Maarten Luther

VADERLANDSCl-I
'VOORDENBOEK;
OOR.SPRONKLYK VERZAMELD .
Do on
J A C 0 B U S K 0 l{.
TWEE-EN -TWINTIGSTE DEEL.
. I ·-
K-M .
ldET .IU\MTEN, PLAATEN en l'OURTRAlTTENe
'J' .1:
A 1\1 s T E L D A M' !l iJ
J 0 ll A N N E S A L L A R T.
liJ D C C X c,

l76
LUTHERUS. (MARTINUS)
~
hun verwisfeit hier van voorfpan. 'Er is eene Kerlt, die door
haaren eigen Leeraar wordt bediend.
'
LuTHERUs, ( MARTINUs) hoewel geen hierlauder, nogthans,
om zijne veelvuldige naavoJgers in de Nederlanden, wel waat'­
dig om veeten der Landzanten, met 's mans voornaaruite leevensbijzonderheden
, nader bekend te maaken. Zijne Ouders, lieden
van niet veel vermogen, waren' HANS LUTCJER en 1\lARGARETn.-~o
z1~.GLER., woonende te Manrve/11 , ten tijde als de Moeder
zich zwanger gevoelde. Doch banren 1\Ian na de Jaarmarkt van
E11leben verzeJJende, overvielen haar onverhoeds de Banreusweeën,
en bragt zij aldaar haaren Zoon ter waereld , in den
Jaare 1483. Zo ras hij een bekwanmen onderdom bereikt hadt,.
decden hem zij:Je Ouders in de Latijnfche taaie onderwijzen,
onder nndere te MangdenbtJrg, d:~ar hij, egter, dikmaals, met
zingen langs de huizen , den kost moest zoeken. Dijl;:ms hadde
LUTIIERCS zijn voorneemen, ter voortzeninge zijner Studiën~
door broo,lgebrek, vaanvel gezegd, toen hij, ter goeder u ure,
bekend wierde bij eene Vrouw uit het gellage van COTTA, te
$ifennclt. Zo veel behaagens vondt deeze in 's Jongelings fraai
zingen, dat zij hem in huis nam, en van kost en inwooning
verzorgde. Onbelemmerd gnf hij zich thans 'over aan de Letter-
en Redenkunde, als mede aan de Zang- en Dichtkunde,
waar roe, uit den aart, zijne neiging overhelde. Op den ou.:
derdom van achttien jaaren bezogt hij het lloogefchool van Er.
furt, daar hij zich op de Wijsbegeerte weleide, en de u de
Latijnfche Schrijvers vlijtig Jas. Vier j:~aren hier mede hebbende
doorgebragt, beklom bij den trap van Meester.
Terwijl LUTlJEr.us dus zijne kundigheden zogc uit te breiden.
maakte hij vlijtig zijn werk van het doorfnuifèlen der openb~are
Doekerije. Op zekeren dag viel hem een Latijnfelle Bijbel in
banden , en hij voorts aan 't leezen, alzo hij dit Boek nog
nooit gezien hadt. liij vondc 'er veel meer in, dan bij tot nog
roe op den Prediklloel geboord hadt. Dit verwekte in hem een
bartlijk verlangen, zulk een Boek in eigendom te mogeu hebben.
Want de Bijbel was toen rliet in aller handen. Zelf
vondt men Leeraars in de Godgeleerdheid , welke dien nog
nooit in bandèn gehad hadden. Midlerwijl oeifende hij ' zich ia..
de
LUTHERUS. (MAR TINUS j
Be Regten, doch !lapte 'er fpoedig af, bij de volgende ge te:
genbeid. Op zekeren dag wandelende met eenen zijner he:
kenden, wierdt deeze van den Donder getroffen; 't welk LU•
'rlflmus derrnaace met fi:hrilt vervulde, dat hij eene gelofte
' deedt, zich in een Klooster te zullen begeeven. Te E.rft~rt
wierdt hij Augustijner Monnik , buiten kennis van zijnen
Vnder, di~ zulks vernomen hebbende, hem vermaande, bij
hadde roe te zien, d:lC dit febrikken geen Duivelsbedrog ge:
Wl!est was. Dit viel voor Iu den Jaare 1505.
