946) groeide op in
Hazleton, een klein steenkoolstadje
in het noordoosten van Pennsylvania,
VS. Haar vader runt er een
éénprijswinkelketen, haar moeder stopte
met lesgeven op een privékleuterschool
om voor Judith Joy en haar twee broers te
zorgen. Het gezin is gewoon en lokaal vastgeankerd,
maar zoals Ross zelf zegt “diep
verbonden met de natuurlijke omgeving
die een reddende en poëtische dimensie in
ons leven bracht.”
Vanaf het begin van de jaren tachtig ontwikkelt
haar oeuvre zich, voornamelijk gericht
op het portret met een documentaire
benadering, geïnspireerd door de beelden
van August Sander, Walker Evans en Diane
Arbus. Ross’ onderwerpen zijn kinderen
gefotografeerd bij het lokale openluchtzwembad
in Pennsylvania, bezoekers aan
het Vietnam-veteranenmonument in Washington,
leden van het Congres en hun
assistenten en soldaten die wachten om
32

ZOOM
Judith Joy Ross, Untitled, Eurana Park, Weatherly, Pennsylvania, 1985, zilvergelatine afdruk,
24,45 × 19,37 cm. © Judith Joy Ross, met toestemming van Galerie Thomas Zander.
Judith Joy Ross, Persephone, 2015, zilvergelatine afdruk, 24,45 × 19,37
cm, Copia de plata en gelatina © Judith Joy Ross, met toestemming van
Galerie Thomas Zander.
naar het slagveld te worden verscheept
tijdens de Perzische Golfoorlog.
Ze gebruikt hiervoor een archaïsche 8x10-
camera, een houten bak op een driepoot,
waarachter ze zich onder een doek verschuilt,
en een krachtige stroboscooplamp
op een apart statief. Het resultaat zijn
zwart-witafdrukken op klein formaat, die
tegelijk ouderwetse sfeerbeelden vormen,
als hedendaagse getuigenissen.
Zelf legde Ross het ooit zo uit: “Je moet
echt iets zien voordat je een foto neemt. Je
ziet op verschillende niveaus. En de meeste
tijd zie ik het niet. ‘Zien’ is wanneer je erin
slaagt de diepere betekenis en de poëzie
te ontdekken in wat je ziet. Dan moet je de
camera juist plaatsen, wat zowel het moeilijkste
als het gemakkelijkste is om te doen.”
Dat plaatsen van die camera en het zichzelf
bedekken met het doek werkt tegelijk bevrijdend
voor de fotograaf als de geportretteerde.
“Ik zie er nogal belachelijk uit als
ik onder het zwarte doek verdwijn om de
foto te nemen, en ik moet de persoon aanmoedigen
en zeggen dat hij zich niet moet
bewegen. Ze zien dit gekke en prachtige apparaat
en we communiceren met enthousiasme.
We nemen de foto samen. Ik ben
verbaasd en zij voelen zich voor een paar
‘Zien is wanneer je
erin slaagt de diepere
betekenis en de
poëzie te ontdekken
in wat je bekijkt’
minuten op gepaste wijze aanbeden, en
we zullen elkaar waarschijnlijk nooit meer
zien.” Die uitgesproken gelijkheid tussen de
fotograaf en het model vertaalt zich ook in
het ontbreken van een vooringenomen idee
of gevoel bij het maken van het portret. Wat
overblijft is een zuivere en intuïtieve aandacht
voor de complexiteit van de identiteit
van de persoon die voor de lens staat.
VREEMDELINGEN PEILEN
De anonieme mens duikt telkens op in
Ross’ oeuvre, meestal als onderdeel van
series gemotiveerd door haar persoonlijke
morele, burgerlijke of existentiële overwegingen.
Tieners, leerlingen, immigranten
of vreemden die ze in het voorbijgaan
tegenkomt en die haar intuïtief doen
stoppen omdat ze ‘iets’ ziet. Maar ook de
figuranten in de conflicten waarin de VS
in zijn betrokken komen voor haar lens te
staan: reservisten van het Amerikaanse
leger of burgers die campagne voeren voor
of tegen deze oorlogen.
Ross: “Mijn hele leven wilde ik kunstenaar
worden, maar ik wist ik niet echt wat dat
betekende, totdat ik fotografie ontdekte.
Met de camera vond ik een manier om
contact te maken met de wereld. Mensen
werden mijn onderwerp, mensenlevens!
Ze waren vreemden, maar nu kon ik ze
leren kennen.”
BEZOEKEN
Judith Joy Ross – Photographies 1978-2015
Le Bal
Parijs
www.le-bal.fr
t/m 18-09
33

Strategie & kunstgalerie
Onlosmakelijk verbonden
We komen er graag en kopen
er wellicht ook weleens wat.
Hoog tijd dus om die bakens
van schoonheid en engagement
eens aan een nadere inspectie te
onderwerpen. Hoe staat het met
de mores en tactieken in de
wereld van de kunstgalerieën?
Een rondgang langs enkele
Belgische galeriehouders.
TEKST: GWENNAËLLE GRIBAUMONT
Kunstgalerieën zijn complexe
structuren, met uitdagingen en
verantwoordelijkheden die het
louter commerciële ver overstijgen.
Om te beginnen is het al uitkijken met
de woordkeuze: in een galerie spreekt men
liever niet van ‘klanten’. De aan- en verkoop
wordt beschouwd als een soort partnerschap,
dus spreken we maar beter over
liefhebbers, bezoekers en verzamelaars.
Bij het uitstippelen van een commerciële
strategie speelt het geografische aspect
een belangrijke rol. De plaats waar een
zaak is gevestigd is niet zelden doorslaggevend.
De nabijheid van bekende winkels
heeft een stimulerend effect. Elke ietwat
grotere stad heeft zijn ‘artistieke’ wijk. Alle
galeriehouders zien die concentratie als
een troef, en niet als een concurrentieel
nadeel. De ligging van een galerie heeft
op zich dus al een grote invloed op het
imago en de strategie. Alleen al door de
grootte en de aard van het gebouw (een
beschermd pand) bekleedt La Patinoire
Royale – Galerie Valérie Bach bijvoorbeeld
een unieke plaats in het Brusselse landschap.
De in de Veydtstraat gevestigde
zaak is de meest bezochte culturele privéinstelling
van de Belgische hoofdstad.
Omdat de tentoonstellingen er zoveel te
bieden hebben en zo piekfijn georganiseerd
zijn, zien veel bezoekers de galerie
bijna als een museum of kunstcentrum.
De in 2017 opgerichte Belgian Gallery
mikte al snel op expansie. Ze vestigde zich
in Namen, en daarna ook in Brussel en
Knokke. Interessant is de positionering,
rechtstreeks gelinkt aan de kunstenaars
die de galerie promoot. Galerie Meessen
De Clercq geeft voorrang aan kunstenaars
met een beredeneerde aanpak: “Het lijkt
simpel, maar in de kakofonie van onze
Chaim van Luit, Sum of Part. © De kunstenaar. Met toestemming van Meessen De Clercq.
‘Ignasi Aballi
vertegenwoordigt
Spanje op de Biënnale
van Venetië. Dit is een
cruciaal moment in
de carrière van een
artiest waarin wij
hem begeleiden’
OLIVIER MEESSEN
34

‘Onze artiestenkeuze
is uiteraard subjectief,
maar wordt niet
gedicteerd door een
dwingend verlangen om
ons aan de markttrends
te houden’
SERGIO PESTIEAU, BERNADETTE
FIERENS EN PIERRE BABUT
DU MARES
De Brusselse ruimte van Belgian Gallery. R.V.
samenleving is dat toch niet zo eenvoudig.
Wat te zeggen en hoe het te zeggen?”,
vertelt medeoprichter Olivier Meessen.
“Zo hebben we in 2015 een ambitieuze
tentoonstelling georganiseerd met als
titel Anthropocène. Die bracht werk van 32
kunstenaars over een heet hangijzer: de
klimaatkwestie.”
Zoals de naam al aangeeft, promoot de
Belgian Gallery Belgische kunstenaars,
zowel bekende als nieuwkomers, maar
de galerie maakt ook plaats voor sommige
kunstenaars van het einde van de
19e eeuw, met op kop Félicien Rops. “Onze
keuzes voor kunstenaars zijn uiteraard
subjectief, maar zijn zeker niet ingegeven
door de drang om de markttrends te volgen”,
zeggen Pierre Babut du Mares en Sergio
Pestieau. “Vinden we het werk zowel
origineel en interessant als esthetisch, dan
proberen we de kunstenaar te ontmoeten,
om van gedachten te wisselen en te praten
over een eventuele samenwerking, die verschillende
vormen kan aannemen.”
Constantin Chariot, directeur van La
Patinoire Royale – Galerie Valérie Bach,
bewandelt tegenwoordig nieuwe paden:
de Belgische kunst van de naoorlogse
bloeiperiode (1945-1975), vrouwelijke kunstenaars
en monumentale kunst. Elke tentoonstelling
is de vrucht van een grondige
studie van de kunstenaar of het thema.
Een en ander leidt ook systematisch tot
een wetenschappelijke publicatie, met een
nieuwe kijk op het onderwerp.
Meestal zorgen de galerieën voor een mooi
evenwicht tussen vaste waarden en opkomende
talenten, soms aangevuld met de
presentatie van estates, waardoor meteen
ook de risico’s zijn gespreid. Een ander
voordeel is dat de prijzen sterk variëren,
van € 2.000 tot € 300.000.
IK COMMUNICEER, DUS IK BEN
Bezoekers een goede ontvangst bieden
zou altijd de basis van een commerciële
strategie moeten zijn. Helaas, in de
praktijk is dat niet altijd zo. In sommige
galerieën word je verwelkomd door medewerkers
die niet bijster spraakzaam
zijn en veelal naar een scherm zitten te
turen. Een ramp, want kunst is in de eerste
plaats een uitwisseling, het vergelijken van
interpretaties, het delen van emoties. Alle
galeriehouders die we hebben ontmoet
benadrukten het belang van een hartelijk
onthaal van elke bezoeker en professional.
De sociale media spelen een steeds
belangrijkere rol in de marketingstrategie
van de hedendaagse galeries. Tegenwoordig
moet je communiceren via Instagram,
LinkedIn of Facebook. Sofie Van de Velde,
die een galerie houdt die haar naam
draagt, benadrukt het cruciale belang
hiervan: “Het is absoluut noodzakelijk te
investeren in je aanwezigheid op die netwerken,
waar je de nieuwe generatie verzamelaars
kunt bereiken. Omdat je daar
het imago van je galerie goed in de kijker
kunt plaatsen, doen we altijd een inspanning
om foto’s van uitstekende kwaliteit te
gebruiken.” Galeriehouders beseffen ook
hoe belangrijk platformen als Artsy zijn,
waar je online kunt verkopen. Een andere
niet te verwaarlozen manier om contact
35

Galerie Barlonian, Brussel. © Baronian. R.V.
te houden met verzamelaars en potentiële
kopers is een nieuwsbrief. Er valt altijd wel
iets nieuws te melden, zoals tentoonstellingen,
beurzen en nieuwe kunstenaars die
men verwelkomt.
Galerieën pakken ook uit met tal van
privé-evenementen. Voor hun klanten of
bevoorrechte relaties organiseren ze cocktailparty’s,
privédiners, evenementen op
maat, ontmoetingen en atelierbezoeken.
Die speciale attenties kunnen ook de vorm
‘Verzamelaars zijn
wispelturig. Je moet
hen de vrijheid
geven om zich te
ontwikkelen, om
elders te kijken en
om het programma
van andere galeries te
waarderen’
ALBERT BARONIAN
aannemen van uitnodigingen voor de vernissage
van beurzen, in binnen- of buitenland.
Telkens een uitstekende gelegenheid
om mensen te ontmoeten en van gedachten
te wisselen. Zo kan een galeriehouder
meteen ook zijn vertrouwensband met
verzamelaars versterken. In zo’n situatie is
een galeriehouder niet louter een handelaar,
maar ook een partner: iemand die een
kunstliefhebber kostbaar advies geeft bij
het uitbouwen van zijn collectie. Hij biedt
een exclusieve begeleiding aan, met op
maat gesneden advies, waarbij hij werken
voorstelt die beantwoorden aan de criteria
van de verzamelaar. Een ander privilege dat
galeriehouders voorbehouden aan hun bevoorrechte
relaties zijn previews, exclusieve
presentaties, vaak vlak vóór de vernissage.
De werken die de meeste waardering oogsten
op een tentoonstelling zijn niet zelden
al verkocht vóór die tentoonstelling haar
deuren opent. En dat is simpelweg omdat
de meest gerespecteerde verzamelaars al
zijn langsgekomen. Andere verzamelaars
hoeven zich niet eens te verplaatsen. Via e-
mail hebben ze een foto en de pedigree van
de werken gepresenteerd op de expo ontvangen.
Is een werk al verkocht, dan wordt
dat op discrete wijze bekendgemaakt, aan
de hand van een rode stip naast of onder
het tentoongestelde werk.
VERTROUWEN EN TRANSPARANTIE
De laatste twintig jaar is de markt enorm
geëvolueerd. Door de moderne communicatiemiddelen
bestaan er geen grenzen meer
en kan iedereen een virtueel bezoek brengen
aan een beurs of galerie in het buitenland.
De digitale revolutie heeft de kaarten
grondig herschud. Nu liefhebbers beter
geïnformeerd zijn zoeken ze op gespecialiseerde
sites, zoals Artnet of Artprice, naar
economische informatie over een kunstenaar
of werk. Die informatie zou de sector
transparanter moeten maken, maar een en
ander heeft ook nefaste gevolgen, volgens
‘Elke tentoonstelling is
het resultaat van een
opgebouwde studie die
leidt tot een publicatie
die dan weer nieuwe
perspectieven biedt’
CONSTANTIN CHARIOT
De ruimte van La Patinoire Royale - Galerie Valérie Bach. R.V.
36

‘Het is absoluut
noodzakelijk om
te investeren in
social media om zo
nieuwe generaties
verzamelaars te
bereiken’
SOFIE VAN DE VELDE
De ruimte van de Sofie Van de Velde Galerij. R.V.
Babut du Marès en Pestieau: “Een liefhebber
kan rechtstreeks contact opnemen met een
kunstenaar, waardoor de galerie buitenspel
komt te staan. Voor ons is dat een aanzienlijk
financieel risico en ook een zekere
teleurstelling, gezien de inspanningen die
we leveren.” Uit het oogpunt van de koper
bekeken is dat misschien interessant, maar
een kunstenaar die dit spel meespeelt geeft
te kennen dat hij niet snapt hoe belangrijk
de rol van een galeriehouder is. Die laatste is
veel meer dan een tussenpersoon, aangezien
hij sinds jaren tal van initiatieven organiseert
om het oeuvre van de kunstenaars
die hij promoot in de kijker te plaatsen.
Meessen: “Ignasi Aballí zal Spanje vertegenwoordigen
op de Biënnale van Venetië. Dat
is een cruciaal moment in de carrière van
een kunstenaar. We zullen hem begeleiden
en proberen specifiek de aandacht van grote
internationale musea te trekken. We zullen
ook contact opnemen met sommige verzamelaars
die zijn werk nog niet goed kennen,
hoewel het past in hun collectie.”
Een beursdeelname is altijd een belangrijk
moment voor een galerie. Tegenwoordig is
het zelfs een must voor wie zijn zichtbaarheid
en bekendheid wil versterken. Deelnemen
aan bekende beurzen als Art Basel,
Frieze, FIAC, ARCO en Art Brussels is enkel
weggelegd voor galerieën met een zekere
reputatie of die in ieder geval topkwaliteit
aanbieden. Bij elke editie ontvangt Art Brussels
zo’n 400 aanvragen van kandidaat-deel-
nemers, maar minder dan de helft daarvan
slaagt erin een plaatsje te veroveren. Het
zijn duur betaalde plaatsen, maar in die
paar dagen komen er wel duizenden bezoekers
over de vloer, van gewone nieuwsgierigen
tot goed geïnformeerde liefhebbers,
echte kenners en grote verzamelaars. Dat
zijn nog niet meteen internationale big
spenders – die zakken eerder af naar Parijs,
Londen, New York, Hongkong en Basel –,
maar er komen niettemin heel wat kapitaalkrachtige
kopers, die weten dat handelaars
op een beurs graag uitpakken met uitgelezen
stukken. Om nog maar te zwijgen
over de praktische voordelen: op een beurs
vind je een groot aantal handelaars samen,
terwijl je anders al die winkels een voor een
moet bezoeken. Het hoeft dan ook niet te
verbazen dat sommige handelaars net daar
het gros van hun jaarlijkse omzet realiseren.
In sommige gevallen gaat dat zelfs tot
70 procent. Anderen zijn dan weer blij dat
ze in een recordtijd veel contacten kunnen
leggen, wat altijd vruchten afwerpt op middellange
termijn.
SAMENWERKEN LOONT
Als heuse ambassadeur van de kunstenaars
die hij promoot moet een galeriehouder zijn
protegés niet alleen in zijn galerie, maar ook
daarbuiten bekendheid geven. Dat kan onder
meer door samen te werken met musea
of kunstcentra. Die samenwerking kan de
vorm aannemen van een concrete steun
aan de organisatie van solo- of groepstentoonstellingen
en/of de aankoop van een of
meer werken bestemd voor de collectie van
die instelling. Dergelijke samenwerkingen
versterken direct de positie van een kunstenaar
op de internationale markt. Sommige
galerieën slaan de handen ineen om een
kunstenaar te promoten. Behalve voor
meer financiële én intellectuele slagkracht
zorgen die samenwerkingen ook voor meer
mogelijkheden om het oeuvre in de kijker
te plaatsen. Door een kunstenaar te ‘delen’
kunnen twee galerieën elkaar versterken.
Een win-winsituatie dus, maar de naamgever
van Galerie Albert Baronian ziet het
toch enigszins anders. “Verzamelaars zijn
nogal vluchtig,” zegt de veteraan. Dat is niet
noodzakelijk slecht: “Je moet hun de vrijheid
geven om te evolueren, om ook elders
eens te gaan kijken en zo waardering te krijgen
voor het aanbod van andere galerieën,
die daarom nog geen concurrenten zijn.”
SURFEN
www.prvbgallery.com
www.baronian.eu
www.meessendeclercq.be
www.sofievandevelde.be
www.belgiangallery.com
37

De kunst van
het verbinden
Els Dietvorst focust in haar werk
op de rol van de kunstenaar in
onze samenleving. Ze verlaat
resoluut de traditionele paden,
met een scheppingsproces dat het
vertrouwde kader van een atelier
en een galerie ver te buiten gaat.
Kunst gebaseerd op uitwisseling.
Binnenkort te zien in Brussel, in een
bijzondere dubbeltentoonstelling.
TEKST: GWENNAËLLE GRIBAUMONT
Els Dietvorst (°1964, Kapellen) is
een belangrijke figuur binnen de
hedendaagse kunst. Haar sociaal
geëngageerde werk handelt over
actuele kwesties, zoals migratie, racisme
en klimaatverandering, en over het menszijn,
via een reeks universele thema’s, zoals
leven en dood, angst, vervreemding en
verlangen. Wat haar oeuvre echter zo bijzonder
maakt is de multidisciplinaire aard
ervan: de kunstenaar hanteert een ruime
waaier van technieken (video’s, performances,
tekeningen, sculpturen, installaties,
edities), toegepast op uiteenlopende
gebieden, zoals theater, openbare ruimte,
tentoonstellingsruimten en teksten.
Bijzonder is ook haar kijk op kunst als
gemeenschappelijke beleving. Dit laatste
speelt een cruciale rol in haar werk. Sinds
het einde van de jaren negentig werkt Dietvorst
vaak samen met andere kunstenaars.
Een mooie kroon op haar werk was de BelgianArtPrize
2021. De komende maanden
is er een dubbeltentoonstelling over haar
kunst, in twee Brusselse instellingen: de
Centrale en BOZAR. Els Dietvorst. This is
what you came for resulteert uit haar acties
en werken tijdens de grote lockdown van
2020. Hiervoor combineerde ze uiteenlopende
technieken (sculpturen, installaties,
video’s en performances) en werkte ook
vaak samen met andere kunstenaars. Zo
knoopte ze banden aan met leden van de
BARRA Movement, een zeer breed collectief
dat de zaken in beweging wil brengen,
net als de storm Barra uit december 2021,
waaraan de naam van het collectief is ont-
Dietvorst sprokkelde
stukken hout bijeen
om daarvan een
nieuwe boom
te creëren, één
die bescherming
biedt tegen hevige
wind en regen.
leend.
BESCHERMING VAN BOMEN
Dietvorst hecht veel belang aan de interactie
tussen mens en natuur. Zo krijgt
de boom geregeld een centrale plaats in
haar werk. Al zo’n twaalf jaar woont ze in
Duncormick, dicht bij de Ierse kust. De
kunstenares is gefascineerd door bomen
die omgebogen zijn door de kracht van
de wind. Die bomen, die als het ware op
de knieën werden gedwongen, noemt de
lokale bevolking shrugs. Geboeid door
dit fenomeen heeft Dietvorst verschillende
stukken hout bijeengesprokkeld om
daarvan een nieuwe boom te creëren, een
die bescherming biedt tegen hevige wind
en regen. Ze maakte er zelfs verschillende
versies van, waaronder een exemplaar gegoten
in brons, genaamd Windswept, voor
de laatste editie van Beaufort. Het monumentale
werk heeft intussen een vaste
38

Els Dietvorst, This insta grid, foto. © De kunstenaar. Foto: Flor Maesen.
Dietvorst haar
kunstwerken zijn
een warme
uitnodiging om
diversiteit te
omarmen, zich te
engageren, anderen
te ontmoeten en
samen te creëren.
plaats gekregen in Oostduinkerke.
Een kunstwerk zoals Els Dietvorst dat ziet
leunt dicht aan tegen de filosofie van Joseph
Beuys. Het is nooit een doel op zich,
maar een communicatiemiddel, een band
tussen het publiek en de omgeving. In haar
vervormde bomen schuilen ook ideeën als
kwetsbaarheid en geborgenheid.
Ter gelegenheid van de dubbeltentoonstelling
in Brussel zal een boom van dit
type (geassembleerde takken bedekt met
bijenwas) in processie van BOZAR naar
De Centrale reizen. Die performance doet
meteen denken aan de folkloristische
meiboom. Een en ander wordt bijgewoond
door tal van kunstenaars, maar ook door
publiek. Hun aanwezigheid is bedoeld
om het werk te doen evolueren, om er
‘beweging’ in te krijgen. Dat is nu net een
van de sleutelaspecten van haar oeuvre:
banden smeden tussen personen, situaties
en omgevingen. Het werk is een warme
uitnodiging om diversiteit te omarmen,
zich te engageren, anderen te ontmoeten,
samen te creëren. De afgebeelde foto is in
meer dan één opzicht veelzeggend: een
kaars in de vorm van een kleine boom, gemaakt
van bijenwas, in een handpalm, met
name die van Honey Zinzs, een lid van de
BARRA Movement. Dietvorst creëerde het
werk in het kader van een collectief ritueel,
waarbij de nadruk lag op ingetogenheid en
de beleving van het samenzijn. Het is een
beeld dat de kerngedachte van haar oeuvre
BEZOEKEN
Els Dietvorst. This is what you came for
BOZAR
Brussel
www.bozar.be
28-04 t/m 21-07
De Centrale
Brussel
www.centrale.brussels
28-04 t/m 18-09
39

De waarde
van een
genereus oeuvre
Francis Alÿs
40

Francis Alÿs, Children’s Game #27b- Rubi Tabacongo,
D.R. Congo, 2021 6’18’’, in samenwerking
met Julien Devaux en Félix Blume, filmstill.
© Francis Alÿs.
41

Hij mobiliseerde ooit een
massa mensen om een berg te
verplaatsen in Lima. Hij duwde
een ijsblok door de straten van
zijn thuisstad Mexico City tot het
was gesmolten. En hij lanceerde
het Sign Painting Project, een
poging om de kunstmarkt te
saboteren, wat grandioos mislukte.
Sinds de jaren negentig groeit
Francis Alÿs uit tot een levende
legende met een mythisch
oeuvre, dat tegelijk heel echt is.
Zijn werk zwermt uit over de hele
wereld in tentoonstellingen en
talloze collecties van musea en
verzamelaars. En nu is het zover:
Alÿs vertegenwoordigt België op
de Biënnale van Venetië.
TEKST: CHRISTINE VUEGEN
Generositeit is een cruciale
waarde van uitmuntende
kunst. Acties en performances
van Francis Alÿs (°1959,
Antwerpen) ogen lichtvoetig en eenvoudig,
maar zijn heel precies uitgewerkt: scherp,
veelgelaagd, groothartig, sociaal-geëngageerd,
poëtisch en meestal tegelijk politiek.
Video’s van projecten overal ter wereld
toont de kunstenaar gratis op zijn website,
downloadbaar zelfs. Daarnaast is het een
oeuvre van schilderijen, sculpturen, objecten,
animatiefilms, tekeningen en studies
op kalkpapier, schetsen en notities. Groots
of klein, in feite is elk werk memorabel. Het
verwondert niet dat hij hoog in de ranglijst
staat van de meest invloedrijke kunstenaars.
Bekroningen voor zijn bijdrage aan
de hedendaagse kunst en de impact op de
loop van de kunstgeschiedenis zijn onder
meer de prestigieuze Art Icon Award
(Whitechapel Gallery, Londen) in 2020, de
Eye Art & Film Prize (EYE Filmmuseum,
Amsterdam) in 2018, de BACA (Bonnefantenmuseum,
Maastricht) in 2010 en de
bleuOrange (Martin-Gropius-Bau, Berlin)
in 2004. In 2002 stond hij op shortlist van
de Hugo Boss Prize (Guggenheim Foundation,
New York).
Francis Alÿs staat
hoog in de ranglijst
van de meest
invloedrijke
kunstenaars.
Francis Alÿs groeide op in het Pajottenland
en studeerde architectuur in Doornik en
Venetië. Zijn burgerdienst bracht hem in
Mexico, waar hij na de aardbeving in 1985
als architect hielp met de heropbouw. In
Mexico City werd hij kunstenaar. Voor het
eerst woonde hij in een metropool, een
chaotische stad. Om die samenleving te
begrijpen schoof hij op naar kunst.
THE COLLECTOR
Wandelingen door de straten en ontmoetingen
inspireerden hem. In de video The
Collector (1990-1992), een vroege actie,
trekt hij een speelgoedhondje op rammelende
wieltjes achter zich aan, zelfgemaakt
van blik en met magneten om metaalafval
te verzamelen. Zo wandelt hij in het historische
stadscentrum, waar hij nog altijd
Francis Alÿs, Children’s Game #30: La roue, Lubumbashi, DR Congo, 2021, in samenwerking met Félix Blume, Julien Devaux en Rafael Ortega, filmstill. © Francis Alÿs.
42

zijn atelier heeft. Hij passeert muzikanten
en er verschijnen honden in beeld. Rondzwervende
honden worden een terugkerend
motief, bijna als een alter-ego.
De wandelingen in de video waren zijn
eerste experimenten om fabels te introduceren,
iets wat werkt als een metafoor of
allegorie. Alÿs schrijft erover in een tekst.
Mensen bleven praten over die dwaze gringo
met zijn blikken hondje, ook toen hij uit
de straten was verdwenen. Hij begon het
idee te ontwikkelen om verhalen en fabels
binnen te brengen in de geschiedenis
van een plaats: “Het werd een potentiële
methode om te interageren met plaatsen
waar ik in die jaren op stuitte, vooral in
Mexico City, maar ook erbuiten.”
The Collector, het voortrollende hondje,
werd zelf een collectorsitem. In 2003 verscheen
bij Parkett Editions van het Amerikaanse
kunstmagazine Parkett de editie
Ghetto Collector: 99 unieke exemplaren
van die kleurrijke gebricoleerde hondjes
met wieltjes en een touw. Af en toe duikt
er eentje op in veilinghuizen. Bij Lempertz
in Brussel veranderde een Ghetto Collector
in 2019 van eigenaar voor 1.612 euro, iets
meer dan de richtprijs. Uit die wandelperformance
ontsproot in 2006 ook de grote
installatie Collectors met 36 speelgoedachtige
magneethonden, sinds 2007 in de
Tate-collectie.
VOER VOOR VERZAMELAARS
In 1990 begon Alÿs te exposeren. Het
werd een aanzwellende stroom van grote
solotentoonstellingen over de hele wereld,
van Los Angeles en Bogotá tot Hongkong
en Lausanne. De eerste reizende soloexpositie
vertrok in 2002 in Rome en was
Francis Alÿs, Untitled, Bamiyan, Afghanistan, 2010, olieverf op doek, 13 x 18 cm. © Francis Alÿs.
daarna te zien in Zürich en Madrid. In
2010 opende de overzichtstentoonstelling
A Story of Deception in Tate Modern in
Londen, reisde hetzelfde jaar naar WIELS
in Brussel en streek daarna neer in het
MoMA in New York. Tel daarbij nog talloze
groepsexpo’s, waaronder dOCUMENTA
(13) in Kassel in 2012 en Biënnales van
Sydney tot Istanbul, São Paulo en Venetië.
Galeries waar hij vroeger exposeerde zijn
onder andere Jack Tilton in New York en
Lisson Gallery in Londen. Tegenwoordig
wordt de kunstenaar vertegenwoordigd
door Peter Kilchmann in Zürich (sinds
1999), David Zwirner in New York, Londen,
Parijs en Hong Kong (sinds 2007) en Jan
Mot in Brussel (sinds 2017).
Zijn oeuvre is divers,
van schilderijen,
sculpturen en
andere objecten
tot animatiefilms,
tekeningen, studies,
schetsen en notities.
En elk werk is
memorabel.
Francis Alÿs, Artist Notebook, Sharya Camp, Dohuk, Irak, 2016, potlood op papier, 13 x 42 cm. © Francis Alÿs.
43

The Ambassador,
zijn ‘afgezant’ op
de opening van de
Biënnale van Venetië,
paradeerde rond als
een monkelende ‘m’ as
tu vu’-metafoor.
Francis Alÿs, Children’s Game #26: Kisolo, Tabacongo, DR Congo, 2021, foto (making of) door de kunstenaar.
© Francis Alÿs.
Francis Alÿs, Children’s Game #23: Step on a Crack, Hongkong, 2020, 5’, in samenwerking met Félix Blume,
Julien Devaux en Rafael Ortega, filmstill. © Francis Alÿs.
De kunst van Francis Alÿs verspreidt zich
wereldwijd, of toch zo goed als. Verzamelingen
met werk van hem zijn bijna niet
te tellen. Heel wat belangrijke museumcollecties
bevinden zich in New York, Los
Angeles en elders in Noord-Amerika, in
Rome, Amsterdam, Parijs, Londen, Madrid,
Frankfurt, München, Luxemburg,
Teheran, Bueños Aires en Jeruzalem. Een
aantal privécollecties: Rubell Family Collection
in Miami, Julia Stoschek Collection
in Düsseldorf, Sammlung Goetz in München
en Colección Jumex in Mexico City,
een van de grootste privéverzamelingen
van hedendaagse kunst in Mexico. Op 3
maart 2001 wandelde Francis Alÿs het gebouw
van de Jumex-collectie binnen met
Museum Dhondt-Dhaenens in Deurle.
Een fantastische kunstenaar, en dat was
hij voor mij al toen hij in 1999 arriveerde in
het atelier van Honoré δ’O in Gent terwijl
ik daar was. Hij kwam richtlijnen geven
voor de performance Duett in Venetië.
Beide kunstenaars wandelden apart door
de stad met de helft van een tuba, tot ze
elkaar tegenkwamen.
Wat een kunstenaar. Toen Alÿs in 2001 officieel
werd geïnviteerd voor de Biënnale
van Venetië stuurde hij een pauw naar de
opening, zijn afgezant. The Ambassador,
zijn enige ‘werk’, paradeerde rond als een
monkelende metafoor voor het ‘m’as tu
vu’-gehalte van het kunstevenement. De
internationale doorbraak versnelde na de
performance When Faith Moves Mountains
uit 2002. Hierin zijn ruim vijfhonderd
mensen in een lange rij met een schop aan
de slag om een zandduin in de Peruaanse
hoofdstad Lima op te schuiven. Een hoopvolle
actie in een land waar de situatie
uitzichtloos was. De video-installatie naar
aanleiding van de performance werd een
jaar later aangekocht door de Vlaamse
Gemeenschap en is ondergebracht in het
M HKA in Antwerpen. In 2006 kocht het
MAC’s in Hornu een aantal werken van
Alÿs en sinds 2018 bevindt zijn werk zich
in het S.M.A.K. in Gent.
En dan is er nu het Belgische paviljoen in
Venetië, een grote blijk van erkenning. De
kunstenaar toont in het paviljoen met de
naam The Nature of the Game een selectie
films en een schilderijenserie. Een tiental
nieuwe Children’s Games filmde hij in Congo,
België, Canada, Irak en Hongkong. Tussen
haakjes: een reeks recente projecten in
Irak resulteerde in de langspeelfilm Sandlines,
the Story of History (2018-2020), een
heropvoering van de geschiedenis door
kinderen. De doorlopende serie Children’s
Game begon in 1999 bij toeval met het fileen
muis in zijn zak. Hij liet het diertje los
in de cleane citadel van luxe. Of de muis
zich wist te handhaven en heeft geknabbeld
aan de kunstinstelling is niet bekend.
Wat wel duidelijk is: maatschappijkritiek is
de kunstenaar niet vreemd.
ERKENNING IN BELGIË
In België was het werk van Alÿs vóór 2010
amper zichtbaar. Toch werd in de jaren negentig
zijn kunstpraktijk in ons land hoog
aangeslagen, zij het in vrij beperkte kringen.
Hij exposeerde in 1995 solo in Opus
Operandi van Piet Vanrobaeys in Gent,
participeerde hetzelfde jaar in een groepsexpositie
in Espace 251 Nord van Laurent
Jacob in Luik en in 1997 in Addenda in
44

men van een jongen die een fles stukje per
beetje naar boven schopt op een straathelling
in Mexico City. Na een gemiste schop
rolt de fles helemaal naar beneden en de
jongen loopt erachteraan. Zo’n cyclische
herhaling en het absurde van een soort sisyfusarbeid
keert in meer van zijn werken
terug. Kinderspelen filmt Alÿs overal waar
hij komt. Op invitatie of op eigen initiatief,
en geregeld in conflictgebieden.
GRATIS TOEGANKELIJK
Parallel aan zijn acties en performances
heeft Alÿs altijd geschilderd en getekend.
Het zijn gedachten, dromen en ideeën,
vroeger dikwijls absurde en surrealistische
situaties met mannen in een pak. Dat hij
uit het land van Magritte en Broodthaers
komt schemert meermaals door. In 1993
vroeg hij schilders van reclameborden in
Mexico City om een klein schilderij van
hem te kopiëren en naar believen uit te
werken op een groter formaat. Sign Painting
Project (1993-1997) was bedoeld om de
kunstmarkt te saboteren door overproductie,
veel verzamelaars verkiezen immers
uniciteit. De schilderijenclusters verkocht
Alÿs voor lage prijzen. Toen hij merkte dat
de prijzen verhoogden, stopte hij ermee.
In 2005 haalde The Prompter (1995), een
cluster van vier schilderijen, bij Sotheby’s
in New York zelfs een recordprijs: 623.000
dollar, 261 procent boven de richtprijs, nog
altijd een van de hoogste veilingprijzen
voor werk van hem. Vorig najaar werd een
groep van drie schilderijen uit hetzelfde
project bij Christie’s in New York afgehamerd
op 275.000 dollar, 57 procent boven
de richtprijs.
Hoe gaat Alÿs om met de kunstmarkt?
Sinds 2002 stelt hij zijn video’s gratis ter
beschikking online, onder meer op zijn
eigen website. Hij brengt ze doelbewust in
het publieke domein. Omdat zijn performatieve
acties meer en meer samenwerkingen
werden met de lokale bevolking
en anderen vindt hij het niet correct om
de films op de markt te brengen. Zulke
projecten financiert hij met de verkoop
van schilderijen en ander werk. Het is een
oplossing die hem een enorme vrijheid
geeft om zijn kunst te realiseren.
BEZOEKEN
Francis Alÿs, The Nature of the Game
Belgisch paviljoen, Venetië
www.belgianpavilion.be
23-04 t/m 27-11
Francis Alÿs, Children’s Game #10: Papalote, Balkh, Afghanistan, 2011, 4’1”, in samenwerking met Félix Blume en Elena Pardo, filmstill. © Francis Alÿs.
45

