KIJK editie 5 - 2022 - inkijkexemplaar

Special
KIJK Antwoordt
Nu te koop! Zie pag. 12
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 5 / 2022 / € 6,75
BLIJF DOORVRAGEN
WETENSCHAPPERS
SPECULEREN OVER
BUITENAARDSEN
Hoe zien aliens eruit?
EN OOK: OPTIMAAL LEREN KUN JE LEREN
ZAAD EN NIJD: SPERMA GAAT VOOR DE WINST
GEZOCHT! GRONDSTOFFEN OM DE WERELD TE REDDEN

36
70
6 GOED NIEUWS
KIJK KORT Nieuwe coating voorkomt dat
brillenglazen beslaan, veelbelovend
implantaat moet verlamming verhelpen,
gezonken schip na 107 jaar gevonden, en
meer wetenschaps- en technieuws.
13 PRIKPLAN
COLUMN Hoewel Eric de Kruijk kampt met
prikangst, zet hij in zijn column de injectienaald
in het zonnetje. Over het ontwerp
van dit medisch hulpmiddel is – en wordt
nog altijd – goed nagedacht.
14 LEEFREGELS
We hebben nog nooit een buitenaards
wezen gespot, maar op basis van aardse
wetmatigheden kunnen we wel iets zeggen
over hoe deze schepsels eruitzien en hoe
ze zich gedragen.
22 LAWINEGEVAAR
ONDERWATER ONDERVRAAGT Adriaan
van Natijne brengt aardverschuivingen in
kaart. Daarmee hoopt hij uiteindelijk
mensen te kunnen waarschuwen voor
naderend natuurgeweld.
24 COMPUTERKUNST
Aangeven hoe een gehavend schilderij eruit
hoort te zien of de kans berekenen dat een
kunstwerk geen vervalsing is: kunstmatige
intelligentie kan het.
30 OPLICHTERS
Dat salamanders en kikkers fluorescentie
vertonen, wisten onderzoekers al langer.
Maar ze ontdekken ook steeds meer
zoogdieren met deze eigenschap. Waar is al
dat gegloei goed voor?
36 NATUURSCHOON
IN BEELD Moeder Natuur is voor veel fotografen
een dankbaar onderwerp, maar de
deelnemers aan de International Landscape
Photographer of the Year-wedstrijd laten
haar pas echt van haar mooiste kant zien.
44 GEHEUGENSTEUNTJES
INTERVIEW Ben je beter in staat om te
leren als je veel vis eet? En onthoud je
dingen beter als je beweegt tijdens het
studeren? Deze en meer vragen vuurden
we af op leerexpert Renate de Groot.
50 PROMOTIE
Precies een eeuw geleden werd Jozef
Stalin secretaris-generaal van de Communistische
Partij van de Sovjet-Unie toebedeeld.
Een belangrijke opstap naar de
absolute macht. Hoe slaagde hij hierin?
56 DROOMBEELD
FAR OUT Een ruimteschip dat tijdens de
reis zijn eigen brandstof verzamelt, klinkt
ideaal. Maar of het ook haalbaar is…
Natuurkundige Peter Schattschneier sloeg
aan het rekenen om dit te bepalen.
58 SPERMASTRIJD
Van giftige stoffen tot zaadproppen en van
meerkoppige penissen tot partnerbewaking:
mannetjes zetten alles op alles om
hun competitie buiten spel te zetten en
zich voort te planten.
62 WACHTTIJD
TERUGVLUCHT Al in 1917 bedacht
Alexander de Seversky een manier om
vliegtuigen bij te tanken ín de lucht. Maar
het duurde even voordat zijn idee in de
praktijk werd gebracht.
68 GROENE GADGET
TECH-TOYS Duurzaamheid is hot. Daarom
komt ASTRO Gaming nu met een Carbon-
Neutral-gecertificeerde koptelefoon van
deels gerecycled materiaal. En meer spul in
onze gadgetrubriek.
70 AAN DE GROND
Door de energietransitie wordt de vraag
naar grondstoffen als lithium en nikkel
steeds groter. Maar hoe zit het met het
aanbod?
76 MULTICULTI
KIJK ANTWOORDT In Indonesië worden
712 talen gesproken. Maar daarmee is het
nog niet de absolute wereldkampioen
taaldiversiteit. Welk land wel? Je leest het
in onze vraag-en-antwoord-rubriek.
79 PARTYPOOPER
COLUMN Pollen, pollen en nog eens pollen:
voor hooikoortspatiënten om gestoord
van te worden. Dé remedie? Lokale honing.
Toch? Helaas werkt ook dit middeltje niet,
schrijft Ronald Veldhuizen.
62
30
4 5/2022