Eene gunftigc gelegenheid bel{\vnm nu Lu-J\!ERUS. om zij~
nen lust in her leezen der Schrifruure re voldoen. Doch zij;
ne nanhoudendheid in dat nnttig werk verdroot wel haast zij.
nen Kloosterbroederen. Om hem van zijne geliefde oelfening
af te trekken , fielden ze hem aan tot Deurwaarder van het
·Klooster , en Ifceden hem , daàrenboven , met den Bedelzaak
de Stad doorkruizen: Met beedelen, zeiden ze , en tziet met
f/udeeren, aicnt m verrijltt men het Klooster. Doch ver~
mids hij Meester îu de Philofophie en Lid van 't Hooge.:
fchool wns, wierde hij, op verzoek van lieden van t1anzien,
van dit laag bedrijf ontheven, en tot Priester en Prediker iri
't Klooster aangefleld. Den Bijbel maakte men hem wel afJ.
handig; doch hij vondt dien wederom in het doorfuuifelea
van de Kloosterboekerij, en Jas daar in heimelijk, doch met
grooce naarOigheid.
Een hooger post beklom nu wel bnast LVTHERUS, beter met
zijnen fmaak flrookende. In het begin der Zestiende Eeuwe'
badt de Keurvorst FREDRIK DE lil, te Wittenberg, een Hoo~
gefchool gefbgt. In den Jaare 1508 wierdt hij &!daar tot
Hoogleeraar beroepen. Nu mogt hij zich in 't leezen del'
Schrifcuure verzadigen. D'e kundigheden, welke hij daar door
\'erzamelde, hieldt hij niet verborgen. Wam re gelijk Lid
van 't Augustijner Klooster .in die Stad en Prediker zijnde •.
begon hij de gronden der zaligheid te omvouwen uit d~
Schriften der Profeeeen en Apostelen, daar men de Gemeen!
te , dus lang, alleen onderhouden hadt met de leer!lellingen
van THOMAS AQUI AS, SCOTUS, .ALDERTUS en anderen. Zo ver.o
re floeg hij daar mede voort, dat men, op zekeren tijd ,•
éenen vermaarden Leeraar openlijk hoorde zeggel:J: " Deezt!
XXII. DEEi., M ". Mo~·

LUTHERUS. ( MARTINUS)
Î.UTHERUS. (MAR tiNlis)
•
u Monnik LVTDERUs zal nog alle Dottoren l1llll maaken,.
" eene nieuwe Leere voonbrengen , en de g:mrfche Room­
,, fehe Kerk hervormen;. want hij- legt zich toe op de fchri(.
" ten der Profeeten en A posrelen , en fiaat vast op 't woord
" van JEZus CHRISTUS, 't welk niem:md met d~ Pqilofopbie,
,, Sopbisterij, Schotlsterij, enz. kan om verre werpen."
Ter geleeenheid van een gefchii, onder de Kloosrerlingeb
re Wiltenberg gereezen , vondr men goed, onzen LOTHERos •
in den Jaare lSJo, na Rome aan Paufe JOLJUs DEN li te zen•
den, om deszelfs uitfpraak te verzoeken. Zo wel hadr hij
zich van dien last gekweeren, dat hij, in Oétober des Jaars
J 51 z, te Witttnberg, in de Slotkerk , op kosren van Keurvorst
FREDRIIC, tot de waardigheid van Dottor in de Godgeleerdheid
wierde bevorderd. Van dien tijd af oeffende hij
zich ook in de Griekfcbe en de Hebreeuwfche Taaie , begaf
2icb aan het leezen der Kerkvaderen , en fpoorde eenen iege.
lijk aan toL bet leezen van den Bijbel: w:mrom hij bij veeJen
Dierkeiijk iu 't oog begon te loopen. Den post van Onder­
Vikaris van bet Klooster, welken hij eenigen rijd waarnam,..
maakte hij zich ten nutte, door het oprichten van Schooien,
en het aanprijzen van den Bijbet.
In den Jaare 15 16 doorreisde een Dominikanoer Monnik ,
JOANN.&s T EXEL, gantsch Duitschland,. in naame van Paufe LE()•
DEN X , voor geld Allaaten of Zondvergiffenis verkoopende.