De wereld volgens
Larry Gagosian
Wat betekent smaak, geld en
macht in het leven en werk van
een superkunsthandelaar? Een
gesprek met de wereldvermaarde
galeriehouder Larry Gagosian. Hij
heeft een fabelachtig oog voor talent,
maar met het streven naar verfijning
heeft hij naar eigen zeggen korte
metten gemaakt. “Ik hou van hoe de
dingen eruitzien.”
TEKST: ROBERT ARMSTRONG
Gagosian voor een schilderij van Jean-Michel Basquiat. © Gagosian.
Larry Gagosian, ’s werelds belangrijkste
kunsthandelaar, spreekt in de
eerste plaats de taal van de business.
In de bibliotheek van zijn woning in
Upper East Side vraag ik hem waarop hij
dezer dagen zoal zijn professionele aandacht
gericht heeft. “Dezelfde dingen als de
afgelopen veertig jaar. Gewoon succesvol
zijn”, lacht hij zelfverzekerd. “Stevig concurreren,
nieuwe ideeën lanceren, nieuwe situaties
creëren om mijn kunstenaars vooruit
te helpen. Het is een veeleisende job, die je
geen rustpauzes gunt. Ik zeg tot iedereen
die een enigszins behoorlijke kunsthandelaar
wil zijn dat het tijdrovend is en hard
werken.” Veel van wat Gagosian zegt klinkt
zo. Concurrentie, succes, hard werken,
energie, kansen, dingen doen bewegen. Een
enorm schilderij van Andy Warhol met Elvis,
verkleed als cowboy en met een pistool
op de toeschouwers gericht, kijkt op ons
neer. Gagosian spreekt rustig. Hij is flink
verkouden. “Ik voel me rot”, is zijn eerste
zin, nadat hij me de hand geschud heeft. De
76-jarige galeriehouder draagt een donkere
polo met lange mouwen, een ribfluwelen
46

De nieuwe galerie van Gagosian in Parijs. © Foto: Thomas Lannes, met dank aan Gagosian.
broek en mocassins in blauw krokodillenleer.
Hij beweegt rustig en weloverwogen,
maar heeft iets waakzaams over zich. Als
zijn blik op je rust, lijkt het alsof je die voelt.
In de taal van de schilderkunst drukt hij
zich voorzichtiger uit. Wat trekt hem bijvoorbeeld
aan in het werk van wijlen Cy
Twombly? De Amerikaanse kunstenaar is
maar een van de vele grote namen uit de
stal van Gagosian. Daarnaast vertegenwoordigt
hij Anselm Kiefer, Damien Hirst,
Helen Frankenthaler, Ed Ruscha en Donald
Judd, maar ook de erven van Picasso,
Warhol en De Kooning. Hij denkt even na.
“MoMA-conservator Kirk Varnedoe zei
ooit dat Cy Twombly de uitdager met het
potlood was van Jackson Pollock. Wat mij
aanspreekt in kunst is het vertrouwen,
de kracht, de frisheid ervan. Er is nooit
Twombly geweest vóór Twombly.”
Vertrouwen, kracht, innovatie ... Niet toevallig
spreken die eigenschappen een man aan
die een centrale rol heeft gespeeld in de
veranderingen in de kunstwereld sinds de
Reagan-jaren. In die decennia verzamelde
de wereldwijde elite een onvoorstelbare
rijkdom en Gagosian stond klaar om die
af te leiden naar de hedendaagse kunst en
‘en passant’ de hele activiteitensector op
zijn kop te zetten. Tot vóór Gagosian had
de kunsthandel iets mufs. De insiders, ongeacht
hun afkomst, voegden zich naar de
conventies van het oude geld. En Gagosian
startte zijn business en ging posters verkopen,
op straat in Los Angeles.
‘De combinatie van een zakelijk instinct en
een oog voor krachtige beelden is uitzonderlijk.
Hij houdt evengoed van geld als van kunst’
JENNY SAVILLE
Ik laat vallen dat mensen die het over
hem hebben wel eens de neiging vertonen
om het woord ‘agressief ’ boven te halen.
Mensen uit het kunstwereldje zeggen soms
(half) schertsend dat hij schilderijen heeft
verkocht voordat hun eigenaren wisten dat
ze te koop waren. “Het woord heeft ietwat
onaangename connotaties”, zegt hij, “maar
ik denk dat wie niet agressief is het in het
zakenleven niet ver brengt. Het is de enige
manier waarop ik functioneer. En agressief
is niet hetzelfde als monsterachtig. Het verwijst
naar opportunisme, vooruit kijken …
Vooruitgaan, voortmaken, dat is mijn idee
van agressie.”
En het streven naar verfijning dat ooit de
hele sector kenmerkte? “Daar heb ik korte
metten mee gemaakt”, zegt hij lachend.
Niemand suggereert dat Gagosian vulgair is
of trekt zijn kennersoog in twijfel. “Hij heeft
een ongelofelijk visueel geheugen. Dat heb
ik nooit eerder bij iemand gezien”, vertelt
Nicholas Serota, die 29 jaar lang directeur
van Tate is geweest. “Dertig jaar na het
zien ervan kan hij je nog beschrijven welke
muurschildering in een bepaald huis hing.”
Het is meer dan gewoon herinnering. Het is
herkenning. Volgens de Britse Jenny Saville,
een van de kunstenaars van Gagosian, heeft
hij behalve zijn marktgevoel ook een eigen
smaak ontwikkeld. “Hij houdt van grote,
structurele vormen en heeft een oog voor
beelden die stevig verankerd zijn, met een
krachtige vorm”, vertelt ze. “Stuk voor stuk
ambitieuze werken. De combinatie van dat
oog met zijn zakelijk instinct is uitzonderlijk.
Hij houdt evengoed van geld als van kunst.”
VERMOGENSEXPLOSIE
Gagosian is geboren in Los Angeles en leek
in niets voorbestemd voor dit beroep. Zijn
familie behoorde tot de middenklasse en
had geen schilderijen in huis. Hij studeerde
geen kunstgeschiedenis maar Engels en
was lid van het zwemteam. Zijn eerste job
bracht hem op het impresariaat van William
Morris, waar hij secretariaatswerk deed voor
Michael Ovitz, een van de toenmalige Hollywood-bonzen.
Na zijn ontslag vond hij een
nieuwe baan in auto’s parkeren, gevolgd door
posters verkopen op straat. Het visuele was
er altijd wel deel van. “Het eerste waaraan
47

ik denk, terugkijkend, is toen ik als kind op
kamp ging”, vertelt hij. “Een van de jongens
in de slaapzaal, ik denk dat hij negen of tien
zal geweest zijn, haalde zijn spullen uit zijn
plunjezak en ik kreeg zijn broek in het oog en
vond die zo mooi en aantrekkelijk. Zelf had
ik zulke kleren niet. Zo ben ik met een esthetische
blik naar dingen gaan kijken. Niet dat
ik daardoor kunsthandelaar geworden ben,
maar ik ben een zeer visueel ingesteld persoon,
ongeacht of het om een mooie vrouw
of een mooi schilderij gaat. Ik hou van hoe de
dingen eruitzien.”
Vanaf de eerste rij zag Gagosian in de nineties
de explosie van extreme rijkdom. Zijn
de rijke klanten nu anders dan toen? “Nog
meer nullen. Je hebt rijk en dan is er ook
nog eens écht rijk.”
‘Iedereen spreekt
nu over NFT’s.
Je zou kunnen
zeggen dat door het
internet beelden en
kunstenaars sneller
versleten raken’
LARRY GAGOSIAN
Die nieuwe fortuinen hebben de markt
verruimd en verdiept, maar brachten ook
complicaties met zich mee. “Bij mensen die
grote werken bezitten spreken we werkelijk
over astronomische bedragen”, zegt hij. “Je
biedt bijvoorbeeld 200 of 300 miljoen dollar
… Het bedrag doet er niet toe. Je krijgt dan
als antwoord: ‘Ik heb dat geld niet nodig’. Je
kunt je dat niet voorstellen. Ik heb het gevoel
dat ze zich na een verkoop armer voelen
en niet rijker. Dat maakt het moeilijk. Maar
een sterfgeval, een vechtscheiding of een
zakelijke catastrofe hebben als gevolg dat
dingen op de markt komen. Voor het overige
zeggen ze: ‘Het maakt me niet uit hoeveel je
biedt. Ik heb liever de kunst dan de poen.’ En
godzijdank zijn er zulke mensen.”
Twee nieuwigheden in de verkoop van
hedendaagse kunst worden aan Gagosian
toegeschreven. De eerste is het model van
kleine tot middelgrote tentoonstellingen
van het recentste werk van een levende
kunstenaar dat Gagosian een stap vooruit
hielp. Hij kocht grote, schitterend gelegen
galerieruimten, waardoor hij in staat was
om ambitieuze museale tentoonstellingen
te organiseren van verschillende kunstenaars,
of de schijnwerpers te zetten op de
verwaarloosde kanten van het werk van een
overleden kunstenaar. De meeste werken
leende hij dan van musea of verzamelaars
en hij plaatste er enkele tussen die te koop
waren. Dat ging gepaard met eersteklas
onderzoekswerk en publicaties. “Anderen
zullen wel gedacht hebben: Vinden de musea
dit oké?, maar aangezien Larry niet wist
of dit goed was of niet, deed hij het gewoon”,
zegt Saville. “Hij heeft allerlei tentoonstellingen
opgezet zonder dat er een markt was
voor de werken. Wijlen Picasso, wijlen Willem
de Kooning… Larry pakte hun werk aan,
bouwde een tentoonstelling en het werk
kwam weer onder de aandacht.”
KUNSTENAARS AFSNOEPEN
Gagosian was ook de eerste grote galeriehouder
die inzette op globalisering en
een merk uitbouwde dat de hele wereld
omspant. Alleen al de afgelopen paar
maanden opende hij alweer twee nieuwe
locaties, waarmee hij het totaal op negentien
brengt: zes in New York, drie in
Londen en Parijs, drie ook in Zwitserland
en dan nog vestigingen in Rome, Athene,
Hongkong en Beverly Hills. Hij vertegenwoordigt
bijna honderd kunstenaars.
En zijn concurrenten zijn hem gevolgd. We
kunnen zonder overdrijven zeggen dat de
wereld van de kunstgalerieën slechts een
handvol wereldwijde handelaren telt met
inkomsten in de honderden miljoenen:
Gagosian, Hauser & Wirth en Zwirner,
telkens op aanzienlijke afstand. “Gagosian
zag in dat je een multinational nodig hebt
met een sterke lokale verankering”, vertelt
Max Hollein, directeur van het Metropolitan
Museum of Art in New York. Die internationale
reikwijdte is duidelijk positief,
weet hij, zeker ook voor de kunstenaars:
“Gagosian heeft dat model bedacht … Het
is niet feilloos, maar het heeft de werking
van het systeem veranderd.”
Is het systeem dat de galeriehouder hanteert
goed voor kunstenaars en kunstliefhebbers?
Saville en Serota prijzen hem voor
het inrichten van ruimten die kunstenaars
ertoe aanzetten om ambitieuze werken te
maken. Anderen hebben hun twijfels. Een
bekende naam in de kunstwereld, die de
kwaliteit van Gagosians activiteiten op eenzaam
niveau situeert, vertelde dat door het
systeem van megagalerieën het oprichten
van een kleinere galerie economisch stilaan
onzin begint te worden. “Vroeger kon
iemand een galerie beginnen met een groep
jonge kunstenaars. Die kunstenaars konden
groeien, de galerie groeide mee … Wat je nu
ziet gebeuren is dat kunstenaars die voor
een werk aan een bedrag van 1 miljoen dollar
komen, of zelfs maar 100.000 of 200 000
dollar, een van de grote galeriehouders zien
verschijnen met het aanbod: ‘We hebben
hotels en we hebben privévliegtuigen. Kom
je naar ons feestje?’ En weg is die kunstenaar.
Waarom zou je bij wijze van stap in
je carrière nog een galerie beginnen? Wat
heeft het voor zin? Zodra je winstgevend
begint te worden gaat het weer naar af.”
Anderen menen dat het systeem van grote
galeries hypes creëert rond kunstenaars van
wie het talent betwijfelbaar is, om tegemoet
te komen aan de bodemloze vraag naar
dure kunst. De criticus Jerry Saltz schreef
hierover het volgende: “Er gebeurt iets met
mensen wanneer ze in zee gaan met de
megagalerieën. Al te vaak worden zulke
kunstenaars opgevoerd halverwege hun
carrière. En net zoals een 34-jarige die tekent
bij de NY Yankees zijn ze klaar voor de ‘grote
stap achteruit’. Elke tentoonstelling van een
levende kunstenaar in die galerieën wordt
aangekondigd als het retrospectief van een
carrière, haast een bekroning. En vaak is alles
al verkocht of besproken. Er is geen ruimte
voor debat over de verdiensten. Veel van die
tentoonstellingen zijn gewoon te groot en gevuld
met rommel. De kunstenaar is een merk
en het merk gaat primeren op de kunst.”
De kunstenaars die het vaakste met commerciële
‘rommel’ geassocieerd worden
zijn Jeff Koons en Damien Hirst, maar ze
zijn niet de enigen. Zaken zijn echter zaken
en er bestaat gelukkig geen twijfel over dat
Gagosian en consorten ook grote tentoonstellingen
organiseren.
NIEUWE TIJDEN
Gagosian zelf vertelt dat sinds hij in het vak
zit het instant doorgeven van beelden via
het internet de belangrijkste verandering is.
Het heeft hem geen windeieren gelegd. “Het
zorgde voor momentum, snelheid, meer
transacties.” Anderzijds kan het internet
ook de levensduur verkorten. “Je krijgt een
soort verzadiging van beelden, een verzadiging
van bepaalde kunstenaars”, vindt hij.
“Je zou volgens mij kunnen zeggen dat beelden
en kunstenaars sneller versleten raken.”
Hij is absoluut niet enthousiast over NFT’s,
reproduceerbare beelden die in de plaats
gekomen zijn van de kunst zelf. “Dat is het
enige waarover iedereen het wil hebben. Ik
48

‘Wat mij aanspreekt
in kunst is het
vertrouwen, de
kracht, de frisheid’
nu in een van de grote musea. De grootste
kunstenaar ter wereld, en hij krijgt te horen
‘Dit is New York, man! Dit wordt mega. Je
moet helemaal tot de bodem gaan!’
Het toont aan hoe alles veranderd is. Nu stap
je een studio van een kunstenaar binnen met
misschien gemiddeld werk maar meteen
klinkt het: ‘Oh, ik ben zo gek op wat je doet.’”
John Currin, Untitled, 2017. Gagosians portret van Jennifer Lawrence. © John Currin.
Foto: Rob McKeever, met dank aan Gagosian.
ben geen kenner, maar ik volg het wel.”
Heimwee heeft hij naar de tijd toen de
kunstwereld nog niet zo bureaucratisch was,
met meer ruimte voor ondernemerschap
en improvisatie. “Ik heb zo’n dertig jaar Cy
Twombly’s werk verkocht. Dat was nog
zakendoen met de handdruk. Veel kunstenaars
zitten nog zo in elkaar, maar het geld
zet alles nu toch in een ander perspectief.
Soms heb ik echt het gevoel onder de contracten
bedolven te worden. Ik herinner me
de eerste expo die ik deed met Twombly,
vol enthousiasme om met hem te kunnen
werken. Ik sprak hem aan: ‘Cy, ik moet je
iets vragen… Kunnen we korting geven aan
belangrijke verzamelaars of musea?’ Zijn
antwoord vergeet ik nooit: ‘10 procent, 20
procent, 30 procent – verkoop het gewoon,
Larry.’ Hij moest daar om lachen. Alsof hij
wilde zeggen: ‘Ik maak de kunstwerken. Jij
plakt er een prijs op en verkoopt ze.’”
Begeleidt hij zijn kunstenaars? Gagosian:
“Het is gemakkelijker om een kunstenaar te
prijzen dan om zijn recente werk te bekritiseren.
Soms zijn dat bizarre momenten.
Dat soort gesprekken was vroeger gemakkelijker.
De belangrijke kunstenaars hebben
veel macht gekregen. Ik ken voorbeelden
van handelaren die naar het atelier van een
kunstenaar gaan en niet erg enthousiast
zijn en wat zie je? Die kunstenaar verandert
gewoon van galerie.” Zo’n verschuiving
vindt hij geen goede zaak. Ter vergelijking
vertelt hij het verhaal van Paul Rosenberg,
Picasso’s kunsthandelaar aan het begin van
de vorige eeuw. Toen die bezig was met de
voorbereiding van Picasso’s eerste tentoonstelling
in New York ontving hij daarvoor
van de kunstenaar nieuwe schilderijen.
“Rosenberg antwoordde hem in een bericht:
‘Sorry Pablo, maar die werken zijn niet goed
genoeg’. Kun je je zoiets nu nog voorstellen,
een handelaar die werk van Picasso afwijst?
En wat deed Picasso toen? Hij zei niet ‘Val
dood, Paul!’, maar pakte zijn penseel en
begon opnieuw. Bijna al die werken hangen
TOEKOMSTVISIE
Gagosians eigen smaak mag dan al iconisch
zijn, de galerie mikt breder. Social Works,
een brede expositie met twaalf zwarte
kunstenaars op een van zijn locaties in New
York, is daar een goed voorbeeld van. De
curator, de 33-jarige schrijver en kunstcriticus
Antwaun Sargent, vertelt daarover: “Die
tentoonstelling was een risico. De meeste
van de kunstenaars waren nog jong. De
grote meerderheid ervan had nog nergens
echt aandacht gekregen.” Gagosian kijkt
overduidelijk naar de toekomst.
’s Mans rusteloosheid heeft een doel. Een galerie
die niet vooruitgaat zal, zoals Gagosian
het graag uitdrukt, zijn oprichter en enige
investeerder niet overleven. “Ik speel met de
gedachte om een soort stichting in het leven
te roepen, zodat de galerie buiten mij en
zonder mij kan bestaan”, zegt hij. De afgelopen
jaren heeft hij een hele ris getalenteerde
mensen met leidinggevende capaciteiten
aangetrokken, zoals Laura Paulson, de voormalige
verantwoordelijke voor 20e-eeuwse
kunst bij Christie’s, die aan het hoofd kwam
van de Gagosian Art Advisory, en haar
echtgenoot, de COO van Gagosian, Andrew
Fabricant. Maar concreet wil Gagosian daar
niet veel over kwijt, noch over de volgende
uitbreiding van zijn bedrijf. “Ik heb plannen.
Ik wil daar niet geheimzinnig over doen,
maar ik hou er nu eenmaal niet van om over
dingen te praten die nog niet echt uitgerijpt
zijn”, stelt hij. “Enige terughoudendheid blijft
toch belangrijk in het zakenleven.”
© Financial Times
SURFEN
www.gagosian.com
49

Barbara Kruger
De kunst van de punchline
Met korte en krachtige slogans
en punchlines, in witte letters
op een rode achtergrond, soms
in combinatie met foto’s, biedt
Barbara Kruger haar heel eigen,
kritische kijk op onze wereld.
Het is een militant en uitgesproken
hedendaags oeuvre, dat al sinds
de jaren tachtig de cultuur en
jongeren beïnvloedt.
TEKST: GWENAËLLE DE SPA
De Amerikaanse kunstenaar
en ontwerper Barbara Kruger
(°1945) wordt geassocieerd met
de conceptuele beweging. Ze
werkt hoofdzakelijk met woorden. Haar
provocerende zinnen zijn intussen bijna
overal te zien, in musea, galeries, zelfs op
straat. Met haar boodschappen hekelt ze
het bestaande stelsel en uit ze kritiek op
de moderne samenleving. Feminisme,
consumptiedrang, rassenstrijd en begeerte
zijn thema’s waaruit Kruger voortdurend
inspiratie put om de burger-consument
wakker te schudden. De toeschouwer
wordt rechtstreeks aangesproken op zijn
daden en verantwoordelijkheid. Met haar
werk wil ze de stereotypen van de consumptiemaatschappij
onderuithalen en
machtsstructuren in vraag stellen.
Steunend op haar ervaring als grafisch
ontwerper gebruikte Kruger aanvankelijk
beelden uit de reclame, film en televisie om
haar boodschappen uit te dragen. Dat deed
Andy Warhol al. Haar foto-schilderijen in
zwart-wit lieten thema’s uit die werelden in
close-up zien, om er de gevoelslading van
te versterken en de beelden uit hun context
te halen. De krachtige beelden kregen het
gezelschap van al even krachtige boodschappen.
De combinatie van beide brengt
de waarnemer van zijn stuk. Het geheel
werd vervolgens bevestigd op aanplakborden,
T-shirts of boodschappentassen.
Na die eerste experimenten, die haar op
slag wereldberoemd maakten, werd de
kunstenares zich ervan bewust dat de
impact van haar werk vooral aan haar
slogans te danken was, en al zeker als die
De krachtige woorden,
in hoofdletters,
zaaien twijfel in de
geest van de kijker.
te zien waren in een onverwachte context,
zoals het werk Untitled, dat ze met de hand
schilderde op de gevel van een gebouw
van vijf verdiepingen, aan de High Line, in
New York, recht tegenover banken waarop
wandelaars kunnen uitrusten.
DE EXPRESSIVITEIT VAN
EEN BLINDE MUUR
Blind idealisme is reactionair griezelig
dodelijk (blind idealism is reactionary
scary deadly): die boodschap staat in witte
hoofdletters op een blinde muur, naast een
oude spoorweg in de Lower West Side. Je
verwacht hier eerder een grote affiche met
een jonge vrouw die een luxueuze handtas
aanprijst dan een citaat van de Afro-Caraïbische
filosoof Frantz Fanon (1925-1961).
Het originele citaat van deze revolutionaire
denker uit het postkoloniale tijdperk, ‘Blind
idealisme is reactionair’, wijst erop dat politieke
of religieuze overtuigingen voortvloeien
uit een bepaalde context en niet zozeer
uit de intrinsieke aard van mensen. Door
twee woorden te schrappen zorgt Kruger
meteen voor een andere kijk op die zin,
waardoor die meer aarzelend, zelfs angstig
aanvoelt. Volgens de kunstenares verwijst
50

Barbara Kruger, Untitled (Blind idealism is ...), 2016, muurschildering, High Line, New York.
© De kunstenaar met toestemming van The Friends of the High Line/ Sprüth Magers. Foto: Timothy Schenck.
Met haar werk wil Kruger de stereotypen
van de consumptiemaatschappij onderuithalen
en machtsstructuren in vraag stellen.
een en ander naar ‘hoe we zijn voor elkaar’
tijdens ‘de dagen en nachten die ons maken
tot wie we zijn’. Oorspronkelijk was dit een
verwijzing naar de politieke situatie in haar
land in 2016, toen Donald Trump aan de
macht kwam. Die formulering heeft echter
nog niets aan kracht ingeboet, rekening
houdend met het huidige politieke klimaat.
De recente werken van de kunstenaar,
ontdaan van hun beelden en gepresenteerd
in openbare ruimten, worden alsmaar radicaler.
Het gaat er Kruger niet alleen
om haar kijk op de actualiteit wereldkundig
te maken, ze wil ook de verbeelding en de
emoties van de kijker prikkelen. Dit werk
hier, en de werken gecreëerd in situ, te
zien op haar tentoonstelling in Berlijn, zorgen
voor een denkbeeldige, maar bijzonder
intense ervaring. Die enkele woorden, in
hoofdletters, zaaien twijfel in de geest
van wie ze leest. Kruger wil zo de zekerheden
en vaste gewoonten van alle bezoekers
die deze ervaring aandurven aan het
wankelen brengen.
BEZOEKEN
Barbara Kruger
Neue Nationalgalerie – Kulturforum
Berlijn
www.smb.museum
29-04 t/m 28-08
51

Rustende sater, ca. 80 n.C., marmer uit Thásos, Rome, Italië. Parijs, Musée du Louvre, afdeling Griekse, Etruskische en Romeinse antiquiteiten. © Musée du Louvre / Dist.
RMN-Grand Palais. Foto: Daniel Lebee – Carine Deambrosis.
52

Herinneringen
aan het Romeinse
imperium
Romeinse antiquiteiten blijven tot
de verbeelding van westerlingen
spreken. Deze tastbare
herinneringen aan de klassieke
cultuur staan ook symbool voor
de macht van het uitgestrekte
Romeinse imperium. De objecten
en kunstwerken stammend uit
die historische periode zijn nog
altijd een vaste waarde op de
markt, geheel vrij van speculatie.
Het Louvre toont in een van zijn
dependances buiten Parijs een
selectie van schatten uit het oude
Rome.
TEKST: GILLES BECHET
De fascinatie voor stukken uit de
Romeinse oudheid droeg bij tot
de oprichting van de vereniging
van antiquairs in Londen, in
1718. Enkele tientallen jaren later volgde
de oprichting van de Dilettanti, een
geleerd genootschap van jonge mannen
van goede komaf die de oudheid wilden
bestuderen aan de hand van objecten in
plaats van teksten. Het was ook de tijd van
de Grand Tour. Deze rondreis langs klassieke
monumenten, met name in Italië en
Frankrijk, was hoofdzakelijk van de 17e tot
de 19e eeuw voor mannelijke jongvolwassenen
uit de West-Europese elite een bijna
verplicht onderdeel van hun vorming.
Rome bezoeken was natuurlijk een must.
Ze brachten diverse objecten van brons,
marmer, steen of glas mee naar huis, om er
hun country houses mee te versieren. Soms
kochten ze die bij Britse handelaren die in
Rome waren gevestigd. Dat was meteen
ook de aanzet tot de privécollecties in
Groot-Brittannië, waarvan de topstukken
nog steeds voor records zorgen in veilingzalen.
Dat verklaart ook waarom Londen
nog altijd een van de actiefste markten is
wat Romeinse antiquiteiten betreft.
Het aantal objecten en kunstwerken daterend
uit het oude Romeinse tijdperk, van
sterk wisselende kwaliteit, is indrukwekkend
groot. Dat hoeft niet te verbazen, als
je weet dat het Romeinse rijk zich vele
eeuwen lang uitstrekte van Northumberland
tot de Straat van Gibraltar, van
Galicië tot de monding van de Rijn en
‘Rijkere families
bezitten vaak een
vitrine met daarin
enkele Romeinse
objecten, die daar al
generaties lang liggen'
NELLY DREES
de Donau, met een invloed die tot diep
in het Midden-Oosten reikte. “Het is een
zeer stabiele markt, vrij van speculatie”,
zegt Alexandre Giquello, veilingmeester
en voorzitter van de raad van bestuur van
Drouot Patrimoine. “Uitzonderlijke stukken
gaan van de hand voor uiterst hoge
bedragen, maar de stukken uit de middenklasse
blijven zeer betaalbaar.” Nelly Drees,
die al 35 jaar aan de Zavel is gevestigd met
haar galerie Drees Archéo, bevestigt die
53

‘De herkomst en
de kwaliteit van het
materiaal maken het
verschil. Een stuk van
wit marmer is meer
gewild dan een van
kalksteen of basalt’
DANIEL LEBEURRIER
Halfnaakte buste van keizer Lucius Verus (130-169), Rome, periode van de Antonijnen, ca. 130-192 n.C.,
hoogte: 72 cm. Binoche et Giquello, Parijs, 09-02-2021 © Binoche & Giquello/ Drouot. € 169.000.
trend: “Stukken van topkwaliteit waren
altijd moeilijk te vinden. Al toen ik begon
moest je daar een stevige prijs voor betalen.
De prijs van stukken uit de middenklasse
is vrijwel niet gestegen, amper 5 tot
10 procent.”
MEEST GEWILD: MARMER
Rome fascineert steeds meer. Kijk maar
hoeveel albums van Asterix er bijna overal
in Europa over de toonbank gaan, en hoe
waanzinnig veel succes een videospel als
Rome: Total War en televisieseries over de
oudheid hebben. De collectie van Romeinse
antiquiteiten, hoewel minder trendy
dan Egyptische en minder gezocht dan
Griekse, vormt in zekere zin de moeder
van de antieke collecties. Ze kan rekenen
op de belangstelling van kenners geboeid
door die historische periode en stimuleert
jongeren om Latijn en Grieks te studeren.
Rijkere families bezitten vaak een vitrine
met daarin enkele Romeinse objecten, die
daar al generaties lang liggen”, weet Drees.
Een standbeeld van Aphrodite of een buste
van een keizer heeft trouwens niet alleen
een archeologische, maar ook een decoratieve
waarde. Het is een stukje geschiedenis,
dat gezelschap krijgt van klassieke of
hedendaagse meubelstukken.
Kopers vind je hoofdzakelijk in West-Europa,
met name in Frankrijk, België, Duitsland
en het Verenigd Koninkrijk, en in
Midden-Europa. De onlineveilingen van de
grote veilinghuizen lokken echter ook Aziatische
kopers. “Romeinse antiquiteiten
zijn gewild door zowel verzamelaars als interieurontwerpers.
Belangrijkere stukken,
met een meer decoratieve waarde, worden
vaak verkocht aan verzamelaars via een
agent of interieurontwerper. De kleinste
objecten worden rechtstreeks gekocht
door verzamelaars of liefhebbers. Grote,
spectaculaire stukken zijn zeldzaam en
duur”, verduidelijkt Allan Anawati van de
Canadese onlineveilingsite Medusa Arts.
De meest gewilde stukken zijn, niet echt
verrassend, fraaie marmeren werken.
Kenmerkend voor de Romeinse beeldhouwkunst
zijn de fijne en realistische portretten.
De portretkunst droeg bij tot de
ontwikkeling van een gemeenschappelijke
stijl binnen de elites van het imperium.
Rome zorgde voor de algemene verbrei-
54

ding van de buste met specifieke functies,
met name als eerbetoon, op een graf of in
een religieuze context. “Er bestaat niet één
Romeinse stijl”, zegt Daniel Lebeurrier van
Galerie Gilgamesh in Parijs. “Het zijn de
herkomst en de kwaliteit van het materiaal
die het verschil maken. Een stuk van wit
marmer is meer gewild dan een stuk van
kalksteen of basalt.” Op 6 juli 2021 bood
een koper uit Hongkong € 97.325 voor een
Hercules-torso van marmer uit de 2e eeuw
v.C. Op diezelfde veiling ging een bronzen
Venus van de hand voor € 20.660.
Op 7 december 2021 ging bij Sotheby’s, in
Londen, een marmeren Aphrodite uit de
2e eeuw n.C., met een richtprijs van £ 2-3
miljoen, de deur uit voor £ 18.582.000
(€ 22.289.480). Het beeld was 144 jaar lang
eigendom van de familie van de hertog
van Hamilton, in Schotland. Ook dat
beeld werd gekocht door een Aziatische
verzamelaar. In haar kleine galerie aan de
Zavel verkoopt Drees zowel Griekse en Romeinse
als Egyptische antiquiteiten, zoals
enkele kleine hoofden van marmer en een
beeld van Aesculapius. Maar de antiquair
vestigt graag onze aandacht op een fraaie
bronzen olielamp uit de 2e of 3e eeuw. De
prijs bedraagt € 7.000. Wellicht gaat het
Balsemfles met vrouwenhoofd, voorstellende de
Etruskische godin Turan, Etruskisch atelier, 4e eeuw v.C.,
brons. Binoche & Giquello, Parijs, 26-02-2021. © Binoche
& Giquello/ Drouot. € 16.250
Marcellus, ca. 20 v.C., marmer. Parijs, Musée du Louvre, afdeling Griekse, Etruskische en Romeinse antiquiteiten.
© RMN – Grand Palais (Musée du Louvre). Foto: Hervé Lewandowski.
55

