SOMFY_DeBrancheIn2023_v7

Onzekerheid is de enige zekerheid
De branche in 2023
| De branche in 2023 1

Inhoud
Voorwoord 06
Bespiegelingen 2023 09
Thema’s voor langetermijndenkers 16
Klimaat en verduurzaming 28
Economische ontwikkelingen en vooruitzichten 38
De woningmarkt en de bouwsector 48
Retail 67
Dynamische zon- en lichtwering in de utiliteitsbouw 86
De kristallen bol 98

Voorwoord
Voor mijn gevoel was 2022 nog maar net begonnen of 2023 diende
zich al ongeduldig aan. Een jaar dat niet direct de beste papieren heeft
om een glansrol te gaan vervullen voor de branche.
Het geopolitieke klimaat is grillig. We zien de eerste kleine signalen
over en weer tussen Oekraïne en Rusland met een mogelijke eerste
stap naar vrede in februari 2023. Tegelijkertijd wordt de infrastructuur
van Oekraïne iedere dag verder verzwakt en zit inmiddels nagenoeg
heel Oekraïne zonder stroom. Een ding is zeker, dit krankzinnige
conflict kent alleen maar verliezers.
Of is het misschien de klimaatverandering? Door de schok in de
energieprijzen accelereerde de noodzaak tot een meer duurzame
energievoorziening. Na 2021 gaat ook de uit te keren klimaatschade
in 2022 de $100 miljard overschrijden. Het wordt steeds meer
duidelijk dat het proces onomkeerbaar is.
Met de nu beschikbare gasvoorraden komen we deze winter in
Europa wel door. De topvrouw van Shell Nederland Marjan van
Loon waarschuwde in een recent interview in De Telegraaf overigens
nadrukkelijk dat de aanloop naar de winter 2023/2024 een heel
andere zou kunnen zijn omdat zonder Russisch gas vraag en aanbod
in Nederland geheel uit het lood staan. Geen goed vooruitzicht voor
de prijsvorming dus.
Naast de onopgeloste problemen met vluchtelingen in Europa begint
er ook spanning te ontstaan tussen Servië en Kosovo. Daarnaast
lezen we dat China het recent nodig vond om Taiwan verder te
omsingelen met oorlogsbodems. Alsof ze daar niet voldoende andere
zaken hebben om zich druk over te maken.
Ter voorkoming van een volksopstand maakte de Chinese regering
kortgeleden een totale ommezwaai in haar covidbeleid. Direct
gevolg: tientallen miljoenen besmettingen per dag, met name in grote
steden. Dat gaat hoe dan ook gevolgen hebben. We mogen wederom
rekenen op verstoringen in de wereldwijde logistieke ketens en uit
eerdere ervaringen weten we dat met een vertraging van twee tot
drie maanden ook buiten China weer een toename van het aantal
besmettingen zal volgen.
6
De branche in 2023 |

Nederland zit wereldwijd in de kopgroep van rijkste, gelukkigste
en gezondste landen. We leven langer dan het OESO-gemiddelde.
Nederland heeft een goed ontwikkelde infrastructuur, een hoge
internetpenetratie, hoogwaardige gezondheidszorg, een goed
onderwijssysteem en ons sociale stelsel behoort tot de beste stelsels
in de wereld. Het consumentenvertrouwen is desondanks op het
laagste niveau ooit.
De open economie maakt Nederland kwetsbaar voor schommelingen
in de wereldhandel. De voor de export benarde situatie zal door
de binnenlandse vraag niet direct gecompenseerd kunnen worden.
Consumenten zullen gedwongen zijn een groter deel van hun
besteedbare inkomen uit te geven aan wonen (energie, rente en huur)
en dagelijkse boodschappen (inflatie). Door de opgelopen rente komt
er voorlopig even een einde aan de waardestijging van huizen. Dat is
overigens goed nieuws voor starters.
We moeten realistisch zijn: zonder andere stimuli zal 2023 geen
gemakkelijk jaar worden voor de branche. Tijd om het over een
andere boeg te gooien! Zo kunnen we bijvoorbeeld ons product
op basis van de mogelijkheden ervan om energieverbruik te
reduceren veel nadrukkelijker een rol laten spelen op de weg naar
een duurzame samenleving. Steeds hoger wordende temperaturen
stimuleren ook de vraag naar oplossingen ter voorkoming van
oververhitting in gebouwen.
Dynamische zon- en lichtwering is een must en draagt bij aan comfort,
energiebesparing en duurzaamheid. Allemaal actuele thema’s. Het is
aan de branche om het verhaal nu goed over de bühne te krijgen.
Sven van Witzenburg
Hoofddorp, januari 2023
Sven van Witzenburg
Begon als accountant bij KPMG
en kwam na bijna 10 jaar in
het bedrijfsleven terecht.
Had daarna gedurende 12 jaar
missies als managing director
in diverse productie-, retail- en
handelsondernemingen: focus
op start-ups, herstructureringen,
M&A’s, strategische vraagstukken,
sales en marketing. Was vervolgens
werkzaam bij beursgenoteerde
ondernemingen, waaronder
Hunter Douglas. Deed intussen
aanvullende studies: masters in
Stratetic Retail Management
(HBS/University of Pennsylvania),
een MBA aan Kingston University in
London en een doctoraal in Business
Administration aan ISM Paris/New
York. Is sinds 2001 bij Somfy en
daar verantwoordelijk voor de tien
Noord-Europese landen.
| De branche in 2023 7

8
De branche in 2023 |

Bespiegelingen 2023
Groei van de wereldeconomie
Ondanks de verwachting dat de wereldwijde bbp-groei zal vertragen van 2,8% in 2022
tot 1,6% in 2023, zal de inflatie nog eens 6% zijn, waardoor centrale banken wellicht
gedwongen worden de rente verder te verhogen.
> China zal de rente zeer waarschijnlijk laag moeten
houden. Naar verwachting zal het Chinese bbp in
2023 met ongeveer 4,7% zal groeien, maar er zijn
behoorlijke risico's:
- Lockdowns zijn nog steeds waarschijnlijk.
- Wat staat er te gebeuren met de
vastgoedzeepbel?
- Mogelijke vertragingen in Amerika en de
EU, enorme exportmarkten voor China,
die wellicht een vertragende invloed
kunnen hebben.
Inflatie
> Het jaar 2022 gaat de geschiedenis in als het jaar
waarin de inflatie ineens op een structureel ander
niveau terechtkwam.
Inflatieverwachting van het IMF voor 2023
> Mocht China in 2023 in een recessie belanden,
dan zou een zwakkere import het gevolg zijn.
De binnenlandse vraag zou afnemen. Vertraging
in de groei wereldwijd vertaalt zich in minder
productie van alles, van kleding tot zonnepanelen.
De impact zou groot zijn, bijvoorbeeld in de regio
Shenzhen, 's werelds grootste locatie voor de
productie van elektronica.
> Inzakken van de economie in China zou grote
gevolgen hebben voor landen die goederen leveren
aan China: Amerika, Japan en Zuid-Korea, allemaal
landen die auto's, vliegtuigen en kapitaalgoederen
verkopen aan China. De gevolgen daarvan zouden
wereldwijd voelbaar zijn.
> Een vertragende economie zal de stabiliteit
van het financiële systeem op de proef stellen.
Een wereldwijde crash in 2008-stijl is onwaarschijnlijk,
gezien de hoge reserves van banken
en de inmiddels veel strengere risiconormen
die moeten worden gerespecteerd.
25% or more
10% - 25%
3% - 10%
0% - 3%
less than 0%
no data
Bron: IMF/ WEO - oktober 2022
> Ook in Nederland steeg de inflatie in 2022
ongekend hard. Voor een standaardmandje
huishoudelijke uitgaven moest in september
zelfs 14,5% meer worden betaald dan een jaar
eerder. Voor geheel 2022 kan de inflatie uitkomen
op 11,5%. Dergelijke stijgingen zijn niet meer
voorgekomen sinds de Tweede Wereldoorlog
(1945: +15%). Voor 2023 verwacht De Nederlandsche
Bank dat de prijsstijging terugvalt naar 4,9%.
Dat is mede te danken aan het prijsplafond voor
gas en elektriciteit, want zonder deze ingreep
zou de inflatie op 6,1% uitkomen.
| De branche in 2023 9

Verwachte inflatie in Nederland in 2023
(% ten opzichte van het voorgaande jaar)
16
14
12
10
8
6
4
2
0
-2
Inflatie
Bron: FD Research/CBS, DNB
Consumenten
Aandeel energie
Overig
> De oplopende inflatie schaadt winkels en
consumenten. Zelfs de groei van e-commerce
zal vertragen, vooral in het Westen, waar
consumenten veel krapper bij kas zitten door
inflatie en hogere rentetarieven. Deze trend gaat
ook zichtbaar worden in de winkelstraten.
Ramingen
DNB:
> In China, 's werelds grootste online winkelmarkt,
zal economische pijn de groei ook belemmeren;
Chinese retailreuzen als Alibaba en Pinduoduo zullen
lage prijzen hanteren om westerse consumenten
te lokken. In Zuidoost-Azië en Latijns-Amerika zal
e-commerce zich verder verspreiden naarmate
Effect
prijsplafond
2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024
mom-and-pop-winkels worden gedigitaliseerd.
de arbeidskosten te verlagen door magazijnen en
andere backend-activiteiten te automatiseren.
Mode- en luxemerken zullen experimenteren in het
meta versum, met als doel generatie z aan te boren –
een kwart van de mensheid die geboren is na 1997.
COVID-19
> COVID-19 zal in 2023 wederom miljoenen
infecteren, maar op voorwaarde dat er geen
gevaarlijke nieuwe varianten floreren, zal het aantal
sterfgevallen verder moeten kunnen dalen.
Overheden zullen moeite hebben om uitgerekte
gezondheidszorgsystemen te financieren naarmate
economieën sputteren en de kosten stijgen. De
verkoop van geneesmiddelen en de uitgaven voor
gezondheidszorg per persoon zullen mondiaal met
ongeveer nominaal 5% stijgen.
Energie
> De honger van Azië naar energie doet de
wereldwijde vraag naar olie met 1,5% stijgen en
de vraag zal het niveau van vóór de pandemie
overtreffen. De OPEC zal vermoedelijk de productie
met tegenzin uitbreiden, waardoor de prijzen
enigszins worden gedrukt.
> De energiecrisis zal zich in 2023 verdiepen, met
name in Europa. Onder westerse sancties zal de
olietoestroom vanuit Rusland verder afnemen.
De EU zal het verbod op Russische olie verder
verscherpen en vrijwel alle gasleveringen beëindigen.
> De groei van de online detailhandelsverkopen zal
trager zijn dan we de afgelopen jaren gewend waren.
De verwachting is dat online verkopen goed zullen
zijn voor meer dan 14% van de wereldwijde detailhandelsverkopen,
fractioneel boven het cijfer in 2022.
> De online en offline universums zullen verder
samensmelten. Click-and-collect wordt het
favoriete formaat van consumenten in rijkere
landen en genereert € 11,9 miljard ($ 12 miljard) aan
inkomsten alleen al in Groot-Brittannië, meer dan
het drie voudige van 2013. Retailers zullen proberen
> Azië zal helpen de wereldwijde vraag naar olie op
te drijven. De winter zal de Europese gasvoorraden
begin 2023 uitputten; de stromen vloeibaar aardgas
(lng) zullen voor de komende winter de vraag
afdekken. Voor de winter 2023/2024 is er nog
grote onzekerheid. Duitsland en Italië openen lngterminals,
maar zullen net als de rest van Europa
moeten concurreren met kopers in Azië.
> Dit alles zal de olie- en gasprijzen zeer waarschijn
lijk hoog houden, zelfs als het energie verbruik
met ongeveer 1% groeit. De strijd om brandstof zal
10
De branche in 2023 |

het steenkoolverbruik naar nieuwe records tillen,
waarbij landen van Duitsland tot China terugkomen
op geplande bezuinigingen die bedoeld waren om
de klimaatverandering aan te pakken.
> De beschikbaarheid van zonne-energie zal ook
verder toenemen (verwachting mondiaal is een
toename van 11%). De waterkrachtproductie zal
met 3% toenemen te midden van watertekorten.
> De belangstelling voor kernenergie zal in 2023
wereldwijd aanzwellen. Het nieuw genationali seerde
EDF in Frankrijk zal de eerste kerncentrales van de
volgende generatie openen en China zal een experimentele
snelle reactor lanceren. Om black-outs te
voorkomen, zullen Duitsland en Zuid-Korea plannen
om kerncentrales te sluiten in de ijskast zetten.
Uitgaven aan technologie
Recessierisico's en renteverhogingen zullen
de uitgaven aan technologie in 2023 niet
ontmoedigen. Bedrijven zullen steeds meer
gebruikmaken van technologie om de vraag te
voorspellen, het aanbod te volgen en gegevens te
beveiligen. Gartner verwacht dat de uitgaven aan
technologie met meer dan 6% zullen stijgen ten
opzichte van het jaar ervoor, gedreven door de
behoefte aan met name software en IT-diensten.
De verkoop van apparaten zal vermoedelijk dalen
in samenhang met hoge prijzen die vervanging op
de langere baan schuiven.
> De automatisering zal verder versnellen naarmate
bedrijven werken aan het reduceren van loonkosten
en het oplossen van leveringsproblemen.
> De markt voor kunstmatige intelligentie zal
volgens IDC aanzwellen tot $ 500 miljard.
Cloudcomputing zal ook groeien, ter ondersteuning
van werken op afstand en de wens van bedrijven
om gegevens te verzamelen en te verwerken. De
uitgaven aan clouddiensten van techreuzen als
Amazon en Microsoft zullen ongeveer $ 600 miljard
bedragen, voorspelt Gartner.
> Verdere investeringen in (mobiele) netwerken
zijn te voorzien om de connectiviteit verder te
verbeteren en de beveiliging aan te scherpen.
De uitgaven hieraan zullen $ 12 miljard bedragen,
zegt Juniper Research, waarvan 60% afkomstig is
van productie-, mijnbouw- en energiebedrijven.
Digitalisering vergroot tegelijkertijd ook de
cyberveiligheidsrisico's. In 2023 zullen overheden
en het bedrijfsleven naar verwachting de
cybercontroles verscherpen.
> Computerchips zijn in trek voor gebruik in
auto's, consumentengadgets en alles wat digitaal
is. Bevoorradingsproblemen en de bedreigingen
van China aan het adres van Taiwan, een grote
producent van chips, baren zorgen.
> In 2023 start het Zuid-Koreaanse SK Hynix met
de bouw van een halfgeleiderfabriek in Amerika.
Andere bedrijven zullen volgen; Amerika biedt $ 52
miljard aan subsidies voor de chipproductie om de
binnenlandse productie te stimuleren. De subsidies
komen beschikbaar vanaf 2023.
Uitgaven aan digitale reclame
> Dentsu, een reclamegigant, verwacht dat de
wereldwijde advertentie-inkomsten in 2023 met
meer dan 5% zullen groeien tot bijna $ 780 miljard.
> Digitale advertenties zullen groeien ten
koste van print en naar schatting 57% van de
totale uitgaven bereiken. Daarbinnen zullen de
uitgaven aan mobiele advertenties het snelst
stijgen, dankzij populaire games en korte video's.
Ontwikkelingslanden waar de consumptie van
digitale media toeneemt, zoals Brazilië en India,
zullen het voortouw nemen.
> Regelgevers en consumenten dringen er bij de
advertentiewereld op aan om "cookies" af te
schaffen, waardoor adverteerders niet langer de
beschikking hebben over waardevolle gebruikersgegevens.
De stap van Apple om mensen toe te
staan derden te blokkeren bij het verzamelen van
| De branche in 2023 11

hun gegevens, zal digitale adverteerders scherp
Luchtvaart en toerisme
houden. Het besluit van Google om cookieblocking
> De luchtvaartindustrie staat niet langer aan de
uit te stellen tot 2024 belooft in ieder geval enige
grond en zou in 2023 weer winstgevend moeten
verlichting voor adverteerders en advertentie-
kunnen worden; internationale reizen van toeristen
afhankelijke bedrijven. Meta zal naar verwachting
zullen naar schatting met 30% kunnen toenemen.
het meeste onder druk komen; zij zijn meer dan
Toch zal het wereldwijde toerisme niet terugkeren
collega's afhankelijk van gegevens van derden.
naar het pre-covidniveau, door de stijgende kosten
Retailers als Amazon en Wal-Mart, die veel data
van energie, personeel en levensonderhoud.
over shoppers bezitten, zullen er baat bij hebben;
Zakenreizen zullen gematigd blijven omdat vanuit
andere bedrijven zullen hun websites willen
kostenoogpunt en efficiency online vergaderingen
gebruiken om consumenten beter te targetten.
zullen aanhouden.
Elektrische auto’s
Schaarste
> Na drie moeilijke jaren blijven autofabrikanten
> In het algemeen zal schaarste in de economie
ook in 2023 in de slow lane. De verkoop van
een blijvend begrip zijn. Of het nu gaat om
nieuwe auto's zal met slechts 1% stijgen, maar
arbeidskrachten, van tijdelijke aard als het gaat om
14% onder het niveau van 2019 blijven. De verkoop
bepaalde beroepsgroepen of van blijvende aard
van bedrijfsvoertuigen, die minder hard getroffen
als het gaat om vergrijzing, huisvesting, schone en
is door de pandemie, zal verder dalen. Supply-
betaalbare energie, delfstoffen of tekort aan land,
chain-blokkades blijven deels boven de markt
schaarste heeft macro-economisch gezien, zeker
hangen, hoewel het tekort aan chips langzaam
op termijn, een inflatoire werking. Daarmee ligt de
zal verdwijnen.
hamvraag voor de hand: komen we ooit nog terug
op het streefgetal voor de inflatie van ongeveer 2%
> Energietekorten en hogere prijzen zullen een
of zijn we met de schok in 2022 blijvend aanbeland
hogere tol eisen, vooral in Europa. Autofabrikanten
op een structureel niveau, wellicht meer in de
zullen moeite hebben om stijgende kosten door
richting van het dubbele.
te berekenen aan kopers, omdat inflatie de
koopkracht van particulieren doet verminderen
Globalisering
en teruglopende winsten bedrijven ook tot
voorzichtigheid dwingen.
KOF-globaliseringsindex
(gemiddelde voor de wereld)
> Ook zal de verkoop van elektrische auto's minder
hard accelereren. De wereldwijde verkoop, die in
2021 verdubbelde, zal met 25% stijgen tot ongeveer
20% van de totale markt voor nieuwe auto's. China
zal meer dan de helft hiervan voor zijn rekening
nemen, omdat het terugkrabbelt op plannen om
belastingvoordelen te schrappen uit angst om
70
65
60
55
50
45
40
65
60
55
50
45
40
de vraag te verstikken. China zal ook 's werelds
35
35
strengste emissienormen voor voertuigen op
fossiele brandstoffen opleggen. Elektrische auto's
30
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2019 2020
overall de facto de jure
30
1970
bieden op de lange termijn de beste hoop voor
Bron: KOF Swiss Economic Institute
autofabrikanten, dus zal het aantal verkrijgbare
modellen toenemen.
12
De branche in 2023 |
70
65
75
70
60
55
65
60
55

