Natuurfotografie Magazine editie 62

€9,50
editie 62 / nr. 6 - 2022
tweemaandelijkse inspiratie voor natuurfotografen
06222
8 719325 841596
bp
Portfolio Tom Hegen • Tutorial Het wonder van water
Mijn project Hermelijnen • Thema Het bos in

Is er nog toekomst voor de natuurfotograaf? Die vraag stel ik
me na het zien van schitterende landschapsfoto’s. Het zijn geen
echte foto’s, maar niet van echt te onderscheiden foto’s door
een computer gemaakt met artificiële intelligentie. Vertel de
computer dat je een berglandschap wilt met mooi licht, wolken
en in de stijl van Marc Adamus en de computer produceert
de ene na de andere spectaculaire plaat. Geen mens die nog
ziet dat het allemaal nep is. Hoewel, nep … Binnen afzienbare
termijn is het waarschijnlijk mogelijk om van bestaande plekken
realistische beelden te laten maken. Waarom zou je nog uren,
dagen of weken wachten op dat ene moment?
Het wordt de fotograaf ook op andere manieren steeds gemakkelijker
gemaakt. Met razendsnelle autofocus, tracking en
oog- en objectherkenning behoort een onscherpe foto steeds
vaker tot het verleden. Hoge ISO’s met weinig ruis maken het
mogelijk om ook onder donkere omstandigheden uit de hand
te werken. Dankzij het steeds grotere dynamische bereik schiet
je foto’s zonder verloopfilters en haal je in de nabewerking in
de hooglichten en diepe schaduwen nog details tevoorschijn.
En met de zeer hoge resoluties wordt het minder noodzakelijk
nauwkeurig te werken of vele objectieven mee te sjouwen; je
cropt gewoon een flink stuk van een foto als dat nodig is.
Scherpstellen en een diafragmawaarde kiezen hoeft ook niet
meer, dankzij lichtveldcamera’s. Dit doe je gewoon naar smaak,
achteraf op de computer. Lytro, het bedrijf dat hier al heel ver
in was, bestaat inmiddels niet meer. Naar verluidt is de kennis
naar Google vertrokken.
Is er nog toekomst voor de natuurfotograaf? Voorlopig bewijst
dit magazine van wel. Fotografie is – gelukkig! – veel meer
dan techniek. Het gaat ook om visie, een persoonlijke stijl en
benadering. Dat maakt iedere fotograaf en daarmee iedere
foto uniek. Kijk bijvoorbeeld naar het grafische portfolio van
Tom Hegen, mét een duidelijke boodschap, of het nieuwe boek
van Marco Ronconi. En wat te denken van de bijdragen in het
themablok? Het zijn allemaal foto’s uit onze eigen bossen, maar
ze tonen een keur aan mogelijkheden en stijlen.
Koester de fotografie! Kruip over die natte bosbodem, wacht
dagen op de ontmoeting met dat ene dier en puf uit na een
stevige klim. Je inzet wordt beloond met een echte foto én een
blijvende herinnering. Om dat laatste, de beleving, het lekker
buiten (bezig) zijn, is het uiteindelijk toch allemaal begonnen.
Daar kan geen AI tegenop!
Met 20, 30 of 40 foto’s per seconde hoef je ook al geen moment
meer te missen. We zijn nog nauwelijks gewend aan 4K video,
of we worden al geconfronteerd met 8K, ofwel 7.680 x 4.320
pixels. Hoezo fotograferen met een burst? Gewoon permanent
Fotogroet,
blijven filmen en daar de ultieme still uit halen.
Bob Luijks
Voorwoord
3

Inhoud
6 Nieuws
10 Tipje van de sluiter De rol van de rand
12 Portfolio Tom Hegen
18 Interview Marco Ronconi
22 Mijn project Hermelijn in 36 dagen
26 Door het oog van Mike van Bemmelen
54 Interview Sanne te Pas en
Wouter van der Voort
Tutorials
34 Basic Het wonder van water
40 Next level Intieme fotografie
34
Nico van Kappel
Tutorials
basic | next level | digitale kamer
46 Digitale kamer Beeldschermkalibratie
Thema Het bos in
60 Bosdieren fotograferen
64 Eigen boswereld ontdekken met ICM
68 Paddenstoelen als natuurmonument
74 Herfstkleuren in 11 tips
12
18
Tom Hegen
Marco Ronconi
78 Oogsnoepjes Facebook & Instagram
80 Hutspot Hoe dan?
84 Photo Challenge Kleurrijk
87 De 5 van Arie van den Hout
88 Review Fujifilm X-H2S
91 Column Marijn Heuts
92 Achtergrond Sluitertijd
Sanne te Pas
54
54
Wouter van der Voort
4 Inhoud - Natuurfotografie Magazine

Thema
Het bos in
60 64
Erik
Fred van Wijk
Malm
78
84
Photochallenge
1 e Amanda Blom
Sonja Bohte
5

