Werken aan Water - Atlas van waterprojecten voor een Vlaams sponslandschap
'Werken aan Water - Atlas van waterprojecten voor een Vlaams sponslandschap'. Opgemaakt door Architecture Workroom Brussels (AWB), in het kader van een 'Expertenopdracht Wateropgave' voor Departement Omgeving, Vlaamse Overheid
'Werken aan Water - Atlas van waterprojecten voor een Vlaams sponslandschap'. Opgemaakt door Architecture Workroom Brussels (AWB), in het kader van een 'Expertenopdracht Wateropgave' voor Departement Omgeving, Vlaamse Overheid
- No tags were found...
Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!
Leverage SEO-optimized Flipbooks, powerful backlinks, and multimedia content to professionally showcase your products and significantly increase your reach.
<strong>Werken</strong><br />
<strong>aan</strong><br />
<strong>Water</strong><br />
<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong><br />
<strong>waterprojecten</strong><br />
<strong>voor</strong> <strong>een</strong> <strong>Vlaams</strong><br />
<strong>sponslandschap</strong><br />
Architecture Workroom Brussels<br />
maart 2022<br />
in opdracht <strong>van</strong> de<br />
<strong>Vlaams</strong>e Overheid - Departement Omgeving
Architecture Workroom Brussels vzw<br />
Pachecol<strong>aan</strong> 34<br />
1000 Brussel<br />
Joachim Declerck<br />
Nik Naudts<br />
Carmen Van Maercke<br />
Anna Gherardi<br />
Emma Bierens<br />
Marie <strong>van</strong> Loon<br />
www.architectureworkroom.eu
<strong>Werken</strong> <strong>aan</strong> <strong>Water</strong><br />
<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>waterprojecten</strong> <strong>voor</strong><br />
<strong>een</strong> <strong>Vlaams</strong> <strong>sponslandschap</strong><br />
<strong>Werken</strong> <strong>aan</strong> <strong>Water</strong>? 5<br />
<strong>Atlas</strong>19<br />
LEESWIJZER25<br />
INDIVIDU45<br />
BUREN57<br />
COLLECTIEF73<br />
GEBIEDSCOALITIE92<br />
Appendix105
1<br />
<strong>Werken</strong><br />
<strong>aan</strong><br />
<strong>Water</strong>?
6
Welkom in Vl<strong>aan</strong>deren<br />
Vl<strong>aan</strong>deren, <strong>een</strong> regio met vele gezichten. Als deel <strong>van</strong><br />
de delta Rijn-Maas-Schelde bestaat het uit <strong>een</strong> dens en<br />
uniek watersysteem en heeft het één <strong>van</strong> de vruchtbaarste<br />
bodems <strong>van</strong> Europa. Tegelijkertijd staat Vl<strong>aan</strong>deren bekend<br />
als de horizontale metropool, de nevelstad, de koploper <strong>van</strong><br />
verharding!<br />
Het is duidelijk dat de verschillende gezichten <strong>van</strong><br />
Vl<strong>aan</strong>deren elkaar tegenspreken. De vruchtbare bodem<br />
zit letterlijk verstopt onder gebouwen, wegen en pleinen.<br />
Landbouwers, groot en klein, krijgen onvoldoende toegang<br />
tot die rijke hummus <strong>van</strong> Vl<strong>aan</strong>deren. Daarnaast is de relatie<br />
met water steeds verengd en werd er in het verleden alles<br />
<strong>aan</strong> ged<strong>aan</strong> om het water zo snel mogelijk weg te krijgen.<br />
Rivieren werden overkapt, rechtgetrokken, drooggelegd en<br />
ingedijkt om plaats te maken <strong>voor</strong> bebouwing, landbouw<br />
en infrastructuur. Overtollig regen- en rivierwater moest zo<br />
snel mogelijk weg en verharde oppervlakten zorgen <strong>voor</strong><br />
het afstromen <strong>van</strong> water, in plaats <strong>van</strong> het ter plekke te<br />
gebruiken.<br />
Deze snelle afstroming <strong>van</strong> water maakt dat de waterbalans<br />
in Vl<strong>aan</strong>deren uit evenwicht is, wat leidt tot talloze<br />
problemen die <strong>aan</strong>gepakt moeten worden.<br />
7
8
De emmer is vol<br />
In de afgelopen jaren werd Vl<strong>aan</strong>deren opgeschrikt door<br />
deze verschillende waterproblematieken. Zo kreunde men<br />
tijdens de ene zomer onder de droogte, en het jaar daarop<br />
leidde wateroverlast tot ongeziene schade.<br />
Naast deze steeds vaker <strong>voor</strong>komende extreme<br />
omstandigheden zijn er waterproblematieken die we elke<br />
dag tegenkomen. Zo haalt g<strong>een</strong> enkele rivier in Vl<strong>aan</strong>deren<br />
de nodige normen <strong>van</strong> waterkwaliteit en zorgt erosie door<br />
hevige regenval dat rivieren dichtslibben en productieve<br />
landbouwpercelen verdwijnen. Het zoutgehalte in de<br />
bodem, het grondwater en in verschillende waterwegen<br />
stijgt door verzilting en zorgt dat dit water niet meer<br />
bruikbaar is als drinkwater, industrieel proceswater en<br />
irrigatiewater.<br />
Daarnaast worden we geconfronteerd met onomkeerbare<br />
opgaven door de klimaatverandering: de zeespiegel<br />
stijgt gestaag, tot één meter of zelfs meer binnen enkele<br />
decennia, en hevige pieken in neerslag zullen steeds vaker<br />
<strong>voor</strong>komen, net als langdurige droogte in de zomer.<br />
Kortom, elk jaar is water in <strong>een</strong> andere vorm <strong>aan</strong>wezig in het<br />
maatschappelijk debat. Dit maakt dat de wateruitdagingen<br />
niet meer zo abstract zijn en ieder<strong>een</strong> wordt getroffen door<br />
één of meerdere waterproblemen.<br />
9
10
<strong>Water</strong>actoren in actie<br />
Vandaag g<strong>aan</strong> allerlei actoren uit diverse sectoren <strong>aan</strong> de<br />
slag om deze problemen <strong>aan</strong> te pakken.<br />
Zo zijn er verschillende instanties die op <strong>een</strong> bovenlokale<br />
schaal mogelijke maatregelen onderzoeken, formuleren<br />
en uitvoeren, binnen <strong>een</strong> groter kader. Hoe kan men,<br />
bij<strong>voor</strong>beeld, omg<strong>aan</strong> met de zeespiegelstijging? Het is<br />
<strong>een</strong> uitdaging dat niet enkel door lokale actoren <strong>aan</strong>gepakt<br />
kan worden, maar om <strong>een</strong> collectieve visie en uitvoering<br />
vraagt.<br />
Naast deze bovenlokale spelers zijn er verschillende lokale<br />
actoren die recht st<strong>aan</strong> om hun st<strong>een</strong>tje bij te dragen:<br />
<strong>van</strong> de landbouwer die droogteproblemen ervaart op zijn<br />
perceel, naar de burger die de lokale beek wil zuiveren, tot<br />
de school die <strong>een</strong> waterprogramma opstart om kinderen<br />
te sensibiliseren of de vzw die burgers en waterexperts<br />
dichter bij<strong>een</strong> wil brengen.<br />
Dankzij deze talloze acties, op zowel lokaal als bovenlokaal<br />
niveau, is er kennis opgebouwd over de verschillende<br />
maatregelen die nodig zijn om het hoofd te bieden<br />
<strong>aan</strong> de waterproblematieken. Waar deze opgaven en<br />
oplossingen samenkomen, wordt steeds beter in kaart<br />
gebracht. Daarnaast worden innovatieve nieuwe praktijken<br />
<strong>voor</strong>tdurend opgezet om stappen <strong>voor</strong>uit te zetten...<br />
11
12
Naar <strong>een</strong> <strong>sponslandschap</strong><br />
Ondanks dat talloze actoren elke dag <strong>aan</strong> de slag g<strong>aan</strong><br />
met de wateruitdagingen, blijkt de opgave te groot om<br />
enkel opgepakt te worden door de ‘watersectoren’ all<strong>een</strong>.<br />
Het is <strong>een</strong> breder maatschappelijk vraagstuk dat ieder<strong>een</strong><br />
<strong>aan</strong>belangt: we zijn elk <strong>een</strong> deel <strong>van</strong> de oorzaak en dus ook<br />
<strong>van</strong> de oplossing.<br />
Het is daarom tijd om terug de natuurlijke logica <strong>van</strong> het<br />
watersysteem te volgen. Vroeger vormde het landschap<br />
<strong>van</strong> rivieren en beken, groen en bodem, <strong>een</strong> spons. Dit<br />
<strong>sponslandschap</strong> liet toe om water lokaal op te sl<strong>aan</strong>, te<br />
laten infiltreren en traag af te laten stromen. Vandaag ligt<br />
de focus echter teveel op de waterlopen zelf, en minder<br />
op het verharde en articifieel <strong>aan</strong>gepaste landschap.<br />
Als we echt verandering teweeg willen brengen, moeten<br />
we zowel benedenstooms de waterlopen <strong>aan</strong>pakken als<br />
bovenstrooms en buitenstrooms het landschap terug<br />
water-logisch maken.<br />
Dit betekent dat we niet all<strong>een</strong> moeten werken <strong>van</strong>uit water,<br />
maar in functie <strong>van</strong> water. Hoe kunnen alle andere sectoren<br />
via hun werking de waterlogica <strong>van</strong> <strong>een</strong> <strong>sponslandschap</strong><br />
herstellen? Dit vraagt om het fundamenteel herdenken<br />
<strong>van</strong> ons systeem in Vl<strong>aan</strong>deren. Een complexe, maar<br />
broodnodige uitdaging die we moeten <strong>aan</strong>g<strong>aan</strong> om de<br />
wateropgaven <strong>aan</strong> te pakken en niet met de kr<strong>aan</strong> open te<br />
blijven dweilen.<br />
13
14
Aan de slag<br />
Gelukkig zijn er allerlei <strong>voor</strong>beelden waar actoren, die<br />
elke dag met water bezig zijn, samenwerken met andere<br />
sectoren om tot <strong>een</strong> geïntegreerde <strong>aan</strong>pak te komen.<br />
Daarnaast zijn er diverse individuen die reageren <strong>van</strong>uit het<br />
maatschappelijk belang en zelf hun eigen st<strong>een</strong>tje bijdragen.<br />
Er wordt dus op verschillende fronten geëxperimenteerd<br />
om de waterlogica <strong>van</strong> het <strong>Vlaams</strong> <strong>sponslandschap</strong> te<br />
herstellen.<br />
Deze nieuwe <strong>waterprojecten</strong> zijn gebundeld in dit document<br />
onder het hoofdstuk ‘<strong>Atlas</strong>’. Daar wordt <strong>een</strong> breed scala <strong>aan</strong><br />
projecten getoond, gebaseerd op verschillende initiatieven,<br />
g<strong>aan</strong>de <strong>van</strong> individuen die <strong>aan</strong> de slag g<strong>aan</strong> op hun eigen<br />
perceel tot <strong>een</strong> brede groep <strong>aan</strong> actoren die <strong>een</strong> regio<br />
onder handen nemen. De <strong>Atlas</strong> heeft als doel om mensen<br />
te inspireren en om eerste handvaten <strong>aan</strong> te reiken om zelf<br />
<strong>waterprojecten</strong> op te zetten. Zo werken we samen <strong>aan</strong> het<br />
<strong>sponslandschap</strong>.<br />
15
16
Een versnelling hoger<br />
Het is <strong>een</strong> grote en complexe uitdaging om met alle<br />
maatschappelijke actoren <strong>aan</strong> <strong>een</strong> <strong>sponslandschap</strong> te<br />
bouwen. Daarom is het belangrijk om eerste stappen te<br />
formuleren om <strong>een</strong> versnelling hoger te kunnen schakelen<br />
en uit de huidige modus operandi te stappen. We zien<br />
drie manieren om de <strong>aan</strong>pak <strong>van</strong> <strong>van</strong>daag te beginnen<br />
veranderen.<br />
Ten eerste moeten we succesvolle <strong>waterprojecten</strong> breder<br />
en gerichter uitrollen over Vl<strong>aan</strong>deren h<strong>een</strong>. Een impuls kan<br />
gegeven worden door het opzetten <strong>van</strong> <strong>een</strong> ‘programma’.<br />
Financiële en inhoudelijke ondersteuning kan gegeven<br />
worden <strong>aan</strong> deze nieuwe initiatieven.<br />
Ten tweede kan <strong>een</strong> gebied gekozen worden waar <strong>een</strong><br />
nieuwe <strong>aan</strong>pak met de verschillende maatschappelijke<br />
actoren uitgetest kan worden. De schaal <strong>van</strong> <strong>een</strong><br />
waterbekken is <strong>een</strong> goed <strong>voor</strong>beeld, omdat dit de logica<br />
<strong>van</strong> het watersysteem volgt en zo de diverse actoren<br />
rond de tafel kan brengen om <strong>van</strong> dit ‘pilootbekken’ <strong>een</strong><br />
<strong>sponslandschap</strong> te maken.<br />
Ten derde moet de best<strong>aan</strong>de kennis breder verspreid<br />
worden. De geleerde lessen en de vernieuwde <strong>aan</strong>pak<br />
uit de verschillende <strong>waterprojecten</strong> zijn immers breder<br />
toepasbaar. Een ‘waterloket’, die deze kennis <strong>aan</strong> nieuwe<br />
initiatieven doorgeeft en ze ondersteunt, lijkt <strong>een</strong><br />
interessante piste.