| De branche in 2023 13

70
65
60
55
50
45
40
> Het Zwitserse onderzoeksbureau KOF verzamelt
35
al vele jaren cijfers over globalisering. Men
30
kijkt onder andere naar handel, investeringen,
sociale en politieke samenwerking. De KOFglobaliseringsindex
van 2022 gebruikt cijfers
uit 2020. In dat jaar stond deze index op vrijwel
hetzelfde niveau als in de periode 2017-2019.
Al vlak voor de pandemie is de groei van de
globalisering zo tot stilstand gekomen, kijkend naar
70
de 65 index, op een historisch hoog niveau. Er is dus
nog 60 geen sprake van een kentering, maar hoogstens
van
55
(tijdelijke?) stagnatie.
50
45
> Van alle ruim tweehonderd landen die KOF
40
bestudeerde stond Nederland in de laatste
35
rapporten steeds op de eerste of tweede plaats,
30
stuivertje wisselend met Zwitserland. Ons land is
volgens de onderzoekers al jarenlang het meest
geglobaliseerde land ter wereld. Met een index
van 90,9 scoort Nederland in het 2021-rapport
zelfs het hoogste cijfer ooit.
Top 15 landen KOF-index 2022
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2019 2020
Bron: KOF Swiss Economic Institute
overall de facto de jure
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2019 2020
Switzerland
Netherlands
Belgium
Sweden
overall de facto de jure
United Kingdom
Germany
Austria
de facto
Denmark
Finland
de jure
France
Ireland
Luxembourg
Spain
Czech Republic
Portugal
bondgenoten. Ook voor de grote problemen —
klimaat, milieu, vergrijzing, migratie, mogelijke
nieuwe virusuitbraken — is meer internationale
samenwerking cruciaal.
Deglobalisering
> Meer dan 60% van de Europese en Amerikaanse
productiebedrijven is van plan om de komende
drie jaar 75 een deel van de productie in Azië terug
te halen
70
naar het eigen werelddeel, zo blijkt
uit een peiling van Buck Consultants (BCI). Bij
de meerderheid gaat het echter om beperkte
volumes en/of onderdelen. Maar dit is niet morgen
geregeld. 45 Een productieketen bestaat vaak uit tien
tot twintig stappen en met de aanleg van nieuwe
productielijnen ben je snel jaren verder.
> Mogelijk staan we rond de piek van globalisering.
De mate van integratie is groter dan ooit en is diep
geworteld in de structuur van onze economie.
> Elke keer als toeleveringsketens worden bedreigd
is de standaardreactie meer zelfvoorzienend
worden, zegt de Britse historicus Harold James van
de universiteit 90 van Princeton.
80
70
60
50
40
30
20
Index Q1 102019 =100
0
150
Wereldhandel in goederen
(2019 1e kwartaal is 100)
130
110
90
65
60
55
50
45
40
35
30
65
60
55
50
40
35
30
100
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2019 2020
overall de facto de jure
1970 1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2010 2015 2019 2020
Singapore
Netherlands
Belgium
Ireland
overall de facto de jure
UAE
Switzerland
Estonia
de facto
Luxembourg
Malta
de jure
Cyprus
Peliminary
Nowcast
Denmark
Sweden
Values
Volumes
Hong Kong
Finland
Czech Republic
> Na de pandemie heeft de wereldhandel de groeitrend
van de afgelopen tien jaar weer gewoon herpakt.
70
Q1 Q2 Q3 Q4
2019
Q1 Q2 Q3 Q4
2020
Q1 Q2 Q3 Q4
2021
Q1 Q2 Q3 Q4
2022
Bron: UNCTAD
> Internationale handel brengt welvaart,
investeringen helpen landen uit de armoede.
Het antwoord op geopolitieke onrust moet niet
minder, maar meer internationale samenwerking
zijn, bijvoorbeeld door het sluiten van nieuwe
handels- en investeringsakkoorden met
14
De branche in 2023 |

handelsakkoorden te bereiken. Nu zijn de VS, de
EU, India, China en Brazilië de dominante spelers.
Zonder akkoord tussen deze vijf gebeurt er niets
in de WTO. De landen verschillen ook enorm als
we kijken naar economische ontwikkeling en
politieke systemen. Het maken van bindende,
wereldwijde afspraken wordt er daardoor ook
niet gemakkelijker op.
> Ondernemingen wegen de hogere kosten daarvan
af tegen de voordelen van meer leveringszekerheid.
Maar globalisering is net zo goed politiek als
economie. De wereldhandel is gebaat bij leiders
die elkaar niet in de haren vliegen. In die zin waren
de verkiezing van Donald Trump en de Brexit een
duidelijke terugslag.
> Tegelijkertijd is er grote behoefte aan nieuwe
internationale regels op het gebied van onder meer
e-commerce en duurzaamheid. Bij de moeizame
onderhandelingen daarover zijn vaak niet alle grote
landen betrokken, waardoor eventuele afspraken
ook niet voor iedereen gelden.
> Landen als India willen hun internetbedrijven
beschermen tegen Amerikaanse reuzen op
dit terrein, en zijn steeds minder geneigd op
dit punt compromissen te sluiten. Intussen
wakkert de energietransitie de opkomst van
"groen protectionisme" aan; landen willen een
bepaalde schaalgrootte in nieuwe bedrijfstakken
door "groene kampioenen" te subsidiëren en te
beschermen, zodat ze straks kunnen meespelen
op de wereldmarkt.
> Ooit waren er maar vier grote spelers binnen de
toenmalige GATT (General Agreement on Tariffs
and Trade): de EU-voorloper EEG, de VS, Canada
en Japan. Toen vond men het al moeilijk om
> Een andere, meer sluipende aardverschuiving die
de globalisering zal beïnvloeden is de vergrijzing.
De VS heeft nog een relatief jonge bevolking, maar
de grote tegenstrever China vergrijst in rap tempo.
China zal op termijn daardoor de verworven positie
niet kunnen behouden. India heeft ook een heel
andere demografische voetafdruk, bij een ongeveer
even grote bevolkingsomvang.
> Globalisering ligt al langer onder vuur omdat de
baten van de extra welvaart ongelijk zijn verdeeld.
De toegenomen wereldhandel heeft er overigens
niet toe geleid dat autocratische landen zijn
veranderd in op democratische leest geschoeide
vrijemarkteconomieën. We zijn nog ver weg van
een sterke wereldwijde gemeenschap.
> In de afgelopen dertig jaar waren de rollen
in de wereld duidelijk gedefinieerd. De ideeën
kwamen uit de VS, dat eveneens de grootste
consument was. China was de fabriek van de
wereld, Duitsland en Japan leverden de hoogtechnologische
spullen. Het Midden-Oosten
en Rusland fungeerden als de benzinepomp.
Dat beeld zal de komende tien à vijftien jaar
zeer waarschijnlijk drastisch veranderen.
> De globalisering kan een vorm krijgen van
sterkere regionale blokken die elkaar wantrouwen,
maar in economische zin ook niet zonder elkaar
kunnen. In die filosofie zal er een westers blok
komen, geleid door de VS, met de EU, Canada,
Australië, Japan en een land als Zuid-Korea en
mogelijk een ander blok met China, Rusland,
India en delen van Afrika.
| De branche in 2023 15

Thema’s voor langetermijndenkers
Europa
Nauwelijks had iemand van hem gehoord, maar deze voormalige komiek wist zijn land
na de Russische inval internationaal uitstekend te vertegenwoordigen: Volodymyr
Zelensky (1978). Onvermoeid weet hij zich steeds weer in de spotlights te plaatsen en
daarmee voor miljarden steun los te peuteren overal in de westerse wereld. Is het niet in
de vorm van militair materieel, dan wel in de vorm van financiële steun. Vanaf het begin
is hij consistent geweest in de kern van zijn boodschappen: steun is een investering in
wereldwijde veiligheid en democratie. Misschien toeval, misschien goed gekozen, maar
een slimme strategie op de lange termijn, want hoeveel is de westerse wereld uiteindelijk
bereid om in Oekraïne te steken? Daarbij spelen ook wel degelijk economische belangen;
het land is rijk aan delfstoffen voor de nieuwe economie en heeft een belangrijke rol in
de voedselketen, met name in Europa en Afrika. Politiek gezien mag men zich de vraag
stellen of het Poetin echt alleen om Oekraïne gaat.
Rusland
Na het begin van het conflict op 24 februari
werden in 2022 in een aantal stappen economische
sanctie pakketten afgekondigd met de bedoeling
de financiering van Poetins oorlogsmachine te
bemoeilijken.
> In snel tempo trokken ook vele westerse
bedrijven zich terug uit Rusland of bevroren op
z’n minst hun activiteiten, niet in de laatste plaats
ook omdat het lastig, zo niet onmogelijk is geld
uit Rusland te krijgen.
> Poetin reageerde door de gaskraan naar Europa
dicht te draaien: de geboorte van de energiecrisis,
voor Nederland na corona een nieuwe uitdaging
naast de stikstofcrisis en de asielcrisis.
> Europa betaalt een hoge prijs voor de steun aan
Oekraïne, maar is door het militaire conflict politiek
meer verenigd dan het lange tijd geweest is.
> De inflatie explodeerde, er moesten alternatieven
gevonden worden voor de stokkende gastoevoer
en regeringen kwamen in allerijl met steunpakketten
om burgers en bedrijven te helpen bij de torenhoge
kosten van energie. Direct gevolg: wat vele
internationale conferenties niet voor elkaar kregen
gebeurt nu toch.
> De energietransitie komt overal op gang.
Daarnaast wensen Finland en Zweden definitief
toe te treden tot de NAVO en maakt Oekraïne zich
klaar voor het lidmaatschap van de EU.
> Inmiddels is een vijfde van Oekraïne door Rusland
bezet en lijken de strijdende partijen zich te hebben
ingegraven aan het front. Niemand weet hoe dit
verder afloopt. Poetin deelde in december 2022 in
enigszins bedekte termen mee dat de wereld zich
moest voorbereiden op een langdurig conflict.
16
De branche in 2023 |

| De branche in 2023 17

Als gevolg van de afgekondigde sanctiepakketten is
de export vanuit Nederland naar Rusland zo’n beetje
stilgevallen (78% terugval). Wat blijkt in december
2022? De export naar bepaalde buurlanden van
Rusland blijkt juist sterk gegroeid te zijn. Onder
andere Turkije, Oezbekistan, Armenië, Kirgizië en
Kazachstan worden met nadruk genoemd (stijging
met tientallen procenten volgens gegevens van de
Verenigde Naties). Het zou onder andere gaan om
elektronica onder andere nodig voor industrie en
oorlogstuig. Het bloed kruipt waar het niet gaan kan.
> Westerse landen benadrukken het succes van
de sancties. Volgens de Europese Raad werken de
sancties zoals verwacht. De Russische economie
krimpt, de handel is teruggevallen, de inflatie
opgelopen. Volgens het Amerikaanse ministerie van
Buitenlandse Zaken hebben de sancties “significante
en langdurige consequenties voor de Russische
defensie-industrie”.
> Toch viel op dat de economische ramingen voor
Rusland van instituten als het Internationaal Monetair
Fonds in de loop van 2022 steeds gunstiger uitvielen
voor Moskou. Het IMF ging in april nog uit van een
bbp-krimp van 8,5 procent in Rusland in 2022. In juli
stelde het die raming bij naar 6 procent krimp. En in
september was daar nog 3,4 procent van over.
> Het Institute of International Finance (IIF), de
denktank van internationale banken in Washington,
voorzag 15 procent daling van het Russische bbp
in 2022, de Wereldbank ging uit van 11 procent
krimp. Inmiddels ligt de verwachte krimp veel lager:
tussen de 3,4 procent (IMF) en 6 procent (IIF) op
jaarbasis. Volgens een schatting van het Russische
statistiekbureau Rosstat lag het bbp in oktober 4 à 5
procent lager dan een jaar eerder.
Geraamde bbp-groei in Rusland
(januari 2019 = 100%)
104
102
100
98
96
94
92
Bron: NRC 241222/Europese Raad
> Economen die Rusland nauwgezet volgen stellen
vast dat er eigenlijk in 2022 geen sprake was van
een 10 financiële crisis. In de eerste twee weken na de
invasie leek die er even wel te komen. De beurs in
8
OESO Wereldbank IMF
Moskou crashte, de roebel stortte in en er stonden
6
rijen mensen voor de banken.
4
> De Russische centrale bank verhoogde tijdelijk de
2
rente drastisch, van 8 naar 20 procent, en er kwamen
0
import
01-01-2019
01-01-2020
restricties
01-2021 04-2021
op het
07-2021
wegsluizen
10-2021
van
01-2022buitenlandse 04-2022 07-2022valuta
10-2022
uit Rusland (kapitaalrestricties). Zo werd een massale
export
25
kapitaalvlucht voorkomen en bleven de Russische
20
banken overeind. Dit ondanks de afkoppeling door
het 15 Westen van enkele belangrijke (niet alle) banken
van identificatiesysteem Swift. Ook de bevriezing
10
van zo’n 300 miljard dollar aan buitenlandse
5
deviezen van de Russische centrale bank (ongeveer
de 0helft van haar totale reserves) mocht niet helpen.
01-2021
04-2021
07-2021
10-2021
> Maar de weerbaarheid van Rusland kent grenzen
door het als gevolg van de westerse financiële
sancties én door de eigen kapitaalrestricties
afgesloten geraken van de internationale kapitaalmarkten.
Internationale betalingen zijn heel moeilijk
geworden en de investeringen vallen weg.
Raming
01-01-2021
01-2022
04-2022
EU China India Turkije
01-01-2022
07-2022
10-2022
120
110
100
90
80
18
De branche in 2023 |
70
2019 2020 2021 2022
Olie
Gas

98
96
94
92
01-01-2019
01-01-2020
Raming
01-01-2021
01-01-2022
OESO Wereldbank IMF
> Weliswaar zijn de bbp-ramingen voor 2022 naar
boven bijgesteld, voor 2023 zijn ze vaak juist naar
benéden aangepast. De verwachting is nu voor
zowel 2022 als 2023 tussen de 3 en 5 procent krimp.
Russische goederen import en export
(in mld. dollars)
import
10
> Over die 2 jaar gezien heb je het dan over een
substantiële recessie, vergelijkbaar met de recessies
in Rusland in 2009, tijdens de wereldwijde financiële
crisis, en in 1998, tijdens de Russische financiële
crisis. Een groot gat als je bedenkt dat eind 2021
nog tussen de 2 en 4 procent bbp-groei was
voorspeld in Rusland, zowel voor 2022 als voor 2023.
8
6
4
2
0
01-2021
export
25
04-2021
07-2021
10-2021
01-2022
04-2022
07-2022
10-2022
> De particuliere consumptie ligt in 2022 ongeveer 10
procent lager dan een jaar eerder. Dat heeft onder
andere te maken met de hoge inflatie dat jaar, die
volgens Russische cijfers in april een piek bereikte
van krap 18 procent en die nu op ruim 12 procent ligt.
Die inflatie wordt deels gevoed door de westerse
exportsancties, die producten schaarser en dus
duurder maken. Nog een indicator voor de
economische neergang: de belastinginkomsten van
de Russische staat die níét voortkomen uit de export
van olie en gas – en die dus afhangen van de binnenlandse
economische activiteit – lagen in oktober
2022 zo’n 35 procent lager dan een jaar eerder.
> In september 2022 lag de waarde van de totale
Russische import – dus ook die uit niet-westerse
landen – nog steeds 30 procent lager dan een jaar
eerder. Het is een gecombineerd effect van het
westerse embargo op de export naar Rusland van
onder meer technologie (zoals halfgeleiders) en de
financiële sancties die betalingen van buitenlandse
producten bemoeilijken. Daar komt het (vrijwillige)
vertrek van westerse bedrijven uit het land bovenop
– bedrijven die vroeger ook importeerden.
Overigens zijn zeker niet alle bedrijven van de
landen die sancties uitvaardigden (het Westen,
maar ook landen als Japan en Zuid-Korea) uit
Rusland vertrokken. Naar schatting (Kyiv School of
Economics) zijn er ruim 1200 bedrijven die Rusland
hebben verlaten of daarmee bezig zijn tegen ruim
1600 bedrijven die juist zijn gebleven.
20
15
10
5
0
01-2021
Bron: NRC 241222/BOFIT
> Denktank Conflict Armament Research ontdekte
dat de Russische kruisraketten die eind 2022
neerkwamen in Kiev hoogstwaarschijnlijk na
de 120 zomer zijn gefabriceerd, dus maanden ná
inwerkingtreding van de sancties. Deze raketten
110
zitten vol met westerse onderdelen. Mogelijk
100
heeft Rusland deze technologie nog voldoende
90
in huis, óf het ontwijkt de sancties, aldus de
denktank. 80 Dezelfde denktank ontdekte ook dat
de door Rusland ingezette drones uit Iran – een
70
04-2021
land waarvoor een Amerikaans technologieexportembargo
geldt – vol zitten met Amerikaanse
onderdelen. Via bondgenoot Iran, dat bedreven is
in het ontwijken van sancties, ontwijkt Rusland zo
zelf ook sancties.
07-2021
10-2021
EU China India Turkije
2019 2020 2021 2022
Olie
01-2022
> Het is niet echt waarschijnlijk dat Rusland – de
elfde economie van de wereld, met eigen grondstoffen,
een industriële basis en een zelfstandige
voedselproductie – met economische sancties op
de knieën kan worden gebracht.
Gas
04-2022
07-2022
10-2022
| De branche in 2023 19