Tipje van de sluiter
De rol van de rand
Je bent gegrepen door een onderwerp en ingespannen in het veld bezig om dit zo
goed mogelijk in beeld te krijgen. Thuis op je computer zie je helaas ook allerlei
storende elementen zoals opdringerige sprieten, rommelige hoeken of storende
vlekken. De rand van je foto is vertroebeld en leidt af.
Karin de Jonge www.karindejonge-fotografie.nl en www.blijvendebeelden.nl
Wat kun je tijdens het fotograferen doen
om deze teleurstellingen te voorkomen?
Hier volgen een paar tips om de rand een
grotere rol te laten spelen.
1. Maak je onderwerp duidelijk
De rand is de buitenkant van je compositie.
Deze uitsnede bepaalt wat jij aan
de kijker wilt laten zien. Als er te veel of
te weinig op staat, wordt de bedoeling
van je foto onduidelijk. Zorg er dus
voor dat je duidelijk laat zien wat jij
wilt vertellen.
2. Omlijst je foto
Zijn er ter plekke elementen die een
natuurlijk kader rondom je onderwerp
kunnen vormen, breng die dan ook
duidelijk en functioneel in beeld.
Daardoor ontstaat diepte en rust, zodat
alle aandacht naar je onderwerp gaat.
5. Gebruik meer van hetzelfde
Zoek naar meer exemplaren van het
beoogde onderwerp en houd je lens
daarachter. Op die manier krijgt een
deel van de rand dezelfde kleur als
je onderwerp, wat levendigheid en
balans in de foto brengt. Speel met je
diafragma: zet je het helemaal open
(een laag diafragmagetal), dan wordt
de voorgrond een (gekleurd) waas.
Wil je wat meer doortekening in de
voorgrond, knijp je diafragma dan iets
verder dicht.
6. Stel scherp op de storing
Zit er iets in de weg? Probeer eens om
daarop scherp te stellen en kijk wat er
gebeurt. Je eigenlijke onderwerp raakt
uit focus, maar kan in zijn onscherpte nog
steeds een hoofdrol in je beeld spelen.
Houd je diafragma zo open mogelijk voor
een zachte bokeh.
Controleer in het veld
Ten slotte het belangrijkste: als je je
foto’s gemaakt hebt, controleer dan of
er niets langs de rand zit wat daar niet
hoort. Poetswerk achteraf kost tijd en
leidt er bovendien toe dat je de foto niet
meer voor een wedstrijd kunt insturen.
Loop alle randen van je foto goed na
en maak de foto ter plekke opnieuw als
dat nodig en mogelijk is. Op die manier
kun je ervoor dat alle aandacht naar het
onderwerp gaat en niet naar ‘rommel
aan de rand’!
3. Zorg voor ritme langs de rand
Als er niet direct een natuurlijk kader
aanwezig is, maar wel sprieten of takken
die je niet buiten beeld kunt houden,
geef ze dan een rol. Gebruik ze om een
‘ritme’ langs de randen te krijgen. Zorg er
wel voor dat hun functie alleen ondersteunend
is en dat het oog van de kijker
naar je onderwerp wordt geleid.
4. Vervaag je hele beeld
Als de omgeving erg druk is, fotografeer
dan dwars door struiken of andere
planten heen zodat het gehele beeld een
romantische onscherpte krijgt. Hierdoor
vervagen de randen ook. Maak je macrofoto’s,
dan kun je ook bladeren of een
handje gras voor je lens leggen.
Karin de Jonge (1959) is psycholoog en
‘belevingsfotograaf’ en tevens een van onze
docenten bij het jaarprogramma ‘Grip op
groei’. Grip op groei is een professionele
opleiding van 40 weken, gericht op natuurfotografen
die zich verder willen ontwikkelen.
Er is geen specifieke vooropleiding vereist,
voorwaarde is volledige beheersing van
fototechniek en minimaal drie jaar ervaring
als fotograaf. Centraal in het programma
staat het ontwikkelen van je eigen signatuur.
Wij geloven dat jij foto’s kunt maken die
alleen jij kunt maken. Met jouw geschiedenis,
persoonlijkheid, manier van kijken, geheel
van kennis en ervaring ben je uniek.
Kijk voor meer informatie op
webshop.natuurfotografie.nl
/product/jaarprogrammagrip-op-groei
10 Tipje van de sluiter - De rol van de rand!

Dryland farming in Central Spain, 2021.
Portfolio
Tom Hegen
Sterke, opvallende foto’s mét een doel. Zo kun je het werk van Tom Hegen
het best samenvatten. Hoewel Tom tegenwoordig vooral bekendheid
geniet vanwege zijn haast abstracte luchtfoto’s, startte hij tien jaar geleden
met ‘klassieke’ landschapsfotografie. “Ik realiseerde me al snel dat al die
zoete, overperfecte foto’s niet de waarheid van een plek weerspiegelen.
Sterker nog, ik begon het onderdeel ‘landschap’ binnen het woord
‘landschapsfotografie’ steeds meer in twijfel te trekken. De oorsprong van
het woord ‘landschap’ heeft namelijk weinig met de natuur te maken.
Tom Hegen www.instagram.com/tomhegen.de
12 Portfolio - Tom Hegen

Een poolvos tijdens een sneeuwstorm in de IJslandse westelijke fjorden.
Interview
Voldoening in de leegte
Als de pandemie toeslaat en de wereld op slot gaat, gaat
fotograaf Marco Ronconi zwaar gebukt onder wat hij zelf
omschrijft als ‘het bombardement van visuele en auditieve
input’. In een poging hieraan te ontsnappen brengt hij, zoals
velen van ons, uren door achter de tv en de computer, wat niet
de rust brengt die hij zoekt. Wel raakt hij bijzonder geboeid
door Japanse animefilms over de strijd tussen de zogenaamde
shinigami of soul reapers (zielenwerpers) en de hollows
(uitgeholden). Dit blijkt het vonkje dat zijn nieuwe project
en boek ‘Hueco mundo’ (Holle wereld) aanwakkert en hier
begint Marco’s reis door de leegtes van IJsland, Spitsbergen
en Namibië én door zijn eigen innerlijke wereld …
Marco Ronconi www.marcoronconi.com
Interview: Roeselien Raimond
18 Interview - Marco Ronconi

290mm; 1/200s bij f/5; ISO 800.
Mijn project
Hermelijn in 36 dagen
Ergens in februari 2013 zei een bevriende boswachter me dat hij in zijn tuin
regelmatig een hermelijn zag. De hond van de boswachter werd steeds
aangetrokken door de geur bij een gat in de muur. Op een gegeven moment
betrapte de boswachter de hermelijn, die het gat in wilde springen.
Ludo Goossens www.ludogoossens.be
22 Mijn project - Hermelijn in 36 dagen

Door het oog van
Mike van Bemmelen
“Ja, leuk! Schiermonnikoog”, krijg ik als antwoord van Mike. Maar wacht, ik had net gezegd dat ik op
dinsdag niet kan omdat ik zelf op Schiermonnikoog zit. Hoe ziet hij dat voor zich dan? Komt hij dan
hiernaartoe? De reactie volgt snel: “Ik moet even kijken of ik een opdracht kan verzetten. Je hoort
van mij.” Wederom hoef ik niet lang te wachten. “Verzetten is gelukt, ik kom op maandagavond.
Ik kijk wel even of er in jouw pension ruimte is. Ik ben er rond 17.00 uur … pilsje pakken?”
Johan van der Wielen www.johanvanderwielen.nl | Mike van Bemmelen www.fotografievanbemmelen.nl
26
Door het oog van - Mike van Bemmelen