De portretkunst
droeg bij tot de
ontwikkeling van een
gemeenschappelijke
stijl binnen de elites
van het imperium.
stuk binnenkort de deur uit. “Olielampen
zijn nogal in trek momenteel. Liefhebbers
zetten er graag drie of vier in een vitrine.”
Ze wijst ook op twee sestertiën uit de tijd
van Marcus Aurelius, in uitstekende staat,
te koop voor € 950. Dit soort objecten prikkelt
de verbeelding, als je bedenkt dat je iets
minder dan twee millennia geleden dingen
kon kopen met die geldstukken. Zoals vaak
bij antiquiteiten gaan die opgegraven stukken
van de ene collectie naar de andere.
Drees: “Oude verzamelaars bieden me
stukken aan die hun kinderen niet meer
interesseren. Die zijn meer geboeid door
hedendaagse kunst. We kopen ook veel op
veilingen of bij jonge collega’s die zich hebben
verkeken op de waarde van een stuk.”
SLUIPEND GIF
Brigades van de Carabinieri, belast met de
bescherming van het Italiaanse culturele
erfgoed, ontdekten in 2020, in de streek
van Pompeji en Herculaneum, 24 clandestiene
opgravingsterreinen. Ze arresteerden
daarbij 68 tombaroli, grafrovers, en namen
17.503 illegaal opgegraven archeologische
objecten in beslag. Sinds enkele
jaren levert de Italiaanse overheid extra
inspanningen om het culturele erfgoed te
beschermen. Zo werd het Getty Museum
in Los Angeles gemaand illegaal uit Pompeji
gehaalde fresco’s terug te geven. Het
Metropolitan Museum of Art in New York
werd gesommeerd uit Italië gesmokkelde
beelden en vazen terug te bezorgen. In
april 2021 bespeurden twee naar Brussel
gestuurde Carabinieri in de etalage
van een antiquairswinkel aan de Zavel
een beeld dat in 2011 zou zijn gestolen in
Rome. De antiquair verweerde zich door te
zeggen het stuk te goeder trouw te hebben
gekocht bij een gereputeerd veilinghuis in
Londen. Dees: “Ik heb er natuurlijk geen
probleem mee een gestolen object terug te
geven. In dit geval hebben ze geen bewij-
Helm van een gladiator, waarschijnlijk Rome, brons. Parijs, Musée du Louvre, afdeling Griekse, Etruskische
en Romeinse antiquiteiten. © Musée du Louvre, dist. RMN – Grand Palais. Foto: Thierry Ollivier.
Flacon uit Famars, Noordwest-Frankrijk, 100-200 n.C.
Parijs, Musée du Louvre, afdeling Griekse, Etruskische
en Romeinse antiquiteiten. © RMN-Grand Palais
(Musée du Louvre). Foto: Hervé Lewandowski.
56

‘Uitzonderlijke
stukken gaan van
de hand voor uiterst
hoge bedragen, maar
de stukken uit de
middenklasse blijven
zeer betaalbaar’
ALEXANDRE GIQUELLO
Hoofd van Augustus met eikenkrans, begin 1e eeuw n.C. Voormalige Campana-collectie. Parijs, Musée du
Louvre, afdeling Griekse, Etruskische en Romeinse antiquiteiten. © RMN-Grand Palais (Musée du Louvre).
zen laten zien dat het object was gestolen.
In België weet je niet meer wat je mag
kopen. Italië past zijn wetten toe op het
hele grondgebied van de Europese Unie.
We zitten in een dichte juridische mist.
Momenteel koop en verkoop ik dus geen
Romeinse antiquiteiten meer. Ik overweeg
ook om me in Frankrijk te vestigen.”
De illegale handel in antiquiteiten is een
sluipend gif dat het imago van de professionals
ondermijnt, al gaat het in het
legale circuit om slechts een zeer klein
percentage. “Veilingmeesters zijn daar als
de dood voor”, benadrukt Giquello. “Soms
krijg je te maken met valse certificaten
van herkomst, die men buiten heeft laten
liggen, zodat ze ouder gaan lijken.” Het
échte probleem voor de veilinghuizen
zijn evenwel objecten die al generaties
in een familiecollectie zitten, zonder
documenten die hun echtheid bewijzen.
“Er gaat geen week voorbij zonder dat
we in Drouot drie of vier van die stukken
binnenkrijgen”, zegt hij. “Biedt men een
stuk zonder bewijs van herkomst aan, dan
weiger ik dat. Maakt het deel uit van een
nalatenschap, dan vraag ik de familie een
verklaring op eer. Er is tegenwoordig een
geniepige trend om het vermoeden van
schuld om te keren. Het is hierbij aan de
verzamelaar of handelaar om te bewijzen
dat een object legaal werd gekocht
en dus niet meer aan de overheid om aan
te tonen dat het werd gestolen of geplunderd.”
Het Unesco-verdrag van 1970 leek
de spelregels te hebben vastgelegd voor de
markt van de antiquiteiten, maar de kijk
op de geschiedenis, op het verleden én het
heden, evolueert. De collectie Romeinse
antiquiteiten van het Louvre is een van de
belangrijkste buiten Italië. Doordat de zalen
in Parijs tijdelijk gesloten zijn, zijn nu
zo’n driehonderd meesterwerken tentoongesteld
in Lens. Die topstukken getuigen
van de grote thema’s die Rome mee vorm
hebben gegeven en hebben bijgedragen
tot zijn grootsheid. Een grootsheid die nog
steeds fascineert, van de legendarische
stichting van de stad in 753 v.C. tot de val
van het Romeinse rijk in 476.
BEZOEKEN
Rome, la cité et l’Empire
Louvre-Lens, Lens
www.louvrelens.fr
06-04 t/m 25-07
57

Mondriaan 150 jaar
Kijken, klappen, dansen, ruiken
Piet Mondriaan, Compositie met gele lijnen, 1933, olieverf op doek, 80,2 x 79,9 cm, Kunstmuseum Den Haag.
De enorme collectie schilderijen
en tekeningen die Kunstmuseum
Den Haag van Piet Mondriaan
bezit heeft grote invloed op hoe
het museum opereert. Op de
tentoonstelling Rondom Mondriaan
komt dat allemaal samen.
TEKST: BERNADETTE VAN DER GOES
Conservator Mondriaan en De Stijl
van Kunstmuseum Den Haag,
Caro Verbeek, staat voor het
schilderij Compositie met grijze
lijnen van Piet Mondriaan en klapt in haar
handen. Even daarvoor heeft zij een stukje
ragtimemuziek laten horen, een voorloper
van jazz, waar Mondriaan toen dit ruitvormige
doek in 1918 ontstond dol op was.
“Muziek in een vierkwartsmaat”, zegt zij.
“En dat ritme zie je terug in het schilderij.
Alle vier de zijden van de ruitvorm bestaan
uit acht blokjes en daar kun je in de vierkwartsmaat
op klappen. In ieder blokje
heeft Mondriaan twee diagonalen geschil-
derd. Daarop kun je tussen het klappen
door, eveneens in de vierkwartsmaat, met
je voet op de grond tikken.” Ook dat doet
zij voor. En het is niet het enige schilderij
van Mondriaan waar letterlijk muziek in
zit. Naast de ruit hangt Rastercompositie
9: dambordcompositie heldere kleuren van
een jaar later. Een rechthoek van zestien
bij zestien blokjes. Vier keer de vierkwartsmaat.
Op het eerste gezicht een saai en
eentonig schilderij, totdat je tijdens het
klappen ontdekt dat de gekleurde blokjes
in paren, groepjes en als aparte vlakjes een
eigen ritme hebben. Niks saai dus, leven in
de brouwerij!
58

‘Je kunt de kunst
van Mondriaan
beter begrijpen als
je meerdere zintuigen
gebruikt’
ALLE ZINTUIGEN
Een groot publiek op deze manier meer
begrip bijbrengen voor het werk van Mondriaan
is Verbeeks missie. Sinds juni 2021
is zij conservator van de grootste verzameling
Mondriaans ter wereld. Zij is de opvolger
van de grote Mondriaankenner Hans
Janssen, die met pensioen was gegaan en
helaas eind december overleed.
Hoe is het voor haar om zo’n belangrijke
collectie te beheren? “Heel bijzonder.
Soms word ik wakker en denk: is het wel
echt? Ik voel het als een groot voorrecht.
Als mens, als academica en als conservator.
Mondriaan is een van de meest
invloedrijke en geniale kunstenaars van de
twintigste eeuw. Het is heerlijk zo intensief
met hem bezig te mogen zijn en mijn eigen
kennis op deze plek verder te ontwikkelen.”
Verbeek specialiseerde zich in de avantgarde
van de vroege 20e eeuw en is met
name geïnteresseerd in het zintuiglijke in
de kunst. Het proefschrift waarop zij in oktober
2020 promoveerde ging over ruiken
en geur in het futurisme.
Piet Mondriaan, Compositie met grijze lijnen, 1918,
olieverf op doek, 84,5 x 84,5 cm, Kunstmuseum
Den Haag.
Piet Mondriaan, Zeegezicht, 1909, olieverf op karton, 34,5 x 50,5 cm, Kunstmuseum Den Haag.
Zij noemt zichzelf daarom bij voorkeur
kunst- en zintuigenhistoricus. “Kennis
vergaar je niet alleen via taal”, vindt ze.
“Je kunt de schilderijen van Mondriaan
proberen te begrijpen door er boeken over
te lezen en er goed naar te kijken. Maar als
je ook de andere zintuigen gebruikt kun
je beter voelen wat hij wil zeggen. Door
te luisteren naar de muziek waar hij van
hield, het ritme van zijn schilderijen te
klappen, bepaalde geuren op te snuiven of
je lichaam te bewegen. Zelf noem ik het
‘embodied cognition’, een benaderingswijze
die zowel in de academische als in
de museale wereld in opkomst is. Steeds
duidelijker wordt dat kennis en ervaring
elkaar kunnen versterken en geen tegenpolen
zijn. Mondriaan vond dat ook. Zijn
abstracte werk, dat hij Nieuwe Beelding
noemde en later neoplasticisme, was
volgens hem niet alleen visueel, maar ook
akoestisch en gebaseerd op beweging.”
Onlangs leerde ze de boogiewoogie te
dansen om meer te weten te komen over
hét topstuk van het museum: Mondriaans
allerlaatste schilderij Victory Boogie
Woogie. Verbeek: “Wij stonden hier voor
het schilderij te dansen, wat op zich al
heel bijzonder was. Terwijl we dat deden
merkte ik dat het een heel hoekige dans is
met veel horizontale en verticale bewegingen.
Mondriaan hield van dansen, hij
nam het bloedserieus. Wij weten dat hij
‘Door drie geuren
op te snuiven
kunnen bezoekers
Mondriaans
ontwikkeling ruiken’
in New York, de plek waar het schilderij is
ontstaan, vaak danste op de boogiewoogie.
Die bewegingen voel je in het schilderij.
Mondriaan wilde in zijn abstracte schilderijen
door middel van composities van
vlakken, primaire kleuren en lijnen mensen
in contact brengen met de achterliggende
essentie van de zichtbare werkelijkheid.
Door hem vaak aangeduid als het universeel
ritme. Daar heeft hij veel over geschreven.
Door te leren zijn werk met alle
zintuigen te beleven kunnen meer mensen
dat echt ervaren. Daarvoor wil ik speciale
zintuiglijke rondleidingen ontwikkelen.”
BELANGRIJKE COLLECTIONEURS
Omdat het 150 jaar geleden is dat Piet
Mondriaan (1872-1944) in Amersfoort
werd geboren mag Verbeek, samen met
museumdirecteur Benno Tempel, ook
meteen een grote tentoonstelling over hem
samenstellen. In Rondom Mondriaan toont
59

Piet Mondriaan, Rastercompositie nr. 9: dambordcompositie heldere kleuren, 1919, olieverf op doek,
86 x 106 cm, Kunstmuseum Den Haag.
Lisette Model. Opening van de tentoonstelling
Masters of Abstract Art in Helena Rubinsteins New Art
Center, New York, 1 april 1942 (tweede van rechts Piet
Mondriaan). Collectie RKD – Nederlands Instituut voor
Kunstgeschiedenis.
‘Sinds de jaren
zeventig is onze
verzameling
Mondriaans van
doorslaggevend
belang geweest voor
het museum’
het museum zijn ontdekkingstocht. Vanaf
de landschappen in de trant van de Haagse
School, via de in licht en kleuren badende
zee- en duingezichten uit zijn luministische
periode naar de kubistische werken, de
geometrische abstractie van De Stijl en tenslotte
het neoplasticisme. Steeds in combinatie
met werk van tijdgenoten en met dat
van hedendaagse kunstenaars. Bijna alles
is afkomstig uit de eigen collectie. Verbeek:
“Sinds de jaren zeventig is onze verzameling
Mondriaans van doorslaggevend
belang geweest voor het verwervingsbeleid,
voor de manier waarop wij verzamelen
en naar onze collectie hedendaagse kunst
kijken. Wij kopen regelmatig werk aan van
hedendaagse kunstenaars die een verbinding
met Mondriaan voelen. Daarmee laten
we zien hoe groot zijn artistieke invloed nog
steeds is. Op de tentoonstelling nemen wij
bezoekers daarin mee en worden zij uitgenodigd
zelf verbanden te leggen.”
Met driehonderd tekeningen en schilderijen
bezit Kunstmuseum Den Haag wereldwijd
de grootste collectie Mondriaans en heeft
het zich ontwikkeld tot het belangrijkste
kenniscentrum. Het begin van de collectie
dateert al uit de jaren dertig. Toen het museum
in 1935 verhuisde naar het prachtige
pand van H.P. Berlage bezat het al een klein
aantal vroege, figuratieve werken. Bij toeval
was er ook een werk uit het neoplasticisme
bij: Compositie met gele lijnen, uit 1933.
Kunstenaar Charley Toorop zamelde er in
1931 geld voor in om het als cadeau voor
Mondriaans zestigste verjaardag aan een
Amsterdams museum te schenken. Helaas
bleek het minder welkom dan gehoopt.
Toen het eenmaal zover was hadden zowel
het Rijksmuseum als het Stedelijk Museum
geen belangstelling. Ook Museum Boijmans
Van Beuningen in Rotterdam weigerde het
doek, waarna het werd aangeboden aan
het Kunstmuseum. Waar het nu een van
de topstukken is. “Het is een van de twee
werken uit de jaren dertig die wij van hem
bezitten”, zegt Verbeek. “Mondriaan werkte
toen al lange tijd in Parijs en werd daar
ontdekt door verzamelaars uit Frankrijk,
Engeland, Duitsland, Zwitserland en de
Verenigde Staten. Daardoor is er nu in Ne-
derland weinig uit deze periode aanwezig.”
Dat het Kunstmuseum kon uitgroeien tot
het museum met de belangrijkste Mondriaancollectie
is vooral te danken aan
twee verzamelaars en een voortvarende
museumdirecteur. Mondriaans jeugdvriend
Salomon B. Slijper bezat al heel vroeg veel
werk van hem. “Ik stel er prijs op dat je een
collectie van me vormt en de dingen voor
me bewaart”, schreef Mondriaan aan Slijper
in 1919. Tien jaar later sprak hij de wens uit
dat die werken zoveel mogelijk bij elkaar
gehouden werden, bij voorkeur in “de veilige
haven van een museum”. Eerder al had
Mondriaan diezelfde wens uitgesproken tegen
zijn andere jeugdvriend, Albert van den
Briel, die eveneens een bijzondere collectie
Mondriaans bezat. Toen Louis Wijsenbeek
in 1951 als directeur aantrad zag hij meteen
het belang van Mondriaans kunst voor het
museum. Vanaf dat moment onderhield hij
intensief contact met beide verzamelaars
en verwierf zo een constante stroom bruiklenen
en schenkingen. Toen Slijper in 1971
overleed schonk hij zijn hele collectie van
bijna tweehonderd werken.
TEKENING VOOR DE TANDARTS
Ook in de jaren daarna werd soms werk
van Mondriaan verworven. In 1998 gaf
de Nederlandse overheid het schilderij
Victory Boogie Woogie in langdurig bruikleen.
Sindsdien breidde de collectie verder
60

uit met zowel aankopen als schenkingen.
Ook tegenwoordig wordt Mondriaan actief
verzameld, vertelt Verbeek. “Onlangs kregen
wij een grote tekening in bruikleen die
Mondriaan tijdens zijn jeugd in Winterswijk
vervaardigde. Oorspronkelijk in het
bezit van een Amsterdamse tandarts: hij
bezat vijf werken waarmee Mondriaan zijn
behandelingen had betaald. Toen de tandarts
overleed erfden diens vier kinderen ze.
Een kleindochter besloot haar tekening in
langdurig bruikleen aan ons te geven. Als er
iets op de markt komt zijn wij altijd geïnteresseerd.
Met name in werken die meer vertellen
over Mondriaans ontwikkeling van
realisme naar abstractie. Of als het gaat om
een schilderij dat nog niet af is. Mondriaan
werkte erg vanuit zijn intuïtie, hij had geen
van tevoren uitgedacht plan, veranderde
continu. Soms kun je dat ontstaansproces
mooi zien, bijvoorbeeld in Victory Boogie
Woogie. En nog een derde schilderij uit de
jaren dertig verwerven zou ook fantastisch
zijn. Veel is nog in particulier bezit. De
komende jaren wil ik daarom relaties met
verzamelaars opbouwen.” Daarnaast investeert
het museum in objecten en geschrif-
ten die meer inzicht geven in Mondriaans
werk. Zo is in de speciale museumvleugel
over Mondriaan en De Stijl te zien dat zijn
kunst deel uitmaakte van een brede culturele
ontwikkeling waarin schilderkunst,
vormgeving en architectuur samengingen.
Ook in de nieuwe tentoonstelling is veel
aandacht voor een aantal bijzondere
aspecten van Mondriaans kunst en leven.
Bijvoorbeeld voor zijn ideeën over beweging
en over muziek. Verbeek: “In een brief
aan Nelly van Doesburg schrijft Mondriaan
in 1921 hoe enthousiast hij is over de eerste
elektronische muziekinstrumenten, en dat
hij er graag zelf een wil maken. Mondriaan
zag het als een mogelijkheid zijn abstracte
kunst te verbinden aan muziek. In datzelfde
jaar maakte hij in Parijs een voorstelling van
de lawaaimachines van futurist Luigi Russolo
mee. Voor de tentoonstelling leenden
we replica’s daarvan.”
Om de zintuigen extra te prikkelen kunnen
bezoekers bij de Victory Boogie Woogie
speciaal gecomponeerde muziek beluisteren.
Maar misschien wel het meest verrassend
zijn de geuren die Verbeek bij de drie
maquettes van de ateliers van Mondriaan
‘Een derde schilderij
uit de jaren dertig
verwerven zou
fantastisch zijn’
CARO VERBEEK
liet ontwikkelen door parfumeurs Birgit
Sijbrands en Anh Ngo van International
Flavors & Fragrances. De bezoeker kan ze
ter plekke opsnuiven. Verbeek: “Mondriaans
kunst vond altijd een weerslag in de inrichting
van zijn ateliers. Die ruimtes zijn eigenlijk
een uitbreiding van zijn kunst. In Parijs
beplakte hij de witte wanden met gekleurde
stukken karton om te experimenteren met
compositie, ritme en harmonie. Er is ontzettend
veel over bekend, uit brieven, boeken,
krantenartikelen en foto’s. En we kennen de
meubels, voorwerpen en materialen. Zo ontstonden
drie geuren waaraan je Mondriaans
ontwikkeling naar abstractie kunt ruiken. De
eerste geur uit het Amsterdamse atelier is
vrij zwaar en donker, maar de geuren van de
Parijse en New Yorkse ateliers worden steeds
helderder en eenvoudiger. Al verstoorde in
Parijs de geur van brandende kolen de atmosfeer
van eenvoud en lichtheid.”
BEZOEKEN
Rondom Mondriaan
Kunstmuseum Den Haag
www.kunstmuseum.nl
02-04 t/m 25-09
LEZEN
Piet Mondriaan, Victory Boogie Woogie, 1942-1944, olieverf, tape, papier, houtskool en potlood op doek, 127,5
x 127,5 cm, Kunstmuseum Den Haag. Bruikleen ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.
Piet Mondriaan – de man die alles
veranderde
ISBN: 9789462624108
Prijs: € 26,95
61

Giovanni Boldini
De geneugten van de belle époque
Petit Palais toont een retrospectief
van Giovanni Boldini. Deze
talentvolle, uit Ferrara afkomstige
kunstenaar werkte voornamelijk in
Parijs en beeldde vanaf de jaren
1890 de beau monde van zijn
tijd af. Zijn invloed op niet alleen
kunstenaars maar ook ontwerpers,
fotografen en costumiers van latere
generaties is aanzienlijk. En zijn
huidige marktwaarde is dat ook.
TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNES
Portrait de Lady Colin Campbell, née Gertrude Elizabeth Blood, 1894, olieverf op doek. Londen,
National Portrait Gallery.
De Italiaanse kunstenaar Giovanni
Boldini staat te boek als de
grootste modeschilder van zijn
tijd, op handen gedragen in het
Parijs van de belle époque. Deze virtuoze
portretschilder was een aandachtige observator
van de hogere kringen, die hij bewonderde
en waarin hij ook verkeerde. In
zijn schilderijen vereeuwigde hij het mondaine
leven in de bruisende hoofdstad, die
toen zowat het summum van de moderniteit
vormde. Zijn schilderstijl leunde
dicht aan tegen die van Edgar Degas, maar
hij werd ook sterk beïnvloed door Edouard
Manet. Zijn levendige, dartele toets
bevatte in zeker opzicht reeds de kiem van
de toekomstige lyrische abstractie.
Giovanni Boldini werd geboren in de Italiaanse
stad Ferrara in 1842. Het grootste
deel van zijn leven bracht hij echter door
in Parijs. Daar werd hij al snel geïntroduceerd
in de artistieke kringen en raakte hij
goed bevriend met Degas. Hij werd ook
een protegé van kunsthandelaar Adolphe
Goupil. Boldini viel op door de keuze van
zijn onderwerpen, geïnspireerd op het bruisende
stadsleven. Hij profiteerde ook van
de recreatiemogelijkheden die de Lichtstad
62

Portrait de Miss Bell, 1903, olieverf op doek. Genua,
Raccolte Frugone – Musei di Nervi.
bood. Bijna elke avond bezocht hij een
schouwburg of restaurant. En altijd nam hij
potloden met zich mee. De kunstenaar was
gefascineerd door de nieuwe elektrische
verlichting en de drukte in Parijs, die nooit
verstilde. Aanvankelijk inspireerde een en
ander hem tot menig genreschilderij, maar
het waren zijn portretten die van hem een
bekende naam zouden maken. Hij wist op
een bijzonder rake en uitgesproken moderne
manier, maar toch tegen de stroom van
de avant-garde in, alles uit te beelden wat
de Franse hoofdstad toen telde aan aristocraten,
dandy’s, kunstenaars en schrijvers.
Boldini’s portretten, die het mondaine Parijs
van de belle époque vereeuwigden, zijn het
picturale equivalent van de personages uit
de romancyclus A la recherche du temps
perdu van Marcel Proust, een van zijn grootste
bewonderaars. Zijn schilderijen getuigen
ook van zijn sterke belangstelling voor
mode. Vol passie penseelde hij de mooiste
ontwerpen van couturiers als Worth, Poiret
en Doucet. Gaandeweg ontwikkelde hij een
unieke stijl, die zijn handelsmerk zou worden:
een snelle toets, speciale aandacht voor
de pose van het model, en het accentueren
van de welvingen van het lichaam. Kunsthis-
Portrait de Lawrence Alexander ‘Peter’ Harrison, 1902, olieverf op doek. Privécollectie, Larry Ellison.
toricus Christophe Leribault, de huidige directeur
van het Musée d’Orsay, verduidelijkt:
“Zonder Boldini per se te willen rekenen tot
de moderne beweging, mogen we toch stellen
dat hij als schilder blijk gaf van lef. Door
zijn streven naar beweeglijkheid kun je zelfs
spreken van een zekere verwantschap met
het futurisme, zoals trouwens ook Guillaume
Apollinaire opmerkte.”
SPELEN MET STIJLEN
In Ferrara werkte Boldini aanvankelijk
onder de beschermende vleugels van zijn
vader Antonio, een schilder en restaurateur
die een zekere bekendheid genoot. Hij leerde
het achtste van zijn dertien kinderen de elementaire
knepen van het vak. Al vroeg vatte
Boldini belangstelling op voor de grote schilders
van het Quattrocento en het oeuvre van
zijn stadgenoot Dosso Dossi. Zijn medeleerlingen
en collega’s in Ferrara waren vol lof
over zijn scherpe observatievermogen, de
Boldini’s portretten
getuigen van een
scherp psychologisch
inzicht en een
opvallend vermogen
om de tijdgeest weer
te geven.
verbluffende snelheid waarmee hij schilderde
en het al even verbluffende gemak
waarmee hij uiteenlopende stijlen, technieken
en genres assimileerde, hoe verschillend
die soms ook waren. Boldini maakte al snel
naam door de kwaliteit van zijn portretten.
In 1861 verhuisde de jonge Giovanni naar
Florence, waar hij ging studeren aan de
63

Portrait de la princesse Marthe-Lucile Bibesco, 1911, olieverf op doek. Privécollectie.
Feu d’artifice, 1892-1895, olieverf op doek. Ferrara, Museo Giovanni
Boldini. Dit imposante doek (200 x 99,5 cm) is een van de beroemdste
van de kunstenaar. Met een toets die kenmerkend is voor zijn rijpe
periode laat Boldini de gestalte van zijn model hier uitwaaieren in een
soort vuurwerk. Zijn karakteristieke toets neigt naar het abstracte, in
een vormelijke vrijheid die heel ongewoon was voor die tijd.
Boldini wist op een
uitgesproken moderne
manier alles uit te
beelden wat Parijs
telde aan aristocraten,
dandy’s, kunstenaars
en schrijvers.
kunstacademie en in contact kwam met de
Macchiaioli, een groep schilders die werden
beïnvloed door het impressionisme, het
academisme verwierpen en de voorkeur gaven
aan een vlotte, directe stijl. In Florence
ontwikkelde Boldini een nieuwe manier om
zijn vrienden en opdrachtgevers te portretteren,
met een naturalistische frisheid.
Toen hij in 1867 naar Parijs afzakte om er de
Wereldtentoonstelling te bezoeken, maakte
hij kennis met Edgar Degas, Edouard Manet,
Alfred Sisley en Gustave Caillebotte.
Hij koesterde ook grote bewondering voor
Camille Corot. Op zijn reis naar Londen, in
1869, oogstte hij een eerste mondain succes,
dankzij de vele kleine portretten van dames
uit de hogere kringen die hij schilderde. De
lokroep van Parijs was echter te sterk. Hij
vestigde zich er in 1871. Aanvankelijk wijdde
Boldini zich, met onverwacht succes, aan de
comeback van de sensuele en bruisende 18e
eeuw, genrestukken met levendige kleuren,
fijn geschilderd met de punt van het penseel,
in een subtiele stijl die niet moest onderdoen
voor die van Ernest Meissonier of Mariano
Fortuny. Zijn taferelen vielen zeer in de
smaak bij Europese en Amerikaanse verzamelaars.
Toen hij in de jaren 1880 steeds
64

vaker reisde, streefde hij ook steeds meer
naar een eigen stijl. Hij liet zich inspireren
door de experimenten van de ‘onafhankelijke’
kunstenaars en waagde zich zelf ook aan
gedurfde experimenten met lichteffecten
en dynamische composities, in de straten,
cafés en schouwburgen van de Lichtstad,
zoals Manet en Degas dat eerder al hadden
gedaan. Die eigen stijl van Boldini, die tot
volle ontwikkeling kwam aan het begin
van de 20e eeuw, was de vrucht van talrijke
experimenten en een grote kennis van
de schilderkunst, zoals Barbara Guidi, de
curator van de tentoonstelling in Parijs, benadrukt:
“De kennis van Boldini reikte van
Jean-Auguste-Dominique Ingres tot de Nederlandse,
Vlaamse en Spaanse scholen van
de 17e eeuw, de grote Engelse portretschool,
met toppers als Joshua Reynolds en Thomas
Gainsborough, tot de Italiaanse meesters.
Een van die meesters mogen we zeker niet
vergeten te vermelden: Gian Lorenzo Bernini,
een kunstenaar die, door een versmelting
van de gedachtenis en het leven, een nieuw
portretconcept had ontwikkeld, waarbij het
model werd vereeuwigd, maar dan op een
vluchtig moment. Het vernieuwende karakter
hiervan was Boldini zeker niet ontgaan.”
‘BOLDINIAANSE’ SCHOONHEID
Dankzij zijn weergaloze schildertalent,
sterke persoonlijkheid en zakelijke instinct
bleef Giovanni Boldini liefst zes decennia
lang in de mode. Al die tijd vond hij moeiteloos
zijn weg in de mondaine wereld van
het kosmopolitische Parijs. Op het hoogtepunt
van zijn succes deden zelfs vrouwen
uit de hoogste adellijke kringen er alles aan
om af te vallen en zo te lijken op de ideale,
ranke vrouw van een ‘Boldiniaanse’ schoonheid.
Ook nu hebben Boldini’s portretten
nog niets aan charme ingeboet. Ze laten
zien hoe getalenteerd deze impulsieve
schilder was en hoe hij een zekere satirische
knipoog niet schuwde. Boldini portretteerde
vooraanstaande personages, van auteur
Robert de Montesquiou tot markiezin Luisa
Casati, sterdanseres Cléo de Mérode en
leden van de familie Vanderbilt. Met grote
portretten ten voeten uit vereeuwigde hij
niet alleen aristocraten, demi-mondaines,
actrices, kunstenaars en parvenu’s, maar
ook en vooral de echtgenotes van rijke
industriëlen en bankiers, zowel van het
oude als het nieuwe continent. Op die
schilderijen zien ze er beeldschoon en rijzig
uit, elegant gekleed, in een combinatie van
satijn, zijde en taf, en in gekunstelde, theatrale
poses. Boldini schilderde ze op grote
doeken, met brede, krachtige penseelstreken:
halfopen mond, levendige blik en een
sensueel lichaam, zinderend van vitaliteit.
Hij schilderde eveneens mannen, zij het veel
minder vaak. Ook die portretten getuigen
van een scherp psychologisch inzicht, gepaard
aan een opvallend vermogen om de
tijdgeest weer te geven, in een fascinerende
mix van frivoliteit, mondain raffinement en
snobisme. Het zijn iconen van een controversieel
tijdperk. Die afbeeldingen van een
gedurfde en uitgesproken moderne elegantie
maakten van Boldini vanaf de jaren 1890
niet alleen een van de populairste portrettisten
van een zeker sociaal milieu, maar
ook een van de schilders die de sterkste
invloed hadden op de volgende generaties
Penseel- of
potloodtrekken
vormen bij hem
een expressieve taal,
in een verlangen
om zo de drukte en
de dynamiek van
een moderne stad
aanschouwelijk
te maken.
van ontwerpers, fotografen en costumiers.
Toch ligt het moderne bij Boldini elders:
penseel- of potloodtrekken vormen bij hem
een expressieve taal, een stijl, veeleer dan
een manier van afbeelden. Het is niet zozeer
een impressionistische neiging als wel een
verlangen om met het penseel de drukte en
de dynamiek van een moderne stad aanschouwelijk
te maken. In die zin was Boldini
de voorbode van de toekomstige ontwikkelingen
van de schilderkunst, met name de
lyrische abstractie, die zou ontluiken vanaf
de jaren twintig van vorige eeuw.
MONDAIN ETIKET EN MARKTWAARDE
Tijdens de jaren vlak vóór en vlak na de
Eerste Wereldoorlog versmolten het imago
van de kunstenaar en dat van een succesrijke
mondaine schilder, een bevoorrechte
portrettist van de zorgeloosheid van de
belle époque en de high society die deze
sfeer belichaamde. Enkele maanden na het
overlijden van Boldini kwam het tot een
eerste overzichtstentoonstelling, in Hôtel
Charpentier in Parijs. Die viel samen met
de publicatie van een eerste biografie, te
danken aan zijn vrouw Emilia Cardona.
Kunstcriticus Jean-Louis Vaudoyer, die toen
ook conservator was in Musée Carnavalet,
merkte met een zekere verbittering op dat
Boldini werd gereduceerd tot een schilder
die een gezicht had gegeven aan een bepaalde
periode, het Parijs van de eeuwwende.
Vaudoyer hekelde die oppervlakkige kijk
op een kunstenaar die te vroeg te beroemd
was geworden, “een slaaf en een slachtoffer
van zijn succes.” Hij vatte de situatie als volgt
samen: “Door zijn bekendheid is hij nu bijna
een onbekende geworden.”
De hele 20e eeuw zou er een mondain etiket
op Boldini kleven, ook nog op de laatste
overzichtstentoonstelling in Parijs, in 1963.
Omdat het moderne tijdperk een hekel had
aan het mondaine, leed ook de commerciële
waardering van zijn talent eronder. Dat
merk je nog altijd aan zijn marktwaarde.
Volgens Artprice daalde die in 2021 zelfs
met 57,2 procent. Wie in 2000 honderd euro
had geïnvesteerd in werk van Giovanni
Boldini, hield daar in december laatstleden
gemiddeld nog veertig van over. De kopers,
van wie een meerderheid Amerikanen,
aarzelen evenwel niet om soms meer dan
een miljoen te bieden, onder meer toen zijn
marktwaarde aan het begin van de jaren
2010 in de lift zat. Het veilingrecord voor
deze kunstenaar staat op naam van Sotheby’s
in New York, waar in oktober 2010
$ 5,8 miljoen (€ 4,1 miljoen) werd geboden
voor het befaamde Portrait de Giovinetta Errazuriz
(1892). In 2002 ging zijn Portrait de
l’artiste Lawrence Alexander Peter Harrison
(1902), bij hetzelfde veilinghuis de deur uit
voor $ 1,3 miljoen (€ 1,5 miljoen). Het beste
resultaat bij Christie’s werd behaald in oktober
2011, in New York, waar zijn Portrait
de Marthe Régnier (1905), een beroemde actrice
uit de belle époque, voor $ 1,6 miljoen
(€ 1,2 miljoen) van de hand ging.
BEZOEKEN
Boldini (1842-1931). Les plaisirs et les jours
Petit Palais
Parijs
www.petitpalais.paris.fr
t/m 24-07
65