20
De branche in 2023 |

15
10
5
0
01-2021
04-2021
07-2021
10-2021
01-2022
04-2022
07-2022
10-2022
> Een EU-verbod op het importeren van Russische
olie en op het verzekeren van Russische olietransporten
via zee trad pas op 5 december 2022
in werking. Voor het verzekeren van leveringen
naar niet-westerse landen geldt sindsdien een
prijsplafond van 60 euro per vat, afgesproken in
G7-verband. Met die relatief lage maximumprijs
wordt de oorlogskas van Rusland geraakt, maar
blijft transport mogelijk van Russische olie naar
niet-westerse landen.
> De in de hoogte geschoten olie-en gasprijzen –
opgedreven door Poetins eigen oorlog – brachten
de Russen een Russisch overschot op de lopende
rekening (een saldo van financiële stromen van en
naar het land) dat in 2022 zal uitkomen op zo’n 240
miljard dollar, deels ook vanwege de gedaalde import.
> Dat enorme overschot – tweemaal zoveel als in
2021 – is ook een van de redenen dat de koers van
de Russische roebel snel herstelde na de crash in
de eerste weken na de invasie. Begin maart moest
een Rus zo’n 140 roebel neertellen voor 1 dollar,
in de zomer was dat zo’n 60 roebel – een sterkere
wisselkoers dan voor de oorlog. De laatste weken
is de koers weer duidelijk verzwakt, naar boven de
70. Mogelijk is dit omdat het olie-embargo en het
prijsplafond de olie-inkomsten beginnen te raken.
is beperkt, en westerse sancties staan financiering
van nieuwe energieprojecten in de weg.
Productievolume Russische olie
en Russisch gas 2018 = 100%
120
110
100
90
80
70
Bron: NRC 241222/BOFIT
EU China India Turkije
2019 2020 2021 2022
Olie
> De totale volumes in de Russische olie-export
bleven goeddeels op peil, hoewel tegen het einde
van 2022 een daling te zien was. De verminderde
export naar Europa werd gedurende het jaar
goedgemaakt door de hogere export naar China,
dat Europa als belangrijkste olieklant verving,
maar ook naar Turkije en naar India. Het zal lastig
worden voor Rusland om de totale olieverkoop op
peil te houden na inwerkingtreding van het EUolie-embargo.
Rusland zal nieuwe kopers moeten
Gas
vinden voor een kwart van de olie.
> Als het doel van de westerse sancties is om de
capaciteit van het Kremlin om oorlog te voeren
te verminderen, dan is het terugdringen van de
energie-inkomsten cruciaal: die vormen ongeveer
de helft van de Russische staatsbegroting.
> Het volume gas dat via pijpleidingen Europa
binnenkomt, lag in de laatste 6 maanden van 2022
80 procent lager dan voor de oorlog. Het totale
wereldwijde volume van de Russische gasexport
(inclusief vloeibaar gas, oftewel lng) ligt naar schatting
zo’n 45 procent lager. Dit getal laat zien dat dat
Rusland de export niet zomaar kan omleiden naar
landen als China. Nieuw geplande pijpleidingen naar
China liggen er nog niet, de Russische lng-capaciteit
> Er is sprake van dalende volumes, maar ook van
dalende prijzen. De gasprijzen liggen weer op het
niveau van begin 2022. Niet-westerse olieklanten
dwingen forse kortingen af. Russische Oeral-olie
werd tussen midden november en midden december
2022 voor zo’n 57 dollar per vat verhandeld. Dat
is een stuk goedkoper dan Brent-olie, waarop de
internationale olieprijs is gebaseerd, die zo’n 80
dollar per vat kostte in dezelfde periode. Het is
ook ónder het G7-prijsplafond van 60 dollar, dat
zijn effect mogelijk al sorteert.
| De branche in 2023 21

Op de Russische staatsbegroting worden de
slinkende energie-inkomsten merkbaar. In oktober
2022 lagen die inkomsten uit olie en gas 20 procent
lager dan een jaar eerder. Om de belastinginkomsten
op peil te houden, werd staatsgasbedrijf Gazprom
eenmalig extra aangeslagen. Het Kremlin verhoogde
de raming van het begrotingstekort van 1 procent
naar 2 procent dit jaar. Volgend jaar zal het oplopen
naar 3 procent, heeft Ribakova berekend.
> De Russische overheidsfinanciën zijn, met een
staatsschuld van slechts 17 procent van het bbp,
solide. Om tekorten te financieren kan Rusland
vanwege sancties geen staatsleningen verkopen aan
buitenlandse beleggers, maar Russische banken, al
dan niet in staatshanden, kunnen de staatsleningen
wél kopen. Poetin kan ook een beroep doen op
het Nationale Welvaartsfonds, waarin energieinkomsten
zijn opgespaard, van 182 miljard dollar.
Desnoods kan de Russische centrale bank ook de
geldpers aanzetten door staatsschuld op te kopen.
> Het Kremlin staat toenemend voor pijnlijke
budgettaire keuzes. De uitgaven voor de oorlog
en voor binnenlandse veiligheid drukken zwaar
op de begroting. In december 2022 gepubliceerde
documenten geven een weinig florissante indruk
van de financiële gezondheid van Rusland. De
inkomsten voor 2023 worden geraamd op ruim 400
miljard euro (26 biljoen roebel), terwijl de uitgaven
daar met een kleine 500 miljard euro (29 biljoen
roebel) flink boven zitten.
> Dat verschil zal naar verwachting de komende
jaren alleen maar groter worden. Russische media
schatten dat de aan "Oekraïne" gerelateerde uitgaven
in 2022 in totaal ruim 100 miljard euro zullen
bedragen. Volgens persbureau Reuters gaat een
deel daarvan op aan de uitbetaling van salarissen
aan (gemobiliseerde) soldaten en, in geval van
overlijden, compensatie voor hun nabestaanden.
> Voor de Russische bevolking voorspellen de
regeringsplannen weinig goeds. Reuters berekende
dat Rusland in 2023 bijna een derde van het
staatsbudget zal besteden aan defensie en
veiligheid, en tegelijkertijd flink wil bezuinigen op
onderwijs, ziekenhuizen en de aanleg van wegen.
> Het budget voor binnenlandse veiligheid zal
komend jaar verdubbelen. Daaronder vallen uitgaven
voor het Onderzoekscomité (het Russische OM,
dat vrijwel geheel onder presidentieel bevel staat),
de openbaar aanklager en het gevangeniswezen.
> Ook Rosgvardia, het in 2016 door Poetin
opgerichte elitecorps, krijgt er naar verwachting
flink geld bij. De organisatie treedt binnen Rusland
op als militaire politie om de bevolking, misdadigers
en “binnenlandse terroristen” onder de duim te
houden, maar zou sinds het begin van de oorlog
eveneens actief zijn in Oekraïne.
China
> Het venijn zit ’m in de staart, wordt weleens gezegd:
in december 2022 kreunt heel China onder een
omikrongolf die zijn weerga niet kent. Vermoedelijk
onder invloed van hevige binnenlandse protesten
tegen lange periodes van zelfisolement om
verspreiding van corona tegen te gaan veranderde
de Chinese regering radicaal haar aanpak. Gevolg:
bij een lage vaccinatiegraad, in China is slechts 40
procent van de 80-plussers geboosterd en velen
langer dan 6 maanden geleden, explodeert het
virus. Eind december is een vijfde van de bevolking
besmet geraakt. China werd overspoeld door een
covidtsunami. Alleen al in Peking is de helft van de
22 miljoen inwoners tellende stad besmet. Shanghai
volgt en de rest van het land staat nog maar aan
het begin. De gevolgen laten zich raden: overvolle
ziekenhuizen, de crematoria staan er al niet beter
voor en een gebrek aan medicijnen en tests.
> Volgens uitgelekte rapporten, officiële statistieken
worden niet meer bijgehouden of gedeeld, zou
blijken dat er in de eerste 20 dagen van december
2022 in totaal bijna 250 miljoen Chinezen besmet
zijn; alleen al op 20 december 37 miljoen Chinezen!
22
De branche in 2023 |

Omikron wordt in China gezien als een verkoudheid.
De regering houdt zich gedeisd en laat alles
over aan lagere overheden die kampen met
geldgebrek en bovendien meer oog hebben voor de
economie. Mensen met milde symptomen worden
aangemoedigd gewoon naar hun werk te komen,
met een nog hogere verspreiding tot gevolg.
> Besmettingen van deze omvang zijn onbeheersbaar.
Gevolgen voor de export van goederen en
verspreiding buiten China kunnen niet uitblijven en
dat is niet de eerste keer.
> Het lijkt alsof er in China ook grote veranderingen
plaatsvinden. Enerzijds is er natuurlijk de enorme
macht van de communistische partij. In de Chinese
samenleving worden burgers continu gemonitord,
online en offline: via berichten op sociale media,
gegevens die beschikbaar komen door het gebruik
van smartphones en via de ongeveer 540 miljoen
bewakingscamera’s die verspreid over het land
zijn opgehangen (54% van het wereldwijde totaal).
Het nieuwe gezicht van China: de “surveillance
state”. De andere kant van de medaille is de Chinese
bevolking die massaal in verzet gekomen was tegen
het covidbeleid van de regering en afgedwongen
kreeg dat de regering dit beleid van de ene op de
andere dag heeft laten varen.
India
> China is al honderden jaren het dichtstbevolkte
land ter wereld. In 1750 telde het naar schatting
225 miljoen mensen, meer dan een kwart van het
wereldtotaal. India, toen nog geen politiek verenigd
land, had ongeveer 200 miljoen inwoners, waarmee
het op de tweede plaats kwam. De VN gaat ervan
uit dat de bevolking van India op 14 april 2023 die
van China zal overtreffen. De bevolking van India op
die dag wordt geschat op 1.425.775.850.
een zesde van de toename van de wereldbevolking
in de werkende leeftijd (15-64 jaar) voor zijn
rekening nemen.
> Het aantal Chinezen in de werkende leeftijd
piekte 10 jaar geleden. Tegen 2050 zal de mediane
leeftijd van het land 51 zijn, 12 jaar hoger dan nu.
Een ouder China zal harder moeten werken om zijn
politieke en economische invloed te behouden.
> De regering beëindigde het eenkindbeleid in 2016
en schrapte alle beperkingen op gezinsgrootte in
2021. Maar de geboortecijfers zijn blijven dalen. Het
zerocovidbeleid van China heeft jongvolwassenen
nog terughoudender gemaakt om kinderen te krijgen.
Leeftijdsopbouw populatie
(gemeten in mld. mensen)
85+ 1.5
China 1.426bn India 1.428bn
75-84
65-74
55-64 1.0
45-54
35-44
0.5
25-34
15-24
5-14
0-4 0
1950 2023 2050 2100 1950 2023 2050 2100
0 5 15 25 35 45 55 65 75 85
Bron: Economist ‘The world ahead in 2023’/Berekeningen VN
> De economie van India heeft onlangs die van
Groot-Brittannië verdrongen van de vijfde plaats
in de wereld en zal tegen 2029 op de derde plaats
staan, voorspelt State Bank of India. De welvaart
van India hangt af van de productiviteit van de
jeugdige bevolking en die is niet als die in China.
Minder dan de helft van de volwassen Indiërs heeft
een beroepsopleiding, vergeleken met twee derde
in China. Chinezen van 25 jaar en ouder hebben
gemiddeld 1,5 jaar meer scholing dan Indiërs van
dezelfde leeftijd. Werk aan de winkel dus.
> Hoewel de Chinese economie bijna zes keer
groter is, zal de groeiende bevolking van India dat
land helpen om de achterstand in te halen. India
zal naar verwachting tussen nu en 2050 meer dan
| De branche in 2023 23

Turkije
> Turkije viert zijn 100e verjaardag in 2023. In 2010
beloofde de autoritaire president van Turkije,
Recep Tayyip Erdogan, het bbp te verhogen tot $ 2
biljoen en de economie tegen 2023 een van de tien
grootste ter wereld te maken. Maar gehavend door
80% inflatie en een zwakke munt, beide trouwens
grotendeels het gevolg van het beleid van Erdogan,
blijft het land in plaats daarvan steken op de 19e
plaats. In dollars uitgedrukt is het bbp zelfs gedaald.
> Gelijktijdig vormt Turkije veelal een buffer tussen
Europa en het Midden-Oosten (vluchtelingen)
en een soort brug tussen Europa en Rusland
(graantransporten).
> Presidents- en parlementsverkiezingen zijn
gepland voor juni. Uit peilingen blijkt dat Erdogan
mogelijk zou verliezen van elk van de vermeende
kanshebbers. Zijn regerende Partij voor
Rechtvaardigheid en Ontwikkeling {AK} en haar
coalitiepartner, de Partij van de Nationalistische
Beweging, liggen onder druk van de oppositie.
> Veel Turken maken zich zorgen dat Erdogan zijn
toevlucht zal nemen tot extreme maatregelen
om een nederlaag te voorkomen. Erdogan heeft
al een schuldsaneringsprogramma uitgerold en
het minimumloon drastisch verhoogd. Meer
stimuleringsuitgaven kunnen de officiële inflatie
in de drie cijfers stuwen.
> Erdogan kan ook proberen zijn fortuin te keren
door middel van confrontatie, hetzij met Koerdische
opstandelingen in Syrië, hetzij met oude vijand
Griekenland over het luchtruim en maritieme
rechten. Ook met de Griekse verkiezingen voor de
deur is het risico op escalatie reëel.
> Er is een reële kans dat het einde van het tijdperk
van Erdogan in oktober 2023 een feit is. De vraag is
wat dan volgt.
Groot-Brittannië
> Twee jaar nadat het Verenigd Koninkrijk uit de
Europese gemeenschappelijke markt stapte, lopen
Britse bedrijven tegen een muur aan. Ruim driekwart
vindt dat het nieuwe akkoord niet functioneert, en
een aanzienlijk deel worstelt nog steeds met het
extra papierwerk. Er is sprake van een groeiende
weerstand onder de Britten tegen de Brexit. Bedrijven
klagen over de handelsbarrières en over de moeite
om genoeg personeel te vinden nu de EU-vijver is
afgesloten. Burgers vinden inmiddels in duidelijke
meerderheid dat hun land in 2016 de verkeerde keuze
heeft gemaakt. Een deel van de hinder die Britse (en
ook Europese) bedrijven ondervinden is een logisch
gevolg van de Brexit. Een pijnloos vertrek uit de EU
bestaat niet, hoe hard de brexiteers ook riepen dat
dat wel mogelijk was. Maar er is ruimte voor een
soepelere relatie tussen de EU en het VK.
> In de praktijk stelt die soevereiniteit het VK slechts
in staat economisch verwaarloosbare handelsdeals
te sluiten met verre landen als Australië en Nieuw-
Zeeland. Intussen lijden de bedrijven rond de Noordzee
die met hun buurlanden handelen onder de toegenomen
kosten en extra administratieve rompslomp.
Defensie-uitgaven
> De oorlog in Oekraïne en spanningen rond Taiwan
zullen regeringen ertoe aanzetten de defensiebudgetten
te verhogen. Amerika zal de uitgaven
in 2023 met bijna 9% verhogen tot $ 800 miljard,
meer dan 3 keer zoveel als het op de tweede plaats
geplaatste China. Japan en Duitsland zullen hun doel
nastreven om de komende 5 jaar 2% van het bbp
aan defensie te besteden. Regeringen zullen echter
moeite hebben om de hoge inflatie te overwinnen,
dus de uitgaven zullen in reële termen dalen. Toch
zullen nieuwe technologieën een boost krijgen.
Amerika zal de uitgaven voor onderzoek verder
opvoeren, terwijl de NAVO de innovatiefinanciering
uitbreidt. Het nieuwe “NAVO Force Model” zal de
alliantie in staat stellen om binnen 10 dagen meer
dan 100.000 troepen in te zetten, een ander gevolg
van de oorlog in Oekraïne.
24
De branche in 2023 |