Water
De een verzuipt erin
en de ander staat eronder
wat de een ziet als iets zonder zin
beschouwt de ander als een wonder
De een wast de onschuld weg
de ander z’n viezigheden
en waar de een een dam voor legt
wordt door een ander om gebeden
Dit beeld bestaat uit hooguit 2% tafeleend en 98% water.
Foto: Arno ten Hoeve. 1400mm; 1/800s bij f/8; ISO 800.
Water, water, van dat goddelijke water
uit de kraan of uit de sloot, water is groot
André Manuel
Tutorial basic
Het wonder van water
Water druppelt, spiegelt en stroomt. Water kolkt en golft. Water laat je onderwerp spetteren en
vermenigvuldigt het zelfs. Meng twee gelijke delen water en zon voor een perfecte regenboog of sta
eens vroeg op om te zien hoe water zelfs de onooglijkste rups in een topmodel weet om te toveren.
Water is als een creatieve stroom, eindeloos krachtig en onuitputtelijk. Je kunt bibliotheken vullen
over de magie ervan, maar zelden werd het treffender bezongen dan door André Manuel in het
bovenstaande lied ‘Water’. En voor eenieder die niet zo goed kan zingen … Gelukkig kun je water
ook prachtig in een beeld vangen, getuige de schitterende beelden in dit artikel!
34 Tutorial basic - Het wonder van water

Ik ging anders kijken.
Of sterker nog, ik ging zien.
Tutorial next level
Intieme fotografie
Sinds 1986 maak ik foto’s. Destijds als jongen van vijftien had ik van mijn spaargeld een analoge
spiegelreflexcamera gekocht. Meer dan een standaardobjectief kon ik me niet veroorloven, want de
rolletjes kostten veel geld. Ik startte met zwart-witfilms van Kodak; die ontwikkelde ik zelf en in de
donkere kamer toverde ik er met chemicaliën afdrukken van. Ik zocht naar beelden die me pakten.
Vanwege het zeer beperkte optische bereik keek ik naar landschappen. Ik vond het maar moeilijk.
Ruben Smit www.rubensmitproductions.nl
40 Tutorial next level - Intieme fotografie

What you see, is what you get. Bij een goed gekalibreerd scherm moet de kleurweergave op het beeldscherm hetzelfde zijn als wat je uiteindelijk in druk te zien krijgt.
Tutorial digitale kamer
Beeldschermkalibratie
In Natuurfotografie Magazine 2020-3 stond een uitgebreid artikel over
kleurmanagement. Kort gezegd is dat het kalibratieproces in de volledige
keten van camera, via beeldscherm, naar print, internet of projector. Mocht je
slechts één kalibratie willen uitvoeren, laat dat dan die van je beeldscherm zijn.
Je kunt er dan in elk geval op vertrouwen dat de kleuren van je afgewerkte foto
op je beeldscherm een juiste weergave van de werkelijkheid zijn. Van een lezer
kwam de vraag of we niet een keer konden laten zien hoe de kalibratie in zijn
werk gaat en welke apparatuur er verkrijgbaar is.
Marijn Heuts www.marijnheuts.nl
46 Tutorial digitale kamer - Beeldschermkalibratie

Grip op Groei
Ontwikkel jouw eigen signatuur
Wil jij authentieke foto’s maken diepgang? Je eigen stem, stijl en story verbeelden? In de
één-jarige opleiding ‘Grip op Groei’ komen visie, ambacht en persoonlijkheid bij elkaar en
werk je toe naar het ontwikkelen van een eigen signatuur.
• Duur: 40 weken start februari 2023 tot en met november 2023
• Begeleiding door drie topdocenten: Bart Siebelink, Karin de Jonge en Johan van der Wielen
• Je krijgt vertrouwen in wie jij bent en wat jij kunt
• Belofte: je foto’s zijn authentieker, hebben meer impact en vertellen jouw verhaal
Wil jij koersvast een eigen weg inslaan onafhankelijk van de massa?
Meld je dan aan voor Grip op Groei en ontwikkel je eigen signatuur!
Ga naar webshop.natuurfotografie.nl voor meer info en om je in te schrijven.
Het weer is een onuitputtelijke bron van inspiratie voor
landschapsfotografen. Het weer kent vele gezichten:
van sfeervolle ochtendnevel tot heftige rolwolken, van
pastelgetinte luchten tot sneeuwjacht. Weatherscapes
geeft je inzicht in het maken van specta culaire weerfoto’s
onder alle omstandigheden.
Weatherscapes – Handboek voor spectaculaire weerfotografie
informeert Het en weer inspireert is een onuitputtelijke jou om ook met bron van inspiratie voor
woeste wolkenluchten, landschapsfotografen. mist, sneeuw onweer Het weer aan de kent vele gezichten:
gang te gaan en beschrijft van sfeervolle alle ingrediënten ochtendnevel voor ultieme tot heftige rolwolken, van
weerfoto’s. De auteur, pastelgetinte Gijs de Reijke, luchten jaagt in tot heel sneeuwjacht. Europa Weatherscapes
op ‘zwaar weer’. Hij weet geeft dan je inzicht ook als in geen het maken ander van wat specta er culaire weerfoto’s
komt kijken bij een geslaagde onder alle ‘chase’ omstandigheden.
en weerfoto
Aanbieding
t/m 13 november
Aanbieding
t/m 13 november
Weatherscapes – Handboek voor spectaculaire weerfotografie
informeert en inspireert jou om ook met
woeste wolkenluchten, mist, sneeuw en onweer aan de
gang te gaan en beschrijft alle ingrediënten voor ultieme
weerfoto’s. De auteur, Gijs de Reijke, jaagt in heel Europa
op ‘zwaar weer’. Hij weet dan ook als geen ander wat er
komt kijken bij een geslaagde ‘chase’ en weerfoto
Pre-order met € 5,- korting
en betaal slechts € 29,90
Gratis verzending
in Nederland en België
Ga naar webshop.natuurfotografie.nl voor meer info en Pre-order om te met bestellen.
€ 5,- korting
en betaal slechts € 29,90

Natuurfotografie workshops
Heb je zin om onder begeleiding van een professionele fotograaf
erop uit te trekken en jezelf te ontwikkelen? Hieronder een
overzicht van enkele workshops die je de komende tijd kunt
volgen. Kijk op de website voor een compleet overzicht.
Vogelfotografie aan de kust
IJmuiden
o.a. 26 oktober en 10 maart (2023)
Creatieve natuurfotografie
Leuvenumse Beek
28 oktober
Creatieve paddenstoelenfotografie
| Oegstgeest
29 oktober en 12 november
Herfstlicht in het bos van de
dansende bomen (ook in XL versie)
Speulderbos | 29, 30 okt en 5 nov
Minimalistisch zwart-wit
Wekeromse Zand
12 november
Creatieve macrofotografie
Spanderswoud
12 november
Landschapsfotografie
Aekingerzand
12 november
Van registratie naar expressie
Spanderswoud
19 november
Landschapsfotografie
Loonse en Drunense Duinen
3 december
Ga naar natuurfotoworkshop.nl en boek een workshop!
Workshops - natuurfotoworkshop.nl
53