24
14
44
70
58
EDITORIAL
BEELD COVER: PAUL MCERLEAN/EYEEM/GETTY IMAGES, 123RF, BEWERKING BERT V/D BROEK/TOROS ART, BEELD INHOUDSOPGAVE: REINIER GERRITSEN/RIJKSMUSEUM, J. MARTIN EN E. OLSON/NORTHLAND COLLEGE, MARCIN ZAJAC/8TH INT. LANDSCAPE PHOTOGRAPHER OF THE YEAR, USAF, OLEG NIKISHIN/GETTY IMAGES
VREEBURG
Arrogant?!
Zoals meerdere redactieleden ben ook ik bij
KIJK begonnen als stagiair. Tijdens een van
de lunchtafelgesprekken van toen ging het
over buitenaards leven. Dat er op andere planeten
ook intelligente beschavingen zijn, daar wilde ik
niet aan. Aliens? Nee, die bestaan niet. Mijn toenmalige
stagebegeleider en sterrenkundige Jean-
Paul Keulen reageerde door te zeggen dat die gedachte
wel heel arrogant was. Waarom zouden wij
de enige intelligente beschaving kunnen vormen in
het immens grote universum?
Nog nat achter de oren en met weinig eelt op mijn
tere zieltje was ik enigszins geschokt over het feit
dat iemand mijn denkbeelden net arrogant had genoemd.
Maar Jean-Paul had natuurlijk gelijk en zijn
opmerking zette me wel aan het denken: wat als er
wel buitenaards leven bestaat? Zouden die er dan
hetzelfde uitzien als de mens, of gaat het dan om
minuscule wezens die je met het blote oog niet kunt
zien? Hoe zouden ze zich voortbewegen? En zijn ze
sociaal genoeg om contact met ons te zoeken?
Nu, acht jaar na dat lunchmomentje, worden mijn
vragen eindelijk beantwoord door Jean-Paul himself.
Of eigenlijk: wetenschappers doen een dappere
poging om op basis van de aardse wetmatigheden
iets te zeggen over het uiterlijk en het gedrag van de
buitenaardse wezens. Je leest het artikel zelf vanaf
pagina 14.
Over maffe wezens gesproken: die lopen ook gewoon
op onze planeet rond. Neem nu het vogelbekdier.
Een zoogdier dat eieren legt en een snavel
heeft; dat melk zweet zodat de jongen het op kunnen
likken; dat bij de geboorte tanden heeft die later
uitvallen; dat geen maag heeft én een vacht die
oplicht als je hem met een blacklight beschijnt.
Wetenschappers ontdekken trouwens steeds meer
van zulke fluorescerende zoogdieren, en daar gaat
mijn biologenhart sneller van kloppen. Ik vraag me
dan direct af: waarom pakken deze beesten hun
shine? Wat is het evolutionaire nut daarvan? En in
het kader van ‘u vraagt, wij draaien’ is collega Laurien
Onderwater zo aardig geweest deze kwestie
vanaf pagina 30 uit te pluizen.
PS Voor de oplettende
lezers: dit stukje is
inderdaad niet geschreven
door jullie
hoofdredacteur. André
Kesseler heeft namelijk
een paar weekjes
vakantie genomen. In
de volgende editie zie
je zijn smoelwerk gewoon
weer op deze
plek.
Naomi Vreeburg is coördinerend redacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
5/2022 5