, Geweldig ergerde LUTHERus deeze aan!lootelijke handel. Naa
alvoorens, verfcbeiden maaien • min openlijk zich daar tegen verklaard
te hebben , deedt hij, op dell Jaat!leu Ottober Jes Jaars
1517, :um de Slotkerk te 11/trunberg, vijfennegentig Stellingen
:aoplakken , waar in bij de Aflaatkraamerij openlijk te keer
ging. Voorts zoudt hij de Stellingen aan den Vikaris der Augustijnen
, met verzoek om dezelve den Paufe te doen ter baud>
koomen. Nogthans badt LUTHERUS toen nog her- plan niet be<.
aamd wegens de groote Kerkhervorming , welke daar naa
volgde. H•i tragtte alleenlijk na verberering, vooral het af.
fcbaffen van den Aflnath~ndel, erkennende voorts het Pimslijk
gezag. Verfelleiden Leeraars traden regen hem In het firijdp-erk;
:zelf dagvaaïde hem de Paus te Rome; doeh, wel weetende,
}Joet·••nig een vuur hem aldaar gefiookt wierdt. wague hij zicla
om 'er 'e verfcbijnen.
In den Jaare 1518 deedt Keiter 1\lAXli\JlLIAAN eenè zamen.
komst of Rijksdag te /Jugshurg beleggen. Van wegen derl
Paufe verfebeen aldaar de Kardinaal CAJ I:.TANUS. LuTii&ROS,
aldaar gedagvaard, liet 'er zich insgeliîks vinden, onder fchui
en fcherm v~n een Keizerlijk vrijgeleide. In 't eerst bejegel)..
de hem de Kardinaal vriendelijk. Doch toen LUTHI!.RUs hem
eenigzins in 't naauw bragt, fldeg bij over tot dreigementen:
weshalveo de andere geraaden vondt, zich van daar weg te
iDaaken, in 't heen gaan nog zeggende " dat bij de heilige .
;, Roomfche Kerk, iu alle haare woorden en daaden , regen­
,. woordige , voorleedene en toekoomende, eerde en volgde 1
" en zo 'er iets regen of anders gezegd ware , hij zulks voor
,, niet gezegd wilde gehouden hebben." Vergeefs hieldt voorts
de Paus bij den Keurvorst van Saxen aan, om LUTHERus n~
Rome te zenden, of hem in zijne eigen Staaten doen vangcri
en flraffen. De wijze FRED'RIK was een vijand van zulk eenè
geweiddaadigh'eidl
Naa de vrugdoos af geloopene voorgaande onderbandeling;
zonde Paus LEO een anderen Afgevaardigde , om met LUTIIE·
nus bet gefchil, wegens de Afiaaten, te vereffenen. Deeze
wa! RARtL ~AN MILTlTZ, een Saxisch Ridder, en een vad
;s Paufen Hovelingen. In een gefprek, met LUTIIERUs ge holiden,
te Altet1burg, in Janusrij des Jaars 1519, bewerkte hij 1
dat deeze een onderdaanigen Brief na · Rome zondt , ln wel.
ken hij beloofde, zich 1Iil re zuil n houden over de fiukken i
die in gefchil fionden, mids zijne regentlanders bet insgelijks
deeden. Nog eens en :mderrnàal hieldt LOTifERUs een mondgefprek
met MILTrrz. De gema:nigdheid en beteheidenbeid,
welke, a:m weerkamen , wierdt in agt genomen , gaf goe.:
cle hoop op een gunfligen uitOag, en zou , \\laarfchijnlijk t
zonder den hoogmoedigen geest van 't Room!èhe Hof, die!i'
ook gehad hebben; deeze deedt alle hoop in rook verdwij:.
nen.
Een anderen firijd badt wniERus nu te vo·ererr, met zeke•
ten JOA NES EK KlUS, een beroemd Godgeleerde der Roomfche'
Kerke. Deeze daagde onzen Hervormer een flrijde uit, ne­
~ens cAROLóSTAOIOs, diens Amptgenoot en medefiander. Hei
oaderwerp zon zijn over de vermogen:i de~; Vrijheid van de
M ~
Wilt
•

,.tSo
LUTHERUS. ( MARTINUS')
LUTHERUS. ( MARTINUS)
1Sr
•
Wil, en het frrijdperk het Slot Pleis(enóurg, in tegenwoordigb«!id
eener luisterrijke Vergaderingc, Aan het einde de$
redegedings, wierdE de ukfpraak over de kragt der wederzijdfcbe
bewijzen gelaareu aan liOF"FliTAN, Rel'tor van het Iloogefcbool
cc Lt;pzi'g; doch deeze weigerde de overwinning te
beflisfen: \llllarom de zank aan bet oordeel der Hoogefchooleu
v:m Parijs en Erfurt wierde gefield. Lul'HERUS en EKI\lUS
hndden af.tonderlijk n~g gehandeld over her gezag ell de oppermagt
van de11 Roomfchen Paus.