Het was nieuwjaarsdag. Ik zat in de hut van mijn vader en het was er rustig. Het plan was eigenlijk om vogeltjes te fotograferen,
toen er ineens een boommarter opdook! Hij poseerde precies mooi met één poot tegen de boomstam. Dat was zo gaaf!
Foto: Sanne te Pas.
Interview
Sanne te Pas en
Wouter van der Voort
Sanne te Pas (18) en Wouter van der Voort (18) zijn twee
zeer jonge natuurfotografen die staan te trappelen om de
natuurfotografie te veroveren. De eerste aanzet is al gemaakt:
zowel Sanne als Wouter won de jeugdcategorie Groene
Camera, in respectievelijk 2019 en 2021. We zijn benieuwd hoe
het hun vergaat, nu het stof van het succes wat is neergedaald.
Want het is natuurlijk superleuk dat je jezelf Natuurtalent van
het jaar mag noemen, maar … wat brengt het je eigenlijk?
Sanne te Pas www.instagram.com/sannetepas_fotografie
Wouter van der Voort www.instagram.com/outdoorphotographing
Interview: Roeselien Raimond
54 Interview - Sanne te Pas en Wouter van der Voort

Bandheidelibel met tegenlicht. Foto: Wouter van der Voort.
Tip Wouter: Er is veel meer
mogelijk dan veel jongeren
denken. Jongeren vinden het
vaak moeilijk om op iemand af
te stappen voor toestemming
om ergens te fotograferen
of te exposeren. Dat ís ook
spannend, maar mijn tip is:
doe het wel, want het kan
je veel brengen! Ik monitor
bijvoorbeeld libellen in een
beschermd natuurgebied dat
eigenlijk off limits is. Ik ben
naar de beheerder toegestapt
en heb gevraagd of dat
mocht. En dan mag je ineens
zo’n gebied in, wat heel veel
meer mogelijkheden biedt,
ook qua fotografie.
Ben jij graag buiten?
En vind je het leuk foto's te maken van alles
dat je onderweg ontdekt? In ‘De 50 beste tips
voor jonge natuurfotografen’ geven Sanne
en Wouter jou de allerbeste tips om supertoffe
foto's te maken.
Als echte pro's gaan ze te werk en ze delen hun
geheimen met jou, zoals:
• hoe kom je dichtbij dieren en vogels,
zonder dat ze het door hebben?
• wat is er nodig voor een topfoto?
• wat zijn de beste plekjes en mooiste
momenten?
• welke apps zijn onmisbaar?
De 50 beste tips voor jonge natuurfotografen
ISBN 9789079588442
Pagina’s 116
Prijs € 17,90 (tot 23 oktober € 14,90)
Voor jonge natuurfotografen van 10-18 jaar
• Ook leuk voor (groot)ouders
• Tips geschikt voor alle type camera's
Scan de QR-code om dit
boek te bestellen op
webshop.natuurfotografie.nl
57

Thema
Het bos in
Bij de herfst denk je aan bossen. Alle mogelijke kleuren
trekken als een magneet aan je. Zijn het niet de
bladeren, dan zijn het wel de paddenstoelen. Het bos
biedt echter ook een keur aan fotogenieke bewoners en
biedt inspiratie voor creatieve uitspattingen. Kortom,
we gaan het bos in!
58
Thema - Het bos in

Thema
Bosdieren
fotograferen
Een bos herbergt veel natuurgeheimen. Vooral de grote
dieren spreken tot de verbeelding. Ze zijn meestal schuw en
kunnen zich lekker verstoppen tussen de bomen en struiken.
Deze bosdieren te zien krijgen is al niet makkelijk, maar het
fotograferen ervan is een nog grotere uitdaging.
Fred van Wijk www.fredvanwijk.myportfolio.com
De juiste kennis
Omdat er in het bos onder de bladeren
vaak weinig licht is en de dieren ook nog
eens alleen in de schemering actief zijn,
is het uit de hand fotograferen met korte
sluitertijden en lage ISO-waarden vrijwel
onmogelijk. Een statief, een lichtsterk
teleobjectief en een camera die weinig
ruis produceert bij hoge ISO-waarden
vergroten de kansen op een technisch
goede plaat.
Het bezitten van een groot teleobjectief
is echter absoluut geen garantie voor
het fotograferen van dieren in het wild.
Nog belangrijker dan het kennen van je
camera is kennis van de dieren en het
terrein waarop ze leven. Verdiep je in het
gedrag, de levenscyclus, lichaamstaal,
geluiden en het dagritme van de dieren.
Informatie over de aanwezige fauna in
een natuurgebied is te vinden in boeken
en online, maar specifieke kennis van het
betreffende terrein helpt je veel verder.
Door er vaak te gaan wandelen en
verkennen leer je de plekjes kennen waar
dieren voedsel zoeken en wanneer ze dat
doen. Dat zal voor groot wild (herten,
reeën, zwijnen) meestal in de ochtenden
avondschemering zijn. Bosweides en
Een groot edelhert, klein in beeld. 500mm; 1/2000s
bij f/5.6; ISO 100.
water zijn kansrijke locaties. Prenten en
andere sporen geven ook veel informatie
over de verplaatsingen van de verschillende
soorten dieren.
Camouflage
Wilde bosdieren in Europa zijn meestal
schuw en bang voor mensen. Camouflagekleding,
schuilhutten of -tenten zorgen
ervoor dat je niet zichtbaar bent
voor de dieren (zie Natuurfotografie
Magazine 2022-4). Houd rekening met
de windrichting en maak geen geluid
en drukke bewegingen. Het beste is om
ergens stil te gaan zitten en wachten
tot de dieren zich vertonen. En dan
maar hopen dat er geen andere recreanten
de omgeving komen verstoren.
In de Nederlandse natuurgebieden is
het namelijk nogal druk met natuurfotografen,
wandelaars, hardlopers en
mountainbikers. Op sommige plekken
zijn de dieren wat meer gewend aan
menselijke activiteit. Daar kun je als
fotograaf je voordeel mee doen.
Toch hoeft het geen mislukking te zijn als
de dieren niet tot op enkele meters voor
de lens komen. Een beeldvullend wild dier
is indrukwekkend, maar een beestje wat
verder weg in een mooie omgeving kan
een veel fraaiere foto opleveren. Betrek
dan sfeer, licht, voorgrond, achtergrond
en compositie bij je dierenfoto.
Enkele diersoorten
In het bos kom je veel verschillende
diersoorten tegen. Navolgend wordt
een aantal fotogenieke soorten meer in
detail besproken.
60 Thema - Het bos in