Wat voor leven loopt, kruipt, zwemt of vliegt
er rond op andere planeten? Daar kunnen
we alleen maar naar gissen, zou je zeggen.
Toch tasten we niet helemaal in het duister.
Uit de evolutiebiologie valt namelijk wel
degelijk een aantal vuistregels af te leiden
voor organismen elders in het heelal.
Tekst: Jean-Paul Keulen
Blauwdruk voor
Wie is opgegroeid met Star Trek
weet: verreweg de meeste buitenaardse
wezens lijken op
mensen. Twee benen, twee armen, twee
ogen… Goed, de ene soort heeft puntoren,
de andere ribbeltjes boven zijn
neus, de derde een blauwe huid. Maar in
de basis komen ze behoorlijk overeen
met wat er in een aards winkelcentrum
rond paradeert. Dat valt ook wel te begrijpen.
Er zijn nu eenmaal grenzen aan
hoeveel tijd je acteurs op de grimeafdeling
kunt laten zitten. En of een tot
nadenken stemmend script echt goed op
het publiek overkomt als je het laat
uitvoeren door zwevende megakwallen
of levende gaswolken, is de vraag.
Maar hoe zit het dan met échte aliens,
als die bestaan? Kunnen die eigenlijk
elke denkbare vorm hebben – en hebben
we dus geen flauw benul wat we op
andere planeten kunnen aantreffen?
Of valt er uit het leven op aarde en de
ontwikkeling die dat de afgelopen paar
miljard jaar heeft doorgemaakt wel
degelijk iets te concluderen over levensvormen
elders in het heelal?
Dat laatste, betoogt bioloog Arik
Kershenbaum van de Universiteit van
Cambridge in zijn boek The zoologist’s
guide to the galaxy. Zoals de natuur- en
scheikundige wetten die we hier op
aarde hebben achterhaald elders in het
heelal net zo goed van kracht zijn, zo
zijn er volgens hem ook universele biologische
regels. Kershenbaums Nederlandse
collega Maurijn van der Zee van
de Universiteit Leiden kan daar een heel
eind in meegaan. “Als evolutiebioloog
is het heel logisch om zo te denken”,
zegt hij. “Op zich ben ik het er helemaal
mee eens dat de wetmatigheden die
we hier ontdekken ook op andere planeten
moeten gelden.” Maar wat voor
wetmatigheden zijn dat dan?
14 5/2022

P. MCERLEAN/EYEEM/GETTY IMAGES, 123RF, BEWERKING BERT V/D BROEK/TOROS ART
buitenaardsen
1Aliens bestaan
uit cellen
De eerste wetmatigheid is niet
expliciet terug te vinden in het boek van
Kershenbaum, maar volgens Van der
Zee hoort ie wel degelijk op het lijstje:
buitenaards leven zal naar alle waarschijnlijk,
net als aards leven, uit cellen
bestaan. “Leven moet zijn begonnen
met moleculen die zichzelf kunnen
repliceren”, legt de evolutiebioloog uit.
Het kan dan zo zijn dat twee soorten
moleculen zichzelf allebei sneller kunnen
kopiëren als ze zich in elkaars buurt
bevinden. Maar om die kopieën van
zichzelf te kunnen bouwen, gebruiken
ze wel dezelfde bouwstenen, vervolgt
hij. Als dan een van de twee soorten álle
bouwstenen weet in te pikken, concurreert
hij de andere soort weg – en kan hij
daar dus ook niet meer van profiteren.
“Dan is de hele samenwerking tussen
beide soorten stukgelopen.”
De oplossing? Je moet die twee soorten
moleculen in een klein blaasje vangen
dat zichzelf óók kan repliceren – oftewel:
een cel. “Dan zullen de cellen
waarin de verhouding tussen beide
moleculen het gunstigst is, het beter
doen dan de cellen waarin de verhouding
is scheefgegroeid.” Dat is volgens
Van der Zee de enige manier waarop
zo’n samenwerking tussen twee soorten
moleculen kan blijven werken.
Op aarde ontstonden dan ook relatief
snel de eerste cellen: “De aarde is 4,5
miljard jaar oud, de oudste bekende
sporen van eencellig leven zijn van 3,8
miljard jaar geleden. Die stap was dus
blijkbaar het probleem niet, in elk geval
hier niet.” Daarom durft hij de stelling
wel aan dat ook buitenaards leven uit
cellen moet bestaan.
Vervolgens duurde het alleen ruim
3 miljard jaar voordat die cellen
5/2022 15