3<br />
<strong>Atlas</strong>
Introductie atlas -<br />
<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>waterprojecten</strong> <strong>voor</strong><br />
<strong>een</strong> <strong>Vlaams</strong> <strong>sponslandschap</strong><br />
Deze atlas toont <strong>een</strong> verzameling <strong>aan</strong> type-projecten<br />
die de man op de straat, de landbouwer op zijn perceel<br />
en de beheerder <strong>van</strong> de publieke ruimte <strong>aan</strong>spreken<br />
om bij te dragen <strong>aan</strong> het klimaatrobuust maken<br />
<strong>van</strong> ons watersysteem: het werken <strong>aan</strong> <strong>een</strong> <strong>Vlaams</strong><br />
<strong>sponslandschap</strong>.<br />
De <strong>voor</strong>gestelde type-projecten bieden <strong>een</strong> context<br />
waarin nieuwe vormen <strong>van</strong> samenwerking tot stand<br />
komen, waar geïntegreerd werken wordt <strong>aan</strong>gemoedigd<br />
en waar de ruimte kan worden <strong>aan</strong>gepast om te<br />
voldoen <strong>aan</strong> de toekomstige klimaatuitdagingen. Op<br />
deze manier worden de waterproblemen, die steeds<br />
tastbaarder worden in de dagelijkse ruimte, omgevormd<br />
tot waterkansen.<br />
Deze geïntegreerde type-projecten landen op<br />
verschillende plekken in onze bebouwde en<br />
onbebouwde ruimte. Zij zetten niet enkel in op<br />
benedenstroomse buffermaatregelen maar ook op<br />
bovenstroomse, kleinschalige maatregelen die <strong>een</strong><br />
geïntegreerde samenwerking tussen verschillende<br />
actoren vereisen. Zo worden de wateruitdagingen<br />
<strong>aan</strong>gepakt <strong>van</strong> bij de bron en worden de flanken en<br />
plateaus <strong>van</strong> valleien geactiveerd om het water op te<br />
<strong>van</strong>gen, te infiltreren, te bufferen en vertraagd af te<br />
voeren.<br />
<strong>Water</strong> fungeert zo als hefboom om de noodzakelijke<br />
transitie <strong>van</strong> onze fysieke ruimte te verwezenlijken. De<br />
type-projecten gebruiken water steeds als invalshoek<br />
en als kans om samenwerkingen op te zetten. De<br />
<strong>voor</strong>gestelde ingrepen hebben echter niet enkel impact<br />
op het watersysteem, maar evengoed op andere<br />
maatschappelijke uitdagingen zoals gezonde voedselproductie,<br />
gedeelde mobiliteit en <strong>een</strong> productieve stad.<br />
20
Introductie atlas -<br />
Waar<strong>voor</strong> dient de atlas?<br />
De atlas dient als catalogus <strong>van</strong> mogelijke <strong>waterprojecten</strong> en als inspiratie-gids<br />
<strong>voor</strong> de lezer. In die zin vormt de atlas <strong>een</strong> pleidooi om met vele<br />
kleine projecten verspreid over ons verstedelijkt en open landschap<br />
<strong>aan</strong> de slag te g<strong>aan</strong> op vele plaatsen tegelijk en op geïntegreerde wijze<br />
met de actoren op het terrein. Daarnaast is de atlas ook <strong>een</strong> hulpmiddel<br />
dat de drie potentiële werkingsvormen (programma, waterloket en<br />
pilootbekken) rond water op verschillende manieren kan ondersteunen:<br />
Programma<br />
» Selecteer <strong>een</strong> wateruitdaging (zie p. 32-45 <strong>voor</strong> overzicht <strong>van</strong><br />
de wateruitdagingen en welke projecten hier<strong>aan</strong> gelinkt zijn) om<br />
eventueel <strong>een</strong> programma rond op te zetten.<br />
<strong>Water</strong>loket<br />
» De atlas geeft <strong>een</strong> overzicht <strong>van</strong> verschillende geïntegreerde<br />
type-projecten en -omgevingen waarrond actoren op het terrein zich<br />
kunnen organiseren en <strong>een</strong> coalitie kunnen vormen. Het waterloket<br />
kan bijgevolg gerichte ondersteuning <strong>aan</strong>bieden <strong>aan</strong> deze coalities<br />
per type-project.<br />
» Per type-project worden maatregelen opgelijst die de coalities<br />
kunnen uitvoeren en waarrond het <strong>Water</strong>loket vragen kan verzamelen<br />
en <strong>een</strong> leeromgeving kan vormen om deze tot uitvoering te<br />
brengen.<br />
LOKET<br />
Pilootbekken<br />
» De atlas geeft per type-project <strong>aan</strong> in hoeverre deze al hoort tot de<br />
gangbare praktijken. Wanneer dit nog niet het geval is, wordt dat<br />
<strong>aan</strong>geduid met de termen ‘in conceptfase’ of ‘in ontwikkeling’. Het<br />
pilootbekken vormt zo <strong>een</strong> ideale omgeving om te onderzoeken hoe<br />
de verschillende type-projecten verder uitgewerkt kunnen worden<br />
zodat deze makkelijk implementeerbaar kunnen zijn.<br />
» Daarnaast is de impact <strong>van</strong> de verschillende type-projecten niet<br />
gekend op het hele watersysteem. Een pilootbekken is daarom<br />
belangrijk om dit beter inzichtelijk te maken en het pleidooi zo te<br />
versterken.<br />
21
Introductie atlas -<br />
Opbouw <strong>van</strong> de fiches<br />
Beschrijving <strong>van</strong> het project<br />
In <strong>een</strong> notendop wordt uitgelegd wat dit<br />
type project precies inhoudt.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
Aan welke wateruitdagingen draagt dit<br />
project bij?<br />
Schaal<br />
Vindt het project op schaal S (individu) - M<br />
(buren) - L (collectief) of XL (gebiedscoalitie-plaats?<br />
Actoren<br />
Welke actoren zijn betrokken in dit<br />
project?<br />
Toepassing<br />
Voor welke werkingsvormen (programma,<br />
pilootbekken en waterloket) kan dit<br />
type-project gebruikt worden?<br />
Status<br />
Is dit project <strong>een</strong> nieuw soort project, al<br />
getest of al in uitvoering?<br />
Ligging in vallei<br />
Welke ligging in de vallei is optimaal<br />
<strong>voor</strong> de realisatie <strong>van</strong> het type-project<br />
en de daarbij verwezenlijkte positieve<br />
impact op de waterhuishouding? Hierbij<br />
wordt het onderscheid gemaakt tussen<br />
hergebruiken - infiltreren - bufferen -<br />
vertraagd afvoeren. In het algem<strong>een</strong> zullen<br />
type-projecten met infiltratie-maatregelen<br />
benedenstrooms <strong>een</strong> lagere impact<br />
uitoefenen dan bovenstrooms <strong>van</strong>wege<br />
de bodemgesteldheid. Bufferende<br />
maatregelen zijn in zo’n gevallen des<br />
te belangrijker <strong>voor</strong> benedenstroomse<br />
liggingen.<br />
22<br />
Aangrijpingskansen<br />
Welke kansen en gelegenheden kunnen<br />
<strong>aan</strong>gegrepen worden om het type-project<br />
te realiseren?
Introductie atlas -<br />
Maatregelen<br />
Welke ingrepen worden toegepast in dit<br />
type-project?<br />
Afbeelding<br />
Een illustratie verbeeldt het type-project<br />
en de verschillende maatregelen.<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
Hier wordt verwezen naar <strong>voor</strong>beelden<br />
<strong>van</strong> projecten en maatregelen die al<br />
best<strong>aan</strong>.<br />
Hefbomen<br />
De verschillende hefbomen, ook wel<br />
de maatschappelijke transitie-opgaven<br />
genoemd, worden per project opgesomd<br />
(Hernieuwbare energie, Gedeelde<br />
mobiliteit, Gezonde landbouw, Zorgzame<br />
leefomgeving, (Re)productieve stad,<br />
Biodiversiteit en water, Wonen).<br />
Schaalsprong<br />
Sommige type-projecten zijn over schalen<br />
h<strong>een</strong> <strong>aan</strong> elkaar verbonden (<strong>van</strong> individu<br />
naar buur, <strong>van</strong> buur naar collectief en<br />
<strong>van</strong> collectief naar gebiedscoalitie). Dit<br />
wordt op de fiche <strong>aan</strong>geduid met <strong>een</strong><br />
interactieve link.<br />
23
LEESWIJZER
Leeswijzer<br />
Verschillende leesingangen<br />
Ga je all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag of als collectief? Wil je <strong>voor</strong>al inzetten op de<br />
uitdagingen rond overstroming of rond waterkwaliteit? De atlas heeft<br />
verschillende ingangen die de lezer <strong>van</strong>uit zijn of haar handelingsperspectief<br />
kan begeleiden naar de juiste fiches.<br />
De atlas is opgebouwd uit 4 hoofdstukken: S - individu, M - buren,<br />
L - collectief, XL - gebiedscoalitie. Deze vier schalen geven de graad<br />
<strong>van</strong> de coalitieschaal weer. Tussen de schalen ontst<strong>aan</strong> ook ketens:<br />
<strong>een</strong> <strong>Water</strong>woning (S) is <strong>een</strong> onderdeel <strong>van</strong> <strong>Water</strong>buren (M), is op<br />
collectieve schaal <strong>een</strong> <strong>Water</strong>wijk (L) en behoort tot <strong>een</strong> gebiedscoalitie<br />
Groenblauwe dooradering (XL). Hoe meer type-projecten samenkomen,<br />
hoe groter de schaal.<br />
Daarnaast kan men de atlas ook lezen <strong>aan</strong> de hand <strong>van</strong> de wateruitdagingen<br />
waar<strong>aan</strong> men wil werken. De wateruitdagingen worden in de<br />
leeswijzer opgelijst en wijzen zo de weg naar de passende type-projecten.<br />
Deze atlas is interactief!<br />
Dit betekent dat de iconen, pagina’s en namen <strong>van</strong> de fiches in deze<br />
leeswijzer direct verbonden zijn <strong>aan</strong> de pagina <strong>van</strong> de fiche. Zo kan de<br />
lezer snel de meest rele<strong>van</strong>te inhoud terugvinden.<br />
26
Leeswijzer - Leesingangen<br />
Leesingang:<br />
<strong>Werken</strong> via schaal<br />
Pagina leeswijzer:<br />
28<br />
S - Individu 28<br />
M - Buren<br />
L - Collectief<br />
XL - Gebiedscoalitie<br />
28<br />
29<br />
29<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdaging<br />
30<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Erosie<br />
Lage waterspiegel door uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door oppompen<br />
30<br />
31<br />
32<br />
33<br />
34<br />
35<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
Nitraten<br />
Blauwalgen<br />
Verzilting<br />
Vervuiling oppervlaktewater door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Vervuiling grondwater<br />
Bodemvervuiling<br />
36<br />
37<br />
38<br />
39<br />
40<br />
41<br />
42<br />
27
Leeswijzer - <strong>Werken</strong> via schaal<br />
Ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S1<br />
S2<br />
S3<br />
S4<br />
S5<br />
<strong>Water</strong>woning<br />
Bodemtuin<br />
Speelgroenplaats<br />
<strong>Water</strong>bedrijf<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
Ik werk samen met mijn buur.<br />
M1<br />
M2<br />
M3<br />
M4<br />
M5<br />
M6<br />
M7<br />
<strong>Water</strong>buren<br />
Bemalingswater met toekomst<br />
<strong>Water</strong>uitwisseling industrie en wonen<br />
Proceswater delen<br />
Het hemelwater-collectief<br />
Van bedrijf naar boer<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
28
Leeswijzer - <strong>Werken</strong> via schaal<br />
Ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project<br />
met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L1<br />
L2<br />
L3<br />
L4<br />
L5<br />
L6<br />
L7<br />
L8<br />
L9<br />
<strong>Water</strong>straat<br />
<strong>Water</strong>plein<br />
Koeltepark<br />
Hemelwatervijver<br />
Stedelijke rivier<br />
<strong>Water</strong> Uitbreidingsgebied<br />
Recreatief zoetwater<br />
Op(en)ruimen<br />
Bufferbeken<br />
Ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede<br />
gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL1<br />
XL2<br />
XL3<br />
XL4<br />
XL5<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
Groenblauwe aders<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
29
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
Er vinden overstromingen<br />
plaats!!!<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S1<br />
S2<br />
S3<br />
S4<br />
S5<br />
<strong>Water</strong>woning<br />
Bodemtuin<br />
Speelgroenplaats<br />
<strong>Water</strong>bedrijf<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M1<br />
M3<br />
M5<br />
M7<br />
<strong>Water</strong>buren<br />
<strong>Water</strong>uitwisseling industrie en wonen<br />
Het hemelwater-collectief<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L1<br />
L2<br />
L3<br />
L4<br />
L5<br />
L6<br />
L7<br />
L8<br />
L9<br />
<strong>Water</strong>straat<br />
<strong>Water</strong>plein<br />
Koeltepark<br />
Hemelwatervijver<br />
Stedelijke rivier<br />
<strong>Water</strong> Uitbreidingsgebied<br />
Recreatief zoetwater<br />
Op(en)ruimen<br />
Bufferbeken<br />
30<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL1<br />
XL2<br />
XL3<br />
XL4<br />
XL5<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
Groenblauwe aders<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 106 in de appendix.