| De branche in 2023 25

Grondstoffen en voedsel
> In 2023 neemt de dreiging van voedseltekorten
als gevolg van de oorlog in Oekraïne en de klimaatverandering
alleen maar verder toe. De VN
verwacht dat 19 miljoen meer mensen ondervoed
zullen zijn en bijna 830 miljoen mensen wereldwijd
honger zullen lijden, ongeveer 10% van de
wereldbevolking.
> De oogsten zullen op veel plaatsen dunner zijn.
Het planten zal wereldwijd worden geschaad door
een gebrek aan meststoffen uit Rusland, hoge
energieprijzen en de nasleep van de droogte van
2022. De productie van tarwe en maïs zal dalen,
terwijl de rijstproductie zal stijgen. De graanexport
uit Oekraïne zal laag zijn als Rusland wederom
blokkades zal afdwingen.
Consumenten
zullen hun voorkeur
veranderen
> Toch zullen de torenhoge voedselprijzen
dalen naarmate de vraag afzwakt. De prijsindex
van de Economist Intelligence Unit (EIU) voor
voedingsmiddelen, dranken en diervoeders zal met
12% dalen, aangevoerd door oliehoudende zaden.
Consumenten zullen hun voorkeur veranderen
en overschakelen van tarwe naar gierst, of van
zonnebloemolie naar andere plantaardige oliën.
> Om "duurzame" landbouw te bevorderen, zal
de EU mogelijk haar nieuwe gemeenschappelijke
landbouwbeleid doordrukken en de doelstellingen
verlagen om land braak te laten liggen met het
doel daar dan meer voedsel op te verbouwen. Het
nieuwe landgebruiksbeleid van Groot-Brittannië
kan voedsel bevoordelen boven zonneparken.
Blije wereld?
De score voor "geluk" wordt in het World
Happiness Report bepaald door het bruto
binnenlands product per hoofd van de bevolking,
dat voor ruwweg een kwart aan die score bijdraagt,
aangevuld door elementen als sociale steun,
vrijgevigheid, de levens verwachting in goede
gezondheid, de vrijheid om levenskeuzes te maken
en de perceptie van corruptie.
> De top tien wordt traditioneel gedomineerd door
de Scandinavische landen aangevuld met Nederland,
Zwitserland, Nieuw-Zeeland en Luxemburg als
vaste gasten. Finland staat al vijf jaar achtereen op
één. Nederland staat in de uitgave van 2022 op de
vijfde plaats.
> Het meten van geluk bestaat niet alleen uit het
tellen van positieve emoties. Onderzoeks bureau
Gallup (Jon Clifton/Blind Spot: The Global Rise
of Unhappiness and How Leaders Missed It)
onderzoekt het onderwerp juist ook vanuit
negatieve emoties en keek daarvoor bijvoorbeeld
naar angst, stress, fysieke pijn en zorgen, en
constateert dat die mondiaal sterk zijn toegenomen.
De wereldwijde "ongelukkigheidsindex" stond in
2006 op 24, was in 2019 gestegen tot 31 en steeg
in 2021 verder tot 33.
> De kloof tussen ongelukkige en gelukkige mensen
groeit; in 2006 gaf 3,4% van de mensen wereldwijd
hun leven een 10, het hoogst mogelijke cijfer, en
1,6% gaf het leven een 0. In 2021 gaf maar liefst
7,4% van de mensen het leven een 10 en aan de
onderkant van het geluk veranderde de score juist
in negatieve richting:
26
De branche in 2023 |

7,6% van de ondervraagden geeft nu het leven een
0, bijna vijfmaal zoveel als in 2006.
> Deze toenemende kloof is ook op een andere
manier terug te zien. Bij het begin van de meting
in 2006 gaf de 20% gelukkigste mensen het leven
gemiddeld een 8,3 en gaf de 20% ongelukkigste
mensen het leven een 2,5. In 2021 geeft de
gelukkigste 20% het leven zelfs een 8,9. De meest
ongelukkige mensen geven hun leven met een
score van 1,2 juist een lager cijfer dan destijds.
Meer dan 50% van de ondervraagden geeft aan dat
zijn of haar financiële positie slechter is geworden,
met sinds 2021 een significante stijging van mensen
die aangeven dat hun financiële situatie veel
slechter is geworden.
Financiële situatie afgelopen 12 maanden
%
75
50
> Onderzoek heeft uitgewezen dat er een verband
bestaat tussen inkomen en geluk. De inkomens kloof
is in afgelopen 10 jaar in veel landen groter te worden.
25
0
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
Veel slechter geworden
Een beetje slechter geworden
Tevredenheid in Nederland
> Over het hele jaar gemeten zou de economische
groei in Nederland in 2022 op ruim 4% uit moeten
komen, volgend op 2021 dat kon worden afgesloten
met 4,9%. Zoekend in de recente geschiedenis vinden
we 2 andere vergelijkbare perioden: de laatste jaren
van de vorige eeuw en eind jaren tachtig.
> Kijkend naar het consumentenvertrouwen, eind
2022 op een historisch laag niveau, is de beleving
helemaal anders. Het land wordt geteisterd door
een torenhoge inflatie, gedreven door energieprijzen
die door het dak geschoten zijn.
Bron: CBS/publicatie 9/11/2022
> In december 2022 publiceerde het CBS de uitkomsten
van een onderzoek waaruit bleek dat
mensen uit de hoogste welvaartsgroep (bovenste
20%) gemiddeld 9 jaar langer leven dan die uit de
laagste groep. Hun leven in goede gezondheid
duurt zelfs 23 (vrouwen) tot 25 (mannen) jaar
langer. De welvarendste mens blijft veel langer
gezond, en wordt ouder. Gezondheid is een
andere belangrijke geluksfactor.
Consumentenvertrouwen
seizoengecorrigeerd
50
25
0
-25
-50
-75
2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
Financiële situatie afgelopen 12 maanden
Gunstige tijd voor grote aankopen
Financiële situatie komende 12 maanden
Bron: CBS/publicatie 9/11/2022
| De branche in 2023
27

Klimaat en verduurzaming
Uitstoot broeikasgassen 1990-2019
GHG emissions (GtCO2-eq yr–1)
60
50
40
30
20
10
0
38Gt 42Gt 53Gt 59Gt
+0.7% yr –1 +2.1% yr –1 +1.3% yr –1 2%
4%
2%
5%
1%
5%
21%
13%
59%
2%
5%
20%
12%
61%
18%
10%
65%
18%
11%
64%
59 ± 6.6 Gt
Fluorinated
gases (F-gases)
Nitrous
oxide (N2O)
Methane (CH4)
Net CO2 from land
use, land-use
change, forestry
(CO2-LULUCF)
CO2 from fossil
fuel and industry
(CO2-FFI)
1990 2000 2010 2019
2019
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change
28
De branche in 2023 |

De wereldwijde uitstoot van broeikasgassen groeit
nog steeds en inmiddels is de wereld al zo'n 1,2 °C
warmer dan in pre-industriële tijden. Gezien de
blijvende impact van broeikasgassen die al zijn
uitgestoten en de onmogelijkheid om emissies van
de ene op de andere dag te stoppen, is er realistisch
gezien geen manier meer denkbaar waarop de aarde
nu een temperatuurstijging van meer dan 1,5 °C kan
vermijden. Is er nog hoop dat de overshoot misschien
niet te groot is en misschien slechts tijdelijk?
Scenario’s voor opwarming van het IPCC
> Klimaatgerelateerde rampen verspreiden zich,
van Pakistan, waarvan een groot deel werd
overspoeld door de ongewoon intense moesson
in de zomer van 2022, tot Florida, dat in
september 2022 zijn dodelijkste orkaan sinds
1935 doorstond. Ook andere verstoringen, zoals
de buitengewone hittegolf in de zomer van 2022
in Europa, veroorzaken enorme economische
schade, belemmeren het transport en ondermijnen
de productiviteit en enorme bosbranden verwoesten
hele stukken natuur.
6
Global warming relative to 1850–1900 (°C)
5
4
3
2
1
Scenario range within category:
5–95% across medians of scenarios
Median within category
C8
C7
C6
C5
C4
C3
C2
C1
0
2020 2030 2040 2050 2060 2070 2080 2090 2100
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change
> Alle gemodelleerde routes die de opwarming
beperken tot 1,5 °C (> 50%) zonder of met
beperkte overschrijding, evenals de scenario’s
die de opwarming beperken tot 2 °C (> 67%),
omvatten in de meeste gevallen onmiddellijke
reducties van broeikasgassen in alle sectoren.
Gemodelleerde mitigatiestrategieën om deze
reducties te bereiken omvatten de overgang
van fossiele brandstoffen naar hernieuwbare
energiebronnen of fossiele brandstoffen met
CCS, verbetering van de efficiëntie, vermindering
van niet-CO2-emissies en het inzetten van
kooldioxideverwijderingsmethoden (CDR) om de
resterende broeikasgasemissies te compenseren.
> Het huidige beleid is niet voldoende om de
opwarming van de aarde binnen de perken te
houden; we zitten op de koers van een desastreuze
opwarming van de aarde ergens tussen de 3 en 5
°C in 2050. Een wereld vrij van emissie in 2050 lijkt
nog echt heel ver weg, net als een opwarming die
beperkt zou blijven tot maximaal 2 °C in 2050.
Uitstoot CO2 bij verschillende scenario’s
Uitstoot bij verschillende
scenario’s, in gigaton CO2
60
50
40
30
Scenario’s
Vóór Parijsakkoord
Huidig
beleid
Opwarming van
de aarde, in ºC
6
5
4
3
20
10
0
2010 2020 2030 2040 2050
Aangekondigde
beloftes
Emissieloos
in 2050
2
1
0
Bron: FD Research/IEA
| De branche in 2023 29

Enkele van de belangrijkste gevolgen:
1. Het verminderen van de uitstoot zal
steeds meer geld vragen. Grofweg moeten
de huidige wereldwijde investeringen in
schone energie van $ 1 biljoen per jaar
verdrievoudigen en zich vooral ook richten
op ontwikkelingslanden, die het grootste
deel van de huidige uitstoot genereren.
2. Het gebruik van fossiele brandstoffen is niet
van de ene op de andere dag te stoppen.
Zo worstelt Europa met de bouw van
importfaciliteiten voor aardgas, omdat het
de toegang tot Russische voorraden heeft
verloren, juist omdat het niet met een
onmiddellijk alternatief kan komen.
3. Omdat 1,5 °C zal worden gemist, zijn er
meer inspanningen nodig voor aanpassingen
aan de klimaatverandering. Zo wordt
de wereld steeds meer geconfronteerd
met overstromingen, droogte, stormen
en bosbranden. Naar schatting gaat de
uitgekeerde klimaatschade in 2022 voor het
tweede achtereenvolgende jaar de $ 100
miljard overtreffen.
> Het scenario van nul uitstoot in 2050 vergt heel
grote veranderingen. Zo zouden er bijvoorbeeld
tegen 2035 geen nieuwe auto’s meer mogen worden
verkocht met een brandstofmotor en tegen 2045
zouden vrachtauto’s emissievrij moeten zijn.
Belangrijkste maatregelen om in 2050
nul uitstoot te halen
Gas
Olie
Steenkool
Zon en wind
0 10 20 0 40 50 60 70
Gedragsverandering
Bron: FD Research/IEA
Schone industrie
Isolatie en warmtepompen
Elekrische voertuigen
Overig
Bedrijfsleven
> Grote bedrijven praten in ieder geval in het laatste
decennium meer en meer over klimaatverandering.
Zij denken na over hoe de klimaatverandering hun
activiteiten beïnvloedt en over plannen voor hoe ze
zich kunnen aanpassen.
> Zo heeft Unilever geprobeerd de waarschijnlijke
impact van klimaatverandering op zijn resultaten
in 2030, 2040 en 2050 te kwantificeren onder drie
verschillende regelgevingsscenario's en een reeks
verschillende temperatuurstijgingen.
> Als het handhaven van werkgelegenheid en de
rentabiliteit al niet genoeg stimulans zouden geven
om zich aan te passen aan de klimaatverandering,
is er ook externe druk. Milieuactivisten houden zich
vooral bezig met het verminderen van emissies, wat
klimaatactivisten mitigatie noemen. Maar voor de
meeste beleggers, of in ieder geval voor de langere
termijn, is aanpassing ook belangrijk. Voor kleinere
bedrijven is het wat lastiger om dit soort dingen
te doen daar zij zich niet kunnen veroorloven om
hier kennis voor in te huren. Neemt niet weg dat
ook zij zullen moeten inspelen op de gevolgen van
klimaatverandering.
> Door het opwarmen ontstaan effecten die het klimaat
op aarde onomkeerbaar zouden kunnen veranderen:
- Smelten van de ijskap op Antarctica. Inmiddels
stroomt daar het smeltwater permanent
over de gletsjers. Een kettingreactie zou de
zeespiegel wereldwijd met 3 meter verhogen.
Het vermoedelijke kantelpunt ligt ergens
tussen de 1 en de 3 °C.
- Smelten van de Groenlandse ijskap. Volgens
berekeningen van de NASA zou bij het huidige
tempo van opwarmen de ijskap rond het jaar
3000 geheel verdwenen zijn. Smelten van de
ijskap is goed voor 7 meter stijging van de
zeespiegel. Het ijs ligt normaal gezien boven
de vorstgrens, maar door smelten komt
steeds meer van de ijskap onder deze grens te
liggen; het proces versterkt zichzelf.
30
De branche in 2023 |

- Dooi en ontgassing van de permafrost in
Siberië, Canada en Alaska waardoor bevroren
organische massa ontdooit en gaat rotten,
waardoor naar schatting evenveel koolstof
vrijkomt als er nu al in de dampkring zit.
- Afsterven van tropische koralen, wellicht
niet met dramatische gevolgen voor het
klimaat, maar wel voor de biodiversiteit,
de lokale bevolking.
- Door het wegvallen van de Atlantische
zeestroom wordt geen warmte meer
getransporteerd naar Europa en Amerika
waardoor regionaal temperatuurdalingen
kunnen ontstaan van 4-10 °C, die overigens
weer worden gecompenseerd door
opwarming.
- Uit computermodellen blijkt dat met 1,5
°C opwarming van de aarde ontbossing
kan ontstaan, eerst hoog in het noorden.
Aangezien bossen meer warmte vasthouden
dan graslanden versnelt het verdwijnen van
bossen de opwarming.
Verdeling van de lasten
Aandeel uitstoot broeikasgassen per regio 1990-2019
38Gt 42Gt 53Gt 59Gt
GHG emissions (GtCO2-eq yr–1)
60
50
40
30
20
10
0
2%
5%
3%
14%
16%
7%
7%
7%
10%
18%
13%
2%
5%
4%
8%
13%
8%
8%
7%
11%
19%
16%
1990 2000
2010 2019
2%
4%
5%
7%
10%
8%
8%
7%
11%
14%
24%
2%
3%
5%
6%
8%
8%
9%
9%
10%
12%
27%
International shipping and aviation
Australia, Japan and New Zealand
Middle East
Eastern Europe and West-Central Asia
Europe
Southern Asia
Africa
South-East Asia and Pacific
Latin America and Caribbean
North America
Eastern Asia
All GHG emissions
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change
> In de westerse wereld ontstaat ook steeds meer
draagvlak voor globaal denken als het gaat om verandering
van het klimaat. Een van de fundamenten
van de klimaatwetenschap is dat oorzaken en gevolgen
geografisch ver uit elkaar kunnen liggen. De
zeetemperaturen in de oostelijke Stille Oceaan zijn
gekoppeld aan orkaanfrequenties in het Caribisch
gebied; tropische vulkaanuitbarstingen kunnen de
polen opwarmen.
| De branche in 2023 31

Details aandeel uitstoot broeikasgassen per regio 1990-2019
CO2-FFI, 2018, per person
Production-based North emissions America (tCO2-FFI per person, based on 2018 data) 1.2 10 8.4 9.2 6.5 2.8 8.7 16 2.6 1.6
Consumption-based Australia, emissions Japan (tCO2-FFI and New per person, Zealand based on 2018 data) 0.84 11 6.7 6.2 7.8 2.8 7.6 17 2.5 1.5
20
Bron: IPCC/Climate Eastern change Europe 2022/Mittigation and West-Central Asia of climate change
GHG emissions (tCO2-eq per capita)
Middle East
Eastern Asia
15
> De meeste analyses van toekomstige klimaatrampen
in de ontwikkelingslanden richten zich op
10
lokale effecten. In de praktijk zal minder aanpassing
in arme landen onvermijdelijk gevolgen Africa hebben
voor rijkere 5 landen: prijsstijgingen van voedsel,
Southern
breuken in wereldwijde logistieke ketens en wellicht
zelfs klimaatvluchtelingen.
0
Latin America and Caribbean
Europe
0 2000 4000 6000 8000
Population (millions)
South-East Asia and Pacific
> Maar er is ook een overtuigend moreel argument
Fossil fuel and industry (CO2-FFI)
Africa
voor rijke Net landen CO2 from om land use, meer land-use te change, doen forestry om (CO2 arme LULUCF) landen
Other GHG emissions
te helpen zich aan te passen. De mensen die het meest
lijden onder de klimaatverandering zijn degenen die
het minst hebben gedaan om deze te veroorzaken.
Cumulatieve CO2-uitstoot/regio periode
1850-2019
Asia
Australia,
Japan,
New
Zealand
Eastern
Asia
Uitstoot broeikasgassen per capita
en voor de totale populatie (2019)
GHG emissions (tCO2-eq per capita)
Eastern
Europe,
West-
Central Asia
20
15
10
5
0
Europe
North America
Australia, Japan and New Zealand
Eastern Europe and West-Central Asia
Middle East
Eastern Asia
Latin America and Caribbean
Europe
0 2000 4000 6000 8000
Population (millions)
Fossil fuel and industry (CO2-FFI)
South-East Asia and Pacific
Africa
Southern
Asia
Net CO2 from land use, land-use change, forestry (CO2 LULUCF)
Other GHG emissions
Latin
America
and Middle
Caribbean East
North
America
South-
East
Asia and
Pacific
Southern
Asia
Population (million persons, 2019) 1292 157 1471 291 620 646 252 366 674 1836
GDP per capita (USD1000ppp 2017 per person)1 5.0 43 17 20 43 15 20 61 12 6.2
Net GHG 2019² (production basis)
% GHG contributions 9% 3% 27% 6% 8% 10% 5% 12% 9% 8%
GHG emissions intensity (tCO2-eq / USD1000ppp 2017) 0.78 0.30 0.62 0.64 0.18 0.61 0.64 0.31 0.65 0.42
GHG per capita (tCO2-eq per person) 3.9 13 11 13 7.8 9.2 13 19 7.9 2.6
North America
23%
Europe
16%
Eastern Asia
12%
Latin America and Caribbean
11%
Eastern Europe and West-Central Asia
10%
South-East Asia and Pacific
8%
Africa
7%
Australia, Japan and New Zealand 4%
Southern Asia 4%
Middle East 2%
International shipping and aviation 2%
0 200 400 600
CO2 emissions (GtCO2)
Fossil fuel and industry (CO2-FFI)
Net CO2 from land use, land-use change, forestry (CO2 LULUCF)
Other GHG emissions
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change
> Voor de 27e keer werd er in 2022 een klimaattop
gehouden, dit keer in Egypte. Na de top in Parijs
in 2015 hebben veel landen zich doelen gesteld.
Op zich is dat goed, maar het merendeel van de
doelen is niet erg North ambitieus. America Volgens recentelijke
Europe
16%
berekeningen van de VN warmt de aarde deze
eeuw op met ongeveer 2,5 °C terwijl we zonder
de top in Parijs in ieder geval boven de 4 °C waren
uitgekomen. South-East Groot Asia and onderwerp Pacific op de conferentie
was de schadevergoeding Africadie ontwikkelingslanden
7%
Australia, Japan New Zealand 4%
eisen van rijke landen (VS, China en de EU worden
wat dat betreft gezien als de grote boosdoeners)
voor klimaatrampen.
Eastern Asia
Latin America and Caribbean
Eastern Europe and West-Central Asia
Southern Asia
Middle East
International shipping and aviation
2%
2%
4%
8%
12%
11%
10%
23%
32
De branche in 2023 |
0 200 400 600
CO2 emissions (GtCO2)
Fossil fuel and industry (CO2-FFI)
Net CO2 from land use, land-use change, forestry (CO2 LULUCF)
Other GHG emissions