Hoe lang
gaat een foto mee?
En andere
vragen voor een
fotoconservator
Als relatief jong medium heeft de fotografie nog niet al haar geheimen
prijsgegeven. Met de opkomst van digitale fotografie wordt bewaring
bovendien een nog complexer vraagstuk. Het Nederlands Fotomuseum
in Rotterdam weet de tijd en technologie steeds weer bij te benen.
Het is een van de enige fotomusea in de Benelux met een restauratieen
digitaliseringsatelier voor fotografie. Conservator Loes van Harrevelt
sprak met COLLECT over de do’s en don’ts van de fotografiebewaring
en over de uitdagingen van de toekomst.
TEKST: CELINE DE GEEST
Ed van der Elsken, Vali Myers danst in een jazzclub, Parijs (1950-1954). © Nederlands Fotomuseum.
66

Ontdekking van schimmel op een diaraampje van
Ata Kandó. © Nederlands Fotomuseum.
Doos met dia’s van de Nederlands-Hongaarse fotografe Ata Kandó. © Nederlands Fotomuseum.
Fotorestauratie
is pas in de jaren
negentig een
professioneel veld
geworden.
Het Nederlands Fotomuseum heeft
een gigantische schatkamer. Met
ruim 5,6 miljoen beelden in de collectie
waakt het museum over het
Nederlands fotografisch erfgoed. Loes van
Harrevelt beheert samen met zo’n 15 andere
collega’s de collectie. Zij streven naar de beste
omstandigheden om de foto’s te bewaren
en zorgen dat alles geregistreerd en gedigitaliseerd
wordt. Een relatief recente taak is
de bewaring van ‘digital born’ fotografie en
het onderzoek naar digitale presentatievormen.
In het restauratieatelier is intussen een
wissel van de wacht ontstaan. Terwijl er nog
gezocht wordt naar nieuwe fotorestauratoren
– volgens Van Harrevelt is het een heel
gespecialiseerd veld – zijn er tegenwoordig
wel vier mensen werkzaam in het digitaliseringsatelier.
DE TOEKOMST VAN DE FOTO
Het Nederlands Fotomuseum is ontstaan uit
het Nederlands Fotoarchief. “We zijn in 1989
begonnen met het bewaren van fotoarchieven
in Rotterdam”, vertelt Van Harrevelt.
“Daarvoor was er geen plek in Nederland
waar fotoarchieven gespecialiseerd beheerd
werden. Grote archieven gingen verloren of
bleven staan op zolder of in de kelder. Daar
gingen ze vanzelf ten onder aan de warmte of
de luchtvochtigheid. Wij hebben toen onze
koude depots opgericht. Negatieven worden
er bij drie graden en 33 procent luchtvochtigheid
bewaard. De levensduur kan zo met
honderden jaren gerekt worden. We zaten
op dat moment samen met het Nationaal
Fotorestauratie Atelier en het Nederlands
Foto Instituut in de Witte de Withstraat in
Rotterdam. In 2003 zijn die drie instellingen
gefuseerd tot het Nederlands Fotomuseum.
Zo is het atelier onderdeel geworden van de
museumafdeling Collecties. Lang werden er
voor particulieren restauratieopdrachten uitgevoerd,
maar momenteel staat dat on hold.
Het museum staat namelijk voor een enorme
opgave: de collectie van 5,6 miljoen beelden
digitaal toegankelijk maken.”
Digitalisering is zo belangrijk om alle verborgen
schatten die daar in de kou liggen te kunnen
delen met het publiek, en er tegelijk voor
te zorgen dat ze veilig in het depot kunnen
blijven. Het museum verkoopt bovendien
ook nieuwe afdrukken van de foto’s, die nog
op de analoge manier gemaakt worden in de
donkere kamer. “Dat is een groeiende markt:
we merken heel veel enthousiasme”, zegt Van
Harrevelt. “Hoe meer beelden we gedigitaliseerd
krijgen, hoe groter ons aanbod. Om
ons te helpen bij die opdracht hebben we
in 2021 een team gevormd van acht extra
medewerkers, met steun van de Rijksoverheid.
Momenteel is negen procent van onze
collectie digitaal beschikbaar, en ons doel is
om in vijf jaar tijd aan 25 procent te geraken.
Maar het is bijzonder arbeidsintensief. Wanneer
de archieven bij ons binnenkomen in
verhuisdozen of schoendozen, moeten we
ze uit hun stoffige verpakking halen en de
glasnegatieven moeten gereinigd worden. Er
wordt ook gekeken of er geen schimmel op de
negatieven zit. Alles moet herverpakt worden
en van een beschrijving worden voorzien.”
VINTAGEVERVAL
Hoe lang een foto mee kan gaan hangt volledig
van de techniek af. Al in de 19e eeuw
maakte men zich zorgen over de houdbaarheid
van de albuminedruk, één van de eerste
fotografietechnieken. “Tegenwoordig gebruiken
we vooral inkjetprints, waarvan heel veel
fabrikanten beweren dat ze voor de eeuwigheid
zijn”, legt Van Harrevelt uit. “Maar ook
dat zal de tijd uitwijzen. We zien dat kleurenfotografie
heel gevoelig is voor verandering.
Dat is ook voor hedendaagse fotografen een
grote opgave. Zij zien hun werk verkleuren of
merken dat ze hun werk nu mooier zouden
kunnen afdrukken met nieuwe technieken.
Dan raak je direct aan het aspect van authenticiteit.
In zekere zin hoort dat verval bij
67

‘Ons perspectief
wordt steeds breder:
we verzamelen
meer fotografen met
diverse culturele
achtergronden’
Marwan Bassiouni, New Dutch Views #6, Nederland, 2018. Uit New Dutch Views, 2018. © Marwan Bassiouni.
de fotografie van een bepaalde periode. Als
je het gaat vervangen wordt het iets anders
en is het geen vintage meer. Dat speelt ook
bij verzamelaars, want zij betalen voor een
origineel. Wat bij vintagefotografie de waarde
bepaalt, is dat de afdruk kort na de opname
liefst door de fotograaf zelf gemaakt is, of
door een assistent onder directe supervisie.
Daarmee wordt helaas veel gesjoemeld. Juist
met fotografie moet je goed opletten met wat
je koopt, want vaak worden latere afdrukken
verkocht. Bij voorkeur is de foto aan de
achterkant gesigneerd of gestempeld door de
fotograaf, als teken dat hij goedgekeurd is.”
Zal de digitalisering de fotografie dan voor
de eeuwigheid veiligstellen? Zo eenvoudig
is dat niet, want ook digitale bewaring komt
met een aantal uitdagingen. Het Nederlands
Fotomuseum heeft een opstelling ontwikkeld
waarmee ze volledige vellen filmrolletjes
in één keer kunnen digitaliseren, in
hoge resolutie. Van Harrevelt: “De foto’s uit
onze archieven zijn integraal gedigitaliseerd,
inclusief de mislukte beelden van bepaalde
fotografen. Voor een onderzoeker is dat heel
fijn, want die ziet precies hoe een fotograaf
om zijn onderwerp heen heeft gelopen. Juist
dat seriematige is dan interessant, de filmpjes
vertellen een verhaal. Maar omdat het niet
echt opschiet zijn we selectiever geworden.
Die massadigitalisering zorgt ook voor een
piek in de digitale opslagproblemen. Naast
onze koude depots moeten we nu ook zorgen
voor digitale opslagruimte. Dat kost veel geld
en je moet ervoor zorgen dat er meerdere opslagplekken
zijn, liefst geografisch verspreid.
Ook die digitale bestanden vragen bovendien
verzorging: ze moeten door mensen gecontroleerd
worden. Bovendien liggen hackers op de
loer, waardoor veiligheid een prioriteit wordt.”
BEWAREN WAT TELT
Met andere woorden: een simpele oplossing
voor de bewaring van fotografie, analoog of
digitaal, bestaat niet. Nog steeds moeten er
dus keuzes gemaakt worden, en dat is vaak
moeilijk. De vraag is welke verhalen uit het
verleden het meest van belang zijn voor de
toekomst. “Wij hebben enkel Nederlandse
fotografen in de collectie, hier geboren of voor
een lange tijd werkzaam geweest, maar alle
denkbare onderwerpen komen aan bod”,
zegt Van Harrevelt. “Nederlandse fotografen
hebben veel gereisd en documentair gefotografeerd.
Ze waren aanwezig op historische
momenten, zoals Cas Oorthuys bij de Duitse
bezetting. De bekendste naam in de collectie
is Ed van der Elsken, bekend om zijn foto’s
van bohemiens in de jaren vijftig in Saint-
Germain-des-Prés. In zijn archief was enorm
veel schimmel aanwezig. Een restaurator
heeft de dia’s twee jaar lang van schimmel
ontdaan, een monnikenwerk. Het was een
van de grootste fotorestauratieprojecten ter
wereld. Dat hele archief is nu gelukkig veilig.
Goed vertegenwoordigd is ook Aart Klein, die
mooi grafisch werk maakte en er in de doka
specifieke bewerkingen op uitvoerde om de
grafische effecten te versterken, zoals warm
ontwikkelen.”
Aan elk archief wordt door het Fotomuseum
een bepaalde waardering meegegeven om te
bepalen of het bewaard moet worden of niet.
Het archief van Van der Elsken kreeg bijvoorbeeld
een heel hoge waardering op basis van
de kunsthistorische waarde en de onderwerpen.
Zit er ook nog schimmel in, dan krijgt
een archief een hoge score op het gebied van
de conserveringsnoodzaak, en daardoor
prioriteit. “Ook binnen een archief maken
we keuzes over welke delen belangrijk zijn
en welke niet”, voegt Van Harrevelt toe. Als
een amateurfotograaf bijvoorbeeld tijdens de
Tweede Wereldoorlog foto’s heeft gemaakt, is
dat interessant, maar de rest van het archief
is dan mogelijk minder van belang. Die keu-
68

zes zijn moeilijk maar wel noodzakelijk.”
Dankzij de steun van het Mondriaanfonds
kan het museum ook hedendaagse fotografie
aankopen en bewaren. “Dat is leuk, want zo
kunnen we ook de jonge generatie steunen”,
zegt Van Harrevelt. “Ons perspectief wordt
steeds breder: we proberen meer fotografen
met diverse culturele achtergronden te
verzamelen. Zo hebben we werk aangekocht
van de Egyptisch-Amerikaanse fotograaf
Marwan Bassiouni (°1985), die lang in Nederland
heeft gewoond. Hij heeft de Nederlandse
landschappen gezien vanuit moskeeën
gefotografeerd. We kopen ook steeds meer
driedimensionale werken aan. Fotografie zit
al lang niet meer altijd in een lijst achter een
passe-partout. Dat zie je op de kunstbeurzen
ook: fotografie wordt alsmaar experimenteler.
Aparte materialen, schilderen over fotografie
heen. We hebben werk van Anouk Kruithof
(°1981) aangekocht, dat momenteel getoond
wordt. Haar interdisciplinaire werk combineert
fotografie met sculptuur, installatie,
collage, kunstenaarsboeken, video, tekst en
performance.”
DO’S EN DON’TS
Door de grote vraag kan het museum momenteel
geen persoonlijk advies geven, maar
er zijn wel enkele algemene do’s en don’ts die
elke verzamelaar moet kennen. De vraag is
natuurlijk wel waarvoor de foto’s bedoeld zijn:
om ernaar te kijken of als belegging.
Voor verzamelaars van fotografie die hun
Anouk Kruithof, Neutral (openhearted), 2015. Uit #EVI-
DENCE, 2015. © Anouk Kruithof. Met toestemming van
Anouk Kruithof en Boetzelaer|Nispen, Amsterdam.
Cas Oorthuys, Jongen met blinde landkaart van Indonesië, 1947. Uit Een staat in wording, 1947.
© Nederlands Fotomuseum.
foto’s ook ophangen, is het vermijden van
licht heel belangrijk. “Hang je foto’s nooit in
het zonlicht”, tipt Van Harrevelt. “Ook een
aanrader is uv-werend glas. Laat je je foto
inlijsten, dan is het belangrijk te letten op
het materiaal dat de lijstenmaker gebruikt.
We hebben wel eens foto’s binnengekregen
waar een mdf-plaat achter was gezet, die de
kleuren van de foto binnen de kortste keren
had verpest. Soms heeft de kunstenaar zelf
de foto al ingelijst. Als je echt veel betaalt voor
fotografie zou je met daar met de fotograaf
al in een vroeg stadium over moeten praten.
Wat we ook weleens doen is een foto dubbel
aankopen, één om te tonen en één om op te
bergen. Wil je de foto’s enkel bewaren, dan
gebeurt dat hetbest in een doos met het PAT
(Photographic Activity Test)-keurmerk.”
Sommige foto’s zijn voor de eeuwigheid bestemd,
andere zijn dat niet. Wie een collectie
wil veiligstellen door ze te doneren aan een
een museum of archief moet eerst zichzelf
de vraag stellen waarom de collectie zo belangrijk
is, behalve op persoonlijk vlak. “Elke
week krijg ik tientallen mails van mensen die
iets in huis hebben: familiefoto’s, doosje met
glasnegatieven, dia’s van een reizende oma…
Best gek,” lacht Van Harrevelt, “want bij het
Rijksmuseum komt ook niet iedereen die tekent
zijn tekeningen brengen. Iedereen heeft
gefotografeerd, en iedereen fotografeert op dit
moment digitaal. Maar heeft iemand bijvoorbeeld
prachtige straatfoto’s van Amsterdam
uit de jaren twintig, dan raad ik ze aan om bij
het Stadsarchief Amsterdam aan te kloppen.
Ik probeer mee te denken over een andere
bestemming, maar heel vaak is die er ook
niet, en dan is er geen bewaarplaats. Je kan
je natuurlijk afvragen of alles wel bewaard
moet worden. Volgens mij niet. Het is een
belangrijke taak om juist te selecteren wat
van belang is.”
BEZOEKEN
Nederlands Fotomuseum
Eregalerij van de Nederlandse fotografie
www.nederlandsfotomuseum.nl
Doorlopend te zien
69

Inspirerende
speldenprikken
Een selectie van tien fibula’s en broches. Waarvandaan en uit welke tijd
komen ze, wat was hun functie en wie droeg deze met zorg en liefde
vormgegeven juweeltjes? Vergelijkbare exemplaren zijn ook te zien tijdens
Brussels Jewellery Week. Hoe praktisch mooi kan zijn.
TEKST: ANNE HUSTACHE
De fibula, ook wel sluitspeld of
doekspeld genoemd, werd weliswaar
uitgevonden om praktische
redenen, maar kreeg al snel ook
een decoratieve functie. De spelden werden
vervaardigd van edele en dure materialen,
met een fraaie versiering. Toen ze hun praktische
waarde verloren werden ze gewoon
broches, op de borst gedragen sierspelden,
vervaardigd door creatieve geesten in oneindig
veel vormen en materialen.
Het Latijnse woord fibula betekent doekspeld,
gesp, haarnaald of kram. De eerste
exemplaren zagen het licht in de bronstijd
en dienden om een omslagdoek vast te
spelden. Doorgaans bestonden ze uit een
haak en een puntige stift. Die speld was
een hele verbetering ten opzichte van een
knoop of naald. De fibula werd gebruikt
in tal van Europese beschavingen, van de
Etruskische tot de Merovingische. Er werden
grote aantallen van gevonden bij opgravingen.
Door de vorm en de stijl ervan
kan men meteen ook de ouderdom van die
sites bepalen. In de loop van de middeleeuwen
verdween de fibula als sluitspeld,
maar dit praktische accessoire kreeg al
snel andere functies, met name als teken
van rijkdom en symbool van macht. In het
Rome van de 3e eeuw groeide de fibula
uit tot een militair onderscheidingsteken,
geschonken aan veteranen.
BEZOEKEN
Brussels Jewellery Week
www.brusselsjewelleryweek.com
28-04 t/m 08-05
Etruskische schat
tweede helft 7e eeuw v.C. (ca. -630)
Deze prachtige fibula werd gevonden in
een graf in Castelluccio di Pienza (Chiusi).
Ze is van het type fibula a drago ( fibula
met draak): van opzij gezien heeft ze de
vorm van een lus, uitlopend in een naald
vervat in een koker. Dit juweel is versierd
met kepers, palmetten en geometrische
figuren, alle bestaande uit kleine, naast
elkaar aangebrachte goudkorrels. Op
de koker zien we een opschrift in het
Etruskisch, eveneens uit korrels bestaand:
‘mi araθia velaveśnaś zamaθi manurke
mulvenike tursikina’, oftewel: ’ik (ben) de
zamathi (het gouden voorwerp) van Arath
Velavesna; Mamurke Tursikina heeft (deze
me) geschonken’. Het was een traditie
bij aristocraten om elkaar fibula’s met
opschrift te schenken, maar dit exemplaar
hier vertoont een van de oudste opschriften
in het Etruskisch.
Fibula van Arath Velavesna, ook bekend als Chiusifibula.
Etrurië, periode van oosterse invloed, gehamerd,
uitgesneden en gesoldeerd goud, granulatie,
1,7 x 11,1 x 1,7 cm, gewicht: 15,8 g. Parijs, Musée du
Louvre, inv. Bj 816.
70

De fibula werd
gebruikt in tal
van Europese
beschavingen,
van de Etruskische
tot de Merovingische.
Strijdspeld
ca. 250-200 v.C.
Deze opvallende fibula van het type ‘met
lange voet’ is wellicht te danken aan een
Griekse vakman, die het object vervaardigde
voor een Iberische klant. De versiering
is bijzonder interessant: een naakte, maar
gewapende krijger vecht met een roofdier.
Zijn gebroken zwaard, helm en schild
vertonen Keltische motieven, kenmerkend
voor de Iberische bewapening uit die tijd.
Er zijn verschillende andere Iberische
fibula’s uit die tijd bekend, alle van zilver.
Deze hier is dus uitzonderlijk, niet alleen
door het gebruikte materiaal, maar ook
door de fijne versiering. Het uiteinde van
de beugel heeft de vorm van een roofdierkop,
terwijl de spiralen aan de bovenkant
een golf uitbeelden. De voet is versierd met
kleine torsaden van goud, komend uit de
muil van een hond en een everzwijn.
Braganza-fibula, Spanje, massief goud, ingevat
glas, 5 x 14 cm. Londen, The British Museum, inv.
2001, 0501.1. © The Trustees of the British Museum.
Louter loftuitingen
begin 7e eeuw
De versiering van deze fibula is typerend
voor de stijl ontwikkeld in Lombardije
in de 7e eeuw. Het is een combinatie van
lofwerk en uiterst gestileerde dierenvormen:
de elf knopen (waarvan er twee
ontbreken), die een waaier vormen aan de
bovenkant van het juweel, stellen dierenmaskers
voor. Het ovale middenstuk wordt
geflankeerd door vogels. De onderkant van
dat middenstuk heeft de vorm van, waarschijnlijk,
een everzwijnkop. Het lofwerk
en de andere motieven worden geaccentueerd
door de niëllo.
Fibula met stralende kop, Lombardije, verguld
zilver, niëllo. Lengte: 16,3 cm. Londen, The British
Museum, inv. 1851,0806.10.
Hogere kunst
ca. 775-800
Deze grote fibula werd in 1969 gevonden
in een put in Dorestad. Het was een van de
belangrijkste archeologische vondsten in
Nederland. De fibula is immers van goud
en versierd met cloisonné in verschillende
kleuren, parels en almandienen (een bruinachtig
tot rode halfedelsteen). Dit kostbare
stuk werd wellicht aan het begin van de 9e
eeuw verborgen in de bewuste put, toen de
Vikingen de streek bedreigden. De stijl van
het cloisonnéwerk (een christelijk motief
met twee verstrengelde kruisen) doet
vermoeden dat het juweel werd vervaardigd
in het atelier van een edelsmid uit de
entourage van Karel de Grote, en dat het
werd gedragen door een hoge geestelijke.
Fibula uit Dorestad, Duurstede (Utrecht), goud,
email, glas, almandien, parel, diam.: 8,5 cm. Leiden,
Rijksmuseum van Oudheden, inv. f 1978/1.1.
71

Geschapen door goden
eind 9e eeuw
De versiering van deze broche van gehamerd zilver en niëllo is bijzonder
verzorgd, wellicht omdat de persoon die ze vervaardigde er een sterk
symbolische lading aan wilde verlenen. De zestien kleine medaillons
rond de centrale cirkel zijn verdeeld in vier groepen, met in elk daarvan
een mensengezicht, een bloemmotief, een vogel en een viervoeter. Die
motieven verwijzen naar de goddelijke schepping. De centrale cirkel vertoont
een strakke compositie, verdeeld in vijf zones met in elk een menselijke
figuur. Deze personages belichamen elk een van de vijf zintuigen.
De herkomst van de broche is onbekend, maar verschillende vergelijkende
analyses wezen uit dat het sieraad wel degelijk werd vervaardigd aan
het einde van de 9e eeuw, of aan het begin van de 10e eeuw.
Fuller-broche, Angelsaksische cultuur, zilver, niëllo, diam.: 11,4 cm. Londen,
The British Museum, inv. OA 144.
Boeket van stenen
eerste kwart 14e eeuw
De ‘schat van Colmar’ werd ontdekt in een woning in de vroegere joodse
wijk van de gelijknamige stad. Het gaat om een vijftigtal stukken edelsmeedwerk
en zo’n driehonderd muntstukken. Wellicht werd de schat
verborgen ten tijde van de pestepidemie die Europa trof in het midden
van de 14e eeuw en die leidde tot vervolging van de joodse gemeenschap,
die verantwoordelijk werd geacht voor de Zwarte Dood. Deze
sluiting, in de vorm van een vierblad, is rijkelijk versierd met saffieren,
robijnen, granaten en parels. Samen vormen die een ‘boeket van stenen’,
zoals je dat vaak zag op juwelen in de 13e en 14e eeuw.
Siersluiting uit de ‘schat van Colmar’, Frankrijk, saffier, robijn, granaat en parel,
3,7 x 3,7 cm. Parijs, Musée de Cluny, inv. Cl. 20672.
Symbool van Cupido
ca. 1610-1620
Net als ringen waren met een hart versierde broches een bijzonder populair
cadeau in de 17e eeuw, als teken van liefde. Het centrale motief bestaat uit
een in goud gevatte robijn, in de vorm van een hart en omringd door een
hart van diamant, doorboord door twee pijlen, waarin eveneens diamanten
verwerkt zijn. Dit verwijst naar de attributen van Cupido, de zoon van
Venus die geblinddoekt pijlen afschiet op mensen die ongevraagd plots
verliefd worden. Op de achterkant van het juweel bevindt zich een met
olieverf geschilderd miniatuurportret van een man.
Broche met hart, Praag, goud, robijn, smaragd, diamant, diam.: 6,3 cm. Londen,
The Victoria and Albert Museum, inv. M. 461-1936.
72

In zwang
18e eeuw
In de 18e eeuw beleefde de juwelierskunst
een gouden periode. De welvaart die zijn
intrede deed in de eeuw van de Verlichting
leidde tot een sterke belangstelling
voor juwelen, die niet langer beperkt bleef
tot aristocraten, hoogwaardigheidsbekleders
en andere welgestelden. Door de
thematiek en de gebruikte materialen
getuigt deze broche van de verbluffende
juwelierskunst uit die tijd. De rankversie-
ring is geïnspireerd op de toen modieuze
bloemmotieven, terwijl de in briljant- en
roosvorm geslepen diamanten typerend
zijn voor die tijd, vooral in combinatie
met gekleurde edelstenen, in dit geval
smaragden.
Broche, Frankrijk, goud, smaragd, in briljant- en
roosvorm geslepen diamant, hoogte: 8,5 cm. Parijs,
Musée des Arts Décoratifs, inv. 9912. © MAD, Parijs.
Foto: Jean Tholance.
Voor prinses Gracia
1962
Gevleugelde Lalique
ca. 1900
René Lalique (1860-1945) wordt beschouwd
als de uitvinder van het moderne
juweel. Hier laat hij zien hoe virtuoos hij
was. Hij durfde materialen te gebruiken
die in zijn tijd heel ongewoon waren, met
name een mix van email en halfedelstenen,
in dit geval aquamarijnen. De vleugels
van de libellen zien er opvallend licht uit
door het gebruik van email (plique-à-jourprocédé).
Deze broche is een prachtig
voorbeeld van hoe Lalique zich liet inspireren
door fauna en flora. Zijn juwelen
behoren dan ook tot de pronkstukken van
de art nouveau. Dit juweel getuigt van
zowel vindingrijkheid als nauwkeurigheid:
Lalique durfde
materialen te
gebruiken die
in zijn tijd heel
ongewoon waren.
de libellen zijn symmetrisch opgebouwd,
waarbij hun poten gracieus de twee aquamarijnen
optillen.
Broche ‘Quatre libellules’, René Lalique, geel en
roze goud, diamant, email (plique-à-jour), aquamarijn,
7,48 x 11,75 cm, gesigneerd op de zijkant.
Pescheteau-Badin, Parijs, 02-12-2020. © Pescheteau-Badin.
€ 230.000.
Georges Braque (1882-1963) begon zich
pas aan het einde van zijn leven te interesseren
voor juwelen, na zijn ontmoeting met
de Parijse edelsmid en diamantair Heger
de Löwenfeld, die modellen ontwierp naar
gouaches van de meester. Van 1952 tot
1963, toen de kunstenaar overleed, dienden
110 gouaches als basis voor juwelen. Behalve
figuren uit de Griekse mythologie waren
ook vliegende vogels een belangrijk thema.
Deze broche, met twee elkaar kruisende
vogels, werd ontworpen voor Grace Kelly,
naar een gouache getiteld Les Trois Grâces
(1962). De broche is te zien op een foto van
de prinses, die de Thalia draagt, in gezelschap
van de kunstschilder.
Broche ‘Thalia’, Georges Braque, New York, ruw
geelgoud, diamant, ed. 5/8, gegraveerd ‘bijoux de
G. Braque’, ca. 4 x 6 cm. © R.V.
73

Joost Caen met neo-gotisch paneel. Foto: J. Willems.
Betoverende
glaskunst
De collectie Joost Caen
Ooit was een gekleurd glasraam het mooiste, meest prestigieuze
cadeau dat je een ander kon schenken. Als misschien wel de meest
kwetsbare kunstvorm moest het glasraam later beeldenstormen en
modewissels doorstaan. Tegenwoordig worden de ramen die overbleven,
vaak getuigen van een verbluffend vakmanschap en een turbulente
geschiedenis, zorgvuldig beschermd en verzameld. Door prof. Joost Caen
bijvoorbeeld, wiens enorme collectie in april eindelijk aan het publiek
getoond wordt, in de kapel van het Klein Seminarie te Roeselare.
“Ik kom aan topstukken dankzij mijn expertise, niet dankzij mijn budget.”
TEKST: CELINE DE GEEST
Het jaar 2022 is het Jaar van het
Glas. Dat heeft de UNESCO
bepaald, en dat wordt eind april
ook duidelijk in Roeselare. Tijdens
In Vitris krijgen we de kans om een van
de belangrijkste private gebrandschilderde
glasramencollecties ter wereld in het echt
te zien. Het is de verzameling van glaskunstenaar,
-restaurator en -verzamelaar Joost
Caen. Zijn ramen uit de middeleeuwen, de
Gouden Eeuw en de moderne tijd weerspiegelen
hoe dit vakgebied, waarbij glas kleur
krijgt door het gebruik van metaaloxiden
zoals o.m. ijzer, kobalt, koper en mangaan,
al eeuwenlang zowel religieuze als wereldse
zielen beroert. Als emeritus-hoogleraar en
auteur van vele publicaties over gebrandschilderd
glas bezit Caen een zeldzame
expertise die internationaal erkend wordt.
74

‘In de 18e eeuw
raakte glasraamkunst
grotendeels uit
de mode maar de
technieken gingen
in de Lage Landen
niet verloren’
Al toen hij jong was verzamelde hij een
beetje van alles, in een oud schuurtje achter
het huis van zijn ouders. Een recent teruggevonden
filmrolletje toont hoe hij op
12-jarige leeftijd op schoolreis foto na foto
van glasramen schoot. Toen hij later tijdens
de opleiding Monumentale Kunsten aan de
Koninklijke Academie voor Schone Kunsten
Antwerpen als oefening een glasraam
maakte, schoot de vonk finaal over. Tien
jaar later, in 1988, stond Caen zelf aan de
wieg van een nieuwe opleiding conservatierestauratie
aan het toenmalige Nationaal
Hoger Instituut voor Schone Kunsten in
Antwerpen (tegenwoordig Universiteit
Antwerpen). “We stonden met de restauratietechnieken
van glaskunst toen nog lang
niet zo ver als die van bijvoorbeeld de schilderkunst”,
vertelt hij. “Om het academische
niveau omhoog te tillen hadden we oude
glaskunst nodig om nieuwe technieken
op uit te proberen. Zo ben ik aanvankelijk
bits and pieces beginnen verzamelen, uit
noodzaak. Al snel is het een verzamelpassie
geworden.”
Van het een kwam het ander, en van rommelmarkten
en antiekzaken ging Caen naar
veilinghuizen. In de antiekhandels vond hij
namelijk vooral 19e- en 20e-eeuws fragmenten
en panelen terug, terwijl ze in de
opleiding de volledige geschiedenis van de
glaskunst wilden behandelen. In het veilingwezen
verwierf hij ouder glas, voor relatief
lage prijzen want dikwijls flink beschadigd.
Perfect dus voor het oogmerk van dr. Caen.
“Er zijn heel weinig kenners, en de kenners
kennen elkaar”, vertelt hij. “Mijn collega en
co-auteur Cees Berserik en ik hebben contact
met enkele verzamelaars in Frankrijk,
Engeland en de VS, en we kennen elkaars
dada’s. We bellen elkaar om informatie uit
te wisselen en bieden binnen onze kring
meestal niet tegen elkaar op. De meest beschadigde
stukken komen dikwijls mijn kant
op. Ik heb het plezier om stukken te kunnen
restaureren van deplorabel naar museaal.
Het is een troef tegenover antiquairs, die er
tegenop zien om veel te moeten uitgeven
aan restauratie. Zij kopen liever representabele,
verkoopbare stukken. Zo heb ik onlangs
een heel mooi paneel van Pieter Coecke
van Aelst (1502-1550), dat in vreselijke staat
verkeerde, gekocht en gerestaureerd. Andere
exemplaren uit de reeks bevinden zich in het
Rijksmuseum, in de kerk van Bramley en in
het Victoria & Albert Museum. Veel andere
kartuizerpanelen bevinden zich in het
Verenigd Koninkrijk en de VS, onder andere
in het Metropolitan Museum of Art te New
York.”
TOPSTUKKEN
Caens oudste stukken dateren uit de late
dertiende eeuw. Ouder glas is heel zeldzaam,
vanwege de vele calamiteiten die
onze streken gekend hebben. De Nederlanden
waren immers vaak het slagveld van
Europa. Volledige middeleeuwse ramen
zijn erg zeldzaam. Caen: “Als we toch
ramen van voor 1400 tegenkomen, zijn
het vaak composietpanelen die bestaan
uit bij elkaar geplaatste middeleeuwse
fragmenten. Dat zijn zelden panelen uit
onze gewesten. De alleroudste ramen
komen uit het Italië van de 6e of 7e eeuw.
De oudste sporen van glasraamkunst in de
Benelux zijn teruggevonden in de abdij van
Stavelot; ze dateren van de 8e of 9e eeuw.
Het zijn archeologische fragmentjes van
glas en lood. Het oudste glasraam dat zich
nog in situ bevindt in de Benelux is dat van
de kerk van Zichem, te situeren rond 1380.
In het kasteel van Rumbeke, in Roeselare,
zit het oudste glasraam van het voormalige
Graafschap Vlaanderen, uit ca. 1470.”
Geen wonder dat Roeselare, eveneens Caens
geboorteplaats, het decor wordt van deze
eerste tentoonstelling over zijn collectie, die
tegenwoordig meer dan 2.500 panelen en
fragmenten telt, waaronder vijf die door de
Vlaamse overheid tot Topstuk zijn benoemd.
Maar wat maakt van een glasraam een
Vlaams Topstuk? “Het gaat in mijn collectie
om een aantal heel bijzondere gebrandschilderde
medaillons uit de 16e eeuw. Van
een ervan heb ik ook een ontwerptekening”,
vertelt Caen. “Ik heb me altijd vooral gericht
op medaillons, of op wat we noemen
‘Pseudo Ortkens’-groep, Triomf van de Kuisheid, Brussel, ca. 1525, grisailleverf en zilvergeel op getint
kroonglas, Ø 22,9 cm.
75