Naa dat de boven gemelde gefchilvoering een einde hadt
genomen~ vcrtrok EK KlUs na Rome, daar hij, geholpen door
onderen, op Paus LEO DE X bewerkte, dat deeze den Kerl!elijken
Il:mblixcm tegen LU'riJERVs fchooc, in de i\{aand Junij
des Jaars 1520. Een~nveertig Ketterfche Stellingen wierden
hem in de Bulle, bij. die gelegenheid afgekondigJ, ten laste
geleid , zijne Schriften verweezen om openlijk vcrbrand te
worden, en bij gelast, binnen zestig dngeu zijne dwnalingen
te erkennen en te herroepen , en zich aan 's Pausft:n genade
over te geeven. Ligt is 't re denken, dat LU'ri!ERUS hier aan
niet voldeedr. Den tijd nu gebooren agrendc om op zijne
verdeedigiog en veiligheid bedagt te zijn, floeg hij een g3ntsch
anderen weg in. Niet alleen berit:p hij zich van het Pauslijk
Vonnis op eene Algeroeene Kerkvergadering, maar beOoor,
daarenboven, alle verbimenis met de Roomfche Kerk af re
breeken , en het Pauslijk bedrijf voor nietig te vcrklaaren.
Duiten de Wallen van 11/ittcnbe,.g, in de maand December
des Jaars 1520, eenen Houtfbppel hebbende doen oprigren
en in brand lleckcn, wierp hij daar in, de Bulle, tegen hem
afgekondigd, ab mede de Kerk~lijke :Ucfiuitco en Regels, fl2an·
de op de Pauslijlee Oppermogendheid. Eene groote menigte
Volks , van allerlei fiaat en rang , was getuige van dccze
handelingen, een openbaar en fiaatelijk bewijs van afzonderinge
van de Roomfche Kerk. Eene andere Bulle, welke, in
het begin des volgenden ja:us, op dit bedrij r volgde , omzeide
hem alle verdere 1 crkgcmeenfchap.
KAREL DE V, in zijns Grootvaders plAatze, in het laatst genócmde
j~ar, ten Keizerlijken Rijkstroene verheeve~. beriep
fuak• eenen Rijksda!! te ff 7 qnns, voor welkeu hij LUTIJERIJll
,e-
geboodt re verfchijneu. Ernllig wierdt hem , door verfchei- '
den zijner vrien !en , afgerand en, zijnen perfoon aldaar te wa:.­
gen. Met zijne gewoone onverzaagdheid gaf hij tot amwoord •
" dat al ware 't dat hij te Tf~'or111t zo veele Duivels moest
•> be!lrijden, als 'er Pannen op de Daken der Huizen van die
,, Stad waren, zulks hem niet zoude alTcbrikken van zijn
,, vast bepaald voorneemen , -om aldaar re verli:hijnen; dat
" vreeze, in dit geva.l, alleen eenc mgeeving koude zijn van
" den Satan, die voor den aannaderenden ondergang van zijn
" Koninkrijk vreesde, en die zeer genegen was, eene open­
,, baare nederlaag af te kceren, voor zulk eene groote Ver-
. ,, gadering, nis de Rijksdag van Tf/orm! ." Zich verlnatenc!e
op de goede u ouwe van een Keizerlijk :Vrijgeleide, verfebeen
bij aldaar, en v,erdeedigdc , eenige dagen ag(er elk3nder, in de
maand April , zijne zaak met de uiterlle kloekmoedigheid.
Sterk, door helaoven en dreigen, hielde men bij hem aan,
tot verzaaken van zijne gevoelens; doch hij antwoordde befiendig,
dit niet te kunnen doen , zonder yoldingende redenen.
Ongehinderd liet men hem vertrekken. Doch hij hadt de
Vcrgadering niet verlaaten, of de Rijksban wierde tegen hem
bellooren, en hij voor vijand des Heiligen Roomfchen Rijks
v.erl;laard. In het Cefchrili:, hier toe betrel;kelijk opgelleld,
wordt LUTHERUS genoernel een afgcfneeden Lid der Kerlte,
een Sduunnaaker, een bekmd en hardnekkig Keiler. Strenge
firaffen worden daar in bedreigd , tegen die hem zouden
ontl'llnge", onderhouden , htmdhaavm , of fllj ven, het zij
door hem huisvesting te verleenen, door gefprekken of in
gefchriften. De Saxifche Keurv.orst, imusfchen, niet onkundig
van 't gcva:~r, welk zijnen Vriend boven 't hoofd hing,.