Overigens gebeurt er op dat gebied al het nodige:
in 2020 maakte de EU in dat verband € 25 miljard
vrij en naar verwachting gaat Nederland vanaf 2025
€ 1,8 miljard per jaar uitkeren.
> De VS en de EU zijn echter voorzichtig. Zij vrezen
straks aansprakelijk te zijn voor miljarden aan
klimaatschade. Bovendien gaat er volgens hen al veel
financiële klimaathulp naar ontwikkelingslanden.
> Op eerdere klimaatconferenties is besloten
dat rijke landen $ 100 miljard per jaar doneren
aan arme landen. Tot nu toe blijft de financiering
steken op bijna $ 85 miljard per jaar. Dat geld gaat
naar mitigatie-investeringen (het tegengaan van
klimaatverandering) in hernieuwbare energie en
adaptatietechnieken voor ontwikkelingslanden om
zich beter te beschermen tegen klimaatrampen,
zoals hogere dijken.
Klimaatfinanciering voor
ontwikkelingslanden
6,9
22,8
Azië
74,7
17,8
6,6
Afrika
6,7
11,3
50,2
2,3
9,1
Noord- en
Zuid-
Amerika
2,7
Europa
Oceanië
Gemiddelde
2016-2020
3,8
Onbekend
Bron: FD Research/OESO
| De branche in 2023 33

Verduurzaming van de maatschappij
> Inmiddels zijn er voor alle sectoren vele opties beschikbaar om een bijdrage te leveren aan een duurzame
samenleving. Het potentieel is, evenals de kosten van de maatregelen dat zijn, sterk geografisch bepaald.
Overzicht maatregelen die de samenleving verduurzamen
Potential contribution to net emission reduction, 2030 (GtCO2-eq yr -1 )
Mitigation options
0 2 4 6
Wind energy
Solar energy
Nuclear energy
Bioelectricity
Energy
Hydropower
Geothermal energy
Carbon capture and storage (CCS)
Bioelectricity with CCS
Reduce CH4 emission from coal mining
Reduce CH4 emission from oil and gas
Carbon sequestration in agriculture
Reduce CH4 and N2O emission in agriculture
AFOLU
Reduced conversion of forests and other ecosystems
Ecosystem restoration, afforestation, reforestation
Improved sustainable forest management
Reduce food loss and food waste
Shift to balanced, sustainable healthy diets
Avoid demand for energy services
Efficient lighting, appliances and equipment
Buildings
New buildings with high energy performance
Onsite renewable production and use
Improvement of existing building stock
Enhanced use of wood products
Fuel-efficient light-duty vehicles
Electric light-duty vehicles
Shift to public transportation
Transport
Industry
Other
Shift to bikes and e-bikes
Fuel-efficient heavy-duty vehicles
Electric heavy-duty vehicles, incl. buses
Shipping – efficiency and optimisation
Aviation – energy efficiency
Biofuels
Energy efficiency
Material efficiency
Enhanced recycling
Fuel switching (electr, nat. gas, bio-energy, H2)
Feedstock decarbonisation, process change
Carbon capture with utilisation (CCU) and CCS
Cementitious material substitution
Reduction of non-CO2 emissions
Reduce emission of fluorinated gas
Reduce CH4 emissions from solid waste
Reduce CH4 emissions from wastewater
Net lifetime cost of options:
Costs are lower than the reference
0–20 (USD tCO2-eq –1 )
20–50 (USD tCO2-eq –1 )
50–100 (USD tCO2-eq –1 )
(USD tCO2-eq –1 )
Cost not allocated due to high
variability or lack of data
Uncertainty range applies to
the total potential contribution
to emission reduction. The
individual cost ranges are also
associated with uncertainty
0 2 4 6
GtCO2-eq yr –1
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change
34
De branche in 2023 |

Bijdragen met het verduurzamen
van gebouwen
> In gemodelleerde mondiale scenario's wordt
verwacht dat bestaande gebouwen, indien
gerenoveerd, en gebouwen die nog moeten
worden gebouwd in 2050 netto nul broeikasgasemissies
zullen benaderen, mits ambitieus
beleid effectief kan worden geïmplementeerd en
belemmeringen voor het koolstofvrij maken van
de bouw worden weggenomen.
> Beleid met een lage ambitie verhoogt het risico
op het decennialang vastzetten van de uitstoot van
koolstof van gebouwen, terwijl goed ontworpen en
effectief geïmplementeerde mitigatie-interventies
(in zowel nieuwe gebouwen als bestaande
gebouwen indien achteraf ingebouwd) een
aanzienlijk potentieel hebben om bij te dragen aan
het bereiken van SDG's in alle regio's en gebouwen.
> In 2019 bedroegen de wereldwijde directe en
indirecte broeikasgasemissies van gebouwen en de
emissies van cement- en staalgebruik voor de bouw
en renovatie van gebouwen 12 GtCO2-eq. Deze
emissies omvatten indirecte emissies van off-site
opwekking van elektriciteit en warmte, directe
emissies die ter plaatse worden geproduceerd en
emissies van cement en staal dat wordt gebruikt
voor de bouw en renovatie van gebouwen.
> In 2019 stegen de wereldwijde directe en indirecte
emissies van niet-residentiële gebouwen met
ongeveer 55% en die van residentiële gebouwen
met ongeveer 50% in vergelijking met 1990. Deze
laatste stijging werd volgens de ontledingsanalyse
vooral gedreven door de toename van het
vloeroppervlak per hoofd van de bevolking, de
bevolkingsgroei en het toegenomen gebruik van
emissie-intensieve elektriciteit en warmte, terwijl
efficiëntieverbeteringen de emissies gedeeltelijk
hebben verminderd.
> Er zijn grote verschillen in de bijdrage van elk
van deze aanjagers aan de regionale uitstoot.
Geïntegreerde ontwerpbenaderingen voor de
constructie en retrofit van gebouwen hebben geleid
tot toenemende voorbeelden van energieneutrale
of koolstofvrije gebouwen in verschillende regio's.
De lage renovatiepercentages en de lage ambitie
van gerenoveerde gebouwen hebben echter de
daling van de uitstoot belemmerd.
> Mitigatie-interventies in de ontwerpfase
omvatten de typologie, vorm en multifunctionaliteit
van gebouwen om de grootte van gebouwen aan
te passen aan de veranderende behoeften van hun
gebruikers en ongebruikte bestaande gebouwen
opnieuw te gebruiken om te voorkomen dat
broeikasgasintensieve materialen en extra land
worden gebruikt. Mitigatiemaatregelen omvatten
onder andere:
Nieuwbouw
> Gebruik van emissiearme bouwmaterialen, een
zeer efficiënte gebouwschil en de integratie van
oplossingen voor hernieuwbare energie.
Gebruiksfase
> Zeer efficiënte apparaten/uitrusting, de
optimalisering van het gebruik van gebouwen en
hun levering met emissiearme energiebronnen.
Verwijderingsfase
> Recycling en hergebruik van bouwmaterialen.
Bottum-up studies tonen aan dat tegen 2050
61% (8,2 GtCO2) van de wereldwijde uitstoot van
gebouwen kan worden beperkt.
| De branche in 2023 35

36
De branche in 2023 |

Overzicht maatregelen verduurzaming gebouwen in relatie
met door de VN gedefinieerde SDG’s
Relation with Sustainable Development Goals
Sectoral and system mitigation options
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
14
15
16
17
Demand-side management
Highly energy efficient building envelope
Efficient heating, ventilation and air conditioning (HVAC)
Buildings
Efficient appliances
Building design and performance
On-site and nearby production and use of renewables
Change in construction methods and circular economy
Change in construction materials
Type of relations:
Synergies
Trade-offs
Both synergies and trade-offs
Blanks represent no assessment
Confidence level:
High confidence
Medium confidence
Low confidence
Related Sustainable Development Goals:
1 No poverty
2 Zero hunger
3 Good health and wellbeing
4 Quality education
5 Gender equality
6 Clean water and sanitation
7 Affordable and clean energy
8 Decent work and economic growth
9 Industry, innovation and infrastructure
10 Reduced inequalities
11 Sustainable cities and communities
12 Responsible consumption and production
13 Climate action
14 Life below water
15 Life on land
16 Peace, justice and strong institutions
17 Partnership for the goals
Bron: IPCC/Climate change 2022/Mittigation of climate change
> Het grootste deel van het mitigatiepotentieel van
nieuwe gebouwen is beschikbaar in ontwikkelingslanden,
terwijl in ontwikkelde landen het hoogste
mitigatiepotentieel ligt binnen de retrofit van
bestaande gebouwen. Het decennium 2020-2030
is van cruciaal belang voor het versnellen van het
leren van knowhow, het opbouwen van de
technische en institutionele capaciteit, het opzetten
van de juiste bestuursstructuren, het waarborgen
van de financieringsstroom en het ontwikkelen van
de vaardigheden die nodig zijn om het mitigatiepotentieel
van gebouwen volledig te benutten.
Het is van groot
belang het nut van
dynamische zon- en
lichtwering overal op
de kaart te zetten
> In dit verband is het nu van groot belang het nut
van dynamische zon- en lichtwering overal op de
kaart te zetten.
| De branche in 2023 37

Economische ontwikkelingen
en vooruitzichten
Dit hoofdstuk is geïnspireerd op de decemberverwachtingen van De Nederlandsche Bank,
die op hun beurt weer onderdeel zijn van de halfjaarlijkse ramingen die de Europese
Centrale Bank (ECB) maakt voor het eurogebied. Voor hun nationale ramingen gebruiken
alle centrale banken dezelfde internationale uitgangspunten.
Internationaal perspectief
> De ECB verwacht in 2023 een mondiale bbp-groei
(excl. eurogebied) van 2,5%, een daling van 0,6%-punt
ten opzichte van 2022. Ondanks dat de aanbodbeperkingen
in wereldwijde toeleveringsketens
afnemen, daalt de internationale activiteit, doordat
de vraag naar producten afneemt als gevolg van
hoge (energie)prijzen en aanhoudende geopolitieke
onzekerheid. Verondersteld is dat de drukkende
impact van deze factoren op de bbp-groei vanaf
2023 geleidelijk afneemt. Voor 2024 raamt de ECB
een mondiale bbp-groei (excl. eurogebied) van 3,1%.
> De raming gaat ervan uit dat de oorlog in
Oekraïne voortduurt en dat de handel met Rusland
permanent lager zal zijn. Daarnaast is verondersteld
dat de gevulde gasvoorraden in de EU voldoende
zullen zijn om de winter van 2022/2023 door te
komen, hetgeen een drukkend effect heeft op
de prijs. De aardgasprijzen zijn gebaseerd op de
"future" gasprijzen op het moment van afsluiten
van de raming: gemiddeld USD 123,5 per MWh
voor 2023 en USD 98,4 voor 2024. Dit is een van de
belangrijkste onzekerheden voor de raming.
> De olieprijs raamt de ECB in 2023 op USD 86,4
per vat, flink lager dan de USD 100,4 per vat in
2022, vooral gedreven door de mondiaal verlaagde
economische activiteit. De ECB zal het monetaire
beleid om de inflatie te remmen en op middellange
termijn terug te brengen naar 2% continueren.
> De in de raming gebruikte korte en lange renteniveaus
liggen in 2023 en 2024 tussen de 0,8 en
1,6%-punt hoger dan in de juni-raming. Zoals
gebruikelijk zijn deze aannames gebaseerd op de
meest actuele marktverwachtingen
Economische groei
> In 2022 heeft de Nederlandse economie twee
gezichten gehad. Na het positieve effect van de
heropening van de economie na de laatste coronamaatregelen
kregen de aanhoudende onzekerheid
en de sterk gestegen energieprijzen in de loop van
het jaar duidelijk de overhand. Het vertrouwen van
huishoudens, en later ook van bedrijven, was al
eerder gedaald, vooral sinds de invasie van Rusland
in Oekraïne. Terwijl de economie in het eerste
halfjaar van 2022 nog op volle toeren draaide, is de
werkloosheid sinds de zomer langzaam opgelopen
en is de economische groei in de tweede helft van het
jaar omgeslagen naar een krimp. Over 2022 gemiddeld
komt de groei van het bruto binnenlands product
(bbp) niettemin uit op 4,2%, vooral door het krachtige
herstel eind 2021 (overloopeffect) en door de groei
in de eerste 2 kwartalen. Met uitzondering van 2021
(4,9%) is dit het hoogste groeicijfer sinds 2000.
38
De branche in 2023 |

| De branche in 2023 39

Bruto binnenlands product
(volume; procentuele mutaties jaar op jaar
met 2019 = 100%)
6
4
2
0
-2
115
110
105
100
95
> In 2023 is de bijdrage van de consumptie negatief.
De consumptie van huishoudens staat vanaf eind
2022 al onder druk, door het zeer lage vertrouwen,
de hoge prijzen en de afkoelende woningmarkt.
Vanaf 2024 herstelt het consumentenvertrouwen
langzaam weer, neemt de inflatie af, en dragen alle
bestedingscomponenten weer bij aan de bbp-groei,
behalve de licht negatieve woninginvesteringen in 2024.
40
-4
-6
6
4
2
10 12 14 16 18 20 22 24
Groei
Niveau, schaal rechts
> Naar verwachting is de inzinking in de tweede
0
helft van 2022 van korte duur. In de loop van 2023
-2
kan de economie weer langzaam op gang komen,
-4
ondersteund door het overheidsbeleid om de
-6 gevolgen van de energieprijsstijging op te vangen.
Verwacht wordt dat het bbp in het eerste kwartaal
5 Niveau, schaal rechts
van 2023 nog krimpt. Over heel 2023 wordt een
stabilisatie verwacht, met een bbp-groei van 0,8%.
3
In 2024 groeit het bbp weer in het trendmatige tempo.
1
-1 Bronnen van groei van het bbp
(procentuele mutaties jaar op jaar en bijdrage in
-3
procentpunten)
-5
5
3
1
-1
-3
-5
4
3
Uitvoer
Particuliere consumptie
Overheidsbestedingen
Bedrijfsinvesteringen
> Over de hele ramingsperiode dragen vooral de
bestedingen
2
7
van de overheid positief bij aan de bbpgroei.
1 In 2022 is de groeibijdrage van de particuliere
consumptie nog positief, hetgeen voornamelijk
0
komt door de overloop uit 2021.
-1
-2
4
Groei
De 3 branche Werkgelegenheid in 2023 | (personen)
Arbeidsaanbod (personen)
Werkloosheidspercentage, schaal rechts
2
Raming DNB
90
85
115
110
Bron: CBS en DNB.
Raming DNB
10 12 14 16 18 20 22 24
Bron: CBS en DNB.
Raming DNB
16 17 18 19 20 21 22 23 24
Investeringen in woningen
Voorraadvorming incl. stat. verschil
Bbp
Bron: CBS en DNB.
Raming DNB
16 17 18 19 20 21 22 23 24
Uitvoer
Particuliere consumptie
Overheidsbestedingen
Bedrijfsinvesteringen
Raming DNB
10 12 14 16 18 20 22 24
105
100
Investeringen in woningen
Voorraadvorming incl. stat. verschil
Bbp
Bron: CBS en DNB. 9
95
90
85
8
6
5
4
3
9
8
Bron: CBS en DNB.
7
Inflatie
> De inflatie komt in 2022 uit op een ongekend
hoog niveau van 11,5%, grotendeels gedreven
door de energieprijzen. De energieprijzen voor
consumenten stijgen in 2022 met ruim 80% en
dragen ongeveer 6,5%-punt bij aan de totale
inflatie. Deze cijfers zijn opwaarts vertekend
door de methode die het CBS hanteert om de
energieprijzen te meten. Die methode berekent
schommelingen in de marktprijzen voor gas en
elektriciteit sneller door in de inflatie dan in de
praktijk voor consumenten het geval is.
> Het CBS veronderstelt namelijk dat consumenten
iedere maand een nieuw energiecontract (vast of
variabel) afsluiten.
> Het CBS denk medio 2023 over te stappen op
een nieuwe methode om energieprijzen te meten.
Deze methode sluit beter aan bij de werkelijke
energiecontracten van consumenten. Omdat nog
niet alle details hiervan bekend zijn, is in deze tekst
voor de hele horizon de huidige methode gebruikt.
> Ook de voedselprijzen zijn het afgelopen jaar met
8,9% sterk toegenomen. De hogere prijzen voor
voedingsmiddelen hangen voor een belangrijk deel
ook weer samen met de gestegen energiekosten
die nodig zijn voor de productie, opslag en het
vervoer van voedingsmiddelen. Daarnaast heeft de
Russische inval in Oekraïne de prijzen van graan en
voedingsoliën doen stijgen. De verwachting is dan
ook dat voedselprijzen de komende maanden nog
sterk zullen stijgen.
1
6