‘Het is een groot
plezier om stukken
te kunnen restaureren
van deplorabel naar
museaal’
Art deco glasraam uit het atelier Frans-David
Crickx, Brussel, 1931, vensterglas, structuurglas
en ‘Amerikaans’ opaliscent glas, in lood, 158,5 x
48 cm. Afkomstig uit het Convent van Bethlehem
in Duffel.
‘kleinglas’. Grote monumentale glasramen
verzamelen is moeilijk voor een particulier,
omdat je die niet opgesteld krijgt in
een woonhuis of atelier. Ik bezit wel wat
monumentaal glas, maar dat zit gewoon in
een kist of in een rek, in losse panelen. Kerkramen
zijn bijna uitsluitend religieus van
aard. Net in het kleinere formaat is de verscheidenheid
zeer groot, en dat zie je terug
in mijn verzameling. Tot de belangrijkste
panelen van de collectie behoren verder een
vijftiende-eeuws medaillon waarvan een
gelijksoortig ruitje, wellicht uit hetzelfde
atelier, zich in het Metropolitan Museum
bevindt; een 17e-eeuws paneel afkomstig
uit het Begijnhof Hasselt; waarvan het
Victoria & Albert Museum de andere twee
panelen bezit; en een 15e-eeuwse aartsbisschop,
met een bijbehorend paneel in het
Getty Museum.”
Het grootste deel van Caens collectie komt
echter uit de 16e en 17e eeuw. De belangrijkste
reden daarvoor is dat Antwerpen in
de 16e eeuw hét centrum voor de glasproductie
was, niet enkel voor de Nederlanden
maar voor de hele wereld. “16e-eeuwse
ramen van Antwerpse glaskunstenaren zijn
bijvoorbeeld te vinden in het King’s College
in Cambridge”, legt Caen uit. “De Engelse
koning vond de productie van glasschilders
uit Brabant superieur aan die van Londen.
Hij liet glasschilders overkomen, maar
die mochten zich van de lokale gilde niet
vestigen binnen de muren van de stad. De
koning heeft hen daarom een gebied toegewezen
buiten de stadsmuren. Ook in de
kathedraal van Granada in Spanje en in de
bibliotheek van de Basilica San Lorenzo in
Italië, een gebouw van Michelangelo, zitten
Antwerpse ramen.”
In de 18e eeuw raakte glasraamkunst grotendeels
uit de mode maar de technieken
gingen in de Lage Landen niet verloren.
Vanaf 1750 zijn veel ramen aan Engeland
verkocht, waar de romantiek toen al van
start ging. De nieuwe rijken wilden mooie
landhuizen bouwen in navolging van de
adel. Deze gothic castles werden versierd
met buitenlandse schatten, waaronder gedemodeerde
glasramen uit de Nederlanden.
Die tendens werd nog versterkt toen keizer
Jozef II de kloosters sloot rond 1780, en toen
alle kerkelijke gebouwen dicht moesten
tijdens de Franse Revolutie. “De inboedels
van die kloosters gingen onder de hamer,
en voor die veilingen werd ook in Londen
reclame gemaakt”, verklaart Caen. “De kentering
vindt pas plaats tijdens de vereniging
van de Nederlanden onder Koning Willem I,
in 1815. Hij wou de glorie van de Nederlanden
herstellen door middel van restauraties
en via zijn mecenaat. Hij stimuleerde
ook privécollecties naar het voorbeeld van
Engelse en Duitse verzamelingen. In het
onafhankelijke België kende de glaskunst
al snel een verdere bloei. In Nederland was
het wachten op de godsdienstvrijheid omstreeks
1860. Een belangrijk ontwerper was
Pierre Cuypers, de architect uit Roermond.
Hij werd een van de grote promotoren van
de neogotiek in Nederland, met gebouwen
zoals het Rijksmuseum.”
Op de glasramen in neostijlen werd aan het
einde van de negentiende eeuw sterk gereageerd
via het symbolisme, het sensualisme,
de art nouveau en alle bewegingen errond.
Na de eerste wereldoorlog kwam het zuivere
modernisme in de glasraamkunst,
sterk beïnvloed door De Stijl en Bauhaus.
Architecten als Huib Hoste en Eduard Van
Steenbergen ontwierpen toen glasramen in
Mondriaanstijl. Mondriaan zelf heeft ook
glasramen ontworpen, net als Van Doesburg
en Van Tongerlo. De collectie reikt tot
en met de mensen waarmee Joost Caen zelf
nog contact heeft gehad in zijn jonge jaren,
zoals Michel Martens uit Brugge. Zelf is
Caen ook actief als glaskunstenaar – zijn eigen
werk is op de tentoonstelling in Roeselare
te zien naast dat van zijn voorgangers.
ONBEKEND MAAKT ONBEMIND
“De bekendheid van glaskunst is zeer
beperkt”, verzucht Caen “Zowel bij het bredere
publiek als bij professionele kunsthistorici.”
In de middeleeuwen en in de 16e en
17e eeuw was een glasraam zowat het kostbaarste
geschenk dat men kon geven. Rijke
burgers, gildebroeders, bisschoppen en leden
van het hof schonken elkaar gekleurde
glasramen om indruk te maken. Het was
duurder dan een wandtapijt, een beeld of
een retabel, en pas helemaal onderaan de
lijst van geschenken stonden de schilderijen.
Caen: “In de late 18e eeuw en in de
loop van de 19e eeuw begonnen kunsthistorici
een onderscheid te maken tussen
schone kunsten en toegepaste kunsten.
Schilderkunst, beeldhouwkunst en architectuur
werden belangrijker geacht, en het
glasraam raakte net als andere toegepaste
kunsten op het tweede plan. Onbekend
maakt onbemind: de historische waarde
van glasramen blijft onderbelicht.”
Dat zindert na tot op de dag van vandaag:
nu en dan moet Caen zelfs glasramen
redden van de glascontainer, omdat ze
niet meer in een hedendaags interieur van
76

Pieter Coecke van Aelst, Prior Jan Gay en patroonheilige Johannes de Evangelist, Antwerpen, ca. 1540, grisailleverf, zilvergeel en sanguine op getint en gekleurd
cilinderglas, 65,5 x 48 cm, opschrift: ‘Donavit Dominus Johannes Gaÿ, Prior domus Hollandiae Cartusiensium,’ (Eerwaarde Heer Jan Gaÿ, prior van het Hollandse
Huis van de Kartuizers, heeft dit geschonken). Mogelijk afkomstig uit het Kartuizerklooster van Lier. Links: voor conservatie-restauratie behandeling, rechts: na
conservatie-restauratiebehandeling.
een huis passen of de ruimte te donker
maken. Voor wie geen raad weet met de
oude glasramen van zijn of haar huis heeft
hij één gouden raad: gooi niets weg en
zoek er een waardig onderkomen voor.
Want wat vandaag waardeloos is wordt
morgen opnieuw waardevol. “Als kind had
ik interesse in Gallé- en Daum-glas, dat
toen soms op de rommelmarkt voor 20
Belgische frank verkocht werd. Van mijn
moeder mocht ik dat niet kopen omdat ze
het niet mooi vond, en ik betreur dat nog
steeds. In twintig jaar tijd kan de kunstmarkt
dus compleet veranderen. Maken
gebrandschilderde ramen integraal deel
uit van een gebouw, dan hebben ze altijd
een belangrijke erfgoedwaarde. De volgende
eigenaren van het huis zullen de ramen
misschien terug op hun plek willen. Wie
panelen zonder context tegenkomt nodig
ik graag uit om foto’s te nemen en die naar
mij te sturen. Ik zal snel kunnen zeggen of
ze van waarde zijn of niet.”
Ondertussen kan zijn collectie wedijveren
met die van de musea in de Benelux. “Maar
onze musea tonen relatief weinig glaskunst”,
‘Het is mijn droom om een glasstudie
en documentatiecentrum op te richten
in Antwerpen’
weet hij. “Het Rijksmuseum spant de kroon,
M Leuven heeft een mooie collectie maar
toont er maar een klein deeltje van, en ook
in de Bijloke in Gent is er na de verbouwingen
ook nog maar weinig te zien. Het is mijn
droom om een glasstudie en -documentatiecentrum
op te richten in Antwerpen, waar
mijn collectie in ondergebracht kan worden.
Jonge mensen wil ik de kans bieden om daar
onderzoek op uit te voeren, zowel natuurwetenschappelijk
als kunsthistorisch. Ik heb
al wat contacten en er is belangstelling vanuit
de overheden. Engeland, Duitsland en
Zwitserland hebben belangrijke glasraammusea,
in Frankrijk zijn er drie centra, maar
in de Benelux is er nog niets. Ik hoop dat ik
met mijn collectie de ultieme bijdrage aan
zo’n toekomstig centrum kan leveren.”
BEZOEKEN
In Vitris
Augustijnenkerk, Klein Seminarie College,
Roeselare
www.erfgoedkleinseminarie.be
22-04 t/m 29-05
CONTACT
Em. Prof. Joost Caen
jc@joostcaen.be
www.joostcaen.com
77

Veilingen
Wereldwijd
€ 85.120
Melchior de Hondecoeter, Hoenders in een landschap,
olieverf op doek, 120 x 100 cm. Herbette,
Doullens, 06-02. © Herbette.
£ 190.000 (€ 250.000)
Paar coupes met voetstuk, Chinese stijl, Engeland,
ca. 1730, verguld zilver, 38 cm hoog. Christie’s,
Londen, 08-02. © Christie’s Images Ltd.
€ 35.560
Frans Snijders, Stilleven met vrouw die een schaal draagt,
pen en bruine inkt op strepen van zwart potlood, 25 x
40 cm. Beaussant Lefèvre, Parijs, 10 & 11-02. © Beaussant
Lefèvre.
AFGELOPEN
Kippen leggen
Hondecoeter geen
windeieren in
Doullens
In de 17e eeuw speelden vogels
een belangrijke rol in de Nederlandse
stillevens. Door de
opkomst van de rariteitenkabinetten
en de encyclopedieën
ontdekten kunstenaars dierensoorten
van alle continenten
en konden ze van elke soort
de morfologische kenmerken
bestuderen, wat een onuitputtelijke
bron van inspiratie vormde.
Schilders als Frans Snijders,
Paul de Vos en Jan van Kessel
creëerden composities die
men ‘vogelconcerten’ noemde,
waarbij vogels samen zaten te
zingen rond een partituur, zoals
mensen dat zouden doen. Vooral
de diversiteit van het gevederde
volkje werd daarbij in de kijker
gezet. De volgende generaties
van schilders hebben dat thema
verder behandeld, maar dan
zonder de muzikale symboliek,
waarbij ze vooral focusten op
het realisme van de taferelen.
Melchior de Hondecoeter (1636-
1695) stamde uit een geslacht van
schilders uit Utrecht. Hij leerde
het vak van zijn vader Gijsbrecht
en zijn oom Jan Baptist Weenix.
Aan die laatste ontleende hij een
italianiserende schildertrant en
een decoratieve stijl. In 1658-1662
verbleef hij in Den Haag, waarna
hij naar Amsterdam verhuisde en
zich specialiseerde in stillevens
en schilderijen met vogels,
die hij centraal plaatste in een
landschap, met in het midden
vaak een muur of omheining,
zoals in het schilderij Hoenders
in een landschap dat op 6
februari onder de hamer ging in
veilinghuis Herbette, in Doullens
(Noord-Frankrijk). De zeer
gematigde richtprijs bedroeg
€ 20.000-30.000. Dit gezelschap
van hoenders, gedomineerd door
een prachtige haan, typerend
voor het geraffineerde oeuvre
van deze schilder, ging van de
hand voor € 85.120, ruim het
viervoudige van de laagste richtprijs.
Dat bedrag is min of meer
conform de marktwaarde van
deze Nederlandse schilder, die in
de lift zit. Vooral Noord-Europese
verzamelaars zijn geïnteresseerd
in zijn werk.
Chinoiserieën
verrassen bij
Christie’s
Op 8 februari kon men bij Christie’s,
in Londen, bieden op een
achthoekige Chinese coupe met
deksel, daterend van omstreeks
1730, vergezeld van een Engelse
kopie, en hun voetstukken van
verguld zilver. Het geheel werd
vervaardigd in Londen, in 1810,
door Paul Storr, een edelsmid
van het Hof. Beide objecten
zijn versierd in Chinese stijl met
vogels, dieren en bloemen, en
dragen het wapenschild van
Thomas Reynolds Moreton, de
vierde baron van Ducie, later de
eerste graaf van Ducie (1776-
1840), en zijn echtgenote Lady
Frances Herbert, de dochter van
Henry Herbert, de eerste graaf
van Carnarvon, met wie hij in 1797
in het huwelijk trad. De originele
coupe, typerend voor de mode
van de chinoiserieën, aangezwengeld
door de import via de
Britse Oost-Indische Compagnie,
is een zeldzaam staaltje van
geëxporteerd Chinees zilverwerk
uit de 18e eeuw. Het stuk maakte
eerst een omweg via het Spaanse
koloniale onderkoninkrijk Peru,
en belandde uiteindelijk in de
ateliers van de koninklijke edelsmeden
in Londen. Deskundigen
schatten de waarde van het paar
op £ 50.000 tot 80.000. Christie’s
presenteerde het op een onlineveiling.
De nieuwe eigenaar telde
er verrassend genoeg £ 190.000
(€ 250.000) voor neer.
Succes voor de
Ulmann-collectie
bij Beaussant
Lefèvre
De 18e eeuw was een gouden
periode wat de Franse tekenkunst
betreft, maar ook de tekeningen
van de Nederlandse en Vlaamse
scholen uit de 17e eeuw konden
rekenen op de bijzondere
interesse van Jacques (1917-2011)
en Colette Ulmann (1920-2021),
van wie de collectie op 10 en 11
februari in Drouot ter veiling werd
aangeboden door Beaussant
Lefèvre. De veilingcatalogus telde
een duizendtal tekeningen. De
meest bescheiden exemplaren
kon men al op de kop tikken voor
enkele honderden euro’s. Een van
de tekeningen waar het koperspubliek
de meeste belangstelling
voor toonde, was Stilleven met
vrouw die een schaal draagt van
Frans Snijders (1579-1657), een
voorbereidende tekening (met tal
van varianten) voor een schilderij
bewaard in de collectie van Fritz
Frey in Burgenstock, nabij Luzern.
Deze pentekening met bruine inkt
op potloodstrepen had een richtprijs
van € 15.000-20.000, maar
werd toegewezen voor € 35.560.
Een andere koper bood € 44.950
voor een ontwerp van Adriaen
Pietersz. van de Venne voor het
frontispice van de emblemata-
78

HKD 18.325.000 (€ 2.087.000)
Uiterst zeldzaam ensemble sieraden (collier dat men kan omvormen tot een
armband, oorhangers en ring), met cabochons van jadeïet (307.55 karaat) en
peervormige diamanten, gemonteerd op witgoud (18 karaat). Sotheby’s, Hongkong,
18-02. © Sotheby’s.
€ 26.250
Kees van Dongen, Conversation dans
la rue, ca. 1900, aquarel en zwarte
gewassen inkt, 27 x 21,5 cm. Rennes
Enchères OVV, Rennes, 24-02. © Rennes
Enchères.
€ 27.048
Jan I Borreman (toegeschr.), Annunciatie,
ca. 1480-1510, notenhout, hautreliëf,
42 x 26 cm. Coutau-Bégarie,
Parijs, 25-02. © Coutau-Bégarie.
bundel Sinne-en-Minnebeelden
van de Nederlandse dichter Jacob
Cats (1577-1660), gepubliceerd in
Nederland in 1618. In totaal bracht
de collectie van Jacques en Colette
Ulmann meer dan € 1 miljoen op.
Schitterende
sieraden
bij Sotheby’s
Een indrukwekkend ensemble
sieraden was dé blikvanger op
de juwelenveiling bij Sotheby’s
in Hongkong, op 18 februari. Dit
uiterst zeldzaam geheel bestaat
uit een collier dat men
kan omvormen tot armbanden,
oorhangers en een ring. Een en
ander is versierd met peervormige
diamanten en cabochons van
jadeïet, een steen die zeer geliefd
is in China, waar men gelooft dat
hij kwade geesten kan afweren.
Als keizerlijke steen is jadeïet een
symbool van macht, maar ook van
zuiverheid en elegantie. Hij was
voorbehouden aan keizerinnen,
onder wie de legendarische Ci Xi,
die er een indrukwekkende collectie
van bezat. De groene kleur,
die in de natuur niet vaak voorkomt,
is de meest geliefde. Zo’n
uitzonderlijk ensemble (307.35
karaat) verschijnt maar zelden op
de markt. Het ging dan ook vlot
de deur uit, en wel voor HKD 18,3
miljoen (€ 2 miljoen).
Van Dongen en Van
Orley in Rennes
Op 24 februari vond er in Rennes
(Bretagne) een boeiende veiling
plaats. Een van de blikvangers was
een Madonna met kind en engel,
geschilderd omstreeks 1540 in
het atelier van Bernard van Orley
(1488-1541). Dit schilderij op paneel
vertoont alle kenmerken van de
stijl van deze Brusselse kunstenaar,
die onder meer het portret
schilderde van Karel V, de keizer
van het Heilig Rooms-Duitse rijk
Ferdinand I en de Deense koningin
Isabella. In 1518 werd hij benoemd
tot hofschilder van Margaretha
van Oostenrijk, de landvoogdes
van de Nederlanden. Dit fraaie
schilderij van een Madonna met
kind en engel bracht € 56.250 op.
Een andere blikvanger was een
schilderij in waterverf en zwarte
gewassen inkt, van Kees van Dongen,
getiteld Conversation dans
la rue, gesigneerd links onderaan,
en blijkbaar daterend uit de jaren
1900. De nieuwe eigenaar mocht
het meenemen voor € 26.250.
Een Borreman bij
Coutau-Bégarie
De Borremans waren een geslacht
van Belgische beeldsnijders, vier
generaties, van 1460 tot 1590. De
beroemdste van hen was Jan II de
Oude (ca. 1460-1520), die in Brussel
was gevestigd. Ook zijn vader,
Jan I, was een beeldsnijder. Men
vermoedt dat de groep van de
Annunciatie gecreëerd in Brabant
omstreeks 1480-1510 van zijn hand
is. Dit haut-reliëf van notenhout,
dat wellicht ooit deel uitmaakte
van een retabel, werd op 25
februari ter veiling aangeboden in
Drouot door veilinghuis Coutau-
Bégarie. Het bracht € 27.048 op.
Records bij de vleet
in Londen
Begin maart boekten Christie’s
en Sotheby’s op twee veilingdagen
resultaten die meer dan ooit
bewijzen dat de internationale
veilingmarkt een heel aparte wereld
is, geenszins beïnvloed door
pakweg de oorlog in Oekraïne. Het
zou natuurlijk ook zijn zwanenzang
kunnen zijn … Hoe dan ook, op 1
maart hield Christie’s een marathonveiling.
Die begon in Shanghai
en werd vervolgd in Londen. De
totale omzet bedroeg £ 249 miljoen
(€ 297 miljoen). Dat was ongeveer
wat deskundigen hadden verwacht.
Zo’n 90 % van de lots ging
de deur uit. Het klapstuk van deze
marathonveiling was het olieverfschilderij
op doek De vossen van
de Duitse kunstenaar Franz Marc.
Dit prachtige kubistische werk, in
beslag genomen door de nazi’s,
werd onlangs door het museum
Kunstpalast in Düsseldorf terugbezorgd
aan de erfgenamen van
Kurt en Else Grawi. Het werk werd
afgehamerd op £ 42,7 miljoen (€ 51
miljoen). Dat is het dubbele van het
vorige record voor deze kunstenaar.
De dag erna werd het enthousiasme
van het koperspubliek voor
de grote namen van de moderne
kunst nog maar eens bevestigd bij
Sotheby’s. De twee veilingen van
moderne en hedendaagse kunst
brachten samen £ 221,4 miljoen
(€ 264,2 miljoen) in het laatje. Het
klapstuk van de veiling was Het rijk
der lichten van René Magritte. Het
werd van de hand gedaan door de
Brusselse verzamelaarster Anne-
Marie Gillion-Crowet. Sotheby’s
bood het ter veiling aan met een
waarborg. De nieuwe eigenaar,
een Aziatische verzamelaar, telde
er £ 59,4 miljoen (€ 71 miljoen) voor
neer. Dat is liefst drie keer zoveel
als het vorige record voor deze
surrealistische meester. Op 3 maart
en de dag erna werden bij Phillips,
in Londen, niet minder dan zeven
nieuwe wereldrecords gevestigd,
op een dubbelveiling van hedendaagse
kunst. Daar bedroeg de
totale omzet £ 41,9 miljoen (€ 50,7
miljoen). Een van de kunstenaars
die op de meeste belangstelling
van het koperspubliek konden
rekenen, was Caroline Walker. Haar
schilderij A Scattering (2011) ging
van de hand voor bijna het tienvoudige
van wat experts hadden
verwacht: £ 327.600 (€ 396.330).
79

Veilingen
Wereldwijd
£ 42.700.000
(€ 56.300.000)
Franz Marc, De vossen, 1913, olieverf
op doek, 88 x 66 cm. Christie’s, Londen,
01-03.© Christie’s Images Ltd.
£ 59.422.000 (€ 71.000.000)
René Magritte, Het rijk der lichten, 1961, olieverf op doek,
114,5 x 146 cm. Sotheby’s, Londen, 02-03. © Sotheby’s.
£ 327.600 (€ 396.330)
Caroline Walker, A Scattering, 2011, olieverf op doek, 166,7 x
199,8 cm. Phillips, Londen, 04-03. © Phillips.
Nieuw
wereldrecord voor
Line Vautrin bij
Christie’s
Op 8 maart, ter gelegenheid van
de Internationale Vrouwendag,
hield Christie’s in Parijs zijn eerste
live-veiling van het jaar, met als
titel Différents Éclats de Paradis
: Œuvres de Line Vautrin. De
opbrengst bedroeg € 3,3 miljoen.
De veiling lokte belangstellenden
uit 18 landen. Het werd een
mooie hommage aan Line Vautrin
en haar enkele dagen eerder
overleden dochter Marie-Louise
Bonnaud-Vautrin. Er werd een
nieuw wereldrecord gevestigd
voor een spiegel van Talosel,
versierd met bladeren van groen
glas. Het ging om een uniek
stuk, het enige bekende van dit
model. De nieuwe eigenaar bood
er € 491.400 voor, ruim het viervoudige
van de laagste richtprijs
(€ 120.000). In mei 2015 was er
al de succesvolle veiling van de
privécollectie van Marie-Louise
Bonnaud-Vautrin. Deze keer bestond
het aanbod uit een ruime
waaier van werken van Line Vautrin,
komende uit verschillende
privécollecties: spiegels, dozen,
juwelen en kostbare accessoires
die getuigen van het poëtische
universum en het raffinement
van deze elegante Parisienne.
Topstukken op deze veiling
waren onder meer de beroemde
spiegel Folie, van zwart Talosel,
toegewezen voor € 327.600,
meer dan het dubbele van de
richtprijs, en de spiegel Chardon,
die van de hand ging voor
€ 107.100, eveneens meer dan
het dubbele van de richtprijs. De
spiegel Sequins ging dan weer
de deur uit voor € 113.400. Ook
voor de dozen en accessoires was
er veel belangstelling. Zo bood
een koper € 40.320 voor een
poederdoos van verguld brons
uit 1940, versierd met de sterrenbeelden.
Dat was meer dan
het achtvoudige van de richtprijs!
Een doos van verguld brons
werd dan weer toegewezen voor
€ 27.720, het drievoudige van de
richtprijs. Diezelfde dag bracht
veilinghuis Gros & Delettrez
hulde aan een eeuw van vrouwelijke
creativiteit, aan de hand van
werken van Charlotte Perriand,
Sonia Delaunay, Line Vautrin,
Eileen Gray, Elizabeth Garouste
en tal van andere vrouwen, actief
in de schilderkunst, het design,
de meubelkunst, de beeldhouwkunst
en het ontwerp van
kunstjuwelen. Men kon onder
meer bieden op spiegels van Line
Vautrin en Marion de Crecy, en
op stoelen van Claude Lalanne.
Van de eerste ging een spiegel
van het model Romain, met een
frame van Talosel en ingelegde
plaatjes van glas, de deur uit voor
€ 52.000, een bod dat binnen de
richtprijzen bleef. Van de tweede
werd een rechthoekige spiegel
van geëmailleerde keramiek
toegewezen voor € 3.640 (kosten
inbegrepen), iets meer dan de
hoogste richtprijs. Van de laatste
ging een paar stoelen met ‘takken’,
van brons met verguld
patina en messing, de deur uit
voor € 104.000 (per exemplaar),
samen goed voor € 208.000
(exclusief kosten).
OP KOMST
De collectie
van Edric van
Vredenburgh bij
Sotheby’s
Op 13 april gaat bij Sotheby’s, in
Parijs, de collectie van Brusselaar
Edric van Vredenburgh onder de
hamer. Dit ensemble wijkt af van
de traditionele rariteitenkabinetten
die men in Europa kent sinds
de renaissance. Het biedt net een
heel andere kijk op kostbare en
originele werken. De vader van
Edric van Vredenburgh, die als
kind werd ingewijd in de geheimen
van de insectenkunde in het
British Museum, droeg die belangstelling
voor vreemde fenomenen
en dingen uit de natuur
over op zijn zoon. Tijdens het
opgroeien vatte die spontaan belangstelling
op voor sierkunst. Hij
was geboeid door de herkomst
van objecten, hun geschiedenis
en de culturele context waarin
ze het licht hadden gezien. Het
ensemble dat bij Sotheby’s
onder de hamer gaat, is de
privécollectie van Edric van Vredenburgh.
Het gaat om stukken
waarmee hij zich de laatste jaren
had omringd, vooral sinds hij in
een loft in het centrum van de
Belgische hoofdstad woonde. Ze
zijn de vrucht van niet-aflatend
reizen en speuren bij handelaars,
zowat overal ter wereld, en op
veilingen. Aanvankelijk werkte
hij in de antiquiteitenhandel van
zijn vader, later had hij een eigen
zaak. Edric van Vredenburgh kon
rekenen op de erkenning van
zijn collega’s en het vertrouwen
van de grootste verzamelaars en
instellingen. Het door hem bijeengezamelde
ensemble is een
fascinerende reis door de tijd en
de beschavingen. Het gaat onder
meer om objecten gehouwen
uit hardsteen, vazen en mortieren
van porfier, een Italiaanse
reliëf van marmer uit Porto Santo
waarop een leeuw is afgebeeld,
80

€ 491.400
Line Vautrin, spiegel, ca. 1960, uniek
stuk. Christie’s, Parijs, 08-03.
© Christie’s Images Ltd.
RICHTPRIJS: € 300.000-400.000
Keizerlijk zegel, China, Qing-dynastie, Qianlong-periode,
18e eeuw, nefriet. Beaussant Lefèvre, Parijs, 15-04.
© Beaussant Lefèvre.
RICHTPRIJS: $ 48.000.000 (€ 43.493.000)
Diamant De Beers Cullinan Blue, 15.10 karaat.
Sotheby’s, Hongkong, 28-04. © Sotheby’s.
uitgelezen objecten uit Alaska,
hoofdsteunen uit Midden- en
Zuid-Afrika, Japanse jumonjisperen
uit de Edo-periode, knotsen
uit Melanesië en Polynesië,
een prachtig kistje met inlegwerk
uit de Mogol-periode, en een
ongemeen mooi Hawaïaans
collier (lei niho), afkomstig uit
de collecite van Nathaniel Bright
Emerson. Liefhebbers kunnen
dus bieden op een bijzonder rijke
waaier van originele objecten,
voortgebracht door de mens, de
natuur en de tijd.
Een Chinees
keizerlijk zegel in
Drouot
Op 15 april houdt Beaussant
Lefèvre & Associés in Drouot een
veiling van Aziatische kunst. Men
kan er onder meer bieden op een
belangrijk keizerlijk zegel uit de
Qing-periode (1644-1912) dat ooit
toebehoorde aan keizer Qianlong
(1736-1795). Het zegel werd
door het veilinghuis ontdekt
bij een boedelbeschrijving. Het
komt uit een Franse privécollectie,
waar het al bijna een eeuw in
zat. Dit zeldzame stuk, vervaardigd
van spinaziegroen nefriet,
stelt een zittende leeuw voor die
speelt met een bal. Het is een
treffend staaltje van de schoonheid
en het culturele belang van
zegels ten tijde van de Qingdynastie.
Het zou € 300.000 tot
400.000 moeten opbrengen. Om
de Chinese zegelcultuur te begrijpen,
is het belangrijk te weten
dat een zegel drukken, bijvoorbeeld
op een document of een
werk, niet betekent dat men dat
als zijn eigendom ‘bestempelt’,
maar dat men er zijn goedkeuring
aan verleent. Soms ziet men
op één en hetzelfde werk de
zegelafdruk van opeenvolgende
keizers. De ontwikkeling van de
Chinese zegelcultuur bereikte
haar hoogtepunt onder de Mingen
Qing-dynastieën. De geletterden
streefden er immers naar
de kalligrafie, de schilderkunst
en de zegelkunst met elkaar te
combineren, om in hun artistieke
werken de perfectie te bereiken.
De vaklui experimenteerden met
zeer diverse materialen (nefriet,
steatiet, ivoor, bamboe, bergkristal
en brons) en uiteenlopende
vormen (vierkant, rond,
rechthoekig, ovaal, enz.). Door
al die experimenten ontstond
uiteindelijk ook een nieuw artistiek
expressiemiddel. De zowat
1.800 zegels die keizer Qianlong
bezat, bewijzen het belang van
die zegelcultuur. Op de veiling
in Drouot kan men ook bieden
op objecten gehouwen uit harde
steensoorten. De belangrijkste
zijn van nefriet. Zo is er een
schaal van zeegroen nefriet uit
de 18e eeuw, geschonken ter gelegenheid
van een huwelijk. Experts
verwachten een opbrengst
van € 40.000-60.000. Verder heb
je een bierpul met deksel van
donkerbruin nefriet, met een
richtprijs van € 30.000-40.000, en
een vis vervaardigd van aquamarijn,
met een richtprijs van
€ 6.000-8000.
Een blauwe
diamant bij
Sotheby’s
Op 28 april kan men bij Sotheby’s
in Honkong bieden op
een prachtige blauwe diamant
van 15.10 karaat, genaamd De
Beers Cullinan Blue. Het veilinghuis
speelt daarmee in op de
belangstelling voor gekleurde
diamanten (zie COLLECT AAA nr.
514, maart 2022). Dit wonder van
de natuur, geslepen uit een ruwe
diamant die werd ontdekt in
april 2021, is een van de kostbaarste
blauwe diamanten die
ooit ter veiling werden aangeboden.
Het is immers de grootste
helderblauwe diamant die ooit
onder de hamer ging en ook de
grootste helderblauwe diamant
in trap-slijpvorm zonder interne
onzuiverheden die ooit werd
geregistreerd bij het Gemological
Institute of America (GIA).
De blauwe diamanten behoren
tot de zeldzaamste gekleurde
diamanten. Ze zijn een speling
van de natuur. Hun blauwe kleur
is meestal te danken aan de
aanwezigheid van sporen van het
zeldzame borium in hun kristallen
structuur. Bovendien zijn
er weinig ontginningsplaatsen.
De meeste blauwe diamanten
komen uit de Cullinan-mijn, in
Zuid-Afrika. De Beers Cullinan
Blue is bovendien geklasseerd
als ‘Fancy Vivid Blue’, de hoogste
kleurgraad, en dus van een
uitzonderlijke helderheid. De diamant
staat te boek als ‘Internally
Flawless’ (zonder interne onzuiverheden).
Verwacht wordt dat hij
zo’n $ 48 miljoen (€ 43,5 miljoen)
zal opleveren.
81

€ 216.750
Verrassend afgehamerd
Parfum speelde een prominente
rol in de Chinese cultuur en werd
gebruikt bij elke belangrijke
gebeurtenis in het leven. In de
vele rituelen (taoïstisch, boeddhistisch of
confucianistisch), gebruikten de Chinezen
harsen en geurende houtsoorten om een
heilige ruimte of tijd af te bakenen. Alleen
al de aanwezigheid van de wierookbrander
was voldoende om een heilige plaats
aan te duiden of te definiëren. Voor de
welgestelde Chinezen (meer bepaald voor
de sociale categorie die bekend staat als
de literati) maakten aromatische stoffen
deel uit van het dagelijks leven, waarbij
het gebruik van veel verfijnde voorwerpen,
zoals de wierookbrander, getuigden van de
rang van de eigenaar. Op 10-03 werd een
uitzonderlijk exemplaar aangeboden door
het veilinghuis Coronari Auctions. Deze
bronzen wierookbrander weegt bijna 60
kilo en is versierd met draken en vlammende
parels, terugkerende motieven in
de Chinese kunst, waarbij de parel staat
voor het bereiken van wijsheid, macht of
onsterfelijkheid. Dit stuk, gemaakt tijdens
de Qing-dynastie, onder het prestigieuze
bewind van de keizer Qianlong (1735-1796),
is afkomstig uit een particuliere verzameling
in Antwerpen. De eigenaar had het
in de tweede helft van de 20e eeuw op
de Londense markt gekocht. Voorzicht
geschat op 2.000 tot 4.000 euro, lijkt dit
stuk, traditioneel in zijn vorm ondanks het
ontbreken van een deksel, veel belangrijker
te zijn geweest dan de experts in de zaal
dachten, want één bieder aarzelde niet om
het bieden op te drijven tot een waanzinnig
bedrag van 216.750 euro!
Bijzondere wierookbrander, China, Qing-dynastie,
Qianlong regeerperiode, 18e eeuw, brons, hoogte:
46,5 cm, 60 kg. Coronari Auctions, Nazareth, 10-03.
Coronari Auctions.
82