Leeswijzer - <strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
Er is <strong>een</strong> droogteprobleem en...<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S1<br />
S2<br />
S3<br />
S4<br />
S5<br />
<strong>Water</strong>woning<br />
Bodemtuin<br />
Speelgroenplaats<br />
<strong>Water</strong>bedrijf<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M1<br />
M2<br />
M3<br />
M4<br />
M5<br />
M6<br />
M7<br />
<strong>Water</strong>buren<br />
Bemalingswater met toekomst<br />
<strong>Water</strong>uitwisseling industrie en wonen<br />
Proceswater delen<br />
Het hemelwater-collectief<br />
Van bedrijf naar boer<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L1<br />
L2<br />
L3<br />
L4<br />
L5<br />
L6<br />
L7<br />
L8<br />
L9<br />
<strong>Water</strong>straat<br />
<strong>Water</strong>plein<br />
Koeltepark<br />
Hemelwatervijver<br />
Stedelijke rivier<br />
<strong>Water</strong> Uitbreidingsgebied<br />
Recreatief zoetwater<br />
Op(en)ruimen<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL1<br />
XL2<br />
XL3<br />
XL4<br />
XL5<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
Groenblauwe aders<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 106 in de appendix.<br />
31
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
Ik wil erosie bestrijden en ...<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S5<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M6<br />
M7<br />
Van bedrijf naar boer<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L4<br />
L9<br />
Hemelwatervijver<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL4<br />
XL5<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
32<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 107 in de appendix.
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
S5<br />
De waterspiegel staat laag<br />
<strong>van</strong>wege uitdroging!<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M4 Proceswater delen<br />
M5 Het hemelwater-collectief<br />
M6 Van bedrijf naar boer<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L1<br />
L2<br />
L3<br />
L4<br />
L6<br />
L9<br />
<strong>Water</strong>straat<br />
<strong>Water</strong>plein<br />
Koeltepark<br />
Hemelwatervijver<br />
<strong>Water</strong> Uitbreidingsgebied<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL1<br />
XL2<br />
XL3<br />
XL4<br />
XL5<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
Groenblauwe aders<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 107 in de appendix.<br />
33
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
De grondwatertafel staat laag<br />
<strong>van</strong>wege uitdroging en...<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S1<br />
S2<br />
S3<br />
S4<br />
<strong>Water</strong>woning<br />
Bodemtuin<br />
Speelgroenplaats<br />
<strong>Water</strong>bedrijf<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M1<br />
M2<br />
M3<br />
M4<br />
M5<br />
M6<br />
M7<br />
<strong>Water</strong>buren<br />
Bemalingswater met toekomst<br />
<strong>Water</strong>uitwisseling industrie en wonen<br />
Proceswater delen<br />
Het hemelwater-collectief<br />
Van bedrijf naar boer<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L1<br />
L2<br />
L3<br />
L4<br />
L5<br />
L6<br />
L7<br />
L8<br />
L9<br />
<strong>Water</strong>straat<br />
<strong>Water</strong>plein<br />
Koeltepark<br />
Hemelwatervijver<br />
Stedelijke rivier<br />
<strong>Water</strong> Uitbreidingsgebied<br />
Recreatief zoetwater<br />
Op(en)ruimen<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
34<br />
XL1<br />
XL2<br />
XL3<br />
XL4<br />
XL5<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
Groenblauwe aders<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 107 in de appendix.
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
Er is <strong>een</strong> lage grondwatertafel<br />
door oppompen!<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S4<br />
S5<br />
<strong>Water</strong>bedrijf<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M2<br />
M3<br />
M4<br />
M5<br />
M6<br />
M7<br />
Bemalingswater met toekomst<br />
<strong>Water</strong>uitwisseling industrie en wonen<br />
Proceswater delen<br />
Het hemelwater-collectief<br />
Van bedrijf naar boer<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L4<br />
L9<br />
Hemelwatervijver<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL1 <strong>Water</strong>wijk<br />
XL2 Blauw stedelijke werkomgeving<br />
XL3 Groenblauwe aders<br />
XL4 <strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
XL5 <strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 108 in de appendix.<br />
35
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
Er zijn nitraten en...<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S5<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M7<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L6<br />
L9<br />
<strong>Water</strong> Uitbreidingsgebied<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL3<br />
XL4<br />
XL5<br />
Groenblauwe aders<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
36<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 109 in de appendix.
Leeswijzer - <strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
Er zijn blauwalgen en...<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L4<br />
L7<br />
L9<br />
Hemelwatervijver<br />
Recreatief zoetwater<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL3<br />
XL4<br />
XL5<br />
Groenblauwe aders<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 109 in de appendix.<br />
37
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
Er is verzilting en...<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S5<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M7<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L4<br />
L7<br />
Hemelwatervijver<br />
Recreatief zoetwater<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL4<br />
XL5<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
38<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 109 in de appendix.
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
S3<br />
S4<br />
S5<br />
Het oppervlaktewater is vervuild<br />
door vervuilde afvloei<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
Speelgroenplaats<br />
<strong>Water</strong>bedrijf<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M3 <strong>Water</strong>uitwisseling industrie en wonen<br />
M5 Het hemelwater-collectief<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L1<br />
L2<br />
L3<br />
L4<br />
L6<br />
L9<br />
<strong>Water</strong>straat<br />
<strong>Water</strong>plein<br />
Koeltepark<br />
Hemelwatervijver<br />
<strong>Water</strong> Uitbreidingsgebied<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL1<br />
XL2<br />
XL3<br />
XL4<br />
XL5<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
Groenblauwe aders<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 109 in de appendix.<br />
39
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
Overstorten vervuilen het water<br />
en...<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S1<br />
S4<br />
<strong>Water</strong>woning<br />
<strong>Water</strong>bedrijf<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M1<br />
M3<br />
M5<br />
<strong>Water</strong>buren<br />
<strong>Water</strong>uitwisseling industrie en wonen<br />
Het hemelwater-collectief<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L1<br />
L2<br />
L3<br />
L4<br />
L5<br />
L6<br />
L7<br />
L8<br />
L9<br />
<strong>Water</strong>straat<br />
<strong>Water</strong>plein<br />
Koeltepark<br />
Hemelwatervijver<br />
Stedelijke rivier<br />
<strong>Water</strong> Uitbreidingsgebied<br />
Recreatief zoetwater<br />
Op(en)ruimen<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL1<br />
XL2<br />
XL3<br />
XL4<br />
XL5<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
Groenblauwe aders<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
40<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 110 in de appendix.
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
Het grondwater is vervuild en...<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S3 Speelgroenplaats<br />
S4 <strong>Water</strong>bedrijf<br />
S5 <strong>Water</strong>boer<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M3 <strong>Water</strong>uitwisseling industrie en wonen<br />
M5 Het hemelwater-collectief<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L3<br />
L4<br />
L5<br />
L6<br />
L9<br />
Koeltepark<br />
Hemelwatervijver<br />
Stedelijke rivier<br />
<strong>Water</strong> Uitbreidingsgebied<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL1 <strong>Water</strong>wijk<br />
XL2 Blauw stedelijke werkomgeving<br />
XL3 Groenblauwe aders<br />
XL4 <strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
XL5 <strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 110 in de appendix.<br />
41
Leeswijzer -<br />
<strong>Werken</strong> via wateruitdagingen<br />
De bodem is vervuild en ...<br />
... ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
S1<br />
S2<br />
S3<br />
S4<br />
S5<br />
<strong>Water</strong>woning<br />
Bodemtuin<br />
Speelgroenplaats<br />
<strong>Water</strong>bedrijf<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
... ik werk samen met mijn buur.<br />
M1<br />
M5<br />
M7<br />
<strong>Water</strong>buren<br />
Het hemelwater-collectief<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
... ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met één of meerdere publieke<br />
trekker(s).<br />
L3<br />
L6<br />
L8<br />
L9<br />
Koeltepark<br />
<strong>Water</strong> Uitbreidingsgebied<br />
Op(en)ruimen<br />
Bufferbeken<br />
... ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
XL1 <strong>Water</strong>wijk<br />
XL2 Blauw stedelijke werkomgeving<br />
XL3 Groenblauwe aders<br />
XL4 <strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
XL5 <strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
42<br />
Meer informatie over de geschikte<br />
maatregelen, kan men vinden<br />
op p. 110 in de appendix.
43
S<br />
Ik ga all<strong>een</strong> <strong>aan</strong> de slag!<br />
INDIVIDU
LOKET<br />
S1<br />
<strong>Water</strong>woning<br />
Beschrijving<br />
De <strong>Water</strong>woning is <strong>van</strong> toepassing <strong>voor</strong> all<strong>een</strong>st<strong>aan</strong>de<br />
woningen, rijwoningen of appartementen, met of zonder<br />
private buitenruimten.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
Overstroming<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
Vervuiling door overstort<br />
De <strong>Water</strong>woning zet in op het vergroten <strong>van</strong> de<br />
bewustwording rond duurzaam watergebruik bij inwoners,<br />
zowel huurders als eigenaren. Zo is het beter om<br />
leidingwater enkel als drinkwater te gebruiken en regenwater<br />
in te zetten <strong>voor</strong> toilet en wasmachine. Ook het installeren<br />
<strong>van</strong> spaarknoppen bij douches en wc’s is belangrijk.<br />
Daarnaast moedigt de <strong>Water</strong>woning de inwoners <strong>aan</strong> om<br />
hemelwater op het perceel zelf op te <strong>van</strong>gen, te hergebruiken<br />
en te laten infiltreren als er <strong>een</strong> tuin <strong>aan</strong>wezig is. Inwoners<br />
kunnen gestimuleerd worden om dergelijke maatregelen te<br />
nemen met behulp <strong>van</strong> subsidies of <strong>aan</strong> de hand <strong>van</strong> <strong>een</strong><br />
<strong>aan</strong>gepaste regelgeving rond vergunningen door <strong>een</strong> lokale<br />
overheid. Voorbeelden hier<strong>van</strong> zijn het uitvoeren <strong>van</strong> <strong>een</strong><br />
watertoets, <strong>een</strong> maximale verhardingsgraad te hanteren en<br />
het installeren <strong>van</strong> <strong>een</strong> hemelwaterton.<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
p. 40<br />
p. 42<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Burgers<br />
– Lokale besturen<br />
– Rioolbeheerders<br />
– Drinkwaterbedrijven<br />
– Projectontwikkelaars<br />
p. 28<br />
S - individu<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Sensibiliseren<br />
– Regelgeving <strong>aan</strong>passen<br />
– Steunmaatregelen<br />
toepassen<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In uitvoering<br />
– Nieuwbouw woning<br />
– Renovatie woning<br />
– Opstellen waterreglement<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
46<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
<strong>Water</strong>woning, Gem<strong>een</strong>telijk <strong>Water</strong>plan Stad Brussel (illustratie Architecture Workroom)<br />
Hefbomen<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Hergebruik hemelwater, VMM<br />
• Tips water besparen, water-link<br />
• Infiltratiewaaier, nav<br />
• <strong>Water</strong>toets, integraal waterbeleid<br />
S1<br />
<strong>Water</strong>woning<br />
M1<br />
<strong>Water</strong>buren<br />
47
LOKET<br />
S2<br />
Bodemtuin<br />
Beschrijving<br />
Onze tuinen nemen <strong>een</strong> enorm groot percentage in <strong>van</strong><br />
onze onbebouwde ruimte, maar hebben meer en meer<br />
te leiden onder de droge zomers. Hoe kunnen we onze<br />
tuin beter wapenen tegen verdroging zonder veelvulding<br />
sproeien met <strong>een</strong> hoog oplopende drinkwaterfactuur als<br />
gevolg? En kunnen we via deze weg ook de biodiversiteit<br />
in onze tuinen <strong>een</strong> boost geven? De Bodemtuin moedigt de<br />
eigenaren <strong>aan</strong> om hun tuin watervriendelijk <strong>aan</strong> te leggen en<br />
te onderhouden, zodat deze nog meer als spons kan dienen<br />
bij hevige regenval en beter beschermd is tegen droge<br />
perioden.<br />
Zo kunnen wilde inheemse planten langer water vasthouden<br />
en kan <strong>een</strong> wadi de buffer- en infiltratiecapaciteit <strong>van</strong> de tuin<br />
verhogen. Om de tuin tegen gure winters te beschermen is<br />