badt eenige vertrouwde perfoonen afgevaardigd, om hem, !Jij
zijne wederkomst v:tn den Rijk(dag, te ontmoeten , en 1111
eene veilige pla:~ts te voeren. lu een vermomd gewaad gef);olten,
trofr.:.n ze LUTHERus aan, niet verre van het Dorp Eijenach,
greepcn hem, trokken hem een Ruitersgewaad aan •
en bragten hem aldus over, even als 'vare hij een gevangene
geweest , in het Kafiee1 lf~'ttrtenburg, Tien maanden vertoef.
de t.UTIIERUS in deeze fchuilplaats , welke hij zeden zijn
ppz/zmos noemde, Onder de ~unstverzamelaars berust nol§.
M 3
een

LUTHERUS. (MARTINUS)
een Gedenkpenning , op 's Mans inbrengen en omkoomen ver., ·
vaardigd. Op de eene zijde ziet men zijne beeltenis, in hei
ge w~ad eens Ruirers, met lange hairen en e{!n ruigen baard t
met . het Omfchrift D. Martinus Lutherus, ex Pathmo re­
"erfus nnno 1522 ; " Dr. Maninus Lmherus uit Pathmos
,, wedergekeerd , in den Jaare 1522." Op de 110dere zijde
ftaa~ een tweeregelig Latijnss;b Vaers, inhoudende boe hij zich
fpoedende van den Rhifn, opgevangen wierdt en ftrtefde- na
de bekende woonin~ van P.athmor, ontltoornende aldus 's Paus~
fen gefpanner~ ftriltk"l. Onaangenaam noch nutteloos fieet
LtJTHERUs deeze a fzoodering van de waereld. Gaande, onder
den naam van Jon kb eer GEORGE, voor een Landedelman, vermaakte
bij zich dik~ls met de j:agt, in g~elfchap v3n zijne
Pppasfers. Eiken Zondag predikte hij voor den Slotvoogd en
anderen, zette een goed gedeelte van 't Nieuwe Verbond in 't
Hoogduitsch over, en hielde Briefwlsfeling met zijne vertroQweliogeu
en boezemvrienden.
Naa een verblijf van tien maanden , verli~t LUTIIE!I us , buiten
kennis van zijnen Defchermheer Keurvorst FREDRIK, zijne
llfzondering, en begaf zich na H/il/enbc,-g. J\anleidiog tot die
\lefiuit, meent men , zou bovenal gegeeven hebben , bet onvoorzigtig
gedrag des Willenhergfchl'n Hoogleeraars CAROLO­
STADIUS , in het dol!n afhrceken van de Beelden uit de Ker~
leen, en bet niet wederll:aa11 aan eene doldriftige menigte, die
van de nu nanbreekende vrijheid al in den b~ginne een misbruik
maakte~ LuTUERus was van oordeel , dat eerst de dwaalinge~
uit de gemoederen des menfcben moesten geweerd worden
voor dat men de uitwendige tekens der Godvrugt aantastten:
Daarenboven arbeidde de V veraar, met allen vlijt•, lll!n eene
Hoogdu!tfche Overzettin~ der Heilige Schrifmure; met bijtland
van eemge Geleerden, w1er raad en ge•1oelen bij zomtijds in·
pam, bragt bij wel haast dit gewigtig werk ten einde.
_Terwijl bEt werk der Hervorminge door LUTHERUS du& ijverig
~;11~rdt voortgezet, ont~ondt in hetzelve een i ge vertraaging, dootl
twtsten onder hen , dte, gemeeofchappeJijk werkende thans
Reuzenflappen zouden hebben ku~nen doen. De 11/,}ze det
tegenwoordigheid van 's Heilands Lichaams in het Avondmaal,
W!§ ~ n dier gefçbil~ukken~ ~UT~!ERVS , boewel ~e ~eere de,f.
l~~~~ ..
LUTHERUS. (MARTINUS)
ransfubllantiatie verwerpende, was, nogthans, van gevoelen,
dat aan de Tafel des Heeren , nevens en onder bet Brood en
den Wijn, het weezenlijk Lichaam en Bloed van CHRISTUS
wierde uitgedeeld. Hij meende. dit te verklaren, door bet te
baate neemen van de Gelijken! fe van gtoeijend Yzer , bewecrende
dat gelijk daar in twee zelfllandigheden, Yzer en
Vuur, vereenigd waren, dit -ook plaars hadt ten aanzien van
bet llrood en 't Lichaam des Ifceren in het Avondmaal. Zijn
Amptgenoot CAROLOSTADIUS, daarentegen, ontkende de weezeolijke
tegenwoordigheid van 's Heeren Lichaam, en hieldt
flaande dat bet Brood en den Wijn Oegts Tekens waren, ter
herinneringe dienende. Uit deeze verfchiliende begrippen ontflonden,
in den Jaare rsz4, hoogloopende oneenigheden, die.