Nieuwe technie
voor oude mees
REINIER GERRITSEN/RIJKSMUSEUM
n Driehonderd jaar geleden werden er repen van
de Nachtwacht afgesneden om het doek tussen
twee deuren te kunnen hangen. De informatie op
een zeventiende-eeuwse kopie van de Nachtwacht
bleek cruciaal om via zelflerende software de
ontbrekende delen te kunnen reconstrueren.
24 5/2022

ken
ters
Tekst: Mark van den Tempel
Lang was in de kunstwereld het achter halen
van echtheid het exclusieve domein van
wetenschappelijke analyse en het kenners oog.
Dat is aan het veranderen. De afgelopen tien
jaar is een nieuwe vorm van kunstonderzoek
in opkomst: kunstmatige intelligentie, oftewel
AI. Kunnen algoritmes het handschrift van de
meester herkennen?
Het was ineens wereldnieuws. In
juni 2021 was het Rijksmuseum
erin geslaagd de ontbrekende
delen van de Nachtwacht te reconstrueren
door computertechnologie toe te
passen. Rond 1715 werden enkele repen
van Rembrandts meesterwerk afgesneden
zodat het doek tussen twee deuren
in de kleine krijgsraadkamer van het
stadhuis (het huidige Paleis op de Dam)
paste. Met behulp van neurale netwerken
zijn nu de verwijderde stukken, die
nog wel te zien zijn op een zeventiende
eeuwse kopie, ‘vertaald’ om naadloos
aan te sluiten op de huidige Nachtwacht.
Het is een mooi staaltje digitaal vernuft
dat het Rijksmuseum heeft toegepast,
en het museum staat daarin niet alleen.
In de kunstwereld wordt kunstmatige
intelligentie steeds vaker ingezet, naast
geavanceerde onderzoekstechnieken als
pigmentanalyse en röntgenfluorescentiescanning
(zie ‘Vijf moderne methodes
om schilderijen mee door te lichten’ op
pagina 27). Er wordt hier en daar al voorzichtig
geopperd dat het digitale oog
meer ziet dan de kenner. Kunnen computers
musea informatie verschaffen die
ze van hun kunsthistorici niet krijgen?
AI naar de kunstacademie
Hoogleraar Rob Erdmann geeft als senior
wetenschapper bij het Rijksmuseum
leiding aan het digitale onderzoek van
de collectie. Erdmann gebruikt AI voor
de meest uiteenlopende vormen van
re search. Zo heeft hij een programma
ontwikkeld om watermerken in oude
documenten door de bedrukte pagina’s
heen te lezen. Ook kan hij met AI het
canvas onder schilderijen bestuderen.
Voor Operatie Nachtwacht zijn van
Rembrandts schilderij duizenden foto’s
gemaakt, waarmee Erdmann een beeldcatalogus
kon opbouwen van tinten,
texturen en penseelstreken van de
meester. Het is essentiële info voor het
trainen van neurale netwerken.
Neurale netwerken zijn computerprogramma’s
die je door gerichte input
van data kunt leren zelfstandig een
afweging te maken. Als je het programma
maar genoeg traint, door het steeds
gespecialiseerdere beelden voor te houden,
herkent de computer op een gegeven
moment terugkerende patronen.
Voor de Nachtwacht kon Erdmann beschikken
over de ontbrekende delen van
het schilderij. Ze staan op een nauwkeurige
kopie die een tijdgenoot van Rembrandt,
Gerrit Lundens, heeft gemaakt.
Probleem was dat het doek van Lundens
veel kleiner is en enigszins vanuit een
ander perspectief is geschilderd. Ook
heeft de kopie een kleurgebruik en een
schilderstijl die afwijken van die van
Rembrandt.
Met behulp van neurale netwerken wist
Erdmann de Lundensdelen in drie fases
te transformeren in de ontbrekende
stukken. Voor de eerste fase gebruikte
Erdmann een neuraal netwerk dat elk
detail in Lundens kopie uitlijnde met
hetzelfde detail in de Nachtwacht. “Het
was niet simpelweg een kwestie van het
oprekken van de Lundens. Dat kun je
ook in een kwartier in Photoshop doen;
daar heb je geen AI voor nodig. Alleen
krijg je dan nooit de nauwkeurige uitlijning
van het perspectief die ik met de AI
wel heb verkregen.”
In de tweede fase bracht Erdmann met
een ander neuraal netwerk de Lundens
nog dichter bij de Nachtwacht door elk
gedeeld detail extra bij te stellen. “Een
enorm tijdrovend werk dat onder meer
samendrukken, verdraaien en vergroten
van de details vergde. Aanpassingen die
per locatie enorm konden verschillen.”
Daarna volgde de derde fase, die Erdmann
omschrijft als ‘het neurale netwerk
naar de kunstacademie sturen’. “In
deze fase leert de computer het kleurenpalet,
de textuur en de stijl van Lundens
te vertalen naar die van Rembrandt.”
Pixelpuzzel
Tijdens die training kreeg de computer
duizenden kleine stukjes van de Lundens
te zien en werd hem gevraagd elk
stukje te reproduceren in de stijl
van de Nachtwacht. “Na elke han­
5/2022 25