mulching (ook wel bodembedekking) of composteren altijd<br />
<strong>een</strong> goed idee. Op deze manier verbetert de bodemkwaliteit<br />
fors en zal het bodemleven ook toenemen. Een gezonde<br />
bodem betekent ook <strong>een</strong> gezonde waterhuishouding!<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 42<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
– Burgers<br />
– Lokale besturen<br />
Schaal<br />
p. 28<br />
S - individu<br />
Maatregelen<br />
– Ontharden<br />
– Mulchen en bodem<br />
bedekken<br />
– Extensief maaibeheer<br />
– Sensibiliseren<br />
Toepassing<br />
Status<br />
In uitvoering<br />
Aangrijpingskansen<br />
– Inrichting tuin<br />
– Onderhoud tuin<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
48<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Bodemtuin, Videonarratieven Bodemzorg, OVAM (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Gezonde landbouw<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Videonarratieven bodem, OVAM<br />
• Maai mei niet<br />
• 20 tips <strong>voor</strong> <strong>een</strong> klimaatgezonde tuin, Provincie Oost-<br />
Vl<strong>aan</strong>deren<br />
• Curieuzeneuzen<br />
49
LOKET<br />
S3<br />
Speelgroenplaats<br />
Beschrijving<br />
Speelplaatsen zijn vaak ruimtes die verhard zijn ingericht.<br />
Het ontharden en herinrichten <strong>van</strong> <strong>een</strong> speelplaats kan<br />
de waterhuishouding verduurzamen en <strong>een</strong> koeler microklimaat<br />
creëren. Hemelwater kan opge<strong>van</strong>gen, geïnfiltreerd<br />
en hergebruikt worden, in combinatie met <strong>een</strong> groene<br />
herinrichting. Deze groene inrichting kan gekoppeld<br />
worden <strong>aan</strong> <strong>een</strong> educatief bewustmakingsprogramma rond<br />
water <strong>voor</strong> de leerlingen. Scholen spelen <strong>een</strong> belangrijke<br />
rol als initiatiefnemer in het duurzaam herinrichten <strong>van</strong><br />
speelruimtes en kunnen ondersteund worden <strong>van</strong>uit lokale<br />
besturen en oproepsystemen. Bij de nieuwbouw <strong>van</strong> scholen<br />
of grootschalige renovatiewerken zouden lokale besturen en<br />
vergunningsverleners hergebruiksnormen kunnen hanteren<br />
en <strong>een</strong> maximale verhardingsgraad <strong>voor</strong>schrijven.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 39<br />
p. 41<br />
p. 42<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling grondwater<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Scholen<br />
– Lokale besturen<br />
p. 28<br />
S - individu<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(hemelwaterputten,<br />
-reservoires, bassin)<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– <strong>Water</strong>afvoer vertragen<br />
– Educatief programma rond<br />
bewustzijn watergebruik<br />
– Sensibiliseren<br />
– Steunmaatregelen<br />
toepassen<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In uitvoering<br />
– Projectoproep<br />
– Nieuwbouw school<br />
– Renovatie school<br />
– Opstellen waterreglement<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
50<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Speelgroenplaats, <strong>een</strong> droom <strong>van</strong> <strong>een</strong> speelplaats, Kortrijk (Proeftuinen Ontharding, Architecture Workroom Brussels ea.)<br />
Hefbomen<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• VBX, KBK Sint-Paulus, Kortrijk (Proeftuinen Ontharding,<br />
Departement Omgeving)<br />
• Zevensprong, Leuven (Proeftuinen Ontharding,<br />
Departement Omgeving)<br />
S3<br />
Speelgroenplaats<br />
XL1<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
51
LOKET<br />
S4<br />
<strong>Water</strong>bedrijf<br />
Beschrijving<br />
De industrie is <strong>een</strong> belangrijke verbruiker <strong>van</strong> grond- en<br />
leidingwater. Op schaal <strong>van</strong> de bedrijfspercelen vallen er<br />
heel wat winsten te boeken bij het verduurzamen <strong>van</strong> het<br />
waterbeheer op de site zelf. Platte daken zijn optimaal<br />
<strong>voor</strong> het op<strong>van</strong>gen en vasthouden <strong>van</strong> hemelwater<br />
door middel <strong>van</strong> de installatie <strong>van</strong> <strong>een</strong> groendak of <strong>een</strong><br />
waterretentiedak. Het opge<strong>van</strong>gen hemelwater kan worden<br />
hergebruikt in bedrijfsprocessen of in sanitaire toepassingen<br />
en dit kan helpen bij het reduceren <strong>van</strong> het grond- of<br />
leidingwaterverbruik. Daarnaast bevatten de restruimten<br />
langs de randen <strong>van</strong> de bedrijfsgebouwen <strong>een</strong> groot<br />
potentieel <strong>voor</strong> ontharding en infiltratie. Met subsidies en<br />
sensibilisatie kunnen veel <strong>van</strong> deze ingrepen gestimuleerd<br />
worden. Wanneer nieuwe bedrijfsgebouwen gebouwd<br />
worden, kunnen lokale besturen en vergunningsverleners<br />
hergebruiksnormen hanteren en <strong>een</strong> maximale<br />
verhardingsgraad <strong>voor</strong>schrijven.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
p. 35<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
p. 41<br />
p. 42<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Vervuiling grondwater<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Bedrijven<br />
– Lokale besturen<br />
– Bovenlokale besturen<br />
p. 28<br />
S - individu<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(hemelwaterputten,<br />
-reservoires, bassin, blauwof<br />
groendak)<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– <strong>Water</strong>afvoer vertragen<br />
– Sensibiliseren<br />
– Regelgeving <strong>aan</strong>passen<br />
– Steunmaatregelen<br />
toepassen<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In uitvoering<br />
– Nieuwbouw bedrijf<br />
– Renovatie bedrijf<br />
– Opstellen waterreglement<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
52<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
<strong>Werken</strong> met water, Gem<strong>een</strong>telijk <strong>Water</strong>plan Stad Brussel (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
(Re)productieve stad<br />
• BIODIVA-scan, Provincie Antwerpen<br />
Biodiversiteit en water<br />
• ecopedia, Vl<strong>aan</strong>deren<br />
• Groendaken, Homegrade.Brussels<br />
• Dakakker, Rotterdam<br />
S4 <strong>Water</strong>bedrijf<br />
M4<br />
M5<br />
M7<br />
Proceswater delen<br />
Het hemelwater-collectief<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
53
LOKET<br />
S5<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
Beschrijving<br />
De waterboer past innovatieve ingrepen toe op zijn<br />
landbouwperceel om zich sterker te bestendigen tegen<br />
klimaatveranderingen zoals wateroverlast en droogte. Zo<br />
kan de waterboer alternatieve teelten introduceren die beter<br />
beschermd zijn tegen wateroverlast of die net in droogte welig<br />
tieren. Daarnaast kan de waterboer de wateropslagcapaciteit<br />
en bodemkwaliteit verhogen door alternatieve bewerkings- en<br />
bemestingstechnieken toe te passen die de bodemtextuur<br />
en het bodemleven beschermen. Op deze manier wordt<br />
de bodem <strong>een</strong> bondgenoot <strong>van</strong> de landbouwer die zijn<br />
akkerbouw en tuinbouw praktijken wilt beschermen tegen de<br />
klimaatveranderingen.<br />
De waterboer kan ook waterhuishoudkundige ingrepen<br />
uitvoeren op het perceel zelf, zoals het <strong>aan</strong>leggen <strong>van</strong><br />
bioswales, irrigatiepoelen en bufferbekkens die de boer meer<br />
waterzekerheid kunnen bieden. Ook de waterkwaliteit <strong>van</strong><br />
naburige waterlopen kan fors verbeterd worden door de juiste<br />
bemestingstechnieken, teeltvrije zones en bronmaatregelen<br />
toe te passen.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 32<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
p. 35<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Erosie<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 36<br />
p. 38<br />
p. 39<br />
p. 41<br />
p. 42<br />
Nitraten<br />
Verzilting<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling grondwater<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Landbouwers<br />
– <strong>Water</strong>beheerders<br />
– Natuurbeheerders<br />
p. 28<br />
S - individu<br />
– mulching<br />
– no-till-landbouw<br />
– alternatieve teelten<br />
– inwerken <strong>van</strong> houtsnippers<br />
op de akkers<br />
– teeltvrije zones inrichten<br />
– duurzaam berm- en<br />
randenbeheer<br />
– <strong>aan</strong>gepaste bemesting<br />
– hemelwater bufferen<br />
(bufferbekkens,<br />
irrigatiepoelen)<br />
– hemelwater infiltreren<br />
(bioswales)<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In uitvoering<br />
– landbouwkundige<br />
activiteiten<br />
– beheersover<strong>een</strong>komst<br />
– controle toepassing<br />
maatregelen<br />
– projectoproep<br />
(<strong>Water</strong>+Land+Schap)<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
54<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Koolstofboer, Open Ruimte Platform (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Gezonde landbouw<br />
Biodiversiteit en water<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• De levende aarde, boer Nico Vande<strong>van</strong>net<br />
• Carbon Farming, Interreg project<br />
S5<br />
<strong>Water</strong>boer<br />
M6<br />
M7<br />
Van bedrijf naar boer<br />
Gezonde land- en bosbouw<br />
55
M<br />
Ik werk samen met mijn buur.<br />
BUREN
M1<br />
<strong>Water</strong>buren<br />
Beschrijving<br />
<strong>Water</strong>buren organiseert collectief duurzaam waterbeheer<br />
tussen buren <strong>van</strong> <strong>aan</strong><strong>een</strong>grenzende woningen en tuinen.<br />
Investeringen in <strong>een</strong> duurzame waterhuishouding worden<br />
samengevoegd en zo ontst<strong>aan</strong> naast economische,<br />
ook duurzame en sociale winsten. Hemelwater wordt<br />
opge<strong>van</strong>gen in gem<strong>een</strong>schappelijke hemelwatertonnen of<br />
<strong>een</strong> hemelwaterreservoir en wordt hergebruikt door twee of<br />
meerdere huishoudens. Verschillende <strong>aan</strong> elkaar grenzende<br />
achtertuinen kunnen samengevoegd worden tot één geheel<br />
om zo maximaal in te zetten op het op<strong>van</strong>gen, infiltreren<br />
en bufferen <strong>van</strong> hemelwater. Hier kunnen ook andere<br />
functies <strong>aan</strong> gekoppeld worden zoals <strong>een</strong> waterspeeltuin<br />
en <strong>een</strong> (zwem)vijver. Kleine gescheiden tuinen worden zo<br />
samengevoegd tot <strong>een</strong> groen gedeeld oasepark dat water op<br />
duurzame wijze integreert.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
Vervuiling door overstort<br />
p. 40<br />
Bodemvervuiling<br />
p. 42<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Burgers<br />
– Burgerverenigingen<br />
– Lokale overheden<br />
– Rioolbeheerder<br />
p. 28<br />
M - buren<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Buffercapaciteit verhogen<br />
– Sensibiliseren<br />
– Regelgeving <strong>aan</strong>passen<br />
– Steunmaatregelen<br />
toepassen<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In ontwikkeling<br />
– Nieuwbouw woning<br />
– Renovatie woning<br />
– Opstellen waterreglement<br />
– Projectoproep<br />
– Burgerinitiatief<br />
– Wijk<strong>aan</strong>pak<br />
– Verkoop <strong>van</strong> woningen of<br />
grond<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
58<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
<strong>Water</strong>buren, Gem<strong>een</strong>telijk <strong>Water</strong>plan Stad Brussel (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Koop en beheer samen met je buren <strong>een</strong> regenwaterton,<br />
Common’s lab, Antwerpen<br />
• Ontwerp ‘Ilot d’eau’, Vorst, Latitude<br />
M1<br />
<strong>Water</strong>buren<br />
L1<br />
<strong>Water</strong>straat<br />
59
LOKET<br />
M2<br />
Bemalingswater met<br />
toekomst<br />
Beschrijving<br />
Verschillende bouwwerkzaamheden vragen <strong>een</strong> periode<br />
<strong>van</strong> grondbemaling. Dit water wordt momenteel vaak<br />
rechtstreeks afgevoerd naar de riolering of overgepompt<br />
naar oppervlaktewater. Als herinfiltratie niet mogelijk is,<br />
wordt <strong>een</strong> samenwerking gezocht met verbruikers in de<br />
omgeving (bv: groenbeheerders) die dit bemalingswater<br />
lokaal kunnen inzetten. De tijdelijkheid <strong>van</strong> de bemaling<br />
vormt hierbij <strong>een</strong> grote uitdaging. Er zijn echter ook sites<br />
waar <strong>een</strong> permanente bemaling loopt (bv: groeves) waar <strong>een</strong><br />
langdurige samenwerking met <strong>een</strong> afnemer of methodes <strong>van</strong><br />
herinfiltreren opgezet kunnen worden.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
p. 35<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
Actoren<br />
– Lokale overheden<br />
– Bouwbedrijven<br />
– Projectontwikkelaars<br />
– Vzw<br />
Schaal<br />
p. 28<br />
M - buren<br />
Maatregelen<br />
– Opzet<br />
uitwisselingsmechanisme<br />
– Grondwater hergebruiken<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
In uitvoering<br />
Aangrijpingskansen<br />
– Projectoproep<br />
– Bouwproject<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
60<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
<strong>Water</strong>buren, Gem<strong>een</strong>telijk <strong>Water</strong>plan Stad Brussel (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Grondwatertankstation, Opensource<br />
• Retourbemaling groevewater - Beerse (Proeftuinen<br />
Droogte 2020 - prescr<strong>een</strong>ing)<br />
61
M3<br />
<strong>Water</strong>uitwisseling<br />
industrie en wonen<br />
Beschrijving<br />
Een samenwerking wordt opgezet tussen <strong>een</strong><br />
woonontwikkeling en naburige bedrijven. Dit kan in twee<br />