Thema
Een eigen boswereld
ontdekken met ICM
Je kunt van alles met een camera doen als je deze tijdens langere sluitertijden
beweegt. ICM, ‘intentional camera movement’, is de bekende naam voor deze
technologie geworden, hoewel die naam mij nog niet bekend was toen ik zo’n
twintig jaar geleden begon met dit ‘schilderen met de camera’.
Erik Malm www.erikmalm.com
De belangrijkste toepassingen van de
ICM-technologie waren de afgelopen
jaren waarschijnlijk vooral boomstammen
en zeelandschappen die respectievelijk
verticaal en horizontaal worden ‘gepand’.
Als je ‘intentional camera movement’
googelt en de beeldresultaten daarvan
bekijkt, zie je dat dergelijke beelden
duidelijk overheersen.
Als je dit soort foto’s voor het eerst ziet,
levert dat vaak een positief gevoel op, en
als je zelf een soortgelijke foto maakt is
dat een bijzondere ervaring. Er ontstaat
echter een probleem wanneer iedereen
die op deze manier fotografeert hetzelfde
resultaat krijgt, waardoor alle afbeeldingen
er ongeveer hetzelfde uit gaan
zien. Het worden al snel clichés, ‘effectfotografie’,
zoals veel critici zeggen.
Helaas hebben deze critici waarschijnlijk
gelijk. Natuur- en landschapsfotografie
staan bol van ‘meer van hetzelfde’, aangewakkerd
door een eindeloos kopieergedrag,
zowel qua onderwerp en locatie
als sfeer en techniek.
De grote uitdaging als je je eigen stijl
wilt ontwikkelen, is om te breken met
de conventies, of het nu in traditionele
documentairefotografie is of met
een technologie als ICM. Als je geïnteresseerd
bent in ICM en je wilt afstand
nemen van de clichés, dan is veel oefening
en geduld vereist, aangezien de techniek
steeds moeilijker wordt naarmate
64 Thema - Het bos in

Thema
Paddenstoelen als
natuurmonument
Het is vrijwel onbekend dat er het hele jaar paddenstoelen zijn te vinden. In
de winter vind je kenmerkende soorten zoals de winterhoutzwam en het
wonderschone blauwgroen trechtertje. Tijdens de zomer is het soms zoeken, in
het najaar kun je er uiteraard niet omheen; wanneer het vochtig weer is staan
overal zwammen te shinen. Langs de weg, in plantsoenen, maar vooral in donkere
bossen struikel je bijna over deze uitbundige natuurwonderen.
Jan Vermeer www.janvermeer.nl
Dennenkleefsteelmycena. 82mm; 1s bij f/8; ISO 160.
Paddenstoelen fotografeer ik al mijn
hele leven. Iedere herfst zoek ik naar de
overbekende rood-met-witte-stippenstoel.
Niet zeldzaam, maar wel erg mooi.
Het ‘gewone’ kleverig koraalzwammetje
is ook al jaren een terugkerende favoriet,
dat groeit op afgezaagde naaldboomstronken.
Uiteraard zijn er veel meer
soorten en ieder najaar probeerde ik daar
wat aardige foto’s van te maken. Zonder
plan, zonder doel, gewoon omdat het
leuk is om paddenstoelen te zoeken en
te fotograferen. Van al deze jaren zijn er,
inclusief de oude dia’s, hooguit vijftien
foto’s overeind gebleven die nog steeds
in de A-selectiemap zitten. Voor mij
geen sterrenaanduiding in Lightroom,
maar nog altijd een prima functionerend
systeem met A-selectiemappen. Ik ben
immers de enige die de weg moet vinden
in mijn fotosysteem.
68 Thema - Het bos in

Thema
Herfstkleuren
in 11 tips
Denk je aan de herfst, dan denk je aan de vele prachtige kleuren die
je tegemoet stralen. Eindelijk ben je even verlost van dat saaie groen.
Hoe haal je het maximale uit deze kleurrijke periode?
Bob Luijks www.natuurportret.nl
1. Voorbereiding (om het maximale uit de korte
periode te halen)
De kleurrijkste fase van de herfst duurt vaak maar
verrassend kort. Geniet je de ene dag nog van alle felgekleurde
blaadjes, tref je ze de volgende dag verdord op
de grond, neergesabeld door een stevige bries. Voor
de herfstkleuren geldt dan ook: be there! Wacht niet
tot morgen, maar ga direct. Dat betekent dat het niet
verstandig is om op het moment suprême nog naar een
geschikte locatie te gaan zoeken. Doe dit juist op die
warme, saaie zomerdagen. Sleutel tot succes is kennis
van de vegetatie. Beuken en Amerikaanse eiken kleuren
bijvoorbeeld intens, terwijl elzen grauw ten onder gaan.
De Amerikaanse eik is in de herfst sowieso al kleurrijk, maar in tegenlicht
spatten de kleuren helemaal van je cameraschermpje af.
2. Tegenlicht
Tegenlicht zorgt er in de herfst voor dat het bos zelf
licht begint te geven. Maak gebruik van een donkere
achtergrond om deze lichtjes echt te laten stralen.
Pas wel op met de zon, die is vaak veel te dominant en
leidt de aandacht af.
De wind kun je in je voordeel gebruiken, althans zolang het duurt. Herfstkleuren
en wind gaan helaas niet lang samen, waarbij de wind steevast wint.
De herfstkleuren verschijnen in de Ardennen ongeveer drie weken eerder dan in het laagland. Daarnaast
zit er een verschil van één tot twee weken tussen het uiterste noorden en het uiterste zuiden van de Lage
Landen. Je kunt je herfstfotografie dus nog best wat oprekken in de tijd door de juiste plek te kiezen.
74 Thema - Het bos in