HOOGLERAAR BIOPSYCHOLOGIE
VAN LEREN RENATE DE GROOT:
‘Leren is levenslang
bouwen’
44 5/2022

ALLARD FAAS
5/2022 45

n Historici schatten dat Jozef Stalins
regime verantwoordelijk is voor de
dood van minimaal 20 miljoen mensen.
Maar dat lijkt sommige Russen
vandaag de dag niet uit te maken.
Ze aanbidden de voormalig leider
nog altijd.
Van schoenmakerszoon tot
TIRAN
50 5/2022

Tekst: Maarten Muns
Precies een eeuw geleden werd Jozef Stalin
benoemd tot secretaris-generaal van de
Communistische Partij van de Sovjet-Unie.
Hoe kwam een leergierige jongen uit het verre
Georgië op deze sleutelpositie terecht?
En waarom veranderde hij vervolgens in een
meedogenloze dictator?
ALEXEY BORODIN/GETTY IMAGES
Mussolini, Hitler, Mao en Stalin.
De twintigste eeuw is de eeuw
van de meest meedogenloze
dictaturen die de geschiedenis heeft gekend.
Het hangt er een beetje vanaf hoe
je telt, maar historici schatten dat Jozef
Stalins regime verantwoordelijk is voor
de dood van minimaal 20 miljoen mensen.
Dat zijn veel meer doden dan in
Duitsland onder Adolf Hitler vielen.
Bovendien lieten latere communistische
dictators zoals Mao Zedong (China)
en Pol Pot (Cambodja) zich maar
wat graag door Stalin inspireren. En
ondanks de doden, de honger en de
ellende die zijn bewind veroorzaakte,
wordt hij door miljoenen Russen nog
altijd gezien als de man die hun land
sterk en machtig maakte.
Een belangrijk opstapje naar de absolute
macht was de benoeming van Stalin
tot secretaris-generaal van de Communistische
Partij van de Sovjet-Unie. Dat
gebeurde op 22 april 1922, honderd jaar
geleden. Welke weg legde ‘de man van
staal’ af om op deze positie te komen?
Modelleerling
Stalin heeft een behoorlijke impact op
de wereldgeschiedenis gehad. Nog helemaal
niets wees daarop als we teruggaan
naar Gori, een armoedig, onbetekenend
stadje in Georgië, in een verre
uithoek van het uitgestrekte Keizerrijk
Rusland. Ioseb Dzjoegasjvili, zoals hij
eigenlijk heette, werd daar geboren op
6 december 1878.
Ioseb had geen makkelijke jeugd. Zijn
vader Besarionis was een alcoholist die
zijn zoon regelmatig sloeg en uitschold.
In tegenstelling tot veel van zijn jeugdkameraadjes
hoefde hij echter niet al op
jonge leeftijd te gaan werken, maar kon
hij naar school. Zijn vader verdiende als