richtingen gebeuren. Hemelwater <strong>van</strong> het bedrijventerrein<br />
kan lokaal opgezuiverd worden tot drinkwater <strong>voor</strong> de<br />
nieuwe woningen. Omgekeerd kan het grijs water uit de<br />
woningen ingezet worden als proceswater <strong>voor</strong> nabijgelegen<br />
industrie. Ook het opge<strong>van</strong>gen hemelwater <strong>van</strong> de woningen<br />
kan gebruikt worden als proceswater. Zo wordt <strong>een</strong> lokaal<br />
water-ecosysteem gecreëerd, waar watervraag en -<strong>aan</strong>bod<br />
op <strong>een</strong> lokaal vlak meer op elkaar afgestemd worden.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
p. 41<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Vervuiling grondwater<br />
p. 35<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Lokale overheden<br />
– Bedrijven<br />
– Industrievereniging<br />
– Projectontwikkelaars<br />
– Drinkwaterbedrijf<br />
p. 28<br />
M - buren<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Collectieve<br />
hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(hemelwaterputten,<br />
-reservoires, bassin, blauwof<br />
groendak)<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– Zuiveren hemelwater tot<br />
drinkwaterkwaliteit<br />
– Zuiveren grijs water tot<br />
proceswaterkwaliteit<br />
– Aanleggen<br />
hemelwaternetwerk<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In ontwikkeling<br />
– Ontwikkeling<br />
bedrijventerrein<br />
– Woonontwikkeling<br />
– Wijk<strong>aan</strong>pak<br />
– Projectoproep<br />
– Interreg project, Life project<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
62<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
<strong>Water</strong>uitwisseling industrie en wonen, Proeftuinen Droogte (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Hernieuwbare energie<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
(Re)productieve stad<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• WASCO - Mortsel (Proeftuinen Droogte 2019)<br />
• Zawent - Gent<br />
• Panquin - Tervuren (Proeftuinen Droogte 2021)<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
M4<br />
Proceswater delen<br />
XL2<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
63
M4<br />
Proceswater delen<br />
Beschrijving<br />
Bedrijven in <strong>een</strong>zelfde gebied g<strong>aan</strong> <strong>een</strong> samenwerking <strong>aan</strong><br />
om hun proceswater gezamenlijk te zuiveren, uit te wisselen<br />
en te hergebruiken in hun productieprocessen. Hierbij<br />
kan gekozen worden om verschillende kwaliteitsniveaus<br />
<strong>van</strong> water te realiseren. Door alternatieve waterbronnen te<br />
gebruiken kan deze samenwerking het gebruik <strong>van</strong> leidingen<br />
grondwater in grote mate reduceren. Zo kan gebruikt<br />
proceswater of water <strong>van</strong> nabije waterlichamen gezuiverd<br />
worden tot de nodige waterkwaliteit. Er ontstaat <strong>een</strong> lokaal<br />
water-ecosysteem tussen de bedrijven.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
p. 33<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
p. 35<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Bedrijven<br />
– Industrieverenigingen<br />
p. 28<br />
M - buren<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– Effluent wordt proceswater<br />
<strong>voor</strong> <strong>een</strong> naburig bedrijf<br />
– Zuiveren gebruikt<br />
proceswater<br />
– Lokaal redistributienetwerk<br />
proceswater installeren<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In ontwikkeling<br />
– Ontwikkeling<br />
bedrijventerrein<br />
– Oprichting<br />
bedrijventerreinvereniging<br />
– Projectoproep<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
64<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Proceswater delen, Proeftuinen Droogte (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Dockwater, Antwerpen<br />
• Buren en boeren - Olen (Proeftuinen Droogte 2019)<br />
• <strong>Water</strong>delen - Harelbeke (Proeftuinen Droogte 2020)<br />
• <strong>Water</strong>onafhankelijke land- en tuinbouw - Merksplas<br />
(Proeftuinen Droogte 2020)<br />
M4<br />
Proceswater delen<br />
XL2<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
65
M5<br />
Beschrijving<br />
Het hemelwatercollectief<br />
Verschillende bedrijven koppelen hun hemelwater<br />
los <strong>van</strong> de riolering en investeren in <strong>een</strong> gezamenlijke<br />
hemelwaterop<strong>van</strong>g. Dit gebufferde water wordt via <strong>een</strong> lokaal<br />
hemelwaternetwerk teruggevoerd naar de deelnemende<br />
bedrijven. Deze kunnen het hemelwater hergebruiken in<br />
hun interne processen. Overtollig hemelwater wordt in <strong>een</strong><br />
collectieve infiltratie<strong>voor</strong>ziening geïnfiltreerd in de bodem.<br />
Deze infiltratie<strong>voor</strong>ziening kan bijdragen <strong>aan</strong> <strong>een</strong> groene,<br />
landschappelijke inbedding in de omgeving.<br />
Op deze manier wordt hemelwater lokaal gebruikt en wordt<br />
deze niet afgevoerd via regenwaterafvoeren naar waterlopen.<br />
Zo worden overstromingen daar vermeden.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
p. 41<br />
p. 42<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Vervuiling grondwater<br />
Bodemvervuiling<br />
p. 35<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Bedrijven<br />
– Industrievereniging<br />
p. 28<br />
M - buren<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– Collectieve<br />
hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(bassin)<br />
– Zuiveren hemelwater tot<br />
proceswaterkwaliteit<br />
– Lokaal redistributienetwerk<br />
proceswater installeren<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In ontwikkeling<br />
– Ontwikkeling<br />
bedrijventerrein<br />
– Oprichting<br />
bedrijventerreinvereniging<br />
– Projectoproep<br />
– Interreg project, Life project<br />
– Strategisch Project<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
66<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Het hemelwatercollectief, Proeftuinen Droogte (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Hernieuwbare energie<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Gezonde landbouw<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Mallaardstraat - Ninove (Proeftuinen droogte 2019) opm:<br />
g<strong>een</strong> infiltratie.<br />
• <strong>Water</strong> <strong>voor</strong> later - Tervuren (Proeftuinen droogte 2019)<br />
• Hemelwater ver<strong>van</strong>gt grondwater - Mortsel (Proeftuinen<br />
Droogte 2020)<br />
• <strong>Water</strong> sharing is caring - Brasschaat (Proeftuinen Droogte<br />
2020)<br />
• Groen met Grijs (Proeftuinen Ontharding) ? --> inzetten op<br />
ontharding op bedrijventerreinen.<br />
• Aqualitatieve Mechelse groenteregio?<br />
M4<br />
Proceswater delen<br />
XL2<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
67
M6<br />
Van bedrijf naar boer<br />
Beschrijving<br />
Een samenwerking wordt opgezet tussen <strong>een</strong> industriebedrijf<br />
en <strong>een</strong> naburige landbouwer. Overtollig water <strong>van</strong> het<br />
bedrijf wordt gebufferd en ter beschikking gesteld <strong>van</strong> de<br />
landbouwer. Dit kan enerzijds hemelwater zijn dat het bedrijf<br />
zelf niet kan hergebruiken of anderzijds proceswater dat - al<br />
dan niet mits bijkomende zuivering - ingezet kan worden<br />
als infiltratiewater. Voor de verdeling <strong>van</strong> het water wordt<br />
gezocht naar duurzame oplossingen via leidingen of flexibele<br />
irrigatienetwerken. Nabijheid <strong>van</strong> de bedrijven is daarom<br />
cruciaal.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 31<br />
p. 32<br />
p. 33<br />
Droogte<br />
Erosie<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
p. 34<br />
p. 35<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Bedrijven<br />
– Landbouwbedrijven<br />
(akkerbouw en<br />
glastuinbouw)<br />
p. 28<br />
M - buren<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(hemelwaterputten,<br />
-reservoires, bekken, bassin)<br />
– Zuiveren proceswater tot<br />
irrigatiewater<br />
– Lokaal redistributienetwerk<br />
irrigatiewater installeren<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In ontwikkeling<br />
– Projectoproep<br />
– Interreg project, Life project<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
68<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Van bedrijf naar boer, Proeftuinen Droogte (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Hernieuwbare energie<br />
Gezonde landbouw<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Buren en boeren - Olen (Proeftuinen Droogte 2019)<br />
• SLIM hemelwaterbeheer - Duffel (Proeftuinen Droogte<br />
2019)<br />
• Balta - Oudenaarde (Proeftuinen Droogte 2019)<br />
• Samenwerkwater - Laakdal (Proeftuinen Droogte 2020)<br />
• Slim water- en energienetwerk tussen glastuinbouw en<br />
KMO - Meer (Proeftuinen Droogte 2020)<br />
• Klimaatbomen - Wachtebeke (Proeftuinen Droogte 2020)<br />
• Samenwater 2.0 (Proeftuinen Droogte 2020) + Burenwater<br />
(WLS)<br />
M4<br />
Proceswater delen<br />
XL2<br />
Blauw stedelijke werkomgeving<br />
69
M7<br />
Gezonde land- en<br />
Beschrijving<br />
bosbouw<br />
Naburige landbouwbedrijven schakelen samen over naar<br />
duurzamere teelten, die minder water verbruiken. De<br />
kosten die ze hiermee besparen, kunnen samen opnieuw<br />
geïnvesteerd worden. Een nieuwe investering kan het<br />
<strong>aan</strong>leggen zijn <strong>van</strong> <strong>een</strong> collectief irrigatiesysteem en<br />
manieren om water natuurlijk te zuiveren <strong>voor</strong> het in de<br />
bodem geïnfiltreerd wordt. Dit kan door de <strong>aan</strong>leg <strong>van</strong><br />
sierteelt, boomkwekerijen en riet. Het grondwater wordt zo<br />
<strong>aan</strong>gevuld en gaat verdroging <strong>van</strong> de landbouw tegen, maar<br />
ook <strong>van</strong> naburige natuurgebieden.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
Overstroming<br />
p. 30<br />
Droogte<br />
p. 31<br />
Erosie<br />
p. 32<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
Nitraten<br />
p. 36<br />
Verzilting<br />
p. 38<br />
Vervuiling grondwater<br />
p. 41<br />
De landbouwburen sl<strong>aan</strong> zo de handen in elkaar om samen<br />
<strong>een</strong> water-ecosysteem te bouwen die meer <strong>aan</strong>gepast is <strong>aan</strong><br />
de omgeving en waar er samen meer winsten te behalen zijn<br />
dan elk apart <strong>aan</strong> de slag te g<strong>aan</strong>.<br />
Dit is zowel toepasbaar in bovenstroomse gebieden, maar<br />
ook in de polders, waar historisch ondiep zout water zorgt<br />
<strong>voor</strong> verzilting als het zoete grondwater verdwijnt.<br />
p. 34<br />
p. 35<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
p. 42<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Landbouwers<br />
– Lokale besturen<br />
– Natuurbeheerders<br />
– <strong>Water</strong>beheerders<br />
– ...<br />
p. 28<br />
M - buren<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
– Lokaal redistributienetwerk<br />
irrigatiewater installeren<br />
– mulching<br />
– no-till-landbouw<br />
– alternatieve teelten<br />
– inwerken <strong>van</strong> houtsnippers<br />
op de akkers<br />
– teeltvrije zones inrichten<br />
– duurzaam berm- en<br />
randenbeheer<br />
– <strong>aan</strong>gepaste bemesting<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In conceptfase<br />
– Investeringen door bedrijven<br />
– Testen nieuw soort teelten<br />
– Interreg project, Life project<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
70<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
IABR-Projectatelier BrabantStad (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Hernieuwbare energie<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Gezonde landbouw<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
M7<br />
Gezonde land- en<br />
bosbouw<br />
XL4<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
71
L<br />
Ik stap mee in <strong>een</strong> collectief project met<br />
één of meerdere publieke trekker(s).<br />
COLLECTIEF
LOKET<br />
L1<br />
<strong>Water</strong>straat<br />
Beschrijving<br />
Veel straten hebben <strong>een</strong> overdaad <strong>aan</strong> verharding. Zij zijn<br />
overgedimensiondeerd, hebben onbestemde restruimtes,<br />
teveel parkeerplaatsen, etc. Bij de herinrichting <strong>van</strong> de<br />
straat, kan het gebruik <strong>van</strong> de straat geoptimaliseerd worden<br />
en kan water <strong>een</strong> onderdeel worden <strong>van</strong> het wegprofiel.<br />
Zo ontstaat plaats <strong>voor</strong> waterbuffering en -infiltratie via<br />
bij<strong>voor</strong>beeld grachten of infiltratiezones (bv. wadi’s), die<br />
op hun beurt verbonden zijn met grotere waterstructuren.<br />
Op deze manier verdwijnt het hemelwater niet langer via<br />
rioleringsbuizen onder de verharding, maar krijgt het terug<br />
<strong>een</strong> plek in de leefomgeving. Het resultaat is <strong>een</strong> gezonde,<br />
groene straat met recreatieve meerwaarde <strong>aan</strong>gepast <strong>aan</strong> de<br />
gebruiksnoden.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Burgers<br />
– burgerverenigingen<br />
– lokale besturen<br />
– rioolbeheerders<br />
– groenbeheerders<br />
p. 29<br />
L - collectief<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(open gootstructuur,<br />
grachten)<br />
– <strong>Water</strong>overloop verbinden<br />
met grotere oppervlakte<br />
waterstructuren<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In uitvoering<br />
– Her<strong>aan</strong>leg wegen en<br />
publieke ruimte<br />
– Opstellen hemelwaterplan<br />
– Opstellen waterreglement<br />
– Wijk<strong>aan</strong>pak<br />
– Woonontwikkeling<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