De inflatie is in de loop van 2022 verbreed naar
andere goederen en diensten. De kerninflatie, zonder
energie en voeding, komt in 2022 naar verwachting
uit op 4,7%. Deze stijging is deels toe te schrijven
aan hogere energiekosten die in productie- en
toeleveringsketens worden doorberekend.
> Door de sterke opleving van de vraag na de heropening
van de economie is ook de binnenlandse
inflatiedruk hoog. Een belangrijke determinant
daarvan, de loonkosten per eenheid product,
neemt in 2022 naar verwachting toe met 2,1%
(bij bedrijven).
> Vooruitkijkend neemt de HICP-inflatie in 2023
af tot 4,9%. Deze daling is vrijwel geheel toe
te schrijven aan de energie-inflatie, die sterk
wordt gedrukt door het prijsplafond voor gas en
elektriciteit. Zonder dit plafond zou de geraamde
HICP-inflatie in 2023 6,1% bedragen. Van het
consumentenverbruik van gas en elektriciteit valt
naar schatting 85% onder het prijsplafond. Voor de
overige 15% geldt de marktprijs, die veel hoger ligt.
> In de raming wordt het prijsplafond in 2024
opgeheven (gepland kabinetsbeleid), waardoor de
consumentenprijzen voor energie in dat jaar weer
stijgen. De inflatie komt in 2024 mede daardoor
uit op 5,0%. Dat is het vierde jaar op rij met een
HICP-inflatie die boven de 2% ligt, het middellangetermijndoel
van de ECB voor de inflatie in het
eurogebied. De kerninflatie komt in 2023 met 4,8%
iets hoger uit dan in 2022 en zal ook in 2024 nog
2,8% bedragen. Dit weerspiegelt de hogere prijzen
voor energie en andere grondstoffen, die met een
vertraging doorwerken in de consumentenprijzen.
Inflatie (HICP) en kerninflatie
(procentuele mutaties jaar op jaar en bijdragen in procentpunten)
18
16
14
12
10
8
6
4
2
0
-2
16 17 18 19 20 21 22 23 24
Inflatie
Diensten
Energie
Overige goederen
Kerninflatie
Inflatie (jaarraming)
Kerninflatie (jaarraming)
Bron: CBS en DNB.
Toelichting: Kerninflatie = inflatie (HICP) exclusief voeding en energie.
| De branche in 2023 41

Verduurzaming maakt huishoudens en bedrijven
minder kwetsbaar voor de hoge energielasten.
Op korte termijn kan enige verlichting worden
gevonden in energiebesparing en is het belangrijk
om fors in te zetten op verduurzaming van energieinefficiënte
woningen en bedrijven. Hier kan en
moet de overheid een grotere en meer centrale
regierol nemen. Voor de langere termijn moet
de overheid de overstap naar meer fossielvrije
energie versnellen met een verbeterde energieinfrastructuur,
het beprijzen van emissies, een
versnelde ontwikkeling van groene technieken en
verminderde beleidsonzekerheid. Randvoorwaarde
hierbij is dat overheid, vakbonden en bedrijven
gezamenlijk het vraagstuk van arbeidsmarktkrapte
oppakken, vanwege het risico dat verduurzaming
niet alleen nu, maar ook op termijn blijft stuiten op
schaarste aan gekwalificeerd personeel.
Arbeidsmarkt en lonen
> De groei van de werkgelegenheid piekt in 2022 op
3,6%, hetgeen vooral te danken is aan het sterke
economische herstel tot in de eerste helft van 2022.
Mede door het heropenen van de economie nam de
vraag naar personeel snel toe. Sinds midden 2022
treedt een vertraging op. In het derde kwartaal van
2022 was de groei van het aantal werkenden in de
zakelijke dienstverlening en horeca, vervoer en
handel al minder groot dan een kwartaal eerder.
Het aantal werkenden bij uitzendbedrijven nam
zelfs af. In de raming voor 2023 en 2024 krimpt
het aantal werkzame personen eind 2022 en
begin 2023, waardoor de werkgelegenheidsgroei
in 2023 bijna tot stilstand komt (0,3%). Ook in
2024 neemt de werkgelegenheid met 0,6% slechts
beperkt toe. De arbeidsmarkt blijft krap, ondanks
de groeivertraging. Doordat de werkgelegenheid
licht blijft groeien, blijft de stijging van de
werkloosheid ook beperkt. Sinds mei 2022 neemt
het werkloosheidspercentage langzaam toe, van
3,2% van de beroepsbevolking in april naar 3,7%
in oktober. Deze toename van de werkloosheid is
vooral het gevolg van een aanhoudende groei van
het arbeidsaanbod. Steeds meer mensen die eerder
niet actief waren zijn op zoek gegaan naar een baan.
Dat is niet verrassend, gegeven het aanhoudend
hoge aantal vacatures. In september 2022 stonden
449.000 vacatures open; ruim boven het gemiddelde
van 181.000 sinds het begin van de meting in 1997.
Ook kan de hoge inflatie leiden tot een zogenoemd
added worker-effect: door koopkrachtverlies gaat
in een deel van de huishoudens de niet werkende
partner op zoek naar een baan. Deze aanhoudende
groei van het arbeidsaanbod maakt samen met de
lage werkgelegenheidsgroei dat de werkloosheid de
komende kwartalen blijft oplopen, tot gemiddeld
4,2% in 2023. In 2024 neemt de werkloosheid
alweer langzaam af naar 4,0%. Dat de werkloosheid
niet sterk oploopt, komt niet alleen doordat de
werkgelegenheidskrimp beperkt is, maar ook
doordat de groei van het arbeidsaanbod afneemt
van 3,0% in 2022 naar 0,4% in 2024.
42
De branche in 2023 |

-5
16 17 18 19 20 21 22 23 24
Uitvoer
Particuliere consumptie
Overheidsbestedingen
Bedrijfsinvesteringen
Investeringen in woningen
Voorraadvorming incl. stat. verschil
Bbp
Bron: CBS en DNB.
Vraag en aanbod op de arbeidsmarkt
(mutaties in % jaar op jaar en procenten
beroepsbevolking)
4
9
consumptie is in het derde kwartaal van 2022
weer fors afgezwakt en kwam uit op 0,1% kwartaal
op kwartaal. De geraamde groei van de particuliere
consumptie in geheel 2022 is gemiddeld 5,8%.
3
2
1
0
-1
-2
> De geraamde groei van de contractlonen (bij
bedrijven) gaat van gemiddeld 2,0% in 2021 naar 2,9%
in 2022. Gegeven de nu al stevige loonafspraken in
nieuwe cao’s, piekt de contractloongroei volgend
jaar naar verwachting op 5,0%. Doordat de
werkloosheid de komende jaren licht oploopt en de
12
inflatie afneemt, daalt de groei van de cao-lonen in
9
Werkgelegenheid (personen)
Arbeidsaanbod (personen)
Werkloosheidspercentage, schaal rechts
2024 naar 4,2%. Daarmee ligt de contractloongroei
6
in de ramingsjaren flink boven de gemiddelde
3
toename in het afgelopen decennium (1,5%). De
0
bijdrage van het incidentele loon blijft in 2023 en
-3
2024 bescheiden, ondanks de krappe arbeidsmarkt.
-6
-9 Huishoudens
Raming DNB
10 12 14 16 18 20 22 24
Bron: CBS en DNB.
> Ondanks de uitbraak van een nieuwe, weliswaar
Reëel beschikbaar inkomen
Beloning per werknemer
Werkgelegenheid (personen)
Loonbelasting per werknemer
Premies per werknemer
Overig (inclusief zelfstandigen)
Bron: CBS en DNB.
minder ziekmakende variant van het coronavirus en
Inflatie
de Russische invasie in Oekraïne – die gepaard ging
met (verder) stijgende energie- en voedselprijzen en
een forse daling van het consumentenvertrouwen
– is de particuliere consumptie in de eerste helft
van 2022 sterk gegroeid. Dit werd voornamelijk
gedreven door de consumptie van diensten, die in
de voorafgaande twee jaren onder druk stond van
de contactbeperkende maatregelen. Zo groeide
de dienstenconsumptie in het tweede kwartaal
met ruim 17% jaar op jaar, terwijl de consumptie
van zowel duurzame goederen als niet-duurzame
goederen kromp. De groei van de particuliere
8
7
6
5
4
3
Raming DNB
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
> De consumptie krimpt in 2023 naar verwachting
met 0,3%, onder andere door het zeer lage consumentenvertrouwen
en de aanhoudend hoge prijzen.
Dit hangt samen met onzekerheid vanwege de
Russische invasie in Oekraïne, oplopende werkloos
heid en de gestegen rente. Verder biedt de
afkoelende huizenmarkt veel minder stimulans aan
de bestedingen van huishoudens dan in eerdere jaren.
> Daartegenover staan de maatregelen die
zijn aangekondigd om de forse stijging van
de energierekening van huishoudens deels te
compenseren. Het reëel beschikbaar inkomen
groeit in 2023 dan ook met 1,6%. Dit verzacht de
omvang van de krimp in particuliere consumptie
in vergelijking met de situatie waarin geen
steunmaatregelen zouden gelden.
> Meer consumentenvertrouwen draagt in 2024
bij aan een opleving van de consumptiegroei.
Het reëel beschikbaar inkomen van huishoudens
krimpt in 2024 naar verwachting met 2,5%. Dit is
grotendeels toe te schrijven aan hogere (netto)
rentebetalingen op hypotheken en het wegvallen
van de steunmaatregelen van de overheid.
De iets afgezwakte groei van de contractlonen,
in vergelijking met het jaar ervoor, en een stijging
van de loonbelasting spelen hier ook een rol.
> Toch leeft in 2024 de consumptiegroei naar
verwachting op, dankzij de verwachte verbetering
in het consumentenvertrouwen. De geraamde
consumptiegroei in 2024 is 1,8%. Hierdoor
nemen de vrije besparingen in 2024 af en daalt
de individuele spaarquote naar 6,3% van het
beschikbaar inkomen.
| De branche in 2023 43

Raming DNB
-2 3
10 12 14 16 18 20 22 24
Werkgelegenheid (personen)
Arbeidsaanbod (personen)
Werkloosheidspercentage, schaal rechts
Bron: CBS en DNB.
Reëel beschikbaar inkomen huishoudens
(mutaties jaar op jaar in % en bijdragen in
procentpunten)
12
9
6
3
0
-3
-6
-9
Reëel beschikbaar inkomen
Beloning per werknemer
Werkgelegenheid (personen)
Inflatie
Bedrijven en uitvoer
> Het merendeel van de bedrijven wil de hogere
productiekosten opvangen door de prijzen te
verhogen, blijkt uit de conjunctuurenquête van
het CBS. Daarnaast zet een groot deel van de
ondernemingen in op kostenbesparingen. Zo
was het aardgasverbruik in de industrie in de
eerste 9 maanden van 2022 bijna 30% lager dan in
dezelfde maanden van 2019 tot 2021, bij een toch
aanzienlijke productiegroei.
> Bedrijven lijken echter gemiddeld genomen goed
om te kunnen gaan met de hogere energiekosten.
Hoewel het aantal uitgesproken faillissementen
sinds medio 2021 geleidelijk steeg (naar 224 in
november 2022), blijft dit aantal laag, in vergelijking
met bijvoorbeeld de piek van 911 faillissementen in
mei 2013. Een blijvend knelpunt voor veel bedrijven
is de krapte aan de aanbodzijde van de economie:
het aandeel ondernemers dat een tekort ervaart
aan personeel (36,4%) of materialen (16%) blijft op
een hoog niveau.
Loonbelasting per werknemer
Premies per werknemer
Overig (inclusief zelfstandigen)
Bron: CBS en DNB.
> Over heel 2022 namen de bedrijfsinvesteringen
nog met 5,5% toe, maar volgend jaar zal de groei
omslaan in een lichte krimp. De groei van de bedrijfsinvesteringen
wordt dit jaar volledig gedragen
Raming DNB
13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24
door een uitzonderlijk goed tweede kwartaal,
waarin fors werd geïnvesteerd in vervoersmiddelen
en gebouwen. Onzekere vooruitzichten,
toenemende financieringskosten en een dalend
vertrouwen onder producenten hebben zich in
de tweede helft van dit jaar vertaald in een krimp
van de bedrijfsinvesteringen. Deze krimp loopt
over in het jaarcijfer van 2023, dat ondanks vier
kwartalen van lichte groei uitkomt op -0,8%. In lijn
met de aantrekkende economische groei herstellen
de bedrijfsinvesteringen in 2024 licht, tot een
groeipercentage van 2%.
> In 2022 groeit de Nederlandse uitvoer van
goederen en diensten (excl. energie) naar
verwachting met 6,2%. Deze groei was – vooral
in het tweede kwartaal – voornamelijk te danken
aan de versoepeling van pandemiegerelateerde
contactbeperkende maatregelen in verschillende
landen. Zo groeide vooral de uitvoer van diensten,
waaronder de bestedingen van niet-ingezetenen in
Nederland (bijvoorbeeld toerisme). Toch blijft de
groei van de binnenlands geproduceerde uitvoer
achter bij de groei van de relevante wereldhandel.
Hierdoor loopt in 2022 het markaandeel van
exporteurs van deze goederen en diensten wat terug.
> Vanaf 2023 verzwakt de wereldhandelsgroei. De
verwachtingen voor de internationale omgeving,
die erg belangrijk zijn voor de open Nederlandse
economie, komen tot uiting in de raming van
het wereldhandelsvolume. Door de zwakkere
wereldwijde economische vooruitzichten, die de
vraag naar Nederlandse goederen en diensten
drukken, zijn de groeivooruitzichten voor de
wereldhandel vanaf 2023 minder rooskleurig.
Hierdoor daalt het geraamde groeitempo in
2023 sterk, naar 2%. In het daaropvolgende jaar
volgt de groei van de relevante wereldhandel het
voorziene geleidelijke herstel in de groei van de
wereldeconomie, dankzij de verwachte afname van
de uitzonderlijk hoge inflatie en de onzekerheid.
Hierdoor versnelt de groei in 2024 tot 3%. In
lijn met de verslechtering van de wereldwijde
economische vooruitzichten vertraagt vanaf 2023
44
De branche in 2023 |

| De branche in 2023 45

ook de groei van de Nederlandse uitvoer. Het beeld
voor de Nederlandse uitvoer is daarmee minder
gunstig geworden, vooral door de ontwikkeling
van de reële wisselkoersen. Als gevolg hiervan valt
in 2023 de groei van de uitvoer van binnenlands
geproduceerde goederen en diensten (excl. energie)
naar verwachting aanzienlijk terug tot 0,6%, waarna
deze zich in 2024 enigszins herstelt tot 1,9%.
Tegelijkertijd staat de prijsconcurrentiepositie onder
druk door oplopende loonkosten. Aan het einde
van de ramingshorizon ligt het marktaandeel van
de "made in Holland"-uitvoer onder het niveau van
voor de pandemie.
Overheidsfinanciën
> De coronacrisis heeft de overheidsfinanciën niet
doen ontsporen. In 2022 komt het begrotingstekort
met 1,0% naar verwachting aanzienlijk
beter uit dan in 2021 (2,6%). Dit is voor een
belangrijk deel te danken aan het aflopen van de
coronasteunmaatregelen in het eerste kwartaal.
Daarnaast leiden de gestegen energieprijzen tot
hogere gasbaten. Verder was de groei van de
overheidsbestedingen in de eerste drie kwartalen
van 2022 relatief beperkt.
> Koopkrachtmaatregelen drukken echter op de
begroting. De Miljoenennota voor 2023 bevat een
pakket aan maatregelen ter compensatie van hoge
energieprijzen met een omvang van ongeveer 15
miljard euro. Daarnaast heeft het kabinet voor 2023
een prijsplafond voor huishoudens aangekondigd,
evenals een subsidieregeling voor het energieintensieve
mkb. De kosten van het prijsplafond zijn
sterk afhankelijk van de gas- en elektriciteitsprijzen.
De raming hiervan komt op een vergelijkbaar
bedrag uit als in de Najaarsnota (ongeveer 11
miljard euro). De later aangekondigde maatregelen
zijn deels gedekt door het niet doorgaan van de
geplande verlaging van de energiebelasting en
door een solidariteitsheffing op overwinsten van
energiebedrijven.
> In de Najaarsnota heeft het kabinet aangekondigd
een resterende dekkingsopgave van 7,5 miljard euro
in te vullen in het voorjaar van 2023. In de raming
is met dit laatste nog geen rekening gehouden.
Het overheidstekort piekt in 2023 en neemt
daarna weer wat af. In 2023 loopt het tekort naar
verwachting op naar 3,0% bbp, wat illustreert dat
het begrotingsbeleid sterk expansief is.
> Naast de compensatiemaatregelen spelen ook
de kosten voor de opvang van vluchtelingen uit
Oekraïne een rol. Doordat de meeste compensatiemaatregelen
tijdelijk zijn, laat het tekort in 2024
weer een daling zien, naar 1,4% bbp. In die zin kan
2024 wellicht gezien kan worden als het eerste
"normale" begrotingsjaar sinds de uitbraak van de
pandemie. Hoewel de overheidsfinanciën niet zijn
ontspoord door de coronarecessie, staan ze er
inmiddels toch anders voor: in 2019 was er nog een
begrotingsoverschot van 1,8% bbp. De stijging van
het begrotingstekort is voor een belangrijk deel
het gevolg van de uitgavenmaatregelen die in het
coalitieakkoord zijn afgesproken, zoals extra
middelen voor onderwijs, defensie en klimaat.
> De schuld komt in 2022 naar verwachting uit
op 50,2% bbp, ten opzichte van ruim 52% in het
voorgaande jaar. Ook in 2023 leidt de hoge inflatie
tot een lichte daling van de schuldquote, ondanks
de geraamde lage bbp-groei en de verwachte
stijging van het tekort naar 3% bbp. In 2024 daalt de
schuldquote naar verwachting verder, naar 47,7%.
De verwachte terugbetaling van coronagerelateerd
belastinguitstel heeft de komende jaren een licht
neerwaarts effect op de overheidsschuld.
> Hoewel de schuldquote de afgelopen jaren immuun
leek te zijn voor ruim begrotingsbeleid, kan deze bij
aanhoudend stevige tekorten wel degelijk oplopen.
Met een schuldniveau van 50% bbp als startpunt en
een jaarlijks primair tekort van -2,4% bbp (zoals in
de raming voor 2023), neemt de overheidsschuld
dan in 10 jaar toe tot bijna 70% bbp.
46
De branche in 2023 |