schoenmaker blijkbaar genoeg om zijn
gezin goed te kunnen onderhouden. In
1884 verliet Besarionis zijn gezin en
bleef Ioseb bij zijn hardwerkende moeder
achter. Ze noemde hem liefkozend
Soso.
Zijn moeder wilde dat Ioseb priester zou
worden en stuurde hem naar de theologische
school van Gori. Daar haalde hij
in 1884 zijn diploma met uitstekende
cijfers. Hij leerde er Russisch spreken en
schrijven, raakte verzot op lezen en
maakte zelfs gedichten. Zijn docenten
noemden Ioseb een modelleerling en
herkenden leidinggevende kwaliteiten
in hem. Hij mocht zijn studie voortzetten
op het seminarie in de stad Tiflis
(het huidige Tbilisi), de vakopleiding
voor priesters. Ook daar gedroeg Ioseb
zich voorbeeldig en haalde hij mooie
cijfers.
De dagen op het seminarie waren eentonig,
de regels streng. Het leven stond
in het teken van veelvuldige controles,
verklikken en verklikt worden, en straf.
En er was een streng verbod op het lezen
van buitenlandse en niet-Russische
boeken – ook op die van Iosebs helden
uit de Georgische literatuur. Deels als
reactie hierop kreeg hij steeds meer
interesse voor opstandige en revolutionaire
denkbeelden. Hij werd de leider
van een illegale boekenclub van
seminaristen waarmee hij ‘verboden’
politieke literatuur besprak.
Maar al gauw was dat niet meer genoeg
en wilde hij echt iets politieks doen. Hij
vertrok van het seminarie en sloot zich
aan bij een marxistische organisatie,
zoals zoveel jongemannen in zijn tijd
deden. De toen amper 22 jaar oude
Ioseb was vastbesloten af te rekenen
met de gevestigde orde, de armoede en
de onderdrukking in het tsaristische
Rusland.
Binnen de socialistische beweging bestonden
er twee grote stromingen die
verschillend dachten over hoe de revolutie
tot stand moest komen. De ene
wilde de bestaande orde met geweld
omverwerpen, terwijl de andere vond
dat er bijvoorbeeld met de sociaaldemocraten
moest worden samen gewerkt,
ook al was dat maar tijdelijk.
Ioseb zag helemaal niets in democratische
processen en schaarde zich daarom
vierkant achter de radicalen, bolsjewieken
geheten, die onder leiding stonden
van Vladimir Lenin (de schuilnaam
van Vladimir Iljitsj Oeljanov). Hij organiseerde
stakingen en demonstraties,
schreef pamfletten en artike-
5/2022 51