Veilingen
België
Collect-1/2pQ-avril.qxp_320 8/03/22 17:15 Page3
OPENBARE VEILING
26 & 27 APRIL om 18u30
€ 22.500
Line Vautrin (1913-1997), Mirroir Soleil XII,
ca. 1955, resine en glas, 11,18 x 1,97 cm. Flanders
Auctions, 09-02. © Flanders Auctions.
€ 22.000
Constantin Meunier, Le buste du
puddleur, 1890, bruin gepatineerd
brons met marmeren
sokkel. Vanderkindere, 16-02.
© Vanderkindere.
Platina Art Deco broche bezet met een centrale diamant
van +/- 0,60 karaat en diamanten voor een totaal van +/- 5 karaat.
Omstreeks 1920-1930
Afmeting: +/- 5,5x3,2 cm. Totaal gewicht: +/- 20,8 gr.
AFGELOPEN
Flanders Auctions
veilt Vautrin
Op 9 en 10 februari veilde
Flanders Auctions een Soleil
XII-spiegel van Line Vautrin (1913-
1997) voor € 22.000, opnieuw
een topresultaat voor de Franse
spiegelmaakster. Een uitzonderlijk
beeld gemaakt uit witte
Carraramarmer, met beeltenis
van een dame met haar kind
en een satyr, ving een bod van
€ 11.250. Ook een beeld van
de Franse beeldhouwer Adrien
Etienne Gaudez (1845-1902) deed
het goed. Gaudez studeerde aan
de École des Beaux-Arts in Parijs
en maakte zijn debuut op het
Parijse Salon in 1864. Hij werkte
bijna uitsluitend in brons en hield
zich bezig met genreonderwerpen,
militaire en patriottische
thema’s. Zijn bronzen beeld van
een meisje met een gitaar werd
geveild voor € 10.625. Een 18eeeuwse
calvarie van meer dan
twee meter hoog, opgemaakt uit
een gekruisigde Jezus Christus en
twee rouwende figuren, werd geveild
voor € 8.750. Bij de hedendaagse
kunst kon een werk van
de Mechelse kunstenaar Jef van
Tuerenhout (1926-2006) bekoren.
Van Tuerenhouts expressionistische
stijl evolueerde in de jaren
zestig naar een licht erotische,
sensuele stijl die aan magisch realisme
doet denken. Deel van die
stijl was zijn steeds terugkerende
muze, een mystieke, exotische
vrouw. Zo ook in dit portret, getiteld
Met haar ogen vol schaduw,
geveild voor € 8.125.
Vanderkindere
veilt Lalanne
Een tafellamp van het model Pigeon
ontworpen door de Franse
kunstenaar François-Xavier
Lalanne (1927–2008) was een van
de hoogvliegers op de veiling
van 16 februari bij Vanderkindere.
Lalanne, die samen met
zijn echtgenote Claude Lalanne
het duo Les Lalanne vormde,
bekend om hun surrealistische
beelden van dieren en vegetatie,
ontwierp de vogellamp in 1992.
Hij werd afgehamerd op € 39.000
(richtprijs: € 20.000-30.000). Een
groot stilleven toegeschreven
aan de Zuid-Nederlands kunstschilder
Alexander Adriaenssen
(1587-1661) verraste op de veiling.
Veel van Adriaenssens stillevens
waren relatief kleine en goedkope
werken, en zijn specialiteit was
rauwe vis. Dat maakt van deze
voorstelling van een kreeft en
fruit omringd door verschillende
Olieverf op parket koper "Landschap met waterval, vissen, fruit
en dieren". Toegeschreven aan het atelier van Jan van Kessel
Op de manier van Brueghel de Velours. Vlaamse school
Periode: XVIIe Afm.: +/-26,5x39cm
TENTOONSTELLING
22, 23 EN 24 APRIL
VAN 10 TOT 18 U
HOTEL DE VENTES VANDERKINDERE S.A.
685-687 ALSEMBERGSESTEENWEG - 1180 B RUSSEL
PRIVÉ PARKING • TEL. 02 344 54 46
info@vanderkindere.com
w w w . v a n d e r k i n d e r e . c o m
83

Veilingen
België
€ 16.000
Slingerklok toegewezen aan Pierre-Philippe
Thomire (1751-1843) met afbeelding van Bacchus,
geciseleerd en verguld brons, ca. 1805. Galerie
Moderne, 20 & 21-02. © Galerie Moderne.
€ 12.000
Gustave Van De Woestyne, Portret
van Félicien Brys, olieverf op doek,
70 x 50 cm. Horta, 21-02. © Horta.
€ 24.000
Bruno Catalano, Voyageur,
2014, gepatineerd
brons, hoogte: 61 cm.
Horta, 21-02. © Horta.
€ 6.500
Firmin Baes (1874-1945), Meisje met
fuschia’s, olieverf op doek, gesigneerd, 60
x 48 cm. Maison Jules, 26-02.
© Maison Jules.
dieren, waaronder papegaaien,
een aap, een eekhoorn en een
kat, een relatief uitzonderlijk
stuk. Het stilleven werd geveild
voor € 32.000 (richtprijs: € 8.000-
12.000). Ook Constantin Meunier
(1831-1905) verscheen op veiling
met een buste van een ijzerarbeider
(‘puddleur’) uit 1890. Het
bronzen beeld met bruine patina
had een richtprijs van € 7.000-
10.000 en werd geveild voor
€ 22.000. Uit het atelier van David
Teniers de Jongere (1610-1690)
ten slotte, kwam het paneel Le
Philosophe. Het kleine werkje
was geschat op € 600-800 maar
verraste de zaal toen het geveild
werd voor € 20.000.
Galerie Moderne
veilt Maurice
Wyckaert
Op 21 en 20 februari gingen bij
Galerie Moderne onder meer
twee slingerklokken uit de collectie
van de baron en barones
Duesberg aan hoge bedragen
onder de hamer. De eerste was
een klok uit 1805 toegewezen aan
de Franse neoclassicist Pierre-
Philippe Thomire (1751-1843),
met afbeelding van de god
Bacchus. De pendule had een
richtprijs van € 7.000-8.000 maar
werd afgehamerd aan € 16.000.
De tweede klok was er één van
Claude Galle (1759-1815), een
belangrijke bronsgieter aan
het einde van de 18e eeuw die
monturen voor meubels, klokken
en andere voorwerpen in verguld
brons creëerde voor de paleizen
van Fontainebleau, Versailles,
Saint-Cloud en Compiègne. Op
zijn grote klok in empirestijl zitten
twee jonge vrouwen, eentje die
leest en een andere die een kaart
bestudeert. Deze pendule had
een richtprijs van € 7.000-8.000
maar werd geveild voor € 8.200.
Bij de asiatica werd een groot
rond bord met decoratie van
twee draken rond een parel in
rode en gouden email met groot
succes geveild. Het bord met
Guangxu-merk, uit de periode
(1875-1908), had een richtprijs
van € 3.000-4.000 maar haalde
een bod van € 15.000 binnen.Tot
slot ging een Maurice Wyckaert
(1923-1996) uit 1985 onder de
hamer voor € 14.000 (richtprijs:
€ 8.000-12.000).
Bruno Catalano
bij Horta
Horta had op 21 februari een
Voyageur van de Franse beeldhouwer
Bruno Catalano (°1960)
te veil, gemaakt in 2014. Het
bronzen beeld was goed voor
een bod van € 24.000. Bij de
juwelen viel een witgouden ring
met een diamant van +/- 4,53
op. De ring verliet het veilinghuis
voor € 16.000. Gustave Van De
Woestyne werd op de veiling vertegenwoordigd
door een portret
van Félicien Brys, moeder van
de Belgische reder en politicus
Arthur Brys. Een koper had er
€ 12.000 voor over. Een albasten
sculptuur van de graflegging,
wellicht van Duitse makelij en te
dateren aan het begin van de 18e
eeuw, werd op de kop getikt voor
€ 12.000, terwijl een potloodtekening
van een tweemaster
in een storm, gemaakt door de
Russische schilder Ivan Constantinovich
Aivazovsky (1817-1900)
een bod van € 10.000 ving.
Maison Jules
veilt Firmin Baes
De eerste veiling van Maison Jules
in de kerk aan het Heilig kruisplein
in Sint-Amandsberg leverde
enkele mooie resultaten op. Een
Meisje met fuschia’s van Firmin
Baes (1874-1945) met een richtprijs
van € 2.000-3.000 bijvoorbeeld,
behaalde uiteindelijk € 6.500.
Twee marmeren beelden van de
Belgische beeldhouwster Hilde
Van Sumere (1932-2013), elk met
als richtprijs € 3.000-5.000, behaalden
€ 8.000. Beide beelden
dragen haar kenmerkende sobere
stijl en zijn volledig uit wit Carraramarmer
gemaakt. Een werk
van Joseph Willaert, de Belgische
schilder die we kennen van zijn
kleurrijke, kinderlijke schilderijen
van het Vlaamse dorp en dorpsleven,
werd aangeboden met een
richtprijs van € 3.000-4.000. De
Deur van een paardenstal is een
bijzonder driedimensionaal werk,
met een opengeklapte houten
staldeur die op het schilderij bevestigd
is. Een verzamelaar deed
een bod van € 7.000 en mocht het
werk mee naar huis nemen. Een
pasteltekening van de Gentse
impressioniste Anna De Weert
(1867-1950) ten slotte, stond in de
catalogus met een richtprijs van
€ 1.600-2.400. De boomgaard
verleidde iemand tot een bod van
€ 5.000.
Europese collecties
bij FW Auctions
FW Auctions veilde op 27 februari
uit enkele Europese collecties
onder meer een rond miniatuurportretje
van Olympe Desmaisieres
(1766-1851), de dochter van
François Morin d’Arfeuille, een
Franse officier, en de echtgenote
van Charles-François-Paulin
84

Grotesteenweg
Anno 1897
Antiek, kunst
& designveiling
WOENSDAG 20 APRIL 2022
DONDERDAG 21 APRIL 2022
catalogus & info:
www.flandersauctions.be
+32 50 39 00 84
Moderne kunstveiling
20 april 2022
expo 09.04.2022 – 17.04.2022, alle dagen van 10u tot 18u
Catalogus online: www.campocampo.be
Grotesteenweg 19-21 - 2600 Antwerpen-Berchem - Tel 03 218 47 77 - guy@campocampo.be
MJV SOUDANT
Collect 95x132mm.indd 1 14/03/2022 13:05
Salle de ventes aux enchères d’antiquités
VERKOOP XIV :
Zondag 1 mei om 13.00 uur.
400 lots waaronder de verzameling van de heer Jacques Peltzer,
zoon van de industrieel Georges Peltzer uit Verviers en mevrouw
Hélène le Tonnelier de Breteuil. Kleinzoon van Prinses Elisabeth
Chavchavadze, geboren Ridgway.
André-Antoine LARDIN
(1724 - 1790),
Parijse meubelmaker ontving
meester op 1 juli 1750.
Herkomst: Gravin van Hélène
de Breteuil.
Familieverzameling Jacques
Peltzer: Gravin Hélène de Breteuil
dan Château Peltzer.
Speedy GRAPHITO (1961)
Mediterraan Constructivisme of Boten
die terugkeren naar de haven. Olieverf
op doek gemonogrammeerd, gedateerd
1990, mede-ondertekend en getiteld op de
achterzijde, 65 x 54 cm. Herkomst: Polaris
Gallery Parijs. Privécollectie Parijs.
Privécollectie van moderne kunst en straatkunst
Jacques Peltzer.
De 150 kavels met betrekking tot de familie Peltzer-de Breteuil
omvatten :
- Meubels en sierkunst uit de 18e, 19e en 20e eeuw die toebehoorden
aan de leden van deze illustere familie of die hun
prestigieuze eigendommen (Château Breteuil, Château Peltzer,
het paleis van Polignac in Venetië, eigendommen in Deauville of
aan de Avenue de Bellechasse in Parijs) hebben ingericht
- De verzameling hedendaagse kunst van de heer Peltzer
(werken van Yves Zurstrassen, Zender, Miguel Berrocal, Speddy
Graphito, Ludo, André Lhote, Patrick Hugues, Ender, Quick,
Britto, Chris Tap etc etc).
- Luxe lederwaren.
Kijkdagen: donderdag 28 tot zaterdag 30 april van 10 tot 18 uur.
Hermes, Gucci, Louis Vuitton.
60 rue de Bertransart, 6280 Gerpinnes | Tel. +32 71 50 59 95 | +32 495 25 16 20 | info@mjvsoudant.be | www.mjvsoudant.be

Veilingen
België
€ 5.000
Georges Lavroff (1750-1835),
La Nuit, verguld brons, 77 x 57
x 14 cm. FW Auctions, 27-02.
© FW Auctions.
James Ensor, Christus calme la tempête, 1886, ets op Japans
papier, ingekleurd door de kunstenaar, onderaan en achteraan
ondertekend, 15,3 x 23 cm. Lhomme, 09-04. © Lhomme.
RICHTPRIJS: € 30.000-
50.000
Floris Jespers, Het Paar, olieverf op
doek. Campo & Campo, 20-04.
© Campo & Campo.
RICHTPRIJS: € 8.000-
12.000
Joseph Lacasse, Compositie
met blauw. Campo & Campo,
20-04. © Campo & Campo.
Desmaisieres, landheer van het
Franse Monchaux. Eén van hun
zonen was Léandre Desmaisieres
(1794-1864), Belgisch staatsman,
parlementariër, minister van
Financiën en gouverneur van
Oost-Vlaanderen. Het delicate
miniatuurportret is een kostbare
getuigenis van de vroege carrière
van Augustin Ritt, geboren in
St. Petersburg maar opgeleid in
Antwerpen, in het atelier van de
portrettist Andréas Bernardus de
Quertemont (1750-1835). Het portretje
werd geveild voor € 6.000.
Van de Russische animalier
Georges Lavroff werd uitzonderlijk
een beeld dat geen dier
voorstelt geveild voor € 5.000. Het
vergulde bronzen beeld toont een
jonge vrouw die naar de maan
reikt, steunend op een marmeren
voet. Van de Pools-Franse schilder
Simon Mondzain (1890-1979) tot
slot, werd een zicht op de waterval
van het Oostenrijkse kuuroord
Bad Gastein geveild voor € 3.000.
KOMENDE
Drukwerk
bij Lhomme
De komende veiling bij Lhomme
is gepland voor zaterdag 9 april.
In de sectie Schone Kunsten zal
een tekening van Jean Delville te
koop zijn, naast schilderijen van
Léon Wuidar, Ernest Marneffe,
Auguste Donnay, Albert Raty, Edgar
Scauflaire, Auguste Mambour
en Gaston Bogaert en etsen van
James Ensor, Sam Francis, Pierre
Alechinsky en Henri Michaux. Er
zijn ook verschillende originele tekeningen
van Léonard Defrance,
een mooie verzameling Japanse
prenten, en een belangrijke verzameling
tekeningen en gravures
van Félicien Rops. Bij de strips zal
een mooie collectie eerste edities
van Kuifje de fans van het werk
van Hergé zeker bevallen. De
veiling wordt aangevuld met een
aanbod van oude affiches. Ook
opmerkelijk is een brief met de
handtekening van Catharina de
Medici en een stel bronzen beelden,
waaronder een prachtige
David van Antonin Mercié.
Floris Jespers bij
Campo & Campo
De blikvanger op de veiling van
moderne en hedendaagse kunst
bij Campo & Campo op 20 april
is een prachtig olie op doek van
Floris Jespers. Het paar (richtprijs:
€ 30.000-50.000) behoorde ooit
tot de collectie van de dichter
Paul Van Ostaijen. Samen met
een eglomisé (€ 5.000-8.000)
wordt er nog een hele reeks
andere werken ven deze schilder
geveild. Ook een topstuk is een
borduurwerk van de Italiaanse
conceptuele artiest Alighiero
Boetti, Cinque x cinque venticinque
(€ 25.000-35.000 euro).
Andere loten van internationale
kunstenaars zijn onder andere
een houtskooltekening van Ernst
Ludwig Kirchner (€ 6.000-8.000
euro), een werk op papier van
de Colombiaanse artiest Luis
Caballero (€ 3.000-5.000), een
bijzondere collage Reading, the
Communist ideal van de Brit Nick
Banks (€ 4.000-6.000) en een
abstract werk Technicolore van
de Oostenrijkse artiest Thierry
Feuz (€ 10.000-15.000). Natuurlijk
passeren ook nog heel wat
bekende Belgische kunstenaars
de revue. Zo wordt er een hele
collectie werken van Eugeen
Van Mieghem geveild, met als
hoogtepunt een pastel van een
rustende man met pijp langs
de waterkant (€ 3.000-5.000).
Jakob Smits is vertegenwoordigd
met een portret van een meisje
(€ 15.000-25.000). Een ander portret
van de hand van Théo Van
Rysselberghe wordt geschat tussen
de 8.000 en 12.000 euro. Er
worden enkele werken van Paul
Joostens geveild waaronder een
prachtig doek uit 1937 (€ 4.000-
6.000 euro). Deze lijst kunnen
we nog verder aanvullen met
werken van Belgische abstracte
kunstenaars, waaronder een werk
van Maurice Wyckaert (€ 8.000-
12.000 euro) en twee prachtige
composities van Joseph Lacasse.
Van de compositie met blauw
wordt een resultaat verwacht van
8.000 à 12.000 euro. Ook zullen
verschillende weken van Bram
Bogart geveild worden met als
hoogtepunt een materieschilderij
uit 1964 (€ 10.000-15.000). De kers
op de taart zijn de zes abstracte
werken van Guy Vandenbranden
niet in dit lijstje ontbreken.
Verder worden ook sculpturen en
design aangeboden.
Grote collectie
Steiff Studio
Animals bij Flanders
Auctions
Een goedgevulde catalogus met
kunst, design en antiek vormt de
basis voor de veiling op 20 en 21
april bij Flanders Auctions. Het
veilinghuis pakt ditmaal onder
andere uit met een grote collectie
‘Steiff Studio Animals’. Het wereldberoemde
bedrijf Steiff, vooral
bekend van de kleinere teddyberen
en andere pluche huisdieren,
ontwerpt en produceert al meer
dan 100 jaar realistische knuffels
van hoge kwaliteit. Ze worden
vooral gebruikt als centrale
eycatcher op filmsets, interieurs
en themafeesten. De collectie
die geveild wordt bij Flanders
86

Medusa-Auctioneers – Breda
Hèt veilinghuis voor Nederland en Vlaanderen
Maiden Spring Auction
KUNST – ANTIEK – EN VERZAMELGOEDEREN
Bieden vanaf 11 april
Live-online veiling vanaf 10 mei
WWW.MEDUSA-AUCTIONEERS.NL

Veilingen
België
RICHTPRIJS: € 800-1.200
Bruine beer uit de collectie Steiff Studio Animals.
Flanders Auctions, 20 & 21-04.
© Flanders Auctions.
RICHTPRIJS: € 8.000-12.000
Slingerklok van verguld brons in de
vorm van de kathedraal van Reims.
Flanders Auctions, 20 & 21-04.
© Flanders Auctions.
André Lanskoy, Cortège par Pierre
Lecuire, olieverf op doek. Damien
Voglaire, 22 & 23-04.
© Damien Voglaire.
RICHTPRIJS: € 50.000-
60.000
Andy Warhol, Mick Jagger, 1975,
print, kleurenzeefdruk op papier,
gesigneerd in de plaat: Mick
Jagger en buiten de plaat: Andy
Warhol, proof of print 127/250,
110 x 73 cm. Horta, 25 & 26-04.
© Horta.
Auctions bevat zowel bruine beren
(richtprijs: € 800-1.200), giraffen
(240 cm hoog, richtprijs: € 800-
1.200), een tijger, een leeuwin en
huskies, als een antieke levensechte
teddybeer. Deze laatste
werd gemaakt als decoratie voor
de kinderafdeling van verschillende
Inno-vestigingen in België
en wordt tegenwoordig gezien als
een echt verzamelobject. Naast de
Steiff-collectie worden ook nog
werken van onder andere Charles
Catteau geveild (richtprijs: € 1.500-
2.500), een impressionante klok
in de vorm van de kathedraal van
Reims (€ 8.000-12.000), verschillende
werken van de Antwerpse
schilder Pol Mara (o.a. Ladies,
richtprijs: € 1.000-2.000) en nog
veel meer.
Kunstenaars
en schrijvers bij
Damien Voglaire
De voorjaarsveiling die op 22 en 23
april in de veilingzaal van Damien
Voglaire wordt georganiseerd staat
in het teken van enkele grote kunstenaars
en schrijvers. Le Voyage
d’Urien van André Gide was het
eerste boek dat door Maurice Denis
werd geïllustreerd en het enige
waarvoor hij litho’s graveerde. Het
markeert het begin van de Nabisbeweging,
die door Maurice Denis
in augustus 1890 voor het eerst
werd omschreven in het tijdschrift
Art et Critique. We blijven in de 19e
eeuw met een mooie en zeldzame
proefdruk over Japan van James
Ensor, La Bataille des Éperons d’or
(1895), gedateerd en gesigneerd
in potlood, een mooie uitgave van
Notre-Dame de Paris, geïllustreerd
met tien etsen van Luc-Olivier
Merson en gebonden door Henri
Blanchetière (met een door Victor
Hugo gesigneerde aantekening)
en het Spaanse grammaticaboek
dat toebehoorde aan Arthur Rimbaud,
met de handtekening en het
adres van de dichter. ‘L’homme à
la grammaire espagnole’ was de
naam die Delahaye aan Rimbaud
gaf in een brief aan Verlaine.
Rimbaud, wellicht beïnvloed
door Verlaines Hispanofiele kant,
wilde Spaans leren en had lijsten
gemaakt met woorden en vervoegingstabellen
in het Castiliaans.
Hij was waarschijnlijk van plan zijn
vriend te vergezellen naar Spanje
en zich vrijwillig aan te melden
voor de Republikeinen. Het tragische
lot van beide mannen heeft
dit verhinderd. We gaan over naar
de moderniteit en de avant-garde
met Cortège (1959), een boek van
Pierre Lecuire geïllustreerd met 24
stencils van André Lanskoy, in een
prachtige band van Devauchelle.
We gaan verder met een mooie
collectie affiches, eerste edities en
uitnodigingskaarten van Marcel
Broodthaers. Van bijzonder belang
is de uitnodigingskaart voor de
allereerste tentoonstelling van de
kunstenaar in de Galerie Saint-
Laurent in Brussel, van 10 tot 25
april 1964, gedrukt op tijdschriftpapier
waardoor elk exemplaar
uniek is. Er zijn ook heel wat edities
geïllustreerd door Derain, Picasso,
Buffet, Villon, Maillol, Masson
en Dalí. Er is ook een rijk aanbod
schilderijen, waaronder zeven
werken van Guillaume Vogels, met
inbegrip van het prachtige schilderij
L’Inondation à Anderlecht, en
zes africanistische schilderijen van
Guilherme Marques. Bijzonder
is ook een uniek fotografisch
panorama van de Belgische kust,
bestaande uit 67 panelen waarop
honderden foto’s zijn geplakt die
de hele kustlijn van De Panne tot
Le Zoute voorstellen.
Andy Warhol
bij Horta
De traditionele maandelijkse
catalogusveiling van Salle Horta
vindt plaats op 25 en 26 april.
Op het menu staat onder meer
een prent van Andy Warhol, een
kleurenzeefdruk op papier met
een voorstelling van Mick Jagger
(1975), geschat op 50.000 à 60.000
euro. Onder de meer klassieke
werken zien we twee pastorale
werken gesigneerd door Eugène
Verboeckhoven, een paar kittens
door Henriette Ronner, een 17e
eeuws werk uit de Nederlandse
school, een Duits werk van rond
1600, een panoramisch uitzicht op
Dinant door James Webb (richtprijs:
€ 13.000-15.000), een Phryne
uit ivoor en onyx gemaakt door
Charles Samuel (€ 6.000-8.000),
Camille Lemonnier op bezoek in
de tuin door Isidore Verheyden
(€ 15.000-25.000), alsook enkele
ringen, waaronder een witgouden
ring met een 10,53 karaat
toermalijn en briljantgeslepen
diamanten (€ 11.000-12.000) en
een platina ring met een 7,15 karaat
saffier en triljantgeslepen en
briljantgeslepen diamanten van
1,80 karaat (€ 8.000-10.000).
88

ABACA
Association Brussels Art & Culture Auctions
BOOKS & PRINTS
LIVE AUCTION : SATURDAY 14 MAY 2022
Session I : 9.30 A.M. / Session II : 2.00 P.M.
VIEWING : by appointment : 2 - 7 MAY
9 - 13 MAY : 10.00 A.M. - 6.00 P.M.
Contact : Armelle Gasquet
+32 468 46 51 28
info@abaca.auction
Live bidding
Online catalogue : www.abaca.auction (starting : 14 April 2022)
Printed catalogue available on request
325 Bld Emile Bockstael – 1020 Brussels – Belgium

Veilingen
België
Guglielmo Della Porta (toegewezen aan), Christus aan het kruis
op een kruisbeeld, Italië, 16e-17e eeuw, verguld brons, zwartgeblakerd
hout, hoogte: 123,5 cm. Vanderkindere, 26 & 27-04.
© Vanderkindere.
RICHTPRIJS: € 600-800
Serie famille rose borden met pauwendecor, Qinglongperiode
(1711–1799). Jordaens, 26 & 27-04. © Jordaens.
RICHTPRIJS: ???
Jean Brusselmans, Femme
écrivant, gemengde techniek op
papier. DVC, 30-04 t/m 02-05.
© DVC.
Diverse collecties
bij Haynault
Haynault organiseert een
tweedelige veiling op 26 april.
Het numismatische gedeelte
van de veiling zal een belangrijke
verzameling Belgische en
buitenlandse medailles omvatten
die een Antwerpse verzamelaar
gedurende verschillende decennia
heeft opgebouwd. Uit een
andere collectie zullen Belgische
herdenkingsmedailles van de
Belgische revolutie van 1830 tot
de periode van de Eerste Wereldoorlog
worden aangeboden.
Ook stripboeken komen aan bod,
waaronder een twaalftal Kuifjealbums
in uitzonderlijke staat. De
jonge eigenaar heeft zijn albums,
die hij tussen 1941 en 1950 van
zijn ouders had gekregen, in
kraftpapier bewaard. De kleuren
van de omslagen zijn dus zo
goed als nieuw: een belangrijke
ontdekking voor geïnformeerde
Kuifje-fans. Verder zien we
documenten en oude aandelen
die getuigen van het roemrijke
industriële verleden van België,
en foto’s uit de archieven van
een Belgische wetenschapper
die tussen 1925 en 1950 in China
verbleef, en van een andere Belg
die deelnam aan de Libische
veldtocht onder leiding van veldmaarschalk
Montgomery tijdens
de Tweede Wereldoorlog. Tot slot
ook nog textiel en oude tapijten,
en een belangrijke collectie
pijpen, opgebouwd over twee
generaties.
Een Christus aan
het kruis na Pasen
bij Vanderkindere
Guglielmo Della Porta (1510-
1577) werd geboren in een
vooraanstaande familie van
beeldhouwers uit de omgeving
van de Lombardische meren.
Hij vestigde zijn naam in Rome
dankzij Michelangelo en de
Farneses en stichtte een van de
meest kosmopolitische ateliers
van de stad. Hij was actief aan
het einde van de renaissance
en zijn stijl werd vooral beïnvloed
door het maniërisme. De
deskundigen van Vanderkindere
menen een maniëristische
Christus aan het Kruis in verguld
brons aan Della Porta te kunnen
toeschrijven. Het beeld dateert
van de 16e eeuw, en omvat een
groot kruisbeeld van gezwart
hout bezet met bergkristal, aangebracht
op een achtergrond van
rode stof, versierd met zilveren
plaatjes. De armen van het kruis
zijn afgewerkt met vergulde
bronzen cherubijnenkopjes. Dit
Italiaanse werk uit de 17e eeuw
zal het hoogtepunt zijn van deze
maandelijkse veiling.
Chinees porselein
bij Jordaens
Op de veilingen van 26 en 27
april bij Jordaens worden een
aantal mooie inboedels van de
hand gedaan. Onder meer schil-
KUNST- EN
ANTIEKVEILINGEN
JORDAENS NV
VEILINGEN
DINSDAG 26 EN WOENSDAG 27 APRIL
VANAF 19 UUR.
KIJKDAGEN
VRIJDAG 22 EN ZATERDAG 23 APRIL
VAN 10 TOT 17 UUR.
Drabstraat 74 I 2640 Mortsel I info@jordaens.eu
03 449 44 30 I Catalogi en livestream: www.jordaens.eu
90

RICHTPRIJS:
€ 15.000-20.000
Francis Bacon, Study from the
human body, 1987, aquatint in
kleuren, gesigneerd en genummerd
64/90, 160 x 130 cm. Cornette,
Brussel, 01-05. © Cornette.
derijen van oude en romantische
meesters verschijnen in de
catalogus, net als meubilair en DVC Gent veilt Jean
Chinees en Japans porselein uit
Brusselmans
de achttiende eeuw. Een kleine
serie famille rose borden met De veiling van 30 april tot 2 mei
pauwendecor uit de Qinglongperiode
kreeg een richtprijs van bestaat uit een dag Klassieke
bij het Gentse veilinghuis DVC
600 à 800 euro.
kunst & Antiek en een dag Moderne
kunst & Design. Eén van de
200X132 ok flamand.qxp_Mise en page 1 14/03/2022 12:55 Page1
sterren van de veiling is een werk
van Jean Brusselmans (1884-1953),
met als schatting 1.000 à 5.000
euro. Het werk in gemengde
techniek met pastel op papier
heet Femme écrivant en komt uit
een Antwerpse collectie. Uit dezelfde
collectie komt een werk van
Victor Mahu (17e eeuw) geschat
op 3.000 à 7.000 euro. Daarnaast
verschijnt ook een unieke
late sculptuur van George Minne
(1866-1941) in marmer, geschat op
5.000 à 8.000 euro. Voorts enkele
mooie private collecties antiek uit
Knokke en Gent, een aantal schilderijen
uit het Kapucijnenklooster
te Antwerpen en een verzameling
surrealistische kunst.
Beperkte oplages
bij Cornette
Op 1 mei organiseert veilinghuis
Cornette de Saint Cyr in Brussel
een veiling van moderne en
hedendaagse kunstwerken in
beperkte oplage, gevarieerd en
van hoge kwaliteit. Francis Bacon
(1909-1992), een schilder hors
catégorie met een complexe
persoonlijkheid, zal worden
vertegenwoordigd door prints
op groot formaat. Daarnaast
verschijnen andere lithografieën,
zeefdrukken, houtsneden
en etsen in beperkte oplage,
gesigneerd door kunstenaars als
Ensor, Picasso, Delaunay, Mirò,
Dalí, Klein, Poliakoff, Vasarely,
Kentridge, Beckman, Stella,
Lewitt, Alechinsky, Baselitz, Kapoor
en Banksy. Ook nationale
kunstenaars zoals Magritte en
Folon zullen aan bod komen. Het
veilinghuis zal tevens multiples
aanbieden, zoals beeldhouwwerken
van César, Arman en
Arp, objecten van Klein, Raveel
en Venet, en een mooie groep
werken van Berrocal. Deze veiling
is een duidelijke illustratie van
hoe grote namen in de kunst de
multiple hebben omarmd. Voor
de veeleisende verzamelaar en
kunstliefhebber zal er veel zijn
om van te genieten.
VEILING ONLINE : www.liveauctioneers.com
www.drouotlive.com - www.invaluable.com
www.drouotonline.com - www.auction.fr
KOMENDE ONLINE OPENBARE VERKOOP MET GESLOTEN DEUREN BRUSSEL
ZATERDAG 2 APRIL 2022 - 14:00 UUR
STREET ART - HEDENDAAGSE KUNST - SCHILDERIJEN EN BEELDHOUWWERKEN -
LITHOGRAFIEËN
CLAIRE ROTHÄRMEL
TENTOONSTELLINGEN :
ZICHTBARE KUNSTWERKEN OP AFSPRAAK
91