Samenvatting: kerngegevens Nederlandse economie
2021* 2022 2023 2024
Internationale uitgangspunten
Volume relevante wereldhandel 9,3 7,4 2,0 3,0
Volume bbp VS 5,9 1,9 0,6 0,9
Eurogebied 5,2 3,4 0,5 1,9
Opkomende economieën 7,0 3,6 3,5 4,0
Korte rente eurogebied (%) -0,5 0,4 2,9 2,7
Lange rente Nederland (%) -0,3 1,4 2,3 2,3
Eurokoers (USD) 1,18 1,05 1,03 1,03
Concurrentenprijs 8,2 17,0 3,2 1,7
Olieprijs (UK Brent in USD per vat) 70,8 100,4 86,4 79,7
Grondstoffenprijzen exclusief energie (USD) 42,1 6,4 -10,8 0,7
Volume bestedingen en productie
Bruto binnenlands product 4,9 4,2 0,8 1,6
Particuliere consumptie 3,6 5,8 -0,3 1,8
Overheidsbestedingen 4,3 0,0 3,4 3,0
Bedrijfsinvesteringen 4,7 5,5 -0,8 2,0
Woninginvesteringen 3,2 -0,2 -5,1 -3,7
Uitvoer goederen en diensten 5,3 4,5 2,5 2,6
binnenlands geproduceerd 1,5 5,5 1,3 1,7
wederuitvoer 10,6 3,1 4,0 3,8
Invoer goederen en diensten 4,0 3,6 2,5 3,2
binnenlands verbruik -0,2 4,0 1,5 2,8
Lonen en prijzen
Contractloon bedrijven 2,0 2,9 5,0 4,2
Loonvoet bedrijven 2,2 3,7 5,4 4,4
Arbeidskosten per eenheid product bedrijven -1,2 2,1 4,6 3,1
Prijs binnenlands geproduceerde uitvoer 8,6 15,2 3,7 2,3
Geharmoniseerde consumentenprijsindex (HICP) 2,8 11,5 4,9 5,0
Kerninflatie (HICP excl. energie en voeding) 1,8 4,7 4,8 2,8
Prijsindex bestaande koopwoningen 15,2 13,9 -3,1 -3,3
Arbeidsmarkt
Werkgelegenheid (personen, groei) 2,0 3,6 0,3 0,6
Arbeidsaanbod (personen, groei) 1,3 3,0 1,0 0,4
Werkloosheid (personen, x 1000) 408 360 431 415
Werkloosheid (% beroepsbevolking) 4,2 3,6 4,2 4,0
Collectieve sector en financieel
EMU-saldo (% bbp) -2,6 -1,0 -3,0 -1,4
EMU-schuld (% bbp, o.b.v. ultimostand) 52,4 50,2 49,8 47,7
Lopende rekening (% bbp) 7,2 5,2 6,2 6,7
Woninghypotheken (o.b.v. ultimostand) 4,4 2,6 -0,2 -0,2
Bancair krediet bedrijven (o.b.v. ultimostand)** 4,0 2,6 -0,3 0,2
* Jaarcijfers zijn berekend uit seizoenvrije kwartaalcijfers en kunnen daarom marginaal afwijken van de meest recente Nationale rekeningen.
** Exclusief cash pooling, gecorrigeerd voor securitisaties en reeksbreuken.
| De branche in 2023 47

De woningmarkt en de bouwsector
De woningmarkt in Nederland
Woningvoorraad (peildatum 1 januari 2022)
Huur2
Koop2
42,7%
57,1%
Oppervlakte
< 70 m2
16,7%
18,4%
Bouwjaar
voor 1945
Oppervlakte
70-90 m2
Oppervlakte
90-150 m2
17,6%
46,1%
Woningvoorraad
7.966.331
23,4%
40,8%
Bouwjaar
1945 - 1971
Bouwjaar
1945 - 2000
Oppervlakte
150+ m2
19,6%
17,4%
Bouwjaar
na 2000
63,8% 36,2
Bron: www.datawonen.nl
Eengezins
Meergezins
Aantal woningen naar WOZ-waarde, 2021
Koopwoningen
Huurwoningen
tot € 100.000 24.500 0,5% 246.900 7,9%
€ 100.000 - € 150.000 224.200 4,9% 790.500 25,4%
€ 150.000 - € 200.000 630.000 13,8% 901.700 29,0%
€ 200.000 - € 250.000 869.200 19,0% 536.800 17,3%
€ 250.000 - € 300.000 812.800 17,7% 264.300 8,5%
€ 300.000 - € 350.000 586.800 12,8% 132.600 4,3%
€ 350.000 of meer 1.432.400 31,3% 238.100 7,7%
Totaal 4.580.000 100% 3.110.900 100%
Bron: www.datawonen.nl
Toevoegingen aan de woningvoorraad 2016-2020
2016 2017 2018 2019 2020
Toevoegingen totaal 85.668 90.614 93.561 98.073 92.840
koop 33.402 34.242 40.123 43.987 40.108
eengezins 26.448 27.285 31.789 34.889 31.472
appartement 6.954 6.957 8.334 9.098 8.636
huur 38.312 43.888 50.466 50.585 50.353
eengezins 8.862 10.263 10.879 11.379 11.603
appartement 29.450 33.625 39.587 39.206 38.750
Bron: www.datawonen.nl
48
De branche in 2023 |

40.000
20.000
20.000
0
0
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Nieuwbouw Bouwvergunningen
2014 2015 2017 2018 2019 2012 2013 2016 2020 2021
Nieuwbouw
Bouwvergunningen
> In 2021 zijn er ongeveer 71 duizend nieuwbouwwoningen,
tegen ruim 75 duizend afgegeven
bouwvergunningen voor woningen. In 2020 zijn
er circa 10.000 woningen door transformatie
toegevoegd aan de woningvoorraad.
Gerealiseerde woningen en verleende
bouwvergunningen
> Omgebouwde kantoorpanden vormen al jaren
de grootste bron van woningen. In 2021 zijn 400
kantoren omgebouwd tot 4050 huizen. Ook winkels
worden vaak omgebouwd. Zo werden er in 2021
520 winkels omgezet naar 1400 woningen.
Woningen door transformatie
15.000
100.000
80.000
60.000
40.000
15.000
12.000
12.000
9.000
9.000
6.000
6.000
3.000
9455
9455
20.000
0
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Nieuwbouw
Bouwvergunningen
3.000
0
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
0
Bron: FD Research/CBS
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Bron: www.datawonen.nl
> Het aantal woningen dat de laatste jaren kon
worden gerealiseerd wijkt niet significant af van het
aantal afgegeven bouwvergunningen.
> Hoewel het omkatten helpt de woningvoorraad in
Nederland uit te breiden, was het slechts goed voor
10% van de toevoegingen in 2021. Nieuwbouw blijft
verreweg het belangrijkst voor de groei van het
aantal woningen.
Ombouwen van bedrijfspanden
naar woningen
> De bouw van nieuwbouwwoningen dreigt
15.000
vertraagd te worden, nu de Raad van State een
streep 12.000 heeft gezet door de bouwvrijstelling voor
uitstoot van stikstof. Het doel van de overheid om
9.000
jaarlijks 100.000 huizen te bouwen komt daarmee
onder spanning te staan. Een andere manier om
6.000
aan woningen te komen is het ombouwen van
bedrijfspanden 3.000
naar woningen. Maar uit cijfers
van het CBS blijkt dat dit omkatten van panden de
0
afgelopen jaren terugloopt.
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
9455
Toevoegingen en onttrekkingen aan de
woningvoorraad x 1000
Overige
toevoegingen
Overige
toevoegingen
Woningtransformaties
Woningtransformaties
Nieuwbouw
Nieuwbouw
Totale
woningvoorraad
in miljoenen
Totale
woningvoorraad
in miljoenen
Onttrekkingen
(b.v. sloop)
Onttrekkingen
(b.v. sloop)
Bron: FD Research/CBS
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
117
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
102
86 91 94
99
93 98
117
102
80 79
86 91 94
99
93 98
80 79
-40
-40
7,4 7,5 7,6 7,6 7,7 7,7 7,8 7,9 8,0 8,0
7,4 7,5 7,6 7,6 7,7 7,7 7,8 7,9 8,0 8,0
-31
-31
-27
-27
-26
-26
-41
-41
-36
-36
-20
-20
-22
-22
-19
-19
-18
-18
> In 2021 zijn er bijna 9500 woningen gecreëerd uit
bedrijfsvastgoed zoals kantoren en winkels. Dat is
het laagste aantal in 7 jaar.
| De branche in 2023 49
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Overige 102
117
94
99
93 98

Verhuisbewegingen
Totaal aantal verhuisbewegingen
incl. Totaal 63.000 aantal verhuizingen verhuisbewegingen
vanuit het buitenland
incl. 63.000 verhuizingen vanuit het buitenland
1.167.000
1.167.000 2021
2021
Starters
Starters
421.000
Doorstromers
Doorstromers
683.000
Starters naar huur Starters naar koop Doorstromers naar huur Doorstromers naar koop
Starters naar huur Starters naar koop Doorstromers naar huur Doorstromers naar koop
299.000
299.000
123.000
123.000
271.000
271.000
412.000
412.000
Bron: www.datawonen.nl
> Het aantal verhuisbewegingen is een heel belangrijke indicator voor branches
zoals zonwering, woninginrichting, de keukenbranche en dergelijke. Iedere
nieuwbouwwoning levert op dit moment ruim 15 verhuisbewegingen op,
waarvan 36% door starters.
Samenstelling bevolking naar type huishouden
Bevolking
Bevolking
17.591.000
17.591.000 2022
2022
Huishoudens
Huishoudens
8.043.000
Eenpersoonshuishoudens
Eenpersoonshuishoudens
(Echt)paar zonder kinderen
(Echt)paar zonder kinderen
(Echt)paar met kinderen
(Echt)paar met kinderen
Overige huishoudens
Overige huishoudens
39%
39%
29%
29%
25%
25%
7%
7%
Bron: www.datawonen.nl
> Gemiddeld genomen omvatten huishoudens 2,2 personen, een getal dat al
jaren een dalende trend te zien geeft.
> De Primos-prognose is een trendprognose, die bepaald is op basis van
ontwikkelingen in de afgelopen jaren. In de periode 2022-2050 zal het aantal
inwoners met 2 miljoen toenemen tot 19,6 miljoen. Het aantal huishoudens
neemt in dezelfde periode met 1,2 miljoen toe tot ruim 9,27 miljoen. In relatieve
zin is de huishoudensgroei sterker dan de bevolkingsgroei: 14,1% vs. 11,6%.
50
De branche in 2023 |

Koopwoningen
Voorraad koopwoningen naar WOZ-waarde 2021
Groningen
Friesland
Drenthe
Overijsel
Flevoland
Gelderland
Utrecht
Noord-Holland
Zuid-Holland
Zeeland
Noord-Brabant
Limburg
Nederland
0% 20% 40% 60 80% 100%
tot € 210.000 € 210.000 - € 300.000 vanaf € 300.000
Bron: www.datawonen.nl
Monitor markt koopwoningen
Dit dashboard geeft een overzicht van de meest recente stand van belangrijke indicatoren
op de koopwoningmarkt. De gegevens worden ieder kwartaal bijgewerkt.
Bron: CBS
| De branche in 2023 51

Woningtransacties
> Het kadaster registreerde in november 2022 15.146 woningtransacties,
bijna 6 procent minder dan een jaar eerder. In de eerste 11 maanden van 2022
zijn 171.767 woningen verkocht, ruim 16 procent minder dan in dezelfde
periode van 2021.
Transacties bestaande koopwoningen
(%-verandering ten opzichte van 1 jaar eerder)
50
25
0
-25
-50
2019 2020 2021 2022
Bron: CBS
Ontwikkeling woningverkopen geografisch
(2 e kw. 2022 ten opzichte van dezelfde periode 2021)
Categorie
20% of hoger
10 tot 20%
5 tot 10%
2,5 tot 5%
0 tot 2,5%
-2,5 tot 0%
-5 tot -2,5%
-10 tot -5%
-20 tot -10%
-20% of lager
Bron: CBS
52
De branche in 2023 |

| De branche in 2023 53

54
De branche in 2023 |

| De branche in 2023 55

1
0
2004 2010 2020 2022
Hypotheekrente
> Begin 2022 lag de rente voor een hypotheek
met een rentevaste periode van 10 jaar nog rond
de 1%, tegen eind 2022 rond de 4%. De stijging
is het directe gevolg van de interventies van de
Europese Centrale Bank, die dit jaar in 4 stappen
de beleidsrente met 2,5 procentpunt verhoogde.
Gemiddelde hypotheekrente in %,
10 jaar vast met NHG
6
Ontwikkeling bruto- en nettomaandlast
hypotheek gemiddelde koopwoning
2500
2000
1500
1000
500
Bruto
Netto
5
4
3
2
Begin oorlog
in Oekraïne
+3%-pt
0
jan.
1995
Bron: FD Research/Jasper Dupont
okt.
2022
1
0
2004 2010 2020 2022
Bron: FD/
> De rentestijging leidde direct tot grote
veranderingen op de hypotheekmarkt:
2500
2000
1500
- Waar begin 2022 nog 70% van de
consumenten voor een rentevaste periode
van 20 jaar of langer koos, was dat eind 2022
teruggevallen tot maar 25%.
- Vanwege de hogere rente kiezen minder
consumenten voor een aflossingsvrije variant.
1000
> Meer rente betalen betekent fors hogere maandlasten,
zo blijkt uit gegevens van het kadaster. De
stijging komt dan bijna volledig door de gestegen
500
hypotheekrente, omdat de huizenprijzen het
afgelopen jaar fors afvlakten.
0
jan.
1995
okt.
2022
Bruto
Netto
Huizenprijzen in 2022
> De daling van de huizenprijzen van de
afgelopen maanden staat in direct verband
met de buitengewoon snelle stijging van de
hypotheekrente. Kopers stonden de afgelopen jaren
in de rij voor een woning, maar haken vaker af nu
de hypotheekrente is gestegen. Door de hogere
rente kunnen veel huizenzoekers minder lenen en
dus minder bieden op een koopwoning.
> De NVM presenteerde begin oktober de cijfers
over het derde kwartaal van 2022 en die lieten
er geen enkele twijfel over bestaan: de markt is
veranderd. Huizenprijzen daalden gemiddeld 5,8
procent ten opzichte van een kwartaal eerder en
dat is de grootste kwartaaldaling ooit gemeten. Op
jaarbasis was er nog wel sprake van een stijging van
2 procent. De oorzaken liggen voor de hand: sterk
gestegen hypotheekrentes, een energiecrisis en een
recordinflatie. Ter vergelijking: op het dieptepunt
van de crisis in 2013 daalden de huizenprijzen
volgens het kadaster bijna 10 procent op jaarbasis.
56 De branche in 2023 |

Na jaren van explosief stijgende huizenprijzen koelt de Nederlandse woningmarkt
snel af. De huizenprijzen zijn in november 2022 voor de vierde maand op
rij gedaald. Bestaande koopwoningen werden 1% minder waard ten opzichte
van oktober, de sterkste daling in ruim 8 jaar tijd. Gemeten op maandbasis
moeten we teruggaan naar 2012, toen er voor het laatst sprake was van een
prijsdaling 4 maanden op rij.
> Bestaande koopwoningen waren in november 2022 4,9 procent duurder dan
een jaar eerder. Een maand eerder bedroeg de stijging nog 7,8 procent. Het is de
laagste prijs stijging jaar op jaar in ruim 6 jaar. Het betreft hier prijswijzigingen
van bestaande particuliere koopwoningen in Nederland volgens onderzoek van
het CBS en het kadaster.
25
Prijsontwikkeling van bestaande koopwoningen
20
(%-verandering ten opzichte van 1 jaar eerder)
15
25
10
20
5
15
0
10
2019 2020 2021 2022
5
0
2019 2020 2021 2022
Bron: CBS
> De prijzen van bestaande koopwoningen bereikten in juni 2013 een
dieptepunt. Vervolgens was er sprake van een stijgende trend, tot augustus
2022. Sindsdien is de prijsindex 4 maanden op rij gedaald. Vergeleken met
het dal in juni 2013 waren de prijzen in november bijna 95 procent hoger.
De gemiddelde transactieprijs van een woning was in november € 423.124.
Prijsindex bestaande koopwoningen (2015 = 100%)
200
175
150
125 200
100 175
150
2019 2020 2021 2022
125
Bron: CBS
100
2019 2020 2021 2022
| De branche in 2023 57