58 5/2022
OORLOG
TUSSEN DE LAKENS

Tekst: Marysa van den Berg
In de race naar de eicel kan er maar één de
winnaar zijn. En dus trekken mannetjes van
bepaalde diersoorten alles uit de kast om de
concurrent te slim af te zijn: van giftige stofjes
en zaadproppen tot partnerbewaking.
ISTOCK/GETTY IMAGES
beschikken over
kamikazesperma. Tot 40
“Mannen
procent van wat wordt
geëjaculeerd, is puur en alleen gemaakt
om het zaad van andere mannen te
bevechten.” Met deze uitspraak baarde
seksuoloog Lindsey Doe een kleine tien
jaar geleden nogal wat opzien in de media.
Helaas voor Doe is deze theorie al
in de jaren negentig door microscopisch
onderzoek onderuitgehaald. Er blijkt
helemaal geen sprake van elkaar
bevechtende spermacellen bij mensen.
Dat geldt echter niet voor alle dieren. Zo
verscheen er recent een wetenschappelijk
artikel waarin werd aangetoond dat
sommige spermacellen van muizen in
staat zijn om hun tegenstanders te vergiftigen.
Die weten onder invloed van
het gif de weg naar de eicel niet meer te
vinden.
Maar dit is niet het enige trucje dat
wordt ingezet om de concurrentie uit te
schakelen. Zaadproppen, stofjes die de
partner de zin in meer seks ontnemen
en jezelf vasthaken in het vrouwelijke
geslacht: alles wordt ingezet tijdens de
spermaoorlog.
Gigazaadballen
Als je een kwakje onder de microscoop
legt, zie je tientallen door elkaar krioelende
spermacellen. Sommige gaan
rechtdoor, maar er zijn er ook die rondjes
zwemmen of op één plek blijven
steken. “Bij de spermaproductie gaat
uiteraard niet altijd alles goed”, vertelt
voortplantingsdeskundige Bernard
Roelen van de Universiteit Utrecht. “Af
en toe komt het staartje er verkeerd aan
te zitten, is de kop niet goed gevormd of
is er iets anders mis gegaan.”
Sommige mannetjes hebben het produceren
van sperma beter onder de knie
dan anderen. Ze maken zaad van betere
kwaliteit of ze maken gewoonweg meer,
waardoor er ook meer goed gevormde
zaadcellen bij zitten. Roelen: “Dan
bereik je de eicel van het vrouwtje beter
en maak je dus meer kans op nageslacht.
En die zoons dragen dan ook
weer deze goede genen.”
Bij de chimpansee lijkt het zo te zijn gegaan.
De mannetjes bezitten zaadballen
ter grootte van kippeneieren (ter vergelijking:
bij mensen zouden de testikels
dan zo groot als mango’s zijn). Deze
giga zaadballen garanderen een grote en
snelle spermaproductie. Gespierde
zaadleiders, vergrote prostaatklieren en
uitzonderlijk snelle zwemmertjes doen
de rest. Met recht kun je de chimpansee
dus de koning van de spermacompetitie
noemen. Dat is niet zo gek, volgens
Roelen. “De vrouwtjes paren vaak met
meerdere mannetjes achter elkaar. Als
mannetje moet je daarop bedacht zijn
als je de vader van het nageslacht wil
zijn. Je ziet spermacompetitie dus het
meest bij polygame diersoorten.”
De penis van de chimpansee is redelijk
normaal van vorm, maar er zijn ook
dieren die bizarre varianten hebben
ontwikkeld. Zo bezit de mierenegel een
vierhoofdig geslachtsdeel. Bij rust
wordt dat in de buikholte gehouden, bij
de paring komt de penis pas naar buiten.
Slechts twee ‘hoofden’ kunnen tegelijkertijd
ejaculeren; de andere twee
passen niet in de cloaca van het vrouwtje
en zijn de volgende keer aan de
beurt. Dat is handig wanneer het
vrouwtje wordt belaagd door meerdere
mannetjes. Hoe meer ejaculerende
onderdelen je hebt, hoe meer spermacellen
er in het vrouwtje terechtkomen
en hoe meer kans je maakt op nageslacht.
Ook haaienmannetjes kunnen er wat
van. Zij bezitten twee uitstekende
lichaamsdelen, zogenoemde claspers,
waarvan er maar een per keer kan
worden ingezet om het vrouwtje te
bevruchten. De claspers bezitten haken
om zichzelf vast te zetten in het vrouwtje
en zijn verbonden met een soort zakje
met zeewater. Dat wordt gebruikt om
het sperma ‘onder druk’ in te spuiten.
Er is zelfs een hypothese die stelt dat
zo’n jet wash voorafgaand aan de paring
het vrouwtje kan ‘schoonspoelen’ en
daarmee concurrerend sperma kan
verwijderen. Bewijs hiervoor is echter
lastig te vinden, want parende haaien
aanschouwen is een zeldzaamheid.
Gif en antigif
Wanneer de zaadlozing eenmaal heeft
plaatsgevonden, kunnen de zaadcellen
elkaar ook binnen in het vrouwtje nog
dwarszitten. Dat zie je bijvoorbeeld
bij de spermavergiftiging
5/2022 59