!Voor de zaak der Hervorminge , zeer rampzalige gevolgen
badclen.
Onder de bezwaarnislèn , tegen de Roomfche Kerk ingebragt
, was ook de verpligting tOt den Ongebuwclen ll:aat der
Geestlijkheid. Men begreep daar van het onge~onde en nadeelige;
van hier dat eenigen zich omOoegen van bet juk,
bun opgel id. Vrouwen zo wel als Manne:t bedienden zich
JVan de vrijheid, door de Hervorming haar verleend. Nevens
eenige andere Edele Nonnen , hadt zekere CATHARINA VAN
.soREN het Klooster verlaRten, en zich na Willenverg begee·
ven. Ilier wierde LUTIIERUS met haar bekend. In het gevoe­
!en flanode, dat zo wel een Geestlijk 11ls Waereldlijk Perfoon.
trek tot het hu welijk hebbende, zich daar in mogt begeeven.
nam hij haar ter Huisvrouwe, in Junij des Jaars 1525, het
~weeënveeniglle zijns Ouderdoms. Veel opziens baaEde deeze
flap, en kostte LUTHERUS roeenig eene febimprede; wanr tegen
hij zich, op zijne wijze, manmoedig verdeedigde.
Geen jaar verliep 'er, of onze werkzaame Hervormer gaf
eeuige Gefchriften in 't licht. Een der merkwaardigLle van
dezelve was een Op!lel, tot tijtel voerende de .Torgaufûte
.Artiltelen. Te weeren, 'er be[tondt tot nog toe geen geregeld
zamenflel, aanwijzende bet eigenlijk verfchil tusfcben de
Leere van LUTUERUs en die der Roomièbe Kerke. J OANNES •
J{eurvorst van Saxen , die zijnen broeder FREDR.IK onlangil
wli.S opgevol&d , de onvoegzaamheid bi\r van in aanmerking
M-+
nee.

LUTIJERUS. (MARTINUS)
LtrrHERUS, (MAR TINUS)
I8S
/
peemende, bevat aan LIJTUERUS en eenige andere Godgeleerpen'
daar aan te arbeiden. In gevolge hier van leverde hij,
te Torgou , in den Jaare 1529, de gemelde Artikels over
~~vemic~ in getal. Zederr, door 1\IEI.ANCTHON verder zijnd;
~ngebre1d, dienden zij ren grondflage der vermaarde .Augshurgfche
Confesjie.
Hier oordecJen wij, n:m vcele bijzonderheden , LUTHERUS
heereffende, een einde te kunnen rnaaken, als hebbende hij,
door he.r laarstgemelde opflel , den grondllag geleid van die
Kerkgemeenfchap, welke zederr naar zijnen naam genoemd is,
~n zo om~lbaar veele leden in haaren feboot gelokt heeft. Zij­
J1e gedupnge werkzaamheid deedr, van rijd tot tijd, febrifren
ren voorfellijn koomeo, deels van een gefchilvaerenden aart,
,;!~els t~ ophelderloge der U. Schriftuure; allen zijn ze te
vmden 10 de vcrzameling van zijne ff/~trken.
Nu en dan hadt Wl HERIJS aanvallen van Graveelpijnen, en
J>ragr <;en derzeiven hem op den oever van den dood. Dit
be~oog hem, iu den aanvang des Jaars 1542, zijnen Uiterrten
Wil te maaken. Van zes kinderen waren hem nog vijf in 't
Jeeven. Hij maakte zijne Huisvrouwe tot Erfgebname zo
van zijne Huizen als J leinoodien , mids :l.ij zijne fcl1~lden
1oude beta;Jien, wellee hij op vierhonderdvijftig Guldens be­
~rootte. Hij leefde egter tot in den Jaare 1546. In het begin
daar va~, door de Graaven VAN l\1.\NSIIELD, tot Scheids.