74<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Evence Coppéel<strong>aan</strong>, Proeftuinen Ontharding, Genk (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Fortstraat 4, Mortsel<br />
• Open goten, Blauwgroen Vl<strong>aan</strong>deren<br />
• De robuuste klimaatstraat - Antwerpen (Proeftuinen<br />
Ontharding)<br />
• Transformatie <strong>van</strong> de Evence Coppéel<strong>aan</strong> - Genk<br />
(Proeftuinen Ontharding)<br />
• Weg <strong>voor</strong> water in de Baenlandwijk - Sint-Niklaas<br />
(Proeftuinen Ontharding)<br />
• Wijwater - Genk (Proeftuinen Ontharding)<br />
L1<br />
<strong>Water</strong>straat<br />
XL1<br />
XL3<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
Groenblauwe aders<br />
75
LOKET<br />
L2<br />
<strong>Water</strong>plein<br />
Beschrijving<br />
Het <strong>Water</strong>plein is <strong>van</strong> toepassing <strong>voor</strong> <strong>een</strong> plein dat<br />
<strong>een</strong> veelheid <strong>aan</strong> gebruiksfuncties <strong>aan</strong>biedt. Indien het<br />
waterplein benedenstrooms gelegen is, is het zinvol om<br />
na te denken over het maximaliseren <strong>van</strong> de bufferende<br />
functie <strong>van</strong> het plein. Recreatieve activiteiten zoals <strong>een</strong><br />
voetbalplein of basketbalveld vragen vaak om <strong>een</strong> verhard<br />
oppervlak. Door deze speelvelden verlaagd en getrapt<br />
<strong>aan</strong> te leggen kunnen ze echter ook g<strong>aan</strong> functioneren als<br />
bufferbekkens bij hevige regenbuien. Op deze manier wordt<br />
het rioleringsstelsel zoveel mogelijk ontlast bij piekdebieten.<br />
Het <strong>Water</strong>plein kan ook inzetten op het maximaliseren <strong>van</strong><br />
infiltratie indien het meer bovenstrooms gelegen is. Het<br />
werken met doorlaatbare materialen en de integratie <strong>van</strong><br />
groene infiltratiezones in het ontwerp (bij<strong>voor</strong>beeld <strong>een</strong><br />
speelbos) bevorderen de infiltratiecapaciteit en ontlasten zo<br />
de benedenstrooms gelegen gebieden.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Lokale besturen<br />
– Rioolbeheerders<br />
– Groenbeheerders<br />
p. 29<br />
L - collectief<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(getrapt bassin)<br />
– <strong>Water</strong>overloop verbinden<br />
met grotere oppervlakte<br />
waterstructuren of riolering<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In ontwikkeling<br />
– Her<strong>aan</strong>leg wegen en<br />
publieke ruimte<br />
– Opstellen hemelwaterplan<br />
– Opstellen waterreglement<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
76<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
<strong>Water</strong>plein, Gem<strong>een</strong>telijk <strong>Water</strong>plan Stad Brussel (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Benthemplein, De Urbanisten, Rotterdam<br />
• <strong>Water</strong>pleinen, Blauwgroen Vl<strong>aan</strong>deren<br />
Biodiversiteit en water<br />
L2<br />
<strong>Water</strong>plein<br />
XL1<br />
XL3<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
Groenblauwe aders<br />
77
LOKET<br />
L3<br />
Koeltepark<br />
Beschrijving<br />
Een koeltepark <strong>van</strong>gt hemelwater op <strong>van</strong> nabije bebouwing<br />
om traag te infiltreren in de bodem. Het gaat het hitteeiland-effect<br />
tegen in stedelijke omgevingen. Infiltratiezones<br />
worden ingericht in het park waarnaar het hemelwater kan<br />
worden geleid. Op deze manier <strong>voor</strong>ziet het koeltepark<br />
in haar eigen duurzaam hemelwaterbeheer en wordt<br />
het rioleringsstelsel maximaal losgekoppeld. Bomen en<br />
klimaatresistente beplanting bevorderen het koelte-effect<br />
<strong>van</strong> het park en zorgen er<strong>voor</strong> dat het park als spons kan<br />
functioneren bij hevige regenbuien en droogte-perioden.<br />
Daarnaast kunnen zij ook <strong>een</strong> zuiverende functie vervullen<br />
<strong>van</strong> het afstromend hemelwater. Het koeltepark behoudt<br />
haar parkfunctie, enkel tijdens piekdebieten st<strong>aan</strong> er delen<br />
onder water.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
p. 41<br />
p. 42<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Vervuiling grondwater<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
– Lokale besturen<br />
– Rioolbeheerders<br />
– Groenbeheerders<br />
Schaal<br />
p. 29<br />
L - collectief<br />
Maatregelen<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Inrichten infiltratiezones<br />
– Bomen en klimaatresistente<br />
vegetatie planten<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
In uitvoering<br />
Aangrijpingskansen<br />
– Her<strong>aan</strong>leg wegen en<br />
publieke ruimte<br />
– Opstellen hemelwaterplan<br />
– Opstellen waterreglement<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
78<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
<strong>Water</strong>park, Gem<strong>een</strong>telijk <strong>Water</strong>plan Stad Brussel (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
Biodiversiteit en water<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Infiltratiekommen en -velden, Groen Blauw Vl<strong>aan</strong>deren<br />
• Galgenweelpark, Studio Paola Vigano, Antwerpen<br />
Wonen<br />
L3<br />
Koeltepark<br />
XL1<br />
XL3<br />
<strong>Water</strong>wijk<br />
Groenblauwe aders<br />
79
LOKET<br />
L4<br />
Hemelwatervijver<br />
Beschrijving<br />
De Hemelwatervijver zet in op de verbetering <strong>van</strong> de<br />
hydrologische en ecologische capaciteiten <strong>van</strong> <strong>een</strong> vijver.<br />
De Hemelwatervijver wordt gevoed met hemelwater of<br />
bronwater en heeft <strong>een</strong> belangrijke bufferende functie<br />
bij natte periodes. Bij droogte wordt de vijver niet<br />
bijgevuld. Op deze manier is de vijver onderdeel <strong>van</strong> het<br />
natuurlijk watersysteem <strong>van</strong> de omgeving. Daarnaast<br />
zorgt <strong>een</strong> ecologische <strong>aan</strong>leg en beheer <strong>van</strong> de vijver<br />
er<strong>voor</strong> dat eutrofiëring <strong>voor</strong>komen wordt en dat de<br />
biodiversiteitswaarde stijgt.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
Overstroming<br />
p. 30<br />
Droogte<br />
p. 31<br />
Erosie<br />
p. 32<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 37<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
Blauwalgen<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
p. 35<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
p. 41<br />
Vervuiling grondwater<br />
Actoren<br />
– lokale overheden<br />
– groenbeheerders<br />
– waterbeheerders<br />
– ...<br />
Schaal<br />
p. 29<br />
L - collectief<br />
Maatregelen<br />
– Afkoppelen voeding<br />
leidingwater<br />
– Verbinden<br />
hemelwatergrachten<br />
– Groene oeverzones inrichten<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
In conceptfase<br />
Aangrijpingskansen<br />
– Her<strong>aan</strong>leg wegen en<br />
publieke ruimte<br />
– Opstellen hemelwaterplan<br />
– Opstellen waterreglement<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
80<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Regenwatervijver, Gem<strong>een</strong>telijk <strong>Water</strong>plan Stad Brussel (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Biodiversiteit en water<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Regenwatervijver, Blauw Groen Vl<strong>aan</strong>deren<br />
• Regenwaterbuffer, <strong>Water</strong>net<br />
• Rainwaterponds, Urban gr<strong>een</strong> blue Grids<br />
L4 Hemelwatervijver XL3 Groenblauwe aders<br />
81
L5<br />
Stedelijke rivier<br />
Beschrijving<br />
In de stedelijke omgeving hebben waterlopen steeds <strong>een</strong><br />
belangrijke rol gespeeld in de historische ontwikkeling er<strong>van</strong>.<br />
Doorh<strong>een</strong> de geschiedenis zijn veel <strong>van</strong> deze waterlopen<br />
echter overwelfd of naar kanaalstructuren omgeleid,<br />
waardoor we de geschiedenis en het belang <strong>van</strong> deze<br />
historische waterlopen vergaten. De stedelijke rivier maakt<br />
de historische tracées <strong>van</strong> waterlopen terug zichtbaar in<br />
de publieke ruimte op plaatsen waar het niet altijd mogelijk<br />
is om deze opnieuw open te leggen. Met groene buffers,<br />
grachten, infiltratiezones en open gootstructuren wordt<br />
hemelwater verzameld, geïnfiltreerd en getransporteerd.<br />
Het gaat hierbij niet enkel om fysieke ingrepen in de ruimte<br />
die het water zichtbaar maken, maar ook om symbolische<br />
verwijzingen. Zo kunnen naambordjes en thematische<br />
wandelingen het belang <strong>van</strong> water in de stedelijke omgeving<br />
extra in de kijker zetten.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
Vervuiling door overstort<br />
p. 40<br />
Vervuiling grondwater<br />
p. 41<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– burgers<br />
– burgerverenigingen<br />
– lokale besturen<br />
– rioolbeheerders<br />
– ...<br />
p. 29<br />
L - collectief<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(open goot, grachten,...)<br />
– Sensibiliseren en informeren<br />
– <strong>Water</strong> <strong>aan</strong>wezig maken in<br />
inrichting (educatief)<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In uitvoering<br />
– Her<strong>aan</strong>leg wegen en<br />
publieke ruimte<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
82<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Stedelijke Rivier, Gem<strong>een</strong>telijk <strong>Water</strong>plan Stad Brussel (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Hernieuwbare energie<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Educatieve waterwandeling, Antwerpen<br />
• Sluispark, Leuven<br />
Gezonde landbouw<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
L5<br />
Stedelijke Rivier<br />
XL3<br />
Groenblauwe aders<br />
83
LOKET<br />
L6<br />
<strong>Water</strong><br />
Uitbreidingsgebied<br />
Beschrijving<br />
In vele gem<strong>een</strong>ten is er <strong>een</strong> overschot <strong>aan</strong><br />
woonuitbreidingsgebieden, die niet <strong>aan</strong>gesneden moeten<br />
worden om de woningvraag op te <strong>van</strong>gen of niet strategisch<br />
gelegen zijn. Het woonuitbreidingsgebied wordt in deze<br />
gevallen idealiter geschrapt en ingericht met zachtere<br />
bestemmingen zoals agrarisch, bos- of parkgebied.<br />
Als het gaat om watergevoelige woonuitbreidingsgebieden<br />
is dit <strong>een</strong> kans om de infiltratiecapaciteit <strong>voor</strong> het gebied<br />
te vergroten en bijkomende oppervlakte natte natuur te<br />
creëren. Op deze manier worden naburige woongebieden<br />
beter beschermd tegen wisselende klimaatinvloeden dankzij<br />
de sponswerking <strong>van</strong> het landschap. Wandelpaden en<br />
belevenissen kunnen het gebied recreatief opladen.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 36<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
p. 41<br />
p. 42<br />
Nitraten<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Vervuiling grondwater<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
– Burgers<br />
– Lokale overheden<br />
– Landbouwers<br />
– Natuurbeheerders<br />
– <strong>Water</strong>beheerders<br />
Schaal<br />
L - collectief<br />
p. 29<br />
Maatregelen<br />
– Initiëren moeras /<br />
infiltratiezones<br />
– Rabattenbossen initiëren<br />
– Runderen op natte grond<br />
– Herstellen beekstructuur<br />
+ natuurlijke oevers +<br />
koppeling landschappelijke<br />
inpassing<br />
– Aangepaste teelten (natter -<br />
droger, etc.)<br />
– <strong>Water</strong>harmonica<br />
– Zuiverend wetland<br />
– Duurzaam berm- en<br />
randenbeheer<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In uitvoering<br />
– Opmaak RUP<br />
– Woonuitbreidingsgebied<br />
vrijwaren<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
84<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
IABR-Projectatelier BrabantStad (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Gezonde landbouw<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Demonstratieproject Lievegem, <strong>voor</strong>stel herbestemming<br />
Woonuitbreidingsgebied<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
85
LOKET<br />
In<br />
L7<br />
Recreatief zoetwater<br />
Beschrijving<br />
Een kwalitatief recreatief landschap ontstaat door<br />
onderbenut water te koppelen <strong>aan</strong> verblijfsrecreatie.<br />
Vormen <strong>van</strong> agrotoerisme en het herstellen <strong>van</strong> historische<br />
landschappen dragen bij tot deze uitbouw <strong>van</strong> <strong>een</strong> recreatief<br />
landschap. Door waterlopen te herstellen en om te leiden,<br />
wordt de waterafvoer vertraagd en wordt er zo bijgedragen<br />
<strong>aan</strong> de toevoer <strong>van</strong> zoetwater. Dit kan <strong>een</strong> belangrijke tool<br />
zijn in gebieden met verzilting.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
Blauwalgen<br />
p. 37<br />
Verzilting<br />
p. 38<br />
Vervuiling door overstort<br />
p. 40<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Bedrijven<br />
– Vereniging <strong>van</strong> bedrijven<br />
– Lokale overheid<br />
– Landschapsbeheerder<br />
– ...<br />
p. 29<br />
L - collectief<br />
– Recreatief landschap<br />
uitbouwen<br />
– Ontwikkeling oude<br />
infrastructuren als<br />
landschappelijke drager en<br />
connector met stedelijkheid<br />
– Herstellen beekstructuur<br />
+ natuurlijke oevers +<br />
koppeling landschappelijke<br />
inpassing<br />
– Hermeandering realiseren<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
conceptfase<br />
– Landinrichtingsproject<br />
– Integraal project<br />
– Strategisch project<br />
– Sigmaplan<br />
– Projectoproep<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