10 Oogsnoepjes
Elke dinsdag organiseren wij op zowel
Facebook als op Instagram een challenge en de
winnende foto’s worden de maandag daarop,
met naamsvermelding, gepubliceerd op deze
accounts. Omdat veel foto’s te mooi zijn om
alleen online te bewonderen, hierbij een selectie
uit de winnende beelden.
5x Facebook Challenge
Sandra Kuijvenhoven, (www.facebook.com/Sandra.Kuijvenhoven.Fotografie) AAN DE KUST
Ron de Vries (www.facebook.com/bloembinderijrondevries), EN…. DE KLEUR IS ORANJE
Greet Geerts (www.facebook.com/greet.geerts), ZOMERVLINDERS.
Astrid Broer (www.facebook.com/profile.php?id=100086165284852), JUFFERS
Ivo Schut ( www.facebook.com/ivo.schut), OP DE HEIDE
78 Weekchallenge - Natuurfotografie.nl

Hét grote voordeel van hutfotografie is dat je schuwe dieren
ongestoord kunt fotograferen. 500mm; 1/200s bij f/4; ISO 800.
Hutspot
Hoe dan?
In deze rubriek lees je normaal een review van een van de vele fotohutten die in
Nederland of België beschikbaar zijn. Maar hoe ga je nu het best te werk als je eenmaal
in een dergelijke hut zit? Dit keer geven we je praktische tips.
Tekst en foto's: Bob Luijks
De eerste kennismaking begint online. Er zijn veel hutten met
ieder hun eigen setting, soorten en (on)mogelijkheden. Ga je
gewoon voor een gezellig dagje fotograferen of hoop je die ene
specifieke soort op de foto te krijgen? In dat laatste geval doe
je er verstandig aan je nog wat beter in de hut te verdiepen. In
welk seizoen laat die soort zich bijvoorbeeld het vaakst zien?
Wellicht bestaat er een Facebookgroep van de hut en kun je zo
bekijken wat er de afgelopen dagen gezien is. Staar je niet blind
op de soortenlijstjes of soortengalerijen die je op de meeste
sites vindt. Sommige soorten hebben zich maar een enkele keer
voor de hut laten zien, maar tellen wel mee voor de statistieken.
Zodra je een hut huurt, ontvang je meestal uitgebreide informatie
vooraf. Lees deze aandachtig door. Je krijgt gegevens
over de bereikbaarheid, de aan- of afwezigheid van bepaalde
hulpmiddelen en voorzieningen en wat er allemaal wel en niet
80 Hutspot - Hoe dan?

Photo Challenge
Thema: Kleurrijk
Zo rood als een kreeft, zo groen als gras en zo geel als een kanarie.
In de natuur kun je alle kleuren van de regenboog tegenkomen. Er
is dus nauwelijks een beter thema voor een natuurfotowedstrijd
denkbaar dan kleurrijk. Dat laten ook de gevarieerde inzendingen
en winnaars zien!
In ieder nummer sturen
we je op pad met een
gerichte opdracht. Maak jij
de beste, meest originele
foto, dan win je niet alleen
een publicatie in Natuurfotografie
Magazine,
maar maak je ook kans op
prachtige prijzen!
1 e prijs
Amanda Blom. 100mm; 1/200s bij f/11; ISO 200.
OM System OM-1 12-40mm PRO II kit t.w.v.
€ 2.799,- beschikbaar gesteld door OM Digital
Solutions (voorheen Olympus).
84 Photo Challenge - Kleurrijk

De VIJF van
Arie van den Hout
Natuurfotograaf Arie van den Hout gaat met de billen bloot en
deelt zijn tips, guilty pleasures en funfacts.
www.arievandenhout.com
Fun fact
Ik gebruik nog altijd de rijstzak die ik gemaakt heb
op de naaimachine van mijn moeder, op vijftienjarige
leeftijd. Hij is gemaakt van de rechterpijp
van mijn donkergroene Dockers-broek en nog
nooit leeggemaakt of ververst. Hij is in veertig
jaar op heel veel locaties geweest, heeft heel wat
‘misbruik’ meegemaakt en is nog steeds in uitstekende
staat. Goeie broeken, die Dockers!
Mijn favoriete locatie
Ik heb iets met water en vijvers. Op plekken waar
ik verblijf maak ik altijd wel een vijver of zet ten
minste een drinkschaal neer, ook op vakantie.
Ik ben onlangs verhuisd en de vijver had ik al
aangelegd voordat de dozen uitgepakt waren.
Inmiddels heb ik ook een tafelvijver gemaakt zodat
ik, zonder op mijn buik te hoeven liggen, door het
open raam de tuinfauna kan fotograferen.
Mijn grootste fotografische les
Een van de intiemste vormen van fotografie
vind ik een drijvende schuiltent: een drijvend
plateautje met daarop een objectief en een
tentje, waar ik in een waadpak achteraan loop.
Ik ben een keer bijna achterover gekukeld met
500mm-objectief en al, toen ik contact met de
bodem verloor. Gelukkig plakte het vlotje aan het
water, omdat er geen golven waren.
Mijn grootste fotografische blunder
Ik ging ’s nachts alleen nachtzwaluwen fotograferen op een zandpad in een
wildpark in Zuid-Afrika. Daarbij hing ik uit de auto voor beter perspectief.
Daarna wilde ik op de grond voor de auto gaan liggen voor een nog beter
perspectief. Toen ik wegreed, zag ik dat er een mannetjesluipaard op een
meter naast de auto in de berm lag, exact op de plek waar ik zojuist uit het
raam gehangen had. (Originele foto uit 1997.)
Mijn tip
Als ik in het voor- of najaar steltlopers fotografeer, plaats ik een lokkievit of
een wintertaling bij mijn hutje. Overvliegende steltlopers kijken altijd even of
en waar ze gaan zitten en als ze zien dat de plek al ‘goedgekeurd’ is, zullen ze
daar eerder landen. Doe dit uiteraard niet op een plek waar vogels een vast
territorium hebben en zeker niet in of rond het broedseizoen.
De vijf van - Arie van den Hout 87