plan verzogr, in 1.eker gefchil over hunne landbezittingen, vertrok
hij, in 't midden van Januarij, uit Wiuenóerg, en wierdr
in 't laatst der maand, in zijne Geboorre!lad Eisleóm fiaate:
lijk ingehaald. OR den vijftienden Februarij predikte bij aldaar
gpch wierdt, twee dagen daar na a, van eene zo zwaare kranlJ:
te overvallen, dat men een fpoedig einde te gemoet zag. Niet
ongegrond was deeze gisÎlng; hij overleedt 's anderendaags, den
aelmiendeo Februnrij des Jaars 1546, in den ouderdom van drie•
ënzestig j:~aren, twee m:~:~oden eu tien dagen. Zijne Ingewan-
4!en wierden te Eislcben, in een Titmen Kist, doch zijn Licllaam,
op verzoek vau den Keurvorst van Saxen, in de Slotkerk
van Witten!Jerg begraaven. De Keucvorst JOIINNEs FRE·
,PRIK, voor den doorluchtigen Hervormer, een Gedenkreken
wmende oprichten' wieede door de ongunst ~er tijd~n. daar in
x~r-:.
verhinderd. De Herrog van Saxen JAN wttliEL:\1 volvoerde
dit Omwerp, doch ni::t te lf/ittenberg, maar te Je na, in de
J~erk van ST. MICtllëL. on:er andere Opfchriflcn leest meu
daar in, boven het hoofd van LUTHERUS, dcezen regel
Pejlis uam vivus, moriens ero mors luo, Papa.
Door ouT u o F vertaald 1
,. Ik was bij u een pest, o paus! in nl mijn leven:
" 1\'Iaar ficrvende zal u mijn doodt den doodfieck geven."
•s Mans maatigheid in eeten en drinken, belangeloosheid en
weld:mdigheid, vooral omtrent behoeftige Studenten, worden
hoog geroemd. Zijne voornaam!le uitfpanning was , mee zijllen
vriend l\lELA CTHON, •s naamiddags , zich nu en dan met
J1ct Schaakfpel te vermanken, of in zijoen tuin te pooten en
te plancen. Van den Keurvorst, die hem hoog waardeerde,
weigerde hij, meer d:m eens, gefchenken aan te neemen. Behal
ven zijne bedreevenbeid in Godgeleerde Weetenfchnppen.
de L:nijnfche en gewijde Taaien, mankte hij zeer veel wcrks
van cle opbouwinge ziJner MoedertnDie. De naam van de Duitfeite
Cicero, en MeesUr der Duitfelle Torûe ging hem hierom
bij zijnen leeftijd naa. MELANCTIION plagt van l1em te zeggen
dat !rij alles in alles, en eerJ Mirakel onr/e,· de Mwfclzen
was; en ERASMOS, dat GoJ, wegem de !rel'igheid der kmnkhcden,
oan deeze lolltjle Eeuu•e een felien Artz hodt gegeevm.
llij doelde daar mede op de heftigheid van r.uTtlERUS in het be­
!lrijden zijner vijanden; hier in ging hij zomwijlen de paaien
van befcheidenheid te buiten, en mag dit als zijn hoofdgebrele
worden aangezien. Doch de ongunst der tijden maakte dit
in hem eenigzins verfchoonlijk. Over •s Mans arbeidzaamheid
kan men oordcelen uil de menigte zijner Schriften ; de Latijnfche
beOaan vier, en de Hoogduitfelle twaalf Deelen i11
folio.
J,UTiiERUS baut bij CATIIARINA VAN BOREN zes kinderen verwekt:
1. JOANNES, gebooren den zevenden Januari i 1526,
was Raad en K:mcelarij • Sekretaris in Saxen : 2. ELIZABETIJ •
M S
g~-

J86
LUTKEBROEK, LUTKlGAST.
JJ'UTKEWIERUM, LUYKEN. (JAN)
gebooren in den Jaare 1527, wierdt naaowlijks een jaar oud;
1· MAGDALENA, gebooren in den Jaare I5ll9, en in 't Jaar
1542 overleeden; 4· IIIARTJNus, gebooren in November dea
Jaars 1531, een Godgeleerde ; 5· PAULUs, gebooreu in den
Jaare .~534, Hoogleeraar in de Geneeskunde te Jenn; daar
1111a. LtJfactz aan bet Hof van Wûmer, vervolgens Opperlijf..
art~ .~an den Keurvorst van Brandenburg , en , naa diens
cw~rlrJdeo, van twee Keurvorsten van Sa:un. Vàn wegen
ernrg vertlloeden, welk men omtrent .zijnen Godsdienst voedcfc-,
verl!~t hij het 1-~of, doch keerde, eerlang, derw:1arts we.
der.. ~IJ overleedt 111 den Jaare 1593, in den ouderdom van
zesug Jaaren, Deeze beeft insgelijks kinderen naagelaaten
nrmaard oan hunne. geleerdheid: 6. MARCARET A, in den Jaar;
1534 gebooren, w&erdt de Huisvrouw van een Pruisûfcben
Edelman.