De plastische
kracht van taal
Christian Dotremont
Een multitalent. De schilder Christian
Dotremont was ook graficus, dichter
en schrijver, en nauw betrokken bij Co-
BrA. Zijn geboorte in 1922 vieren de Koninklijke
Musea voor Schone Kunsten
van België een eeuw later met een
bijzondere tentoonstelling. Een goed
moment om de marktwaarde van deze
belangrijke kunstenaar uit de tweede
helft van de 20e eeuw eens onder de
loep te nemen.
TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE
A bleu mentir qui vient de près, 1978, Chinese inkt en potlood op papier, 21 x 27,5 cm.
© Koning Boudewijn Stichting.
Christian Dotremont (1922-1979)
was een van de eersten die het
schrift opwaardeerden tot beeldende
kunst. Zo pakte hij uit
met ‘logogrammen’, spontaan gecreëerde
penseelschilderingen die een poëtische
sfeer, een inval of een roes in schrift vertaalden.
Zijn intuïtief op papier aangebrachte
woorden waren vervormd, in een bijzonder
expressieve compositie. Schrift en schilderkunst
werden één, in een voortdurende
vernieuwing. Met de zwartste Oost-Indische
inkt vulde de kunstenaar de witte ruimte
met tekens, in een denkbeeldig schrift dat
doet denken aan Chinese of Arabische
schrifttekens. De Belgische schilder Joseph
Noiret, een tijdgenoot, zei over Dotremont:
“Hij speelt met het materiële aspect van het
schrijven, begrijpt de sturende rol van de
hand, waarbij het gewicht van het actieve lichaam
doorweegt tot in de punt van de pen.”
De creatieve handeling en het geformaliseerde
schrift dienden om zowel betekenis
te verlenen als de scheppende impuls weer
te geven, de directheid van het gedicht duidelijk
te maken, het anekdotische te weren
en uiteindelijk de taal zelf uit te wissen.
92

Dans la plénitude de mes moyens, qui sont aussi les vôtres, 1977, Chinese inkt en potlood op papier, 21,2 x
27,5 cm. © Koning Boudewijn Stichting.
Voor Dotremont
dienden woorden
niet alleen om dingen
en hun betekenis
weer te geven: ze
vormen een heel eigen
werkelijkheid.
TAALEXPERIMENTEN
In 1940 ontdekte Christian Dotremont
het surrealistische tijdschrift L’Invention
Collective. Toen hij gedichten instuurde,
nam hij meteen ook contact op met de
beweging. Hij was gefascineerd door de
combinatie van woorden en schilderkunst.
Met name ging zijn interesse uit naar het
oeuvre van René Magritte en de ambiguïteit
van de banden tussen woorden, dingen
en beelden. Dotremont wilde echter verder
gaan in zijn experimenten. Van woorden
wilde hij de materiële dimensie uitbeelden.
Voor hem dienden woorden niet louter om
dingen en hun betekenis weer te geven,
ze vormden een heel eigen werkelijkheid.
Voortdurend experimenteerde hij met het
plastische potentieel van woorden, tussen
de surrealistische experimenten door.
In november 1948 speelde hij een cruciale
rol in de oprichting van de beweging
CoBrA en ook in de verdere organisatie
ervan. Sommige van zijn experimenten
deed hij samen met de Deense kunstenaar
Asger Jorn. Samen creëerden ze de eerste
‘woordschilderijen’. Later zou hij hiervoor
ook samenwerken met andere CoBrA-kunstenaars,
zoals Appel en Corneille. In 1949
kwam Dotremont in contact met Pierre
Alechinsky, waardoor hij meteen ook de
schilder in zichzelf ontdekte. In 1962 bereikte
hij eindelijk zijn doel, toen zijn ‘logogrammen’
het licht zagen. Zijn hele verdere
leven zou hij daarmee bezig zijn. Volgens
Dotremont moest je die niet kunnen lezen,
je moest ze eerder zien in hun grafische,
materiële dimensie. Meestal stond de tekst
onderaan, in potlood, in regelmatig schrift.
Daardoor begrijp je na lezing ook de betekenis
ervan. Zijn logogrammen zouden
te zien zijn op verschillende tentoonstellingen.
De eerste keer was dat in 1969, in de
Brusselse Galerie Maya.
EEN KRAPPE MARKT
Gezien zijn boeiende carrière hoeft het
niet te verwonderen dat de werken van
Christian Dotremont, die de grenzen van de
artistieke genres overschrijden, zeer gewild
zijn. Zijn logogrammen, gedichten om te
bekijken en te lezen, vormen een van de
belangrijkste plastische ontdekkingen van
de tweede helft van de 20e eeuw. Een en ander
verklaart waarom er weinig werken van
hem te vinden zijn op de markt en waarom
ze zo gewild zijn. Na de dood van de kunstenaar
werden zijn archief, documenten,
grafische werken, briefwisseling en biblio-
theek ondergebracht in een fonds, beheerd
door zijn broer Guy. In 2011 vertrouwde die
het grootste deel ervan toe aan de Koning
Boudewijnstichting.
In 2018 ging de rest van zijn nalatenschap
naar de Samuel Vanhoegaerden Gallery
in Knokke-Heist, die nu het gros van een
sterk schommelende en erg krappe markt
controleert. De werken van Dotremont gaan
dan ook niet zelden van de hand voor forse
bedragen. Zo werd in mei 2019 bij Christie’s,
in Parijs, € 28.000 geboden voor een logogram.
Het wereldrecord staat nog altijd op
naam van de Parijse vestiging van Cornette
de Saint Cyr, waar in oktober 2010 een belangrijk
logogram uit 1971 werd afgehamerd
op € 61.000. Ook het Deense veilinghuis
Bruun Rasmussen boekte sterke resultaten
(€ 43.000 in oktober 2003 en december
2020). In België is de markt verdeeld tussen
Cornette de Saint Cyr en De Vuyst. Volgens
Artprice is de marktwaarde van Dotremont
de laatste jaren gedaald, maar tijdens het
laatste decennium was er toch een mooie
stijging van 175 procent. Los van de gebruikte
techniek kost een gemiddeld werk van
deze kunstenaar nu € 1.000 tot 5.000.
BEZOEKEN
Christian Dotremont – Schilder-schrijver
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten
van België
Brussel
www.fine-arts-museum.be
28-04 t/m 07-08
Christian Dotremont in 1951. © R.V.
93

Contemporary
Art Fair
28.04 — 01.05.2022
Tour & Taxis
by EASYFAIRS
Follow us
www.artbrussels.com
Main partner

BRUSSELS EXPO
11 > 15 MAY 2022
TWENTYARTFAIR.BE

Het geheime wapen
van Jacques Billen
Jacques Billen is internationaal
bekend als tophandelaar in
Egyptische antiquiteiten. Maar in
alle stilte verzamelt hij al 25 jaar
wapens uit Centraal-Afrika. Hij
maakte er een prachtig kijkboek
over, samen met specialist Bruno
Claessens. Een dubbelinterview in
de privécollectie. “Je moet leren
geduldig te wachten tot het juiste
stuk je pad kruist.”
TEKST: THIJS DEMEULEMEESTER
FOTO’S: KAREL DUERINCKX
Jacques Billen en Bruno Claessens. Op de voorgrond een Vidri-werpmes uit de Centraal Afrikaanse
Republiek (1880-1920).
‘Le Violon d’Ingres’ is de prachtige
Franse uitdrukking voor iemands
geheime passie. Die van de
Franse schilder Jean-Auguste-
Dominique Ingres was viool spelen. Die
van Jacques Billen – de Brusselse expert én
handelaar in Egyptische antiquiteiten – is
Afrikaanse wapens. Een verrassing toch
wel. Zeker als je weet dat hij in alle stilte de
voorbije 25 jaar een tweehonderdtal wapens
van verschillende culturen verzamelde. Zijn
collectie was zo discreet dat zelfs Bruno
Claessens, een van de Belgische topexperten
in Afrikaanse kunst, er nooit van gehoord
had. Maar Claessens had tien jaar geleden al
een expositie samengesteld rond Afrikaanse
wapens uit de collectie van de Gentse Universiteit.
Dus toen de twee elkaar vorig jaar
voor het eerst ontmoetten, was er meteen
gesprekstof in overvloed. Ze besloten samen
een boek te maken rond Afrikaanse wapens
en de onderbelichte collectie van Billen:
UNÛ - Prestigious African Weapons. “Er bestaan
al heel wat didactische boeken over
het onderwerp, met vooral veel tekst. Maar
wij wilden het eerste luxueuze kijkboek maken
over het domein”, zegt Claessens. “Het
maakt voor de kijker niet uit of een werpmes
nu van de Ngbaka, Zande of Zaghawa komt.
96

Wapens uit Centraal-
Afrika staan het
hoogst aangeschreven
omwille van hun
exquise smeedwerk.
Onze bedoeling is dat je eerst naar de esthetiek
en het vakmanschap kijkt en pas daarna
de tekst leest. We willen de schoonheid van
die wapens in de verf zetten. Daarom staan
er ook QR-codes bij sommige stukken. Scan
je die, dan kun je die wapens in 3D bekijken.”
Opmerkelijk: eerst wou Jacques Billen zijn
naam niet op dat boek zien. Hij verkoos zijn
verzameling onder de radar te houden. Maar
daar stapte hij – gelukkig – vanaf. “Als je als
handelaar een kunstobject verkoopt, laat dat
relatief weinig sporen na”, zegt hij. “Maar als
je een boek maakt over een collectie laat je
wél iets achter. Een publicatie helpt de wetenschap
verder. Als een object in een boek
staat, bestaat het. Het boek is er om stukken
die nog niet gepubliceerd zijn ter beschikking
te stellen voor later. Maar het moet vooral
dienen om mensen die nog niet vertrouwd
zijn met wapens een introductie te geven in
een onderbelicht gebied van de Afrikaanse
kunst.”
GEDULD
Eigenlijk mag het een wonder heten dat Billen
in het domein van de Afrikaanse wapens
belandde. Alles begon 25 jaar geleden, toen
een man zijn galerie Harmakhis binnenwandelde.
Jan Elsen was zijn naam. “Ik kende
hem niet. Maar hij zei dat hij ‘ooit een Egyptische
sarcofaag in zijn collectie zou willen’.
We maakten verder kennis en hij nodigde
me uit om zijn collectie te komen bekijken.
Een ongelofelijke ontdekking, want Elsen
had een sublieme collectie Afrikaanse wapens.
En hij was eveneens de grootste expert
in dat vakgebied: hij schreef er al een tiental
boeken over”, zegt Billen. “Elsen had in 1992
in Brussel de tentoonstelling Dodelijk mooi
/ Beauté fatale georganiseerd. Hij gaf me de
tentoonstellingscatalogus en die las ik van
A tot Z. Wapens waren een compleet nieuw
domein voor mij. Tot dan toe dacht ik dat
het maar roestige voorwerpen zonder esthetische
meerwaarde waren. Maar dankzij
Elsen droomde ik al snel om zulke stukken
in mijn verzameling te hebben. Na mijn
eerste werpmes, gekocht van de befaamde
(Van links naar rechts) Kuba mes (1850-1900), Kuba mes, D.R. Congo (1850-1900), Kuba zwaard (1880-1920),
Kuba mes, D.R. Congo (1850-1900), Kuba zwaard (1880-1920): allen D.R. Congo.
verzamelaar René Vanderstraete, kreeg ik
de smaak helemaal te pakken. Of zoals ze in
het Frans zeggen: ‘L’appétit vient en mangeant’.
Jan Elsen werd een goeie vriend én een
adviseur, want in het begin wou ik natuurlijk
alles kopen wat ik tegenkwam. Een grote
fout, want je moet leren geduldig te wachten
tot het juiste stuk je pad passeert.”
BELGIË AAN DE WERELDTOP
Op enkele uitzonderingen na dateren de
stukken uit de collectie van Jacques Billen uit
de periode tussen 1850 en 1920, algemeen
aangenomen als de beste periode in de productie
van Afrikaanse wapens. “Die objecten
zijn verzameld aan het begin van de kolonisatie.
Veel ouder zal je geen wapens vinden”,
weet Claessens. “Het is niet zoals bij Europese
wapens, waarvan harnassen of zwaarden
soms afkomstig zijn uit de middeleeuwen.”
Elsen is de man die Afrikaanse wapens als
verzameldomein op de wereldkaart zette.
De markt kende in de jaren negentig een
piekmoment, dankzij tentoonstellingen en
publicaties. “Sowieso is België nog steeds het
land met de meeste Afrikaanse wapenverzamelaars
ter wereld”, vertelt Claessens. Net als
Elsen focust Billen zijn verzameling vooral op
stukken uit Congo, Gabon en Centraal-Afrika.
Maar hij heeft ook enkele heel bijzondere
gekalligrafeerde wapens uit Soedan. “Vooral
omdat Soedan in het verlengde ligt van het
oude Egypte”, legt hij uit. “Soedan heeft heel
geavanceerde beschavingen gekend, die
eveneens piramides bouwden. Bovendien
grenst Soedan in het zuiden aan Congo. Op
dat grensgebied leven bijvoorbeeld de Zande,
een volk waarvan ik best wat stukken heb.”
97

Goed nieuws
voor beginnende
verzamelaars: de
markt voor Afrikaanse
wapens is nog
ondergewaardeerd.
SMEEDWERK VOOR
HOOGGEPLAATSTEN
Wapens uit Centraal-Afrika staan het hoogst
aangeschreven, omwille van hun exquise
smeedwerk. In die regio werd namelijk koper-
en ijzererts ontgonnen, vandaar dat de
smeedkunst er zo geavanceerd was. “Zelfs
een hedendaagse smid zou moeite hebben
met de details die ambachtslui uit die regio
konden realiseren”, zegt Claessens. Billen:
“Wat bewaard is en verzameld wordt zijn
vaak ceremoniële wapens. Die prestigestukken
zijn nooit echt gebruikt om mee te
vechten. Ze behoorden toe aan belangrijke
chefs en koningen. Gewone mensen hadden
ook wel dolken, sikkels, en messen, maar die
waren veel minder geraffineerd versierd. Die
wapens werden later hersmolten. Wat nu
nog overblijft is de crème de la crème van de
wapenkunst. De meest prestigieuze stukken
werden bij die Afrikaanse volken vaak van
generatie op generatie overgedragen. Als
symbool van machtsoverdracht.”
De topstukken uit Billens collectie waren
eigendom van hooggeplaatsten in de hiërarchische
samenleving van deze Afrikaanse
volkeren. Zij hadden vaak houtsnijders,
smeden en ivoorbewerkers van topniveau
in dienst, die exclusief voor hen prestigieuze
wapens of kunstobjecten maakten.
“Veel van die wapens zijn gepersonaliseerd,
bijvoorbeeld met antropomorfe handvaten,
bepaalde decoraties, of inlegwerk in koper”,
vertelt Claessens. “Wie een dolk met een
handvat in ivoor had was gelieerd aan de
koning, want die had het monopolie op
ivoor. Het was een visitekaartje voor je positie
binnen de maatschappij. Die machtssymbolen
werden soms opzichtig gedragen:
dolken hingen aan een riem en bijlen losjes
over de schouder. We hebben hier te maken
met de pracht en praal van de elite.”
In het begin van de 20e eeuw hadden kolonialen
thuis vaak een Congolese kamer met
een muur vol wapens en schilden. “Die stukken
kwamen meestal via militairen uit de kolonies
bij ons terecht”, zegt hij. Logisch, want
soldaten brachten liefst iets mee wat ze kenden:
geen sculpturen, maar wapens. En dan
nog liefst de mooist versierde. Het was ook
propaganda voor hun civilisatieopdracht.
Claessens: “In de zin van: ‘Kijk, wij hebben de
beschaving gebracht bij die Afrikaanse stammen,
want ze hebben hun wapens niet meer
nodig. Er heerst nu orde, recht en discipline
dankzij de koloniale bezetter.’”
Hij vertelt dat op de eerste tentoonstellingen
van Afrikaanse kunstobjecten, rond
1900, heel vaak muren vol wapens waren
te zien. “Soms zelfs met de waarschuwing
dat mensen ze niet mochten aanraken,
omdat er nog gif aan kleefde.”
Detail van een Mbuun mes, D.R. Congo (1880-1920), voorheen in de collectie Alexis Van Opstal.
DOORGAANS LAGE PRIJZEN
Hoe zijn Afrikaanse wapens gepositioneerd
binnen de wereld van de Afrikaanse kunst?
Zijn ze het ondergeschoven kindje ten
opzichte van maskers en sculpturen, die
in musea veel meer getoond worden dan
wapens? Is het een onderbelichte niche
voor specialisten, zoals Afrikaanse muziekinstrumenten?
“Het is zeker een niche,
waarin ik drie types verzamelaars onderscheid”,
antwoordt Claessens. “Het eerste is
de ‘postzegelverzamelaar’, die van elk type
één exemplaar wil. Het tweede is degene
die koopt op esthetiek en kwaliteit, zoals
Jacques. En het derde type is de occasionele
koper, die decoratieve stukken wenst om te
combineren in het interieur.”
Eenvoudige maar zeldzame mesjes kosten
een paar 1.000 euro. Wapens uit het topsegment
zie je sporadisch op belangrijke veilingen
en op beurzen als TEFAF of BRAFA
opduiken. Ze kunnen makkelijk 25.000 euro
kosten. Al zijn er af en toe prijsuitschieters.
Zo verkocht Christie’s in 2014 een uitzonderlijk
mooie Luba-bijl voor 163.000 euro. En bij
Sotheby’s is in 2011 een Songye-bijl verkocht
98

Mangbetu mes, D.R. Congo (1900-1920).
Jacques Billen en Bruno Claessens. Op de voorgrond een Vidri werpmes uit de Centraal Afrikaanse
Republiek (1880-1920) en een werpmes van de Zaghawa uit Tsjaad (1850-1900).
‘Ik ben voorstander van het teruggeven
van gestolen goederen, maar heb problemen
met de generalisatie om meteen alles kortweg
als roofkunst te classificeren’
voor 384.750 euro, al was dat marktonconforme
bedrag louter het gevolg van een biedingsoorlog
tussen kopers met onbeperkt
budget. Zelfs die hoge prijzen zijn nog steeds
peanuts ten opzichte van bedragen voor
topmaskers of sculpturen van die kwaliteit.
Met andere woorden: de markt voor Afrikaanse
wapens is nog ondergewaardeerd.
“Af en toe komen nog marktfrisse stukken
naar boven”, zegt Billen. “Meestal duiken
zulke objecten op in oude collecties, die na
een sterfgeval verkocht worden. Maar als je
geluk hebt, kun je zelfs op de rommelmarkt
een ontdekking doen. Ik heb er onlangs nog
een mooi Kuba-mes gekocht voor 100 euro.”
Dat is vooral goed nieuws voor beginnende
verzamelaars: met een beetje kennis kun je
dus met relatief weinig geld een mooie collectie
beginnen. Afrikaanse wapens zijn niet
erg zeldzaam. Dus de kans dat de markt
opdroogt, is klein. “Het is ook omdat die
stukken een financiële waarde hebben, dat
ze worden bewaard, geëxposeerd, getoond
en verzameld. Anders zouden ze gewoon
verroesten.”
RESTITUTIES
We kunnen Claessens en Billen uiteraard
niet laten gaan zonder naar het restitutiedebat
te polsen. Als specialisten in Afrikaanse
kunst en Egyptische oudheid hebben zij
daar vaak mee te maken. Billen: “Het woord
restitutie alleen al is problematisch: het
betekent dat je iemand iets teruggeeft dat
gestolen is geweest. Ik ben voorstander van
het teruggeven van gestolen goederen, maar
heb problemen met de generalisatie om
meteen alles kortweg als roofkunst te classificeren.
Een museum in Denemarken wilde
enkele kunstwerken teruggeven aan Nigeria,
maar daar vonden ze die stukken net ideale
buitenlandse ambassadeurs van hun trots
verleden. Hetzelfde geldt voor Ensors De
intrede van Christus in Brussel in het J.P. Getty
Museum in Los Angeles. Daar is het de beste
ambassadeur van ons land. Waarom zouden
de Brueghels uit het Kunsthistorisches Museum
in Wenen terug moeten komen naar
ons land? Breughel was niet eens een Belg,
want België bestond toen nog niet. Het is een
complexe discussie. Wat voor mij van belang
is: wat is de toekomst en de bewaringsgarantie
van die kunstvoorwerpen? Of een kunstwerk
zich nu in Tokio, Sydney of Antwerpen
bevindt maakt me niet uit. Waar ik wel
moeite mee heb: het museum van Tervuren
wordt nu afgeschilderd als hét instituut dat
ons vreselijke koloniale verleden symboliseert.
Voor mij is dat een wetenschappelijke
instelling die een essentiële bijdrage levert
aan onze kennis over Congo en zijn kunst.
De meeste mensen kennen de verzamelgeschiedenis
van hun etnografische collecties
niet goed, waardoor er te vaak ongenuanceerde
conclusies getrokken worden.”
“We leven in een periode van koloniaal
schuldgevoel, maar door meteen alle
kunstschatten terug te geven is dat niet
goedgepraat”, zegt Claessens. “Elke nuance
ontbreekt in het debat. En die discussie
wordt vaak gehouden boven de hoofden van
de betrokkenen. Wie het luidste schreeuwt
krijgt de meeste aandacht, maar heeft niet
noodzakelijk de meeste kennis van zaken.”
LEZEN
‘UNÛ: Prestigious African Weapons’,
Jacques Billen en Bruno Claessens, met 171
illustraties van 106 wapens op 202 pagina’s,
in eigen beheer uitgegeven.
Verkrijgbaar bij Galerie Harmakhis in Brussel
(www.harmakhis.be) of via info@harmakhis.be
99

Van volksambacht
tot museumstuk
Dat een draagtasje uit Anatolië
via Antwerpen zijn weg heeft
gevonden naar het prestigieuze
Musée du Quai Branly in Parijs
heeft alles te maken met de
expertise en de wereldwijde
bekendheid van tapijthandel
N. Vrouyr in Antwerpen.
Een klein dubbel draagtasje uit Anatolië
(Turkije) van rond de vorige
eeuwwisseling trok de aandacht
van de curatoren in Parijs. De
bijzondere iconografie ervan kreeg door
het opzoekwerk bij familiebedrijf N.Vrouyr
stap voor stap een verhaal en context. “Hier
zijn we begonnen met het zoeken naar een
aanknopingspunt tussen de plek waar het
object is gemaakt en wat erop staat”, vertelt
kunsthandelaar Naïry Vrouyr. “Wat opviel
waren Latijnse letters in plaats van Arabisch
schrift, zoals eerder te verwachten
zou zijn. Ook het personage op het paard
leek meer Europees en christen te zijn dan
oosters. Boeken, online surfen, jarenlange
expertise en ook soms goed geluk spelen bij
dergelijk documenteren een grote rol. We
kennen ook onze beperkingen en weten
bij welke collega’s we aan de deur kunnen
kloppen om extra hulp of meer expertise te
vragen. Hoewel het in dit geval niet nodig
was kan zoiets weleens voorkomen.”
Het tasje dateert van rond de vorige
eeuwwisseling en het tafereel erop zou
Sint-Joris zijn. Het is niet verwonderlijk
dat deze heilige wordt afgebeeld, omdat
in de kuststreek van Anatolië eeuwenlang
veel christenen leefden. Vanaf eind 19e
en begin 20e eeuw tot de verwoesting van
Smyrna (nu Izmir) verbleven er eveneens
veel Italianen, Fransen en Engelsen in het
land, de zogenaamde Levantijnen. Dit
verklaart ook het gebruik van de initialen
met het Latijns alfabet. Deze Levantijnen
bestelden vaak tapijten en handarbeid bij
de lokale bevolking.
CURIOSUM MET DUBBELE BODEM
Vrouyr: “Het tasje in geknoopte wol met
een symmetrische knoop en lederen
hechtstukjes is zeer goed bewaard geble-
‘Samenwerken
met musea verschilt
bij ons niet
van het contact
met particulieren’
NAÏRY VROUYR
ven. Het vormt een curiosum omdat de
beelden kunnen worden geïnterpreteerd
op basis van zowel westerse als oosterse
iconografie. Zo verwijst de meermin op de
kleinere vlakken naar een lokale legende en
tegelijkertijd naar een westers verhaal dat
vele vormen kent. In het oosterse verhaal
is Shahmaran (Perzisch voor ‘meesteres
van de slangen’) half vrouw en half draak.
Meestal is ze afgebeeld op amuletten met
een vissenstaart, aangezien zij zou beschikken
over beschermende krachten. Volgens
de westerse interpretatie gaat het hier om
de fee Melusine, de aartsmoeder van het
geslacht van Lusignan, nauw verwant met
de Franse koningen. Over haar gedaante
doen verschillende verhalen de ronde, met
als terugkerend beeld dat zij de gedaante
aanneemt van een meermin. Guy de Lusignan
vertrok in de 12e eeuw op kruistocht
en wordt door zijn huwelijk koning
van Cyprus en Armenië. Het zogenaamde
Klein-Armenië lag aan zuidoostkust van
Klein-Azië; het is niet uit te sluiten dat de
afbeelding van de westerse Melusine bij de
plaatselijke bevolking van dat gebied nog
steeds tot de verbeelding spreekt. Maar
zoals het in de geschiedenis soms gaat, zijn
Shamaran en Melusine in de volkse mythologie
stilaan versmolten tot één en dezelfde
gedaante. Sint-Joris was dan weer een
100

Handgeknoopt, dubbel tasje uit Anatolië, begin 20e eeuw.
‘De meermin op het tasje kan verwijzen
naar een lokale legende of naar een westers
verhaal dat vele vormen kent’
ling van de collectie Midden-Oosten.” Een
vlotte werkwijze die enkel kan gebaseerd
zijn op de goede naam van de kunsthandel
en het vertrouwen in hun expertise.
HEDENDAAGSE CREATIES
Het actief contacteren van musea behoort
niet tot de hoofddoelstellingen
van N.Vrouyr. Enerzijds omdat dergelijke
verkopen in aantallen een minderheid
vormen maar ook omdat de activiteiten
uitgebreid en intensief zijn. Naïry Vrouyr:
“De kijk op tapijtkunst is in de loop van de
jaren niet veel geëvolueerd. Min of meer
recent is de belangstelling voor ontwerpen
van levende kunstenaars. Zo verkochten
wij onlangs een in Nepal geknoopt tapijt
van Walter Van Beirendonck aan het Textielmuseum
van Tilburg. Bij dergelijke moderne
tapijten zitten we dan samen met
kunstenaars die een werk willen maken in
textiel en op zoek zijn naar de juiste expertise.
Zij leggen ons een tekening van een
tapijt voor, of van een schets waarvan zij
denken dat het een tapijt zou kunnen worden.
Met enige aanpassingen kunnen wij
christen en Romeinse soldaat (4e eeuw)
uit Cappadocië. In Lydda doodt hij een
zekere Nahfr, de leider van een roverbende.
Nahfr betekent ‘draak’ of ‘slang’. Op deze
afbeelding zou het dus kunnen gaan om
Nahfr in menselijke gedaante die verslagen
wordt door Sint Joris.”
Het stuk is jaren geleden verworven door
Christian Vrouyr uit een privécollectie en is
nu gekocht door Musée du Quai Branly in
Parijs. “Wij hebben in de loop der jaren nooit
zelf werken voorgesteld aan musea”, zegt
Naïry Vrouyr. “Zij contacteerden ons zelf,
wellicht na het bekijken van onze website
waar al onze stukken op staan of via beurzen.
Samenwerken met musea verschilt bij
ons niet van het contact met particulieren.”
Het lijstje van musea is alleszins opmerkelijk.
Zo voegden het Tapijtenmuseum in
Teheran, het Rubenshuis en het Museum
Plantin-Moretus in Antwerpen, het Rijksmuseum
in Amsterdam, en het Textielmuseum
in Tilburg dankzij het familiebedrijf
stukken aan hun collectie toe.
En nu dus ook het Musée du Quai Branly
in Parijs. “De verantwoordelijke curator
van Noord-Afrika en het Nabije Oosten
schreef ons hier aan om zijn interesse te
tonen”, vertelt ze. “Na het doorsturen van
de nodige informatie en foto’s werd de aankoop
voorgelegd aan een commissie. De
goedkeuring verliep vervolgens zonder verdere
onderhandeling met ons. De stukken
vormen volgens het museum een aanvuldeze
ideeën voor hen laten realiseren en
komen wij tot nieuwe producties. Zo heeft
KRJST ook via ons tapijten laten maken.”
Bij het knopen van tapijten is veel knowhow
nodig. Naïry Vrouyr legt uit dat deze
stukken in opzet meestal bedoeld zijn als
gebruiksvoorwerpen, waarin veel werk
en tijd is gestoken. “Vaak zijn ze ontstaan
in een volksambachtelijke context. Dat
dit dan tot zulke prachtige stukken heeft
geleid is voor mij nog steeds het meest
fascinerende aan mijn werk als kunsthandelaar.
Verkopen aan een museum vormt
uiteraard een referentie. Musea kopen met
kennis van zaken en het is meestal een
commissie die moet beslissen op basis van
de nodige verzamelde informatie. Die bewuste
en gedragen afweging zorgt ervoor
dat de verkoop aan een museum een extra
voldoening en een erkenning is.”
SURFEN
www.vrouyr.com
www.rocad.be
101

Auction calendar
APRIL / MAY 2022
Belgium
APRIL
1-17 Jordaens
Kunst en antiek MORTSEL
1-5 Rops
Kunst en antiek NAMEN
1-4 Maison des Huissiers de
Justice
Deurwaarderstukken BRUSSEL
2 Louiza Auctions
tableaux et sculptures
contemporain, steet art,
grafiti BRUSSEL
2 Campo & Campo
Grafiekveiling ANTWERPEN
2 ABS Veilingen Mechelen
Deurwaarderstukken
MECHELEN
2-3 Cnock
Juwelen en inboedels KNOKKE
4 Amberes
Burgerveiling ANTWERPEN
4 Pictura
Inboedel, kunst en antiek
GENT
7 ABS Veilingen Mechelen
Deurwaarderstukken
MECHELEN
7-9 Sylvie’s Wine Auction
Lenteveiling ANTWERPEN
8 Maison des Huissiers de
Justice
Deurwaarderstukken BRUSSEL
9 Lhomme
Boeken, prenten, tekeningen,
schilderijen
LUIK
9 ABS Veilingen Mechelen
Deurwaarderstukken
MECHELEN
10 FW Auctions
Vente de bijoux, montres et
pierres précieuses NAMEN
11 Amberes
Burgerveiling ANTWERPEN
16 ABS Veilingen Mechelen
Deurwaarderstukken
MECHELEN
16-18 Maison des Huissiers
de Justice
Deurwaarderstukken
BRUSSEL
18 Amberes
Burgerveiling ANTWERPEN
20 Campo & Campo
Moderne en hedendaagse
veiling ANTWERPEN
20-21 Flanders Auctions
Kunst, antiek, en design
WINGENE
22-23 Damien Voglaire
Boeken en schilderijen
BRUSSEL
22-25 Maison des Huissiers de
Justice
Deurwaarderstukken BRUSSEL
23 ABS Veilingen Mechelen
Deurwaarderstukken
MECHELEN
24 Millon
Cave d’amateurs (Drouot)
PARIS
25 Amberes
Burgerveiling ANTWERPEN
25 Uccle Saint Job
Kunst en antiek UKKEL
25-26 Horta
Kunst en antiek BRUSSEL
25-26 Elysée Liège
Kunst en antiek LUIK
25-26 Galerie Moderne
Kunst en antiek BRUSSEL
26 Haynault
Numismatiek, medailles, etc
BRUSSEL
26-27 Galerie Athena
Kunst en antiek BRUSSEL
26-27 Berg van
Barmhartigheid
Bijzondere verkoop keramiek,
glas en kristal BRUSSEL
26-27 Vanderkindere
Kunst en antiek UKKEL
28-3 Infinitas
Kunst, antiek, oude
bouwmaterialen, antiek
tuinmeubilair PLOEGSTEERT
28 Legros
Kunst en antiek VERVIERS
29 Phoenix Auctions
Art Contemporain WAVRE
29-1 Maison des Huissiers
de Justice
Deurwaarderstukken
BRUSSEL
30 DVC
Klassieke veiling GENT
30 ABS Veilingen Mechelen
Deurwaarderstukken
MECHELEN
30 Maison Jules
Kunst, antiek en design
GENT
30 ABACA-Auction
Boeken, prenten, tekeningen
BRUSSEL
MAY
1 Cornette de Saint Cyr
Editions limitées
BRUSSEL
1 Soudant
Kunst en antiek GERPINNES
1 DVC
Modern, hedendaags en
design GENT
2 Cornette de Saint Cyr
Art belge et contemporain
BRUSSEL
2 DVC
Schatten op zolder GENT
2 Amberes
Burgerveiling ANTWERPEN
3 Berg van Barmhartigheid
Juwelen BRUSSEL
7 ABS Veilingen Mechelen
Deurwaarderstukken
MECHELEN
8 Soudant
Kunst en antiek GERPINNES
9 Amberes
Burgerveiling ANTWERPEN
10 Berg van Barmhartigheid
Muziekinstrumenten en
juwelen BRUSSEL
The Netherlands
APRIL
28-4 Veilinghuis Korendijk
Kunst en antiek MIDDELBURG
1-4 BVA Auctions
Kunst en antiek AMSTERDAM
7-9 Twents veilinghuis
Kunst en antiek TWENTHE
11 Derksen
Kunst en antiek
ARNHEM
11-13 Schulman
Numismatiek AMSTERDAM
11-15 Korst Vander Hoeff
Kunst en antiek KEMPTEN
15-25 Notarishuis Arnhem
Online Klassieke Veiling
ARNHEM
24 Veilinghuis Peerdeman
Kunst, antiek, design,
sieraden en zilver MÜNCHEN
25-29 Van Spengen
Kunst en antiek HILVERSUM
26-28 Omnia
Kunst en antiek GRONINGEN
MAY
1-4 Botterweg
Voorjaarsveiling AMSTERDAM
France
APRIL
1 Drouot Estimations
Important Bijoux (Drouot)
PARIS
1 Tessier & Sarrou et Associés
Tableaux Mobilier (Drouot)
PARIS
1 Binoche et Giquello
Mobilier et objets d’art
(Drouot) PARIS
1-14 Artprecium
Egyptian Modern Art ONLINE
2-9 Sotheby’s
Living Contemporary PARIS
3 Osenat
Art Russe VERSAILLES
3 Lombrail Teucquam
Arts Premiers LA VARENNE-
SAINT-HILAIRE
4 Yann Le Mouel
Bijoux Anciens (Drouot) PARIS
5 Aguttes
Les Collections Aristophil
NEUILLY
5 Maison R&C
Bijoux et Montres (Drouot)
PARIS
5 Coutau Begarie
Bijoux, objets de vitrine,
orfèvrerie (Drouot)
PARIS
5 Lucien Paris
Paris Mon Amour (Drouot)
PARIS
5 Cornette de Saint Cyr
Art Contemporain PARIS
5 Tajan
Objets de Lettrés, Trésors de
l’art en Asie PARIS
5 Artcurial
More PARIS
5 Rouillac
Cartes Postales TOURS
5 Cannes Enchères
Vente Courante CANNES
5-21 Aguttes
Online only: montres de
poche et goussets NEUILLY
6 De Baecque & Associés
Poupees, jouets LYON
6 Tajan
Bijoux PARIS
6 Boisgirard Antonini
Presse-papiers - opalines -
verrerie PARIS
6 Cornette de Saint Cyr
Design Moderne et
Contemporain PARIS
7 Rouillac
Dessinsde Costumes TOURS
7 Artcurial
Bijoux Online PARIS
7 Alde
Bibliothèque d’un amateur
PARIS
7 Cornette de Saint Cyr
Editions Limitées PARIS
8 Tessier & Sarrou et Associés
Tableaux, mobilier & objets
d’art (Drouot) PARIS
8 Binoche et Giquello
Livres anciens et modernes
(Drouot) PARIS
8 Ferri & Associés
Art Populaire (Drouot) PARIS
8 Aguttes
Arts d’Asie NEUILLY
8 Ader
Collection d’Estampes autoir
de Bonnard PARIS
102