Tanken
AP FOOTAGE/ALAMY/IMAGESELECT
op niveau
62 5/2022

Tekst: Richard Schuurman
Het idee is al honderd
jaar oud, maar werd
pas na de Tweede
Wereldoorlog volop
in praktijk gebracht.
Althans, bij militaire
toestellen, want het
gewone vliegverkeer
had er geen behoefte
aan. In deze aflevering
van de serie
Terugvlucht: alles over
bijtanken in de lucht.
n Grote foto: Een
Amerikaanse KC-135
Stratotanker gooit
tanks van een CF-18
Hornet vol. De
Russische bedenker
van aerial refuelling,
Alexander de Seversky
(inzet), was
zijn tijd ver vooruit,
maar dit had hij zich
waarschijnlijk niet
voor kunnen stellen.
SMITHSONIAN NATIONAL AIR AND SPACE MUSEUM
Toen het Russische leger eind
februari Oekraïne binnenviel,
stonden de westerse luchtmachten
meteen op scherp. Dat was ook te
zien op de website Flightradar24.
Straaljagers en bommenwerpers worden
daar niet getoond, maar wel de
tankvliegtuigen die vanaf Eindhoven,
het Duitse Ramstein of het Britse
Mildenhall waren opgestegen. Boven
Oost-Polen en Roemenië draaiden ze
hun rondjes om er gevechtstoestellen
van de NAVO van brandstof te voorzien.
De Oekraïense crisis voegde zo een
nieuw hoofdstuk toe aan de geschiedenis
van het aerial refuelling, oftewel
bijtanken in de lucht.
Ironisch genoeg staat een Rus te boek
als de grondlegger van deze techniek.
Al in 1917 dacht de gelauwerde marinevlieger
Alexander de Seversky namelijk
na over een manier om vliegtuigen langer
in de lucht te houden door ze onderweg
brandstof in te laten nemen. De
Eerste Wereldoorlog, het eerste militaire
conflict waarin het vliegtuig een rol
van betekenis speelde en waarin De
Severksy ondanks het verlies van een
onderbeen bleef strijden, was toen nog
in volle gang. Maar datzelfde jaar vond
de Russische Revolutie plaats. Het nieuwe
bewind stuurde hem als assistentmarine
attaché naar de Verenigde
Staten.
Ongelooflijke records
Het eerste wat De Seversky daar deed,
was politiek asiel aanvragen. Al snel
kwam hij als ingenieur en testvlieger in
dienst bij het Amerikaanse ministerie
van Oorlog. Hij werkte zijn idee voor bijtanken
uit in een patent, dat hij op
13 juni 1921 indiende. Daarin
5/2022 63

Aan de grond
n In de bergen nabij de Russische
stad Norilsk worden nikkel, koper,
kobalt en platinametalen gemijnd. Al
die grondstoffen zijn hard nodig voor
het slagen van de energietransitie.
70 5/2022

Tekst: Hidde Middelweerd
Zonnepanelen, windmolens,
elektrolysers:
om de wereldwijde
energietransitie te
laten slagen, hebben
we er talloze van
nodig. Maar de race
om aan die explosief
stijgende vraag te
voldoen, kan binnen
tien jaar al te maken
krijgen met een
enorme kink in de
kabel: een tekort aan
grondstoffen.
OLEG NIKISHIN/GETTY IMAGES
Er dreigt een tekort aan het edelmetaal
iridium, zo waarschuwde
kennisinstituut TNO vorige zomer.
Als oorzaak werd de energietransitie
genoemd. Om voldoende groene waterstof
te produceren, hebben we namelijk
(heul) veel elektrolyse-installaties
nodig. Een veelgebruikte variant is de
PEM-elektrolyser (polymeer-elektrolytmembraan),
die is uitgerust met membranen
tussen de anodes en kathodes
gemaakt van platina en – je raadt het al –
iridium. Nu de energietransitie langzaamaan
op gang komt, stijgt de vraag
naar PEM-elektrolysers waarschijnlijk
explosief en de vraag naar iridium dus
ook. TNO schat dat Europa in 2050 al
122 procent van de wereldwijde
iridium productie nodig heeft voor
elektro lysedoeleinden. En dat terwijl
landen buiten Europa ook ambitieuze
plannen met waterstof hebben. Iridium
wordt daarnaast verwerkt in talloze andere
producten, zoals touchscreens en
pijpleidingen.
Een groot probleem dus. Maar wanneer
je naar de gehele energietransitie kijkt,
is het iridiumtekort slechts het topje van
de ijsberg. Want wat er met PEM-elektrolysers
aan de hand is, geldt ook voor
andere duurzame energieoplossingen.
Zonnepanelen, batterijen, windturbines,
elektrische auto’s bevatten allerlei
schaarse grondstoffen, zoals kobalt, nikkel,
lithium en indium. En voor bijna al
die grondstoffen geldt: door de wereldwijde
energietransitie wordt de vraag
waarschijnlijk fors hoger dan het
aanbod. Het Internationale Ener-
5/2022 71