Review
Fujifilm X-H2S
Sneller dan ooit
In 2018 stelde Fujifilm de X-H1 voor, een spiegelloze systeemcamera die
zowel voor foto als voor video geschikt is. Na vier jaar komt er een tweede
model in de X-H-reeks. Bij de X-H2S draait alles om snelheid.
Erik Derycke
Pluspunten
• Coede fotokwaliteit
• Snelle reeksopnamen
• Scherpe en heldere zoeker
• Onderwerpherkenning
Specificaties
Minpunten
• Minder goed in hoge ISO’s
• Duur voor een APS-C-camera
• Maximale resolutie: 6240 x 4160 (26 mp)
• ISO: 160-12.800 (uitbreidbaar naar
ISO 80-51.200)
• Scherm: 3,2 inch, kantelbaar
• Kortste sluitertijd: 1/32.000 sec.
( elektronische sluiter)
• Aantal beelden per seconde: tot 40 (raw/
jpeg) fps AF-C
• Filmen: 4K tot 60 bps, 4K 120 bps met crop
• Opslag: CFexpress en SD-kaart
• Accuduur: 580 foto’s (meer in de praktijk)
• Gewicht incl. accu: 660 gr
• Prijs: € 2799,-
Fujifilm zegt zelf niet waar de S in de naam
van de X-H2S voor staat. ‘Speed’ lijkt een
goede gok, maar het zou ook ‘stacked’
kunnen zijn. Als eerste camera van Fujifilm
heeft de X-H2S namelijk een ‘stacked
sensor’. Bij zo’n sensor is snel geheugen
ingebouwd. De data die de sensor vastlegt,
kunnen daardoor veel sneller uitgelezen
worden dan bij een klassieke non-stacked
sensor. Gevolg: X-H2S kan maar liefst 40
beelden in volle resolutie (26 megapixel)
per seconde vastleggen. Dat zijn er
dubbel zoveel als de X-T4, die dezelfde
resolutie biedt. De hoogste snelheid haal
je wel alleen als je de elektronische sluiter
gebruikt. Met de mechanische sluiter ga je
tot 15 beelden per seconde.
Zoeker en autofocus
Om zo’n hoge reekssnelheid ook
effectief bruikbaar te maken, moeten
ook de elektronische zoeker (EVF) en
het autofocussysteem meekunnen.
De X-H2S kreeg een nieuwe EVF met
een hoge verversingssnelheid en een
beeld dat niet zwart wordt tussen twee
opnamen (black-out free). Dat maakt het
makkelijk om snel bewegende onderwerpen
in beeld te houden. Om de
batterij te sparen is de hoogste verversingssnelheid
standaard niet geactiveerd;
je schakelt deze in via de optie
Boost in het menu Stroombeheer.
Het autofocussysteem van de X-H2S
kan verschillende soorten onderwerpen
herkennen: dieren, vogels,
auto’s, treinen, motoren en vliegtuigen.
Als je ook de gezichts- en oogdetectie
activeert, zal de camera proberen scherp
te stellen op de ogen van een vogel of
dier wanneer deze in beeld zijn.
88 Review - Fujifilm X-H2S

Column
Inflatie
De nasleep van de coronacrisis en de toch wel erg lang
durende driedaagse oorlog in Oekraïne laten hun sporen
duidelijk na. Dat is vooral merkbaar aan de inflatie. Alles
wordt duurder en niet zo’n beetje ook. Als het nu alleen de
luxeproducten waren die zo duur worden dat je er net als
vroeger weer gewoon voor moet sparen, is er nog overheen
te komen. Maar juist dagelijkse en eerste levensbehoeften
als boodschappen, brandstof, verwarming en een dak boven
je hoofd lopen voorop in de prijsstijgingen en meer en meer
gezinnen kunnen het financieel niet meer bolwerken.
Gelukkig biedt één klein product dapper weerstand: de
foto. Waar alles duurder en meer waard wordt, wordt de
prijs van beeld maar niet hoger. Ook niet lager trouwens,
maar dat zal zijn omdat het nulpunt al is bereikt. Een foto
is namelijk gemiddeld en afgerond op hele nullen precies
niks meer waard.
Dat werd onlangs weer bevestigd toen ik de vruchten
van een langdurig project aan magazines in binnen- en
buitenland probeerde te slijten. De eerste reacties op
mijn aanbod kwamen al snel binnen, maar waren zonder
uitzondering van magazines die ‘geen budget’ hebben. Ze
boden wel ‘exposure’. Als je behalve die reportage geen
boek, workshop, reis of prints te verkopen hebt, wat bereik
je dan met exposure? Dat andere bladen kunnen zien dat
je je werk gratis weggeeft en ook kunnen aankloppen?
Eén voordeel: je bent dan wel veilig voor de inflatie. Met
nul euro inkomsten voor je foto’s kon je al niets kopen,
en ook met stijgende prijzen kun je met nul euro nog
precies niets kopen.
De reden dat dergelijke magazines (en het zijn er veel,
Natuurfotografie Magazine is een positieve uitzondering)
kunnen blijven bestaan, is dat er genoeg fotografen onder
ons zijn die wél voor de eer en een exemplaar van het
magazine in kwestie hun beeld weggeven. Daarmee hou
je het probleem in stand. Want de tijd dat behoeftige
‘profs’ beter beeld maakten dan anderen ligt ver achter
ons. De kwaliteit van het magazine lijdt niet of nauwelijks
onder het gebruik van gratis content van ‘amateurs’.
Misschien heb je een goede baan en geen inkomsten uit
je fotografie nodig? Besef dat jouw keuze het gratis te
doen de fotografen die er wél hun inkomsten mee moeten
verdienen richting de eerste rij van de Voedselbank duwt.
En mocht je ooit wel een vergoeding willen gaan vragen,
dan is dat een gepasseerd station. Een weg terug is er
niet. Je doet jezelf en al je collegae enorm tekort door je
product gratis weg te geven.
Soms is er wel budget als je tekst bij de foto’s kunt leveren.
De woorden zijn dus wel iets waard en de foto’s niet? Best
gek. Een foto zegt meer dan duizend woorden, een goede
foto maken kost veel meer tijd dan het schrijven van een
paar pagina’s tekst en de kostprijs van een foto ligt ook vele
malen hoger dan die van een pagina tekst. Misschien is
het lastiger goede schrijvers te vinden die hun werk gratis
willen weggeven?
Als we dit proces willen omkeren en weer een normale
vergoeding voor onze producten willen ontvangen, hebben
we dat echt alleen zelf in de hand. Omgekeerde canvasprints
aan lantaarnpalen, rijstzakken op de snelwegen en duizend
schuiltenten op het Malieveld gaan ons niet helpen. Daarom
nogmaals de oproep om collectief ‘nee’ te zeggen tegen de
vraag om gratis publicaties. De eer is leuk, maar laat die eer
ook een tastbare kant hebben in de vorm van een eerlijke
compensatie. Soms is inflatie namelijk wenselijk.
Marijn Heuts
www.marijnheuts.nl
Column
91