Auction calendar
APRIL / MAY 2022
8 Cornette de Saint Cyr
Art Moderne et
Contemporain PARIS
10 Mercier Art
Grande Vente d’Art Classique
10 Osenat
La Royauté à Versailles
VERSAILLES
11 Mercier Art
Belle Vente de Bijoux
12 Lucien Paris
Une Vente Evénement PARIS
12 Cannes Enchères
Vente de timbres CANNES
12 Nice Enchères
Collections niçoises NICE
12 Artcurial
Design Italien PARIS
13 Piasa
Céramique française
moderne, Brazilian design
PARIS
13 Cornette de Saint Cyr
Haute Couture PARIS
13-27 Aguttes
Online only: design NEUILLY
14 De Baecque & Associés
Autographes &
Photographies LYON
14 Tajan
Livres & Manuscrits PARIS
14 Ader
Livres Anciens et Modernes
PARIS
14 Piasa
Aboudramane: Chambre
à part, Art contemporain &
photographie PARIS
14 Bonhams
Paul Scheurich, l’avant garde
en céramique PARIS
14 Lucien Paris
Tableaux, dessins, objets
d’art et de bel ameublement
NOGENT
14-26 Aguttes
Online only: bijoux anciens &
modernes NEUILLY
15 Piasa
Editions et bijoux d’artistes
PARIS
17 Besch
Tableaux Modernes & Art
Contemporain CANNES
18 Besch
Haute Joaillerie CANNES
20 Aguttes
Art Impressionniste &
Moderne NEUILLY
20 Artcurial
Mobilier & Objets d’Art
Online PARIS
21 Artcurial
Bandes Dessinées PARIS
21 Boisgirard Antonini
Tableaux Modernes PARIS
22 Cannes Enchères
Litographies CANNES
22 Ader
Dessins PARIS
22 Alde
Livres de voyage PARIS
23 Osenat
Montres de Collection &
Horlogerie VERSAILLES
23 Cannes Enchères
Art Moderne CANNES
24 Osenat
Les Ecrins de Fontainebleau
VERSAILLES
24 Cannes Enchères
Art Contemporain CANNES
26 Tajan
Estampes PARIS
27 Piasa
DESIGN, RUCTIC REVIVAL
PARIS
27 Boisgirard Antonini
Bijoux, tableaux, objets d’Art
PARIS
28 Aguttes
Art Contemporain: de l’Après
Guerre à nos jours NEUILLY
28 Bonhams
Art Moderne & Contemporain
Africain PARIS
28 Tajan
Art Urbain PARIS
28 De Baecque & Associés
Arts d’Asie LYON
28 Boisgirard Antonini
Bijoux, livres anciens PARIS
28 Lucien Paris
Collection de Madame V
NOGENT
28-19 Aguttes
Online only: un printemps
moderne NEUILLY
29 Lombrail Teucquam
Bijoux, monnaies LA VARENNE-
SAINT-HILAIRE
29 Ader
Polonica, Art Russe PARIS
30 Osenat
Mobilier & Objets d’Art
VERSAILLES
MAY
1 Osenat
Les Intérieurs de Versailles
VERSAILLES
1 Aguttes
Un premier Mai à Cassel
CASSEL
12 Nice Enchères
Vente listée NICE
3 Artcurial
Modern & Vintage Watches
Onlin PARIS
4 Artcurial
Bibliothèque Maurice
Houdayer - Part 3 PARIS
4-5 Cornette de Saint Cyr
Bibliotheque d’un Grand
Amateur PARIS
6 Coutau Begarie
Tableaux, mobilier et objets
d’Art PARIS
6 Ader
Orfèvrerie & Art de la table
PARIS
7 Mercier Art
Vente d’Art du Xxème Siècle
7 Rouillac
Collection Arsicaud de Coiffes
Tourangelles TOURS
9 Lucien Paris
Deux collections Parisiennes
NOGENT
9 May Associés
Livres & Manuscrits
10 Tajan
Mobilier et Objets d’Art PARIS
10 Cannes Enchères
Vente Courante CANNES
United Kingdom
APRIL
1-6 Christie’s
Meteorites from the
collection of Michael Farmer
LONDON
1-6 Sotheby’s
Sladmore: Life in Bronze
LONDON
1-6 Sotheby’s
Old Master Paintings LONDON
4-13 Sotheby’s
History in Manuscript LONDON
4-14 Sotheby’s
Easter Feast LONDON
6 Bonhams
Knightsbridge Jewels
(Knightsbridge) LONDON
7 Phillips
Design LONDON
7 Bonhams
Impressionist & Modern Art
(New Bond) LONDON
13 Bonhams
Modern British and Irish Art
(Knightsbridge) LONDON
20-26 Sotheby’s
Banksy LONDON
22-28 Sotheby’s
Contemporary Curated
LONDON
27 Bonhams
London Jewels, The Library
of an English Collector (New
Bond) LONDON
27 Bonhams
Prints and Multiples, The
Marine Sale (Knightsbridge)
LONDON
27-28 Christie’s
Finest and Rarest Wines
LONDON
28 Phillips
New Now LONDON
28 Bonhams
Fine & Rare Wines, Design
(New Bond) LONDON
MAY
4 Bonhams
Rock, Pop & Film
(Knightsbridge) LONDON
4 Modern Art Online
Contemporary Curated
LONDON
9-10 Bonhams
Asian Art (Knightsbridge)
LONDON
Germany
APRIL
31-1 Hampel
Frühjahrs - Auktionen
MÜNCHEN
1 Jens Schölz
Auktion 73 KÖLN
1 Köller
Alte Grafik, Zeichnungen
Alter Meister, Gemälde Alter
Meister ZÜRICH
5-6 Koller
Online Only ONLINE
5-7 Bassenge
Wertvolle Bücher BERLIN
7 Lempertz
Preußen KÖLN
8 Jens Schölz
Auktion 73 KÖLN
9 Auktion Ruetten
Antiquitäten, Kunst,
Raritäten, Schöne MÜNCHEN
27 Karl und Faber
Spring Prints & Editions
MÜNCHEN
29 Jeschke Van Vliet
Wertvolle Bücher und Alte
Kunst BERLIN
103

Een werk in het atelier. © D. R. (credits?)
60
Zijn nieuwe tentoonstelling heet
Bestiarium en de gelijknamige
catalogus is verschenen. Wij zien
reikhalzend uit naar het recente
keramische werk van Johan Creten.
Kunst is magie, zo leren we. Al
in zijn jeugd maakte hij hiermee
kennis door die magie ter plekke
toe te passen. Een gesprek over
dromen, zwerven, engagement en
scheppingsdrang.
TEKST: GWENNAËLLE GRIBAUMONT
iemand is profeet in zijn eigen
land, zegt een oud spreekwoord.
Johan Creten is daar een perfect
voorbeeld van. Is er één Belgische
kunstenaar die in het buitenland zo
veel erkenning geniet en tegelijk in eigen
land zo weinig? Tenminste, wat de instellingen
betreft. Kenners daarentegen hebben
zijn talent altijd bewonderd.
Als beeldend kunstenaar staat Johan Creten
(Sint-Truiden, 1963) bekend om zijn
werken van geëmailleerd terracotta en
brons. Hij geldt algemeen als de drijvende
kracht achter de vernieuwing in de hedendaagse
keramiek. Toen hij in de jaren
tachtig de onbeperkte mogelijkheden
van keramiek begon te verkennen, keken
de trendsetters op die discipline neer als
zijnde minderwaardig. De lange, eenzame
strijd die Creten voerde werd uiteindelijk
met succes bekroond. De hedendaagse keramiek
staat nu volop in de belangstelling.
Ta dolupta eatis cum quam fugia as pro del ipsundicid
quae nonsed que nim quias
Een tentoonstelling, georganiseerd in samenwerking
met de Almine Rech Gallery,
presenteert een ensemble van zeventien
nooit eerder tentoongestelde sculpturen
van terracotta van de kunstenaar. Het gaat
om dieren (Beasts) die hij de laatste drie
jaar heeft gecreëerd. Zo zijn daar een everzwijn
dat vastzit in bloederige modder,
een ingedommelde vlieg en een pelikaan
die ten prooi is gevallen aan onpeilbare
droefenis. Deze ‘harde kern’ bestaat verder
uit de zeer bekende werken C’est dans ma
nature (2001) en De Vleermuis (2015-2019).
Het eerste bestaat uit een ensemble van
tien metamorfe bas-reliëfs. Het tweede is
een reusachtige vleermuis. Die vergelijking
tussen recente en oudere werken laat
meteen ook zien hoe coherent zijn oeuvre
altijd is geweest. In de geest van George
Orwell en Jean de La Fontaine laat Creten
dieren spreken over onze samenleving en
hoe die verandert: over politieke wantoestanden,
conflicten en berusting, maar
ook over vreugde, troost en hoop.
De Vleermuis, 2014-2019, 1/3, ed. 3 + 1 E.A., gepatineerd brons, gegoten m.b.v. de verlorenwastechniek,
gesigneerd, getiteld, ‘arend’-stempel, 385 x 230 x 240 cm (1265 kg). © Creten Studio, met toestemming van
Galerie Emmanuel Perrotin, Parijs. Foto: Peter Lennby
SPELEN MET AARDE EN VUUR
Tijdens een boeiend gesprek met Johan
Creten gaat het onder meer over de
fundamenten van zijn oeuvre, maar ook
de dingen waarvan hij geniet, zijn strijd
en de vele keuzes die hij als hedendaagse
kunstenaar dient te maken. Hij vertelt
over hoe het voor hem allemaal begonnen
is, met name de dag toen hij de magische
kracht van de materie begreep. De eerste
anekdote die hij ter sprake brengt, zegt
veel over de man, maar meer nog over de
kunstenaar: “Als ik kind was ik lid van de
Chiro-jeugdbeweging. Omdat ik een beetje
speciaal was, werd ik geregeld gepest. Tot
op een dag ik een jongen die me had aangevallen
zelf bedreigde. Ik greep een stuk
materie, een stuk brood of aarde, maakte
61
MAN is a living energy that can sometimes stay inert, or it can “wake up” in certain circumstances.
And what exactly can activate that “force” no one knows, or it might be different for everyone.
I allow myself to tell my little story about how I began this performance (500 oil paintings, small
format). I began, but I myself don’t know how I began! There, accidentally, without wanting,
without thinking, without planning.
One, two, three, and the wheel started moving… like drops falling down from a glass that’s being
filled. Further on, the paintings made determine the destiny of the process. Together with the
paintings I, too, was born, while the pandemic raged on the outside. Human life was like a bundle
of wheat being mercilessly reaped by the pandemic. Even the most cordial people became
strangers. The global man began fearing the global shadow of death. Thus, I was closed up in my
studio, as a prehistoric man in his dark cave.
The only dialogue I had was with the scattered papers, paints, and paintbrushes, and the little
pools on the floor warned me of the uncertainty of life. I simply painted, painted, painted so as not
to wake the dream dreaming inside of me. And thus it happened.
Kiro Urdin, April 2021
Wednesday, Thursday & Friday, 10:00 – 12:30 & 15:00 – 18:00
Saturday & Sunday, 10:30 – 18:00 or by appointment
Cour de la Place du jeu de Balle, 68 – 1000 Brussels
JUNI 2021
NR. 507 € 5,90 Nederlandstalige editie
AAA-Cover1-4-4mm-104p.indd 1 11/05/21 16:51
Fair calendar
APRIL / MAY 2022
Belgium
APRIL
26-12/6 Knokke
FOTO KNOKKE-HEIST
28-1/5 Brussels
ART BRUSSELS
28-1/5 Brussels
SOLO PROJECT
MAY
11-15 Brussels
TWENTY
7-10 Amsterdam
ART AFFAIR
9-10 Utrecht
VERZAMELJAARBEURS
9-11 Amsterdam
THE DAAF
13-18 Amsterdam
KUNSTRAI
MAY
8-15 Breda
ART BREDA
Germany
APRIL
28-1/5 Stuttgart
KUNST & ANTIQUITÄTEN TAGE
United Kingdom
APRIL
31-3/4 Bath
BATH DECORATIVE ANTIQUES FAIR
7-10 London
CERALMIC ART LONDON
Austria
APRIL
9-18 Salzburg
ART & ANTIQUE
23-1/5 Wien
WIKAM
Italy
APRIL
1-3 Milano
MIART
USA
APRIL
31-3/4 Los Angeles
THE OTHER ART FAIR
6-10 New York
TEFAF NEW YORK
14-12/6 Andenne
CERAMIC ART ANDENNE
The Netherlands
APRIL
30-03/4 Nooitgedacht
KUNST AAN HET HOF
2-3 Amsterdam
DESIGN ICONS
France
APRIL
5-10 Paris
HOTEL LA LOUISIANE
5-10 Paris
PAD
7-10 Paris
ART PARIS
MAY
4-8 London
SPRING FAIR
Portugal
APRIL
30-8/5 Lisboa
LAAF
23-1/5 Assisi
ASSISI ANTIQUARIATO
28-1/5 Milano
MILAN IMAGE ART FAIR
Sweden
APRIL
1-3 Brösarp
ANTIKMÄSSAN I BRÖSARP
De wonderlijke
kracht van het object
Johan Creten
N
Johan Creten geldt als de drijvende kracht
achter de vernieuwing in de hedendaagse
keramiek.
Kiro URDIN
COVID TIMES PERFORMANCE
AAA / COLLECT JUNI 2021 / NR. 507
MAANDBLAD verschijnt niet in januari, juli en augustus - € 5,90 - Nr. 507 - P608061
Wat koopt het Museum
Portefeuille van Elsene
Gedrukte kunst
Technieken op een rijtje
Maria van Oosterwyck
Stilleven gesublimeerd
21.05.21 – 13.06.21
Jonge antiekhandelaars
Nieuwe garde is strijdvaardig
Collectible
Designwalhalla
Jean-Henri Riesener
18e-eeuwse top meubilair
Kunst aan zet
Kunst kopen op lening
Booming kunst
Vrouwen uit Afrikaanse diaspora
€ 49,50 voor 9 nummers
of € 25 digitaal
www.collectaaa.be

Museum calendar
APRIL / MAY 2022
Belgium
ANTWERPEN
FOMU
△ Max Pinckers
t/m 13-04
M HKA
△ Mash Up - Anthea
Hamilton
t/m 15-05
BINCHE
Musée du Carnaval
et du Masque
△ Bouffons !
j. 11-09
BRUGGE
Adornesdomein
△ Simply - Willy Vynck
t/m 6-04
Musea Brugge
△ Verhalen uit de
ondergrond. Brugge in
het jaar 1000.
t/m 27-10-2023
BRUSSELS
Art et marges musée
△ Haute tension
j. 16-06
Cinematek
△ contro-corrente - Op
het pad van Pier Paolo
Pasolini door Chantal Vey
j. 18-04
CIVA
△ Expo: le logis-floréal -
un project coopératif
j. 26-06
Design Museum
Brussels
△ Charlotte Perriand.
Comment voulonsnous
vivre? Politique du
photomontage
01-04 au 28-08
Fondation A Stichting
△ One, two, Three, More
- Helen Levitt
j. 10-04
Jewish Museum of
Belgium
△ Sol Lewitt. Wall
Drawings, Works on paper,
Structures (1968-2002)
j. 01-05
△ Works on Paper.
Gallila’s collection
j. 17-04
KBR
△ Toots 100. The sound
of a Belgian Legend
22-04 au 31-08
La Centrale
△ This is what you came
for. Els Dietvorst
28-04 au 02-10
Mima
△ Mima reload
j. 29-05
Musée de la bande
dessinée
△ Bulles de Louvre -
vingt auteurs de Bande
Dessinée propose de
découvrir le Louvre
j. 11-09
Musee Mode et
Dentelle
△ Brussels Touch
j. 22-05
Musées roayxu
des Beaux-Arts de
Belgique
△ Omar Ba - Christian
Dotremont. Peintre de
l’écriture - Tanya Goel
01-04 au 07-08
Museum Kunst &
Geschiedenis
△ Before Time Began
t/m 29-05
Villa Empain
△ Michel Polak
07-04 au 21-08
△ Portrait of a Lady
j. 04-09
CHARLEROI
BPS22
△ Teen Spirit
j. 22-05
Musée de la
Photographie
Charleroi
△ Michel Vanden
Eeckhoudt
j. 15-05
△ Soleil Noir - Gaëlle
Henkens et Roger Job
j. 15-05
△ Arbres-Troncs - Zoé
Van der Haegen
j. 15-05
△ Melanie De Biasio
j. 15-05
△ Danielle Rombaut
j. 15-05
DEINZE
Museum van Deinze
en de Leiestreek
△ Marcase. Aspects of
the image
t/m 03-04
GENT
Museum Dr. Guislain
△ Circonstances. Fernand
Deligny
t/m 29-05
S.M.A.K.
△ POPART van Warhol
tot Panamarenko Uit de
Collectie Matthys-Colle
& S.M.A.K.
t/m 08-05
HASSELT
Cultuurcentrum
Hasselt
△ En toch is ook de nacht
niet uitzichtloos zolang
er sneeuw ligt
t/m 22-05
△ Genre ZERO - Diana
Herz
t/m 22-05
△ Self-Portraits, Dated,
Untitled - Mies Cosemans
& Joke Timmermans
t/m 22-05
HORNU
CID Grand Hornu
△ Bricks beyond Walls
j. 05-06
MACS
△ Gaillard & Claude. A
Certain Decade - Aline
Bouvy. Cruising Bye
j. 18-09
KNOKKE-HEIST
Cultuurcentrum
Scharpoord
△ Foto Knokke-Heist
- Frieke Janssens &
Servaas Van Belle
t/m 12-06
LA HULPE
Fondation Folon
△ Tomi Ungerer. Enfant
terrible
j. 26-06
LA LOUVIÈRE
Keramis - Centre de
la Céramique de la
Fédération Wallonie-
Bruxelles (asbl)
△ Les collections de
Verviers à Keramis
j. 28-08
LEUVEN
Museum M
△ Prendre le temps
t/m 23-04-2023
△ Dry Culture Wet
Culture - Wael Shawky
t/m 28-08
LIÈGE
Maison des Métiers
d’Art
△ Upcycling - Recycler
avec style
j. 25-06
MECHELEN
Kazerne Dossin
△ Universal Human
Rights. Why they matter
t/m 11-12
MONS
Beaux-Arts Mons
△ Anto-Carte. De terre
et de ciel
j. 21-08
△ Souviens-toi -
Emelyne Duval
j. 29-05
MORLANWELZ
Musée Royal de
Mariemont
△ La Chine au féminin.
Une aventure moderne
02-04 au 23-10
△ Le Mysthère Mithra.
Plongée au coeur d’un
culte romain
j. 17-04
OOSTENDE
Mu.Zee
△ België-Argentinië.
Trans-Atlantische
modernismen, 1910-1958
t/m 12-06
Fort Napoleon
△ De Grote Ridder Muis
- Doe-expo
t/m 18-04
PUURS-SINT-AMANDS
Emile Verhaeren
Museum
△ La Ville abandannée -
Koen Broucke
t/m 22-05
SINT-MARTENS LATEM
Museum Dhondt-
Dhaenens
△ Blindsight – Manon
de Boer in dialoog met
Latifa Laâbissi en Laszlo
Umbreit
t/m 22-05
△ Time, and time again
– Werk uit de collectie
Vermeire-Notebaert
t/m 22-05
△ Yvan Derwéduwé -
Antichambre
t/m 22-05
△ untitled 2018 (the
infinite dimensions
of smallness) - Rirkrit
Tiravanija
t/m 31-05
SINT-NIKLAAS
Mercatormuseum
△ Kaarten aan de wand
- (Her)ontdek oldschool
platen en kaarten
t/m 01-05
SINT-PIETERS-
WOLUWE
Museum van de
Boekkunsten en de
Boekband
△ Touching, Moving,
Reading Books
j. 22-05
TOURNAI
Musée des Beaux-
Arts de Tournai
△ Toute une histoire,
regard sur les collections
#3
j. 02-2023
△ Open Field - Raffaella
Crispi
105

Gallery calendar
APRIL / MAY 2022
Belgium
AALST
Netwerk Aalst
△ Rewinding
Internationalism
t/m 01-05
ANTWERPEN
De Zwarte Panter
△ Tabula Rasa - Kiro Urdin
t/m 10-04
△ Alles stroomt - Frieda
Van Dun
t/m 10-04
Everyday Gallery
△ Beliefs, Apples and
Machines - Victor
Delestre
t/m 17-04
△ Venus and Adonis -
Magda Kirk
t/m 17-04
△ Newtro - Gao Hang,
Ahn Tae Won, Botond
Keresztesi
t/m 17-04
Gallery FIFTY ONE
△ ON & ONE - Eamonn
Doyle
t/m 16-04
△ Portraits - Jacques
Sonck
t/m 16-04
Tim Van Laere Gallery
△ Riding the Waves -
Leiko Ikemura
t/m 02-04
Zeno X Gallery
△ Le jour se lève -
Pélagie Gbaguidi
t/m 30-04
BEERSEL
LKFF Art Projects
△ Bij mijn venster -
A ma fenêtre -
At my window
t/m 02-04
BRASSCHAAT
Keteleer Gallery
△ A Short Trip - Floris
Van Look
t/m 17-04
BRUSSELS
A. Galerie
△ Elements - Terra
Abstracta - Benoît Feron
j. 09-04
Almine Rech
△ Otis Kwame Kye
Quaicoe
j. 16-04
△ Brian Calvin
27-04 au 28-05
△ Peter Peri
27-04 au 28-05
△ BLACK RODEO:
Cowboys of the 21st
Century - Otis Kwame
Kye Quaicoe
j. 16-04
Arthus Gallery
△ “Materia” group
exhibition - Alvina
Jakobssen,
Virginie de Limbourg,
Joao Manardù
j. 30-04
Association
du patrimoine
artistique
△ La révolte de la
couleur. Le Fauvisme
belge 1904-1918
j. 23-04
Atomium
△ View from my window
j. 29-05-2023
Baronian
△ Eric Poitevin
27-04 au 04-06
△ Olivier Mosset
j. 14-05
BE CULTURE
△ New Horizons in
Painting
01-04 au 28-05
Bernier/Eliades
△ Softly and Forever -
Romain Cadilhon
j. 14-04
Bruno Matthys
Gallery
△ Silences -
Eric Herrman,
Véronique Melotto
j. 09-04
Brussels Expo
△ Antoine de Saint-
Exupéry. Le Petit Prince
parmi les Hommes
j. 30-06
Centre d’art
Chapelle
de Boondael
△ Nature sacrée,
nature enchantée –
Geneviève Levivier
j. 10-04
CLEARING
△ Pandemic
Pandemonium - Neïl
Beloufa
j. 10-04
Contretype
△ Hernie & Plume -
Katherine Longly
j. 22-05
△ Retour à
La Louvière - Pauline
Vanden Neste
j. 22-05
△ D’ici là - Jérôme
Hubert
j. 22-05
Dauwens &
Beernaert Gallery
△ 1 x 4 = 5 -
Loïc Van Zeebroek,
Toon Boeckmans,
Isa De Leener,
Charlotte
Vandenbroucke
j. 01-05
Deodato Arte -
Brussels
△ Editions - Mr.
Brainwash
j. 24-06
Dvir Gallery
△ Haletant et éclatant -
Sigalit Landau
j. 16-04
Eleven Steens
△ Matières Premières
- Pauline Bonnet,
Yoshikazu Goulven
Le Maître, BeCraft,
La Gadoue, Réjean
Peytavin
j. 10-04
Esther Verhaeghe
Art Concepts
△ Jacqy duVal
j. 10-04
Fondation Thalie
△ Inner Bodies - Kiki
Smith
j. 01-05
Frédérick Mouraux
Gallery
△ Naphta Tribes &
Impermanence
j. 30-04
Galerie ABC
△ Quentin Smolders
j. 07-05
Galerie Aliénor
Prouvost
△ Figures anonymes -
Bryan Ley
j. 28-04
Galerie Baronian
△ The Last Cowboy
Songs - Olivier Mosset
j. 14-05
Galerie de la
Béraudière
△ Germaine Richier & La
Couleur
j. 29-04
Galerie Deletaille
△ Natures Mortes -
Living Country
j. 02-04
Galerie Dys
△ Carnaval. Peintures
et travaux sur papier -
Yasemin Senel
j. 03-04
Galerie Horta
△ Frida Khalo - The life of
an icon
j. 14-05
Galerie La Forest
Divonne
△ L’Oeuvre au coprs. Un
rencontre ente les arts et
le goût
19-05 au 18-06
△ Catherine François
j. 14-05
△ Singularités -
Catherine François
j. 15-05
Galerie Marie-Ange
Boucher
△ Noëlle Koning
j. 02-04
△ Philippe Desomberg
j. 02-04
Galerie
Nathalie Obadia
△ Foolhardy Boarding
A Lost State of Mind -
Joris Van de Moortel
j. 07-05
Galerie Templon
Bruxelles
△ Présences - Jeanne
Vicéral
j. 23-04
Galerie The Palm
Beach
△ Eikonoklastes - JNG,
Jean-Noël Guillemain
j. 24-04
Galleria
Anna Marra
△ Roshambo - Perino &
Vele, Túlio Pinto
j. 15-04
Gallery Sofie Van den
Bussche
△ New Memories -
Joke Raes & Jonas
Vansteenkiste
t/m 10-04
Grand-Place
△ Pop Masters
j. 29-05
Horst
△ The Act of Breathing
12-05 au 31-07
Huberty & Breyne
△ Olivier Ledroit
08-04 au14-05
△ Michel Vaillant Art
Strips - Jean Graton
j. 02-04
Husk Gallery
△ Enclosure undone -
Akiko Ueda
j. 30-04
Irène Laub Gallery
△ Meta-morphosis -
Tatiana Wolska
j. 09-04
KULT XL
△ Hypnagogie -
Robberto & Milena Atzori
21-04 au 22-05
Kusseneers Gallery
△ Dancing in the Dark -
Laurent Impeduglia
j. 02-04
L’Enfant Sauvage
△ Primitiv Acid - Thomas
Valere Gosset
j. 16-04
△ Comme une sorte de
respiration - Toinette
Chaudron
j. 16-04
La patinoire Royale,
Galerie Valérie Bach
△ Illimités - Sahar
Saâdaoui
j. 07-05
△ Au gré de ses
“déplacements” -
Marthe Wéry
j. 07-05
△ Au gré de ses
“déplacements” -
Marthe Wéry
j. 07-05
△ Illimités - Sahar
Saâdaoui
j.07-05
Laurentin Galerie
Bruxelles
△ Prints - Geneviève
Asse
j. 16-04
Le Botanique
△ Ce débris dont rien
n’est venu à bout - Alix
Dussart
j. 03-04
△ SARA TM - Void
Collective
j. 17-04
le salon d’art
△ arbo-naissance -
Simon Outers
j. 14-05
Lee-Bauwens Gallery
△ The Earth of Memory -
a collective exhibition
j. 30-04
Librairie Galerie
Chapitre XII
△ Reborn - Stephen Sack
j. 23-04
Maison Commune à
Ixelles
△ Bers Grandsinge
& Friends. Avis de
recherche
j. 20-05
Maison de l’Histoire
européenne
△ Quand les murs
parlent !
30-04 au 13-11
Maison des Arts
△ En quelques mots … -
In enkele woorden ...
j. 30-04
Marc Minjauw Gallery
△ Recent Works - Luis
Salazar
j. 03-04
Marie-Laure Fleisch
△ Sculptures of Stones -
Ronny Delrue
j. 16-04
Mathilde
Hatzenberger
Gallery
△ Old Farts ?! - Pierre
Dessons, Richard
Meitner
j. 02-04
Melissa Ansel
△ Devenir l’estran
- Alexane Sanchez,
Hadrien Loumaye,
Julia Renaudot
j. 08-05
106

Gallery calendar
APRIL / MAY 2022
Mendes Wood DM
△ Neïl Beloufa
j. 10-04
Michel Rein
△ Rubber soul - Edgar
Sarin
j. 16-04
Michèle Schoonjans
Gallery
△ Danielle Kwaaitaal. Still
Water
j. 30-04
Modern Shapes
Gallery
△ Simon Oud,
Andrew Clausen,
Enric Mestre
j. 30-04
Modesti Perdriolle
Gallery
△ The Color of Light -
Joël Denot
j. 23-04
Montoro12 Gallery
△ Ochre Yellow - Simone
Cametti
j. 16-04
△ I Saw a Blue Sphere
Falling - Emmanuele de
Ruvo
j. 16-04
NICC & The
Aprognostic Temple
△ Zebedee Armstrong
02-04 au 01-05
Nino Mier Gallery
△ Good Morning -
Monica Subidé
j. 16-04
Odradek
△ De la matière -
Fabienne Claesen &
Christine Nicaise
j. 30-04
Pierre Marie Giraud
△ Michaël Verheyden
j. 21-04
Rodolphe Janssen
△ Sausage Party -
exposition de groupe
j. 30-04
Rossicontemporary
△ Matrix Verbatim -
Charlotte Flamand
j. 07-05
Sophie Carrée
△ I’ve Lost My Head -
Nathalie Campion
j. 16-04
Spazio Nobile Gallery
△ Arbre de Vie - Bela
Silva & Vera Vermeersch,
duo show
01-04 au 15-05
△ Serendipity - Kiki van
Eijk & Joost van Bleisjwijk,
Duo show
17-05 au 04-09
Stems Gallery
△ I’ll Tell You Later -
Susumu Kamijo
j. 09-04
Super Dakota
△ Snowballing - Alex Clarke
j. 16-04
Xavier Hufkens
△ Keyhole - Josh Smith
j. 16-04
Zedes Art Gallery
△ The Lissitzky Case -
Igor Tishin
j. 23-04
CHARLEROI
Galerie Jacques
Cerami
△ La prière du coeur -
Philippe Herbet
j. 23-04
GENT
Tatjana Pieters
△ Yawn Holding Fields -
Indrikis Gelzis
t/m 17-04
△ Il faut cultiver son
jardin - curated by Fleur
De Roeck
t/m 17-04
GRIMBERGEN
Cultuurcentrum
Strombeek
△ Open Source - Noah
Latif Lamp
t/m 01-05
△ Sunny Afternoon -
Rirkrit Tiravanija
t/m 30-04
HASSELT
Z33
△ Charging Myths - On-
Trade-Off
t/m 21-08
HINGENE
Den Heeck
△ Wim Maes -
eenmanstentoonstelling
t/m 10-04
HINGENE-BORNEM
Den Heeck
△ Eenmanstentoonstelling
- Wim
Maes
t/m 10-04
JAMBES
Galerie Detour
△ Alain Janssens. Le
palabre des choses
j. 30-04
KNOKKE
Baronian
△ Max Frintrop
j. 15-05
KORTRIJK
Be-Part
△ Black Sun - Ruben
Bellinkx
t/m 05-06
LA LOUVIÈRE
Centre Daily-Bul & Co
△ Cactus inébralable
s’expose
j. 17-04
Galerie Nardone
△ Carlo Galfione
j. 23-04
LIÈGE
Europaexpo - Gare
de Liège Guillemins
△ I LOVE JAPAN
j. 31-08
Les Brasseurs art
contemporain
△ S!NGULIER - Andrea
Radermacher-
Mennicken
j. 09-04
Les Brasseurs art
contemporain
△ LUIK : panel that can
be placed in front of
a window - Maikel De
Greve
j. 09-04
LINKEBEEK
Huize Lismonde
△ Gaandeweg - Anne
Marie Finné
t/m 22-05
LOUVAIN-LA-NEUVE
Espace 001
△ Virginie de Limbourg
j. 10-04
NAMUR
Galerie Ronny Van de
Velde
△ Perspectives minimales
en Belgique
j. 17-04
OOSTEEKLO
Galerie William
Wauters
△ Wim Biewenga
10-04 t/m 15-05
△ Christian Verhelst
10-04 t/m 15-05
△ Marcase
t/m 03-04