86<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
IABR-Projectatelier BrabantStad (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Gezonde landbouw<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
Biodiversiteit en water<br />
87
L8<br />
Op(en)ruimen<br />
Beschrijving<br />
In de open ruimte zijn vaak veel verhardingen <strong>aan</strong>wezig<br />
die <strong>van</strong>daag niet meer intensief gebruikt worden.<br />
Oude stallen, leegst<strong>aan</strong>de gebouwen, ongebruikte<br />
of overgedimensioneerde wegen zijn slechts enkele<br />
<strong>voor</strong>beelden. Door deze verhardingen open te breken, weg te<br />
nemen of te ver<strong>van</strong>gen door waterdoorlatende verhardingen<br />
kan het landschap vergroenen en meer water haar weg<br />
vinden naar de bodem. Deze onthardingsoperatie kan ook<br />
hogere doeleinden dienen. Een overgedimensioneerde weg<br />
kan bij<strong>voor</strong>beeld getransformeerd worden tot trage wegen,<br />
fietspaden, natuurcreatie, enz. Er kunnen ook ontwikkelingsen<br />
financieringskansen gezocht worden in de realisatie <strong>van</strong><br />
waterinfiltratie, biodiversiteit en landschapsopbouw.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
Vervuiling door overstort<br />
p. 40<br />
Bodemvervuiling<br />
p. 42<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– landbouwers<br />
– natuurbeheerders<br />
– waterbeheerders<br />
– lokale besturen<br />
– ...<br />
p. 29<br />
L - collectief<br />
– Afbraak constructies<br />
– Afkoppelen hemelwater <strong>van</strong><br />
riolering<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– <strong>Water</strong>overloop verbinden<br />
met grotere waterstructuren<br />
of riolering<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In uitvoering<br />
– Herinrichting landbouw<br />
terrein<br />
– Her<strong>aan</strong>leg wegen en<br />
publieke ruimte<br />
– Burgerinitiatief<br />
– Landinrichtingsproject<br />
– Projectoproep<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
88<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Boven: Re-move: waar <strong>een</strong> wil en <strong>een</strong> plan is, kan <strong>een</strong> weg weg - TV RE-ST/ Trage wegen VZW / Voorland, Proeftuinen Ontharding<br />
Onder: Boer Ruimt Veld - ILVO / Voorland / KU Leuven / Boerenbond, Proeftuinen Ontharding<br />
(illustraties Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Gezonde landbouw<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Transitie varkenssite naar eetbare pluktuin - Ardooie<br />
(Proeftuinen Ontharding)<br />
• Ontharding en waterberging in de vallei <strong>van</strong> de Kleine Nete<br />
(Proeftuinen Ontharding)<br />
• Boer ruimt veld (Proeftuinen ontharding)<br />
• Onthardingsproject Senthout <strong>voor</strong> meer zichtbaar water<br />
(Proeftuinen Ontharding)<br />
• Realisatie natuurcorridor gebied Kiewit-Zonhoven<br />
(Proeftuinen Ontharding)<br />
• ...<br />
L8<br />
Op(en)ruimen<br />
XL4<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
89
LOKET<br />
In<br />
L9<br />
Bufferbeken<br />
Beschrijving<br />
Bufferbeken focust op verschillende landschappelijke<br />
maatregelen die genomen kunnen worden in, naast of<br />
rond <strong>een</strong> beek of waterloop die hun waterbergende en<br />
-verbindende functie vergroten. Door de beek te versterken<br />
en ze in te richten als ruggengraat <strong>van</strong> het landschap<br />
heeft dit positieve gevolgen <strong>voor</strong> de robuustheid en<br />
klimaatbestendigheid <strong>van</strong> de waterhuishouding in het<br />
omliggende gebied. Natuurlijk <strong>aan</strong>gelegde bufferzones,<br />
hermeandering en natuurlijke oevers zijn <strong>voor</strong>beelden<br />
<strong>van</strong> ingrepen waar overheden, burgers, boeren en<br />
natuurorganisaties gezamenlijk hun schouders onder<br />
kunnen zetten om zo de om<strong>van</strong>grijke opgave <strong>van</strong> <strong>een</strong><br />
klimaatbestendig landschap te realiseren.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 32<br />
p. 33<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Erosie<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 36<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
p. 41<br />
Nitraten<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Vervuiling grondwater<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Bodemvervuiling<br />
p. 34<br />
p. 42<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
p. 35<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– burgers<br />
– landbouwers<br />
– lokale besturen<br />
– bovenlokale besturen<br />
– landbouwers<br />
– natuurbeheerders<br />
– landbouw verenigingen<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
L - collectief<br />
p. 29<br />
Status<br />
– Aanleg waterharmonica<br />
– Inrichten infiltratiezones<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(bufferbekken, irrigatiepoel)<br />
– Aanleg verstelbare stuwtjes<br />
in grachten<br />
– Aanleg kleine<br />
landschapselementen<br />
Aangrijpingskansen<br />
– Alternatieve teelten<br />
– Herstel natuurlijke oevers<br />
– Zuiverend wetland<br />
– Zuiverende plantenstrook<br />
– ...<br />
uitvoering<br />
– Projectoproep<br />
– Riviercontract<br />
– Sigmaplan<br />
– Strategisch project<br />
– Landinrichtingsproject<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
90<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Bufferbeken, <strong>Water</strong>+Land+Schap (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Hernieuwbare energie<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Gezonde landbouw<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Programma <strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
• Turquoise, ILVO, KULeuven, Universiteit Antwerpen<br />
• Ruimte <strong>voor</strong> de rivieren, Rijkswaterstaat Nederland<br />
• Riviercontract <strong>voor</strong> de Dommel, VMM<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
L9<br />
Bufferbeken<br />
XL4<br />
<strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
91
XL<br />
Ik maak onderdeel uit <strong>van</strong> <strong>een</strong> brede<br />
gebiedscoalitie met veel partijen.<br />
GEBIEDSCOALITIE
XL1 <strong>Water</strong>wijk<br />
Beschrijving<br />
De herinrichting <strong>van</strong> de publieke ruimte wordt vaak op<br />
wijkschaal <strong>aan</strong>gevat in <strong>een</strong> wijk<strong>aan</strong>pak. Op deze manier<br />
kunnen de verschillende nodige transities op hetzelfde<br />
moment worden opgenomen en wordt <strong>voor</strong>komen dat de<br />
straten en pleinen meermaals moeten opengelegd worden.<br />
Bij de <strong>aan</strong><strong>van</strong>g <strong>van</strong> <strong>een</strong> wijktraject kan <strong>een</strong> wateranalyse<br />
gevoerd worden die scherp stelt welke waterkansen<br />
<strong>aan</strong>wezig zijn in de wijk. Deze waterkansen kunnen<br />
meegenomen worden bij reeds geplande ingrepen in de<br />
publieke ruimte <strong>van</strong> de wijk. In de wijk kunnen verschillende<br />
kleinschalige ingrepen zoals de <strong>aan</strong>leg <strong>van</strong> waterstraten,<br />
waterreservoires en waterpleinen optimaal <strong>aan</strong> elkaar<br />
worden geschakeld en wordt de hele wijk zo waterbestendig<br />
ingericht. Er kan ook <strong>een</strong> hemelwaternetwerk <strong>aan</strong>gelegd<br />
worden om de op<strong>van</strong>g en het hergebruik collectief te<br />
organiseren. Daarnaast biedt de waterwijk <strong>een</strong> kans <strong>voor</strong> <strong>een</strong><br />
lokaal bestuur om participatief met de inwoners <strong>aan</strong> de slag<br />
te g<strong>aan</strong>.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
p. 35<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
p. 41<br />
p. 42<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Vervuiling grondwater<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– burgers<br />
– burgerverenigingen<br />
– lokale besturen<br />
– buurtwerking<br />
– wooncorporaties<br />
– ...<br />
p. 29<br />
XL - gebiedscoalitie<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(open gootstructuur,<br />
grachten)<br />
– Lokaal hemelwaternetwerk<br />
<strong>aan</strong>leggen<br />
– <strong>Water</strong>overloop verbinden<br />
met grotere oppervlakte<br />
waterstructuren<br />
– Participatietraject opstarten<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In conceptfase<br />
– Her<strong>aan</strong>leg wegen en<br />
publieke ruimte<br />
– Wijk<strong>aan</strong>pak<br />
– Woonontwikkeling<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
94<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Wijwater, Proeftuinen Ontharding, Genk (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Hernieuwbare energie<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Proeftuinen Ontharding Wetteren<br />
• Wijkcontract Vorst, Brussel<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
95
XL2<br />
Blauw stedelijke<br />
werkomgeving<br />
Beschrijving<br />
Er best<strong>aan</strong> talloze bedrijventerreinen en/of gebieden<br />
met kantoorfuncties in en rond de stad. Vaak zijn deze<br />
gebieden verhard, verouderd of onderbenut, en zijn het g<strong>een</strong><br />
<strong>aan</strong>gename verblijfsplekken. De grote dakoppervlakten<br />
<strong>van</strong> de <strong>aan</strong>wezige gebouwen, zowel bedrijven als<br />
kantoorgebouwen, kunnen <strong>aan</strong>zienlijke hoeveelheid<br />
hemelwater op<strong>van</strong>gen. Na dit lokaal te hergebruiken, kan<br />
dit uitgewisseld worden met de bedrijven die wel nood<br />
hebben <strong>aan</strong> proceswater. Door de investeringen collectief<br />
te organiseren, kan <strong>een</strong> breed netwerk <strong>van</strong> waterberging,<br />
-zuivering en -verdeling gebouwd worden. Overtollig<br />
hemelwater wordt dan in groen-blauwe zones, die ontst<strong>aan</strong><br />
door onderbenutte verharde terreinen te ontharden, verder<br />
gebufferd en geïnfiltreerd.<br />
Zo ontstaat er <strong>een</strong> ecosysteem <strong>van</strong> talrijke bedrijven en<br />
kantoorgebouwen die water op grotere schaal uitwisselen<br />
en die restruimtes groen-blauw inricht om <strong>een</strong> <strong>aan</strong>gename<br />
werkomgeving <strong>voor</strong> ieder<strong>een</strong> te maken.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
p. 35<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
p. 41<br />
p. 42<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Vervuiling grondwater<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
– Bedrijven<br />
– Vereniging <strong>van</strong> bedrijven<br />
– Lokale overheid<br />
– Landschapsbeheerder<br />
– ...<br />
p. 29<br />
XL - gebiedscoalitie<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– Collectieve<br />
hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(bassin in natuurlijke<br />
omgeving)<br />
– Zuiveren gebruikt<br />
proceswater<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Groen <strong>aan</strong>legen tegen hitte<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In conceptfase<br />
– Ontwikkeling<br />
bedrijventerrein<br />
– Oprichting<br />
bedrijventerreinvereniging<br />
– Projectoproep<br />
– Interreg project, Life project<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
96<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
IABR-Projectatelier BrabantStad (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Hernieuwbare energie<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
97
XL3 Groenblauwe aders<br />
Beschrijving<br />
De rivieren worden vaak omschreven als levensaders<br />
<strong>van</strong> de stedelijke omgeving, maar ze zijn daarom nog<br />
niet overal even zichtbaar. Groenblauwe aders zet in op<br />
het zichtbaar maken <strong>van</strong> de waterlopen in het stedelijk<br />
weefsel en het opwaarderen <strong>van</strong> de waterlopen tot<br />
groenblauwe structuren. Om groenblauwe aders te<br />
realiseren zijn onthardingsingrepen nodig die vervolgens<br />
<strong>een</strong> hefboom kunnen zijn <strong>voor</strong> de opwaardering<br />
<strong>van</strong> de omgevingskwaliteit, klimaatadaptatie en<br />
sociaal-economische vraagstukken. Een groenblauw<br />
dooraderingsproject op stedelijke schaal omvat initiatieven<br />
<strong>van</strong> <strong>een</strong> veelheid <strong>aan</strong> actoren en vereist <strong>een</strong> sterke<br />
gebiedscoalitie op stedelijke schaal. <strong>Water</strong>woningen,<br />
<strong>Water</strong>bedrijven, Hemelwatercollectieven, <strong>Water</strong>straten, enz.<br />
maken hier allemaal deel <strong>van</strong> uit.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
p. 35<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 36<br />
p. 37<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
p. 41<br />
Nitraten<br />
Blauwalgen<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Vervuiling grondwater<br />
Bodemvervuiling<br />
p. 42<br />
Actoren<br />
– burgerverenigingen<br />
– industrieverenigingen<br />
– lokale besturen<br />
– bovenlokale besturen<br />
– natuurbeheerders<br />
– waterbeheerders<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Schaal<br />
XL - gebiedscoalitie<br />
p. 29<br />
Status<br />
In ontwikkeling<br />
Maatregelen<br />
– Openleggen waterlopen<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Collectieve<br />
hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
– <strong>Water</strong>afvoer vertragen<br />
– ...<br />
Aangrijpingskansen<br />
– Her<strong>aan</strong>leg wegen en<br />
publieke ruimte<br />
– Stadsvernieuwingsproject<br />
– Burgerinitiatief<br />
– Opstellen hemelwaterplan<br />
– Projectoproep<br />
– Masterplan opstellen<br />
– RUP opstellen<br />
– Strategisch Project<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