Bryce Canyon in Utah. Een mooi voorbeeld van een landschapsfoto waarbij de sluitertijd geen rol speelt. Hier kun je gewoon een
diafragma kiezen dat voor scherptediepte van de voorste pilaren tot de horizon zorgt. De sluitertijd die erbij hoort om de juiste
belichting te krijgen is feitelijk irrelevant, dus diafragmavoorkeuzestand is hier ideaal.
Achtergrond
Sluitertijd
In het vorige nummer hebben we gekeken naar het diafragma: wat het is, hoe
je het gebruikt en wat het doet voor je foto. Naast het diafragma is ook de
sluitertijd van invloed op de foto. Daarom behandelen we nu de sluitertijd.
Johan Elzenga www.johanfoto.nl
Belichting
De correcte belichting van een foto bij een
bepaalde hoeveelheid licht wordt feitelijk
alleen bepaald door het diafragma en de
sluitertijd. (De rol van ISO bespreken we
in een volgend artikel.) Van die twee heeft
het diafragma de meeste invloed op de
uiteindelijke foto. Het diafragma bepaalt
immers de scherptediepte. De sluitertijd
is daardoor bij veel fotografen een soort
‘sluit(er)post’. Je kiest voor een bepaald
diafragma vanwege de scherptediepte
die je wilt hebben, en de hoeveelheid
licht bepaalt vervolgens wel welke
sluitertijd daarbij hoort. Automatische
belichting met diafragmavoorkeuze is
daarom een van de populairste instellingen,
zeker bij landschapsfotografie.
Zolang er in het landschap niets beweegt
en de camera op statief staat, zul je geen
verschil zien tussen opnamen met een
sluitertijd van pakweg 1/1000 seconde
en 1/15 seconde. Dat geeft een maximale
speelruimte voor het diafragma, zodat je
de scherptediepte precies kunt krijgen
zoals gewenst. Maar soms speelt de
sluitertijd wel degelijk ook een rol en
kun je niet klakkeloos afwachten wat
de automatische sluitertijd wordt. In
zo’n geval is de sluitertijdvoorkeuze een
betere stand. Dit werkt bijvoorbeeld
fijn bij een shoot met vliegende vogels.
Door de camera op de sluitertijdvoorkeuze
te zetten, weet je zeker dat alle
foto’s haarscherp zijn als het gaat om
bewegingsonscherpte.
92 Achtergrond - Sluitertijd

Colofon
Natuurfotografie Magazine is een uitgave van
PiXFACTORY en verschijnt 6 keer per jaar.
Coverfoto: Jan Vermeer.
Volgens Jan de allermooiste paddenstoel
die je kunt vinden in de Lage
Landen. Bekijk meer juweeltjes op
pagina 68.
In ons volgende nummer:
Portfolio Andy Parkinson
Redactieadres
Natuurfotografie Magazine
Postbus 7, 3860 AA Nijkerk | tel + 31 (0)33 2451260
redactie@natuurfotografie.nl | www.natuurfotografie.nl
facebook.com/natuurfotografienl
instagram.com/natuurfotografie.nl
Hoofdredacteur
Bob Luijks - bob@natuurfotografie.nl
Redactieteam
Arno ten Hoeve, Bob Luijks, Roeselien Raimond,
Kim Reijners en Daan Schoonhoven
Tekstredactie
Tekstbureau Met rode letters
Ontwerp en vormgeving
Arno ten Hoeve
Tutorial Winterlandschappen
Druk
Drukkerij Roelofs, Enschede
Aan dit nummer werkten mee
Mike van Bemmelen, Johan Bosman, Sven Broeckx, Erik
Derycke, Johan Elzenga, Ludo Goossens, Tom Hegen,
Marijn Heuts, Arie van den Hout, Karin de Jonge, Nico van
Kappel, Erik Malm, Sanne te Pas, Marco Ronconi, Danny
Slijfer, Franka Slothouber, Ruben Smit, Jan Vermeer,
Jolanda Vlastuin, Wim Vooijs, Wouter van der Voort, Johan
van der Wielen, Fred van Wijk
Distributie
Aboland www.aboland.nl
VMB press www.vmbpress.nl
Abonnementen
De prijs voor een jaarabonnement bedraagt € 48,50 voor 6 nummers.
Abonnementen kunnen bij ieder nummer ingaan en worden automatisch
verlengd. U kunt uw abonnement maandelijks beëindigen. Aanmelding
kan via onze website (www.natuurfotografie.nl/abonneren) of bij Abonnementenland
via telefoonnummer +31 (0)251 257924. U kunt hier ook terecht
voor vragen over bezorging. Adreswijzigingen dienen schriftelijk te worden
doorgegeven aan Abonnementenland met vermelding van de oude en de
nieuwe adressering en het telefoonnummer. Opzeggingen kunt u doorgeven
via www.natuurfotografie.nl/klantenservice of via www.aboland nl. Abonnementenland
is ook bereikbaar via Twitter via @Aboland_klanten. Opgave en
vragen over abonnementen in België: Abonnementenland, Ambachtlaan 21
Ubit 2a, 3001 Heverlee, +32 (0)28 085523. www.bladenbox.be voor abonneren
of aboland.be voor adreswijzigingen en opzeggingen. Voor een abonnement
in België betaalt u € 5,- extra aan verzendkosten voor 6 nummers. Abonnee
worden vanuit een ander land? Neem contact met ons op voor de verzendkosten.
Deze bedragen gemiddeld € 10,- tot € 15,- voor 6 nummers. Beëindigen
abonnement België: Opzegging dient 8 weken voor afloop van de
abonnements periode in ons bezit te zijn.
Thema Fotobewerking
Foto: Rick Becker
www.natuurfotografie.nl
© PiXFACTORY
Niets uit deze uitgave mag op welke wijze
dan ook worden verveelvoudigd en/of
openbaar gemaakt zonder voorafgaande
schriftelijke toestemming van de uitgever.
Natuurfotografie Magazine drukken we
op papier van verantwoorde herkomst.
FSC C116979.
Foto: Arno ten Hoeve
98