Zie MEI.ANCTtiON, l/ifl, de Pita Lutheri;
1· F. li11\YERS, Uuf/erbliche,. Lutherm;
G. OUTilOl's , L'ven vtm Luthcrut;
~l!CKE 'DORF , f]Jjlot·ia Lutheronismi ,
e~ zee~ veele andere Kerkelijke Hillo.
nefcbnJvers.
r LvTKF.BROEit, zo veel ols Kleimbrod., in 't gedeelte vaA
Noordholland, Dugter/and genaamd, ren Westen van Groolr•
hrol'it, aan den gemeenen Rijweg tusfcheu de Steden Hoorn
en Enlthui-zen, Op zeshonderdtweeënveertig Morgens en twee.
honderd en twee Roed~n gronds wordt de Ban v:m dit Dorp
beg:oor. Volgens de Jong!le opneeming, zou bet getal der
J;Iu12.en. geduurende eenc Eeuw, van bonderdnegenënzeven.
og tOt honderd drieënnegentig zijn aangegroeid. De Kerk i»
.een luchtig Kruisgebouw, hebbende het onder!le ged~elce van
~11aren Toren van fteen, en daar boven een kort houten Spits*
Je. Lang~ den gemelden Rijweg, de Streelt genaal\}d, is het
Dorp beummerd, ter lengte v:m ongeveer tweehonderd zestig
Jloe~en. Laodwaaru in ftrekt de betimmering zich honderd·
pcbug Roedeo uit.
~uTJt~GAsT , een Dorp in de Groninger Ommelanden , onder
er het Westerkwanier. Het heeft eene Kerk met een fiompen
Toren, nevens een eigen Leeraar, bel1oorende onder de
J\.lasfis van het \V esterkwartier.
LuTKEWlERU~', een Dorp, in de Friefchc Grietenij He"..
naarilcradeel, in het Kwartier van Wester~o. Behalven eeni­
,ge ondere, behoort onder dit Dorp de Buurt Rien , door
welke de vaart van Sneek op Eranelter loopt, en die inzondt:rheid
vermaard is om de Paerdemarkt, welke jaarlijks, ia
de maand Augustus, aldaar gehouden wordt. Ook vondt men
'er, eertijds, verfcbeide Stinzen of Staten, onder andere de
~rate Rienf/ra. De Kerk van dit Dorp, die door eanen eigen
Leeraar wordt bediend, was voormaals ecne Parochiekerk;
~an ST. ()EERTRlll toegeheiligd.
Zie Otui!t. en Cçflt'chten V4tJ Prics•
land.
Luvxe:N, (JAN) man van veel vermaardheids, minder om
Eijn welmeenend Rijmwerk, dan uit hoofde van zijnen kunlligen
Etsnaald, wierdt te dmf/erdam gebooren, op den zestienden
April des Jaars 1649. Tot de Schilderkunst wildea
hem zijne Ouders opleiden; doch hij liet de beoeffening danr
van fpoedig vaaren , en volgde zijne genegenheid , tot het
plantëtzen overhellende. Zo fnelle voortgangen maakte bij in
die kunst, dat wel baast eene menigte Werken met de voorebrengzeis
daar van pronkten. Onder dit alles volgde hij ook
zijnen fmaak voor de Dichtkunst. · Een bondel Gezangen,
poor LUYKI!.N in 't licht gegeeven , onder den naam van de
Duit[& hl Litr, was de vrugr zijner dichtoe1feninge. Losfer
tn luchtiger , fchijnt her, was daar van de inhoud , dan met
Godsvrugt en goede zeden beflaanbaar was. In dit licht ni­
Jhans befchouwde ze de Maaker, in rijper leefrijd, toen hij
tot ernnïger gedagren, dan hij in zijne jeugd voedde, ge·
koomen zijnde, alle de afdrukken V<ijl den gemelden Bondel
ppkogt , om ze voorts uit de waereld te helpen, opdat, zei­
~ hij, de Jeugd 'er niet door verleid zoude worden. Tot
zijQ