98<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Historische waterlopen Brussel, Shaping our Gardens, Streets and Urban Valleys, BULB, 2018 (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Hernieuwbare energie<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Gezonde landbouw<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
(Re)productieve stad<br />
Biodiversiteit en water<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Fijnmazige groenblauwe dooradering en klimaatadaptatie,<br />
Departement Omgeving<br />
• Programma Vl<strong>aan</strong>deren Breekt Uit!, Departement<br />
Omgeving<br />
• Openleggen waterlopen Leuven, Blauwgroen Vl<strong>aan</strong>deren<br />
• Openleggen Jeker en herinrichting De Motten, Tongeren,<br />
Blauwgroen Vl<strong>aan</strong>deren<br />
Wonen<br />
99
LOKET<br />
XL4 <strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
Beschrijving<br />
De capaciteit en kwaliteit <strong>van</strong> <strong>een</strong> riviersysteem hangt af <strong>van</strong><br />
het volledige waterbekken. Naast ingrepen op de waterlopen,<br />
zijn ook ingrepen in de brede vallei nodig om tot <strong>een</strong> robuust<br />
watersysteem te komen. <strong>Water</strong>+Land+Schap zet hier op in<br />
door landbouwkundige, waterkundige en landschappelijke<br />
actoren samen te brengen in één gebiedscoalitie en ingrepen<br />
gezamenlijk uit te voeren. Het gaat hierbij om ingrepen die<br />
landbouwers, landschaps- en waterbeheerders gezamenlijk<br />
kunnen opnemen, zoals het <strong>aan</strong>leggen <strong>van</strong> bufferstroken,<br />
het plaatsen <strong>van</strong> grachten en stuwen, het inrichten <strong>van</strong><br />
oeverzones, het inrichten <strong>van</strong> overstromingsgebieden<br />
en bufferbekkens. Uit de optelsom <strong>van</strong> deze ingrepen en<br />
actoren ontstaat <strong>een</strong> <strong>Water</strong>+Land+Schap dat water opslaat,<br />
vertraagt, vasthoudt of hergebruikt in het volledige bekken<br />
en deze klimaatbestendig maakt.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 32<br />
p. 33<br />
p. 34<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Erosie<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 36<br />
p. 37<br />
p. 38<br />
p. 39<br />
p. 40<br />
Nitraten<br />
Blauwalgen<br />
Verzilting<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Vervuiling door overstort<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
Vervuiling grondwater<br />
p. 35<br />
p. 41<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
p. 42<br />
– burgers<br />
– landbouwers<br />
– lokale besturen<br />
– bovenlokale besturen<br />
– landbouwers<br />
– natuurbeheerders<br />
– landbouw verenigingen<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
XL - gebiedscoalitie<br />
p. 29<br />
Status<br />
– Aanleg waterharmonica<br />
– Inrichten infiltratiezones<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
(bufferbekken, irrigatiepoel)<br />
– Aanleg verstelbare stuwtjes<br />
in grachten<br />
– Aanleg kleine<br />
landschapselementen<br />
Aangrijpingskansen<br />
– Alternatieve teelten<br />
– Herstel natuurlijke oevers<br />
– Zuiverend wetland<br />
– Zuiverende plantenstrook<br />
– ...<br />
In uitvoering<br />
– Projectoproep<br />
– Riviercontract<br />
– Sigmaplan<br />
– Strategisch project<br />
– Landinrichtingsproject<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
100<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
<strong>Water</strong>+Land+Schap, Programma <strong>Water</strong>+Land+Schap (illustratie Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Gezonde landbouw<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
Biodiversiteit en water<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• Maasvallei en Kempen (<strong>Water</strong>+Land+Schap 2019)<br />
• Beek Boer Bodem (<strong>Water</strong>+Land+Schap 2019)<br />
• Ravels (<strong>Water</strong>+Land+Schap 2019)<br />
• Inspiratievideo <strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
• Inspiratiegids <strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
101
LOKET<br />
XL5 <strong>Water</strong> zonder grenzen<br />
Beschrijving<br />
<strong>Water</strong>lopen volgen de logica <strong>van</strong> bekkens en valleien en<br />
houden daarbij g<strong>een</strong> rekening met administratieve grenzen.<br />
<strong>Water</strong> zonder Grenzen zet in op het versterken <strong>van</strong> de<br />
samenwerkingsverbanden tussen gem<strong>een</strong>ten en sectoren<br />
op het bovenlokale niveau om continuïteit en <strong>een</strong> integraal<br />
duurzaam waterbeheer te verzekeren in het stroombekken.<br />
Er is <strong>een</strong> waterwerking nodig op niveau <strong>van</strong> het deelbekken<br />
om <strong>een</strong> geïntegreerd waterbeleid te verwezenlijken en<br />
projecten te lanceren. Een veelheid <strong>aan</strong> actoren worden<br />
gemobiliseerd om bij te dragen <strong>aan</strong> <strong>een</strong> waterpositieve<br />
inrichting <strong>van</strong> het landschap, over administratieve grenzen<br />
h<strong>een</strong>.<br />
<strong>Water</strong>uitdagingen<br />
<strong>Water</strong>kwantiteit<br />
p. 30<br />
p. 31<br />
p. 32<br />
p. 33<br />
Overstroming<br />
Droogte<br />
Erosie<br />
Lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
<strong>Water</strong>kwaliteit<br />
p. 36<br />
p. 37<br />
p. 38<br />
p. 39<br />
Nitraten<br />
Blauwalgen<br />
Verzilting<br />
Vervuiling oppervlaktewater<br />
door vervuilde afvloei<br />
Lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
Vervuiling door overstort<br />
p. 34<br />
p. 40<br />
Lage grondwatertafel door<br />
oppompen<br />
Vervuiling grondwater<br />
p. 35<br />
p. 41<br />
Bodemvervuiling<br />
Actoren<br />
Schaal<br />
Maatregelen<br />
p. 42<br />
– burgerverenigingen<br />
– industrieverenigingen<br />
– lokale besturen<br />
– bovenlokale besturen<br />
– natuurbeheerders<br />
– waterbeheerders<br />
– ...<br />
p. 29<br />
XL - gebiedscoalitie<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– Ontharden<br />
– Infiltratiezones inrichten<br />
– Sensibiliseren<br />
– Subsidies oprichten<br />
– ...<br />
Toepassing<br />
Status<br />
Aangrijpingskansen<br />
In ontwikkeling<br />
– Oprichten <strong>van</strong><br />
intercommuncale<br />
– Interreg project, Life project<br />
– ...<br />
Ligging in vallei<br />
Grote impact op waterhuishouding<br />
Gemiddelde impact op waterhuishouding<br />
Geringe impact op waterhuishouding<br />
102<br />
Hemelwater hergebruiken Hemelwater infiltreren Hemelwater bufferen Hemelwater afvoeren
Afstroomgebieden volgens beheerder (bewerking GDI Vl<strong>aan</strong>deren door Architecture Workroom Brussels)<br />
Hefbomen<br />
Hernieuwbare energie<br />
Gedeelde mobiliteit<br />
Gezonde landbouw<br />
Zorgzame leefomgeving<br />
(Re)productieve stad<br />
Inspirerende <strong>voor</strong>beelden<br />
• 10 jaar Strategische Projecten, Departement Omgeving<br />
• Strategisch Project Denderland, Departement Omgeving<br />
• Strategisch Project De Kleine Nete, Departement<br />
Omgeving<br />
• Integraal Project <strong>voor</strong> de Maalbeek, Bekkensecretariaat<br />
Biodiversiteit en water<br />
Wonen<br />
103
3<br />
Appendix
Maatregelen - <strong>Water</strong>kwantiteit<br />
...tegen overstroming<br />
– Bufferbossen initiëren<br />
– Moeras / infiltratiezones initiëren<br />
– Runderen op natte grond<br />
– Herstellen beekstructuur<br />
– Inrichten natuurlijke oevers<br />
– Creatie <strong>van</strong> <strong>een</strong> riviercontract<br />
– Hermeandering realiseren<br />
– Hergebruiken hemelwater<br />
– Hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen (hemelwaterputten, -reservoires, bekken, bassin, open goot)<br />
– Collectieve hemelwaterbuffer <strong>aan</strong>leggen<br />
– Afkoppelen hemelwater<br />
– Lokaal hemelwaternetwerk <strong>aan</strong>leggen<br />
– Ontharden<br />
– <strong>Water</strong>afvoer vertragen<br />
– Aangepaste teelten (natter - droger, etc.)<br />
– Mulchen<br />
– Extensief maaibeheer<br />
– Openleggen waterlopen<br />
– ...<br />
...tegen droogte<br />
– <strong>Water</strong>overschotten op industrieterrein koppelen <strong>aan</strong> watertekorten in de landbouw<br />
– <strong>Water</strong>overschotten op industrieterrein koppelen <strong>aan</strong> waternoden in stedelijk gebied<br />
– Zuiveren hemelwater tot drinkwaterkwaliteit<br />
– Zuiveren hemelwater tot proceswaterkwaliteit<br />
– Zuiveren grijs water tot proceswaterkwaliteit<br />
– Zuiveren proceswater tot irrigatiewater<br />
– Zuiveren gebruikt proceswater<br />
– Aangepaste teelten (natter - droger, etc.)<br />
– Peilgestuurd irrigatiebekken om watertekort tegen te g<strong>aan</strong><br />
– Verbinden hemelwatergrachten<br />
– ...
Maatregelen - <strong>Water</strong>kwantiteit<br />
...tegen erosie<br />
– Dwars op stroomrichting ‘ploegen’<br />
– <strong>Water</strong> ophoudende gewassen<br />
– Haagkanten<br />
– Houthakseldam<br />
– Stuwtjes<br />
– Verharding tegeng<strong>aan</strong><br />
– Slib<strong>van</strong>g<br />
– Erosiestroken<br />
– ...<br />
...tegen lage waterspiegel door<br />
uitdroging<br />
– Interne watercirculatie<br />
– Lokaal redistributienetwerk proceswater of irrigatiewater installeren<br />
– Effluent wordt proceswater <strong>voor</strong> <strong>een</strong> naburig bedrijf<br />
– ...<br />
...tegen lage grondwatertafel door<br />
uitdroging<br />
– Ontharding<br />
– Moeras / infiltratiezones initiëren<br />
– Peilgestuurde drainage<br />
– Verandering grondgebruik <strong>van</strong> intensieve drainage naar extensieve drainage<br />
– Gravitair draineren + oppervlakte drainage: zichtbaarheid waterlogica in landschap<br />
– Aangepaste teelten (natter - droger, etc.)<br />
– Bufferbossen initiëren<br />
– Peilgestuurd irrigatiebekken om watertekort tegen te g<strong>aan</strong><br />
– ...
Maatregelen - <strong>Water</strong>kwantiteit<br />
...tegen lage grondwatertafel door<br />
oppomping<br />
– <strong>Water</strong>overschotten op industrieterrein koppelen <strong>aan</strong> waternoden in stedelijk gebied<br />
– Lokaal redistributienetwerk proceswater of irrigatiewater installeren<br />
– Effluent wordt proceswater <strong>voor</strong> <strong>een</strong> naburig bedrijf<br />
– Grondwater hergebruiken
Maatregelen - <strong>Water</strong>kwaliteit<br />
...tegen vervuiling door nitraten<br />
– Aangepaste bemesting<br />
– Verhogen organisch koolstofgehalte bodem om toevoeging artificiële nutriënten en extra mest tegen te g<strong>aan</strong><br />
– Aangepaste bemesting<br />
– Toevoeging / inzaaien gras-kruidenmengsels<br />
– Phy(t)oremediatie<br />
– No-till-landbouw<br />
– Mulching<br />
– Alternatieve teelten (klimaatbestendig)<br />
...tegen blauwalgen<br />
– Verminderen <strong>van</strong> nutriëntenbelasting<br />
...tegen verzilting<br />
– Ophouden zoet oppervlakte water boven en middenstrooms om zout oppervlakte<br />
– Herstel natuurlijke oevers<br />
– Zoetwaterbel onder duinen<br />
– Zilte teelten<br />
– Hogere zoetwaterberging in bodem om zoutwater terug te dringen<br />
...tegen vervuiling door vervuilde<br />
afvloei<br />
– <strong>Water</strong>harmonica<br />
– Bronbossen beschermen<br />
– Beheersmaatregelen rivier om waterkwaliteit te vrijwaren<br />
– Zuiverend wetland<br />
– Phy(t)oremediatie<br />
– Zuiverend wetland<br />
– Zuiverende plantenstrook<br />
– duurzaam berm- en randenbeheer<br />
– teeltvrije zones inrichten<br />
– groene oeverzones inrichten
Maatregelen - <strong>Water</strong>kwaliteit<br />
...tegen vervuiling door overstort<br />
– Overstorten <strong>aan</strong>pakken<br />
– <strong>Water</strong>harmonica<br />
– Zuiverend wetland<br />
– Phy(t)oremediatie<br />
...tegen vervuiling grondwater<br />
– <strong>Water</strong>harmonica<br />
– Zuiverend wetland<br />
– Phy(t)oremediatie<br />
...tegen bodemvervuiling<br />
– Herstel natuurlijke oevers<br />
– Zuiverend wetland<br />
– Phy(t)oremediatie
<strong>Werken</strong> <strong>aan</strong> <strong>Water</strong><br />
<strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>waterprojecten</strong> <strong>voor</strong><br />
<strong>een</strong> <strong>Vlaams</strong> <strong>sponslandschap</strong><br />
COLOFON<br />
Opdrachtgever<br />
Departement Omgeving, <strong>Vlaams</strong>e Overheid<br />
- Laurens Vanden Eynde<br />
- Liesl Vanautgaerden<br />
Auteurs<br />
Architecture Workroom Brussels (AWB)<br />
- Emma Bierens<br />
- Joachim Declerck<br />
- Anna Gherardi<br />
- Nik Naudts<br />
- Marie <strong>van</strong> Loon<br />
- Carmen Van Maercke<br />
Werksessies<br />
Deelnemers werksessies:<br />
- Chiara Cavalieri<br />
- Kelly Shannon<br />
- Annelies De Nijs<br />
Beeldmateriaal<br />
Illustraties gemaakt door Architecture Workroom Brussels<br />
(AWB), in opdracht <strong>van</strong>:<br />
- p. 6 - 16, 61, 95, 103<br />
<strong>Werken</strong> <strong>aan</strong> <strong>Water</strong> - <strong>Atlas</strong> <strong>van</strong> <strong>waterprojecten</strong> <strong>voor</strong> <strong>een</strong><br />
<strong>Vlaams</strong> Sponslandschap (2019-2022)<br />
Departement Omgeving, <strong>Vlaams</strong>e overheid<br />
- p. 51, 75, 89<br />
Proeftuinen Ontharding (2019-2021)<br />
Departement Omgeving, <strong>Vlaams</strong>e overheid<br />
- p. 47, 53, 59, 77, 79, 81, 83<br />
Gem<strong>een</strong>telijk <strong>Water</strong>plan Stad Brussel (2022)<br />
Stad Brussel<br />
- p. 63, 65, 67, 69<br />
Proeftuinen Droogte<br />
<strong>Vlaams</strong>e Milieumaatschappij, <strong>Vlaams</strong>e overheid<br />
- p. 55,91, 101<br />
Programma <strong>Water</strong>+Land+Schap<br />
<strong>Vlaams</strong>e Landmaatschappij, <strong>Vlaams</strong>e overheid<br />
- p. 49<br />
Videonarratieven Bodem<br />
<strong>Vlaams</strong>e Afvalstoffenmaatschappij, <strong>Vlaams</strong>e overheid<br />
- p. 71, 85, 87, 97<br />
IABR-Projectatelier BrabantStad (2014)<br />
- p.99<br />
Brussels Urban Landscape Biennial BULB (2019)
Change language