Ontwikkeling woningverkopen geografisch
(2 e kw. 2022 ten opzichte van dezelfde periode 2021)
Transactieprijs
200.000 tot 250.000 euro
250.000 tot 300.000 euro
300.000 tot 350.000 euro
350.000 tot 400.000 euro
400.000 euro of meer
Bron: CBS
Huizenprijzen – verwachting voor de komende 2 jaar
> Verschillende economen en analisten verwachten dat de prijzen binnenkort
ook op jaarbasis zullen dalen:
- De Nederlandsche Bank (DNB) voorspelde in december 2022 dat de
huizenprijzen zowel in 2023 als in 2024 met 3% zullen dalen, waar men
eerder nog een groei voorzag. Belangrijkste oorzaak van de aanpassing:
de stijging van de hypotheekrente verloopt sneller dan verwacht.
- Ook economen van de Rabobank voorzien een daling van de
huizenprijzen, met gemiddeld 3,1% in 2023.
- ABN AMRO verwacht voor 2023 een prijsdaling van 2,5%.
58
De branche in 2023 |

Normaliter is een dip op de huizenmarkt slecht
voor het vertrouwen en daarmee de consumptie van
huishoudens. Toch ziet DNB in 2024 weer een lichte
groei van de consumptie, na een krimp in 2023.
> De stijging van de beleidsrente van de Europese
Centrale Bank en de doorwerking daarvan in de
hypotheekrente zijn in Nederland heel belangrijke
elementen in wat wel de monetaire transmissie
wordt genoemd: het afkoelen van de economie. De
inflatie zal volgens DNB desondanks de komende 2
jaar rond de 5% blijven schommelen, ruim boven de
doelstelling van 2% van de Europese Centrale Bank.
Economische modellen voor het voorspellen van de
prijsbewegingen op de woningmarkt zijn overigens
tot dusver niet al te betrouwbaar gebleken.
Nationale hypotheekschuld
> Uit cijfers van het CBS blijkt dat de nationale
hypotheekschuld in het tweede kwartaal van 2022
is opgelopen tot 804 miljard euro. Ten opzichte van
het eerste kwartaal steeg de hypotheekschuld met
10,6 miljard euro.
> De hypotheekschuld loopt al jaren op, maar groeit
minder hard dan de omvang van de economie.
Ook in het tweede kwartaal van 2022 was dat het
geval. Begin dit jaar was de hypotheekschuld nog 90,2
procent van het bruto binnenlands product. In het
tweede kwartaal was dat 89,4 procent. De zogeheten
schuldquote is nu op het laagste punt sinds 2004.
Nationale hypotheekschuld (in % bnp)
100
95
90
85
80
2017 2018 2019 2020 2021 2022
Bron: CBS
Overwaarde
> Eigenaren van de meeste Nederlandse koopwoningen
kunnen een prijsdaling wel aan, zo
blijkt uit onderzoek van taxatiebedrijf Calcasa.
Uit een analyse van ongeveer 3 miljoen verkochte
woningen sinds 1993 blijkt dat de gemiddelde
overwaarde per woning ruim € 175.000 bedraagt.
In totaal hebben deze woningen een overwaarde
van € 500 miljard. Hoe recenter de aankoop van de
woning, hoe kleiner de overwaarde logischerwijs
is. Alleen bij woningen gekocht tussen 2009 en
2013, tijdens de dip in de woningmarkt, ligt de
overwaarde wat hoger. Woningen gekocht in 2017
hebben ongeveer dezelfde overwaarde als die
gekocht in 2008.
> Woningen met de meeste overwaarde zijn vooral
te vinden in de regio’s Amsterdam, Utrecht en
Haarlem. In Aerdenhout, gemeente Bloemendaal,
hebben huizen met € 634.000 gemiddeld de hoogste
overwaarde. In Limburgse gemeenten zijn de
woningen met de laagste overwaarde te vinden.
> In Nederland hebben woningen die voor de oorlog
zijn gebouwd de meeste overwaarde. Vooral als
ze vrijstaand zijn. Relatief gezien hebben huizen
uit de jaren 80 de meeste overwaarde opgebouwd.
Daarvan steeg de waarde sinds de aankoop met
gemiddeld 42 procent.
Prognoses woningbehoefte
> Op basis van de Primos (ABF-rapport over de
groei van de bevolking, het aantal huishoudens en
de woningbehoefte) is er in 2022 naar schatting een
tekort van 315.000 woningen (3,9 procent van de
totale woningvoorraad), een verdere stijging ten
opzichte van 2021, waarin het tekort nog geschat
werd op 279.000 woningen (3,5 procent van de
woningvoorraad). De recente bevolkingsgroei
door Oekraïense vluchtelingen is nog niet in de
berekening meegenomen. Voor een gezonde markt
is volgens experts een woningtekort nodig van
2 procent. Om dat te bereiken, zijn er onmiddellijk
| De branche in 2023 59

150.000 nieuwe woningen nodig in de regio’s
waar de druk op de woningmarkt het hoogst is,
voornamelijk in het westen van het land.
> De afgelopen 15 jaar groeide het aandeel van
de bevolking dat in de Randstad woont met
1,5 procentpunt tot 42,4 procent. De verwachting
is overigens dat over nog eens 15 jaar 44,3 procent
van de bevolking in de Randstad woont. Dat komt
vooral door de komst van buitenlandse migranten,
de natuurlijke aanwas en doordat er relatief veel
jonge mensen in de Randstad wonen.
Prognose woningtekorten tot 2050
0
> Om aan die groei tegemoet te komen én het
woningtekort in te lopen, zijn er de komende
15 jaar naar verwachting 1.213.000 nieuwe
woningen nodig, als wordt uitgegaan van de
sloop van 184.000 woningen.
> Het doel van minister Hugo de Jonge (Volkshuisvesting
en Ruimtelijke Ordening) is om tot en met
2030 100.000 woningen per jaar bij te bouwen:
14.000 woningen méér dan er in de afgelopen jaren
gemiddeld bij kwamen. Dat zou onder meer moeten
lukken door de bouw van jaarlijks 15.000 flexwoningen.
De bouw kampt met personeelsproblemen
bij gemeenten, ingewikkelde projectontwikkeling en
lange procedures.
-50.000
-100.000
-150.000
-200.000
-250.000
-300.000
-350.000
2022 2025 2030 2035 2040 2045 2050
Bron: NRC 22092022/ABF research - Primos-prognose 2022
> In oktober 2022 maakten woonminister Hugo
de Jonge en de twaalf provincies het voornemen
kenbaar om tot een versnelling van de woningbouw
in Nederland te willen komen. Afgelopen 10 jaar
lag de woningproductie op zo'n 60.000 per jaar,
maar die zou richting de 110.000 moeten gaan om
de plannen te realiseren. Het doel is om 917.193
woningen te bouwen tussen 2022 en 2030.
> Het woningtekort is een bewegend getal, dat
afhangt van allerlei variabelen, zoals de groei van de
bevolking. Naar verwachting wonen er in 2050 ruim
19,5 miljoen mensen in Nederland.
Het aantal huishoudens groeit de komende 15 jaar
nog harder, naar verwachting met 10,6 procent, van
8,1 miljoen dit jaar naar bijna 9 miljoen. Dat komt
vooral door de groei van het aantal alleenstaanden
(560.000), het aantal gezinnen (80.000), het aantal
eenoudergezinnen, (68.000) en het aantal paren
zonder kinderen (150.000). De groei van het aantal
alleenstaanden en paren zonder kinderen wordt
gelinkt aan de vergrijzing: dit zijn vooral ouderen.
60
De branche in 2023 |

Aantal (geplande) nieuwbouwwoningen x 1000
120
120
100
Historisch
Historisch
Gepland
Gepland
100
80
80
60
60
40
40
20
20
0
2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030
0
Bron: FD Research/Miniserie van BZK
2010 2012 2014 2016 2018 2020 2022 2024 2026 2028 2030
> Bijna een derde van de nieuw te bouwen woningen moet sociale huur worden.
Zo'n 37% dient in het middensegment te vallen, waarbij grofweg de helft
huurwoningen zijn en de helft koopwoningen.
Aantal nieuwbouwwoningen tot 2030 per provincie x 1000
28
184
18
18
28
14
235
235
17
17
184
39
39
84
84
131
131
100
100
27
27
42
42
14
Betaalbare woningen
Sociale huurwoningen
Betaalbare
(tot € 763,47
woningen
per maand)
Huurwoningen
Sociale huurwoningen
middensegment
(van
(tot € 763,47
763,47
per
tot
maand)
€ 1000 per maand)
Koopwoningen
Huurwoningen middensegment
tot NHG-grens
(€
(van
355.000)
€ 763,47 tot € 1000 per maand)
Overige
Koopwoningen
woningen
tot NHG-grens
(€ 355.000)
Overige woningen
Bron: FD Research/Ministerie van BZK
| De branche in 2023 61

Meer dan 4
> In de Tweede Kamer nemen tegelijkertijd de
zorgen toe dat de ambitie om tot 2030 gemiddeld
100.000 woningen per jaar te bouwen steeds
moeilijker te verwezenlijken is. Minister De
Jonge heeft toegezegd na het kerstreces met een
plan van aanpak te komen om de woningbouw
te versnellen. Dat plan richt zich vooral op
de lange aanlooptijd voordat bouwprojecten
van de grond komen, het “sneller, slimmer
en efficiënter inrichten van de processen en
procedures bij woningbouwontwikkeling”. Op
de korte termijn biedt dat echter weinig soelaas,
nieuwbouwprojecten die nu door oplopende kosten
en rente in gevaar komen, hebben de procedures
vaak al doorlopen.
70% van alle
nieuwbouw zou uit
eengezinswoningen
moeten bestaan
> Brancheorganisaties WoningBouwersNL en
NEPROM onderzochten wat de woonwensen zijn van
starters en doorstromers. Rekening houdend met deze
wensen zou volgens de onderzoekers 70% van alle
nieuwbouw uit eengezinswoningen moeten be staan.
Meer dan een derde van de starters is op zoek naar
een woning buiten het centrum van een stad, de
helft daarvan zou daar het liefst een appartement
betrekken. Buiten de steden gaat de voorkeur in
grotere mate uit naar eengezinswoningen.
> De starters zouden deels kunnen gaan wonen in
de huurappartementen buiten het centrum van een
stad die doorstromers achter zouden willen laten.
> Ouderen vormen met 10% de kleinste groep
onder de 1,7 miljoen mensen die volgens het
onderzoek actief op zoek zijn naar een woning.
Zij zouden veelal hun eengezinskoopwoning het
liefst willen inruilen voor een huurappartement.
Betaalbaarheid woningen
> Een alleenstaande met een modaal inkomen kan
zich nog slechts 1% van het totale woningaanbod
veroorloven. Vier jaar geleden was dit nog 6%. Ook
tweeverdieners met een modaal inkomen moeten
goed zoeken op de woningmarkt: voor hen is 20%
van het huizenaanbod betaalbaar. Volgens De
Hypotheker, de grootste hypotheekadviseur van
Nederland, is het krappe aanbod vooral te wijten
aan een stijging van de hypotheekrente.
Betaalbaarheid van huizen voor kopers
met een modaal inkomen
(% van het totale aanbod)
50
40
30
20
10
0
46,2
Tweeverdieners
2018 2019 2020 2021 2022
Bron: FD 18082022/De Hypotheker
> Voor een alleenstaande met een modaal inkomen
(€ 38.000 in 2022) is het aanbod van woningen de
afgelopen jaren steeds krapper geworden. Voor
tweeverdieners kwamen vorig jaar wel meer huizen
binnen bereik, omdat er bij de inkomenstoets voor
een hypotheek meer van het tweede inkomen
mocht worden meegerekend.
> Met een marktrente van 3,6% voor een 10-jarige
lening kan een alleenstaande woningzoeker een
hypotheek van maximaal € 171.000 afsluiten.
Vorig jaar was dat nog € 188.000. Een alleenstaande
heeft alleen in Limburg en Groningen Den Haag nog enige
Eindhoven
kans op een koopwoning. Daar is circa 5% van de
voorraad beschikbaar.
Alleenstaanden
7,5 6,3 4,7
Meer dan 60
40-60
20-40
10-20
0-10
35,0
32,0
Stijging doordat tweede
inkomen meer mag meetellen
36,2
3,3
Amsterdam
Rotterdam
Utrecht
1,0
20,2
62
De branche in 2023 |

Den Haag
Eindhoven
Rotterdam
Utrecht
0
7,5 6,3 4,7
3,3
1,0
2018 2019 2020 2021 2022
Woningen beschikbaar voor
alleenstaanden met een modaal inkomen
(in % van totale aanbod)
Woningen beschikbaar voor
tweeverdieners met een modaal inkomen
(in % van het totale aanbod)
Meer dan 4
3-4
2-3
1-2
0-1
Meer dan 60
40-60
20-40
10-20
0-10
Amsterdam
Den Haag
Eindhoven
Rotterdam
Utrecht
Amsterdam
Den Haag
Eindhoven
Rotterdam
Utrecht
Bron: FD 18082022/De Hypotheker
Bron: FD 18082022/De Hypotheker
> De Hypotheker gaat voor een modaal inkomen
van tweeverdieners uit van € 65.000 euro, wat het
mogelijk maakt een hypotheek van € 304.000 euro
af te sluiten. Dat was vorig jaar nog € 40.000 meer.
Voor deze groep is er vooral in de provincie Utrecht
weinig aanbod. De minste keuze is er in Amsterdam,
met nog geen 8% van de woningen.
> De stijging tot het inkomen dat nodig is voor een
starterswoning is veel hoger dan de loonstijging.
Huizenprijzen stegen hard en starters profiteren
nu minder van de hypotheekrenteaftrek, terwijl de
Meer dan 4
leennormen voor hen strenger worden.
3-4
2-3
1-2
0-1
Amsterdam
Den Haag
Eindhoven
Rotterdam
Utrecht
| De branche in 2023 63

1000
500
jan. 2015 okt. 2022
Bereikbaarheid woning voor starters
(gemiddelde bedragen x 1000)
80
70
60
80
50
70
40
Gemiddeld
jaarsalaris
Inkomen
nodig voor
financieren
starterswoning
Besteedbaar
Inkomen
nodig
inkomen
voor
financieren
per
huishouden
starterswoning
Gemiddelde huurprijzen
(per m2/maand)
26
24
22
20
18
16
14
12
Amsterdam
Utrecht
Den Haag
Rotterdam
Eindhoven
Gemiddeld
Nederland
60
30
jan.
2003
50
Bron: FD Research/ESB, Rabobank
40
Huren versus kopen
> Huren is vaak duur, maar de rentestijging maakt
30
jan.
kopen 2003 evenmin goedkoop. Zowel kopers 2022als
2000
huurders betalen nu al meer dan een half (bruto)
modaal inkomen aan woonlasten.
Vergelijking maandelijkse woonlasten
1500
(huur- en koopwoning van 100 m2)
2000
1000
mei
2022
mei
Gemiddeld
jaarsalaris
Besteedbaar
inkomen
per
huishouden
Koop
Huur
10
1ste kw
2011
Bron: FD Research/Pararius
Utiliteitsbouw
Kerncijfers utiliteitsbouw 2020-2022
Gereedgekomen
Sloop
aantal, dzd
aantal, dzd
2020 2021
11,1
4,0
14.0
4,7
2021 2022
kw. 2 kw. 3 kw. 4 kw. 1 kw. 2
Gebouwenvoorraad1 aantal, dzd 1.158 1.168 1.163 1.165 1.168 1.172
Vergunningen2
(nieuwbouw)
3,2
1,3
3,1
1,0
4,4
1,2
3,9
1,3
1.173
mld. euro 2,9 3,4 0,9 0,9 0,9 0,7 0,7
Investeringen mln. euro 23,0 23,3 7,2 5,8 7,1 7,2 8,2
Bouwsom3
Nieuwbouw
Niet-nieuwbouw
mln. euro
mln. euro
mln. euro
6.724
4.601
2.157
7.391
5.170
2.221
1.653
1.107
546
1.970
1.430
540
3de kw
2022
1.861
1.217
644
1.706
1.184
522
3,0
1,0
2.087
1.262
1 ultimo 2 een vergunning kan op meerdere gebouwen betrekking hebben 3 waarde van verleende bouwvergunningen
825
1500
Koop
Huur
Bron: Bouwend Nederland/CBS
500
jan. 2015 okt. 2022
1000
26
Amsterdam
24
500
jan. 2015 okt. 2022
22 Bron: FD Research/ Jasper du Pont o.b.v. Pararius en kadaster
20
Utrecht
> Desondanks blijft het op de huurmarkt nog altijd
18
Den Haag
Rotterdam
Eindhoven
Amsterdam
Gemiddeld
Nederland
26 dringen, vooral in de grote steden. In Amsterdam
16
24 stegen de huren volgens huurplatform Pararius,
14
na een dip tijdens de coronacrisis, met 10% in het
22
12
derde kwartaal van 2022. Buiten de grote steden
20
10
groeien de huren volgens het huurplatform lang niet
1ste kw
18
2011
3de kw
2022
Utrecht
Den Haag
Rotterdam
Eindhoven
meer zo hard. De huurprijzen per m2/maand zijn in
16
Gemiddeld
de grote steden hoog, met Amsterdam als koploper.
14
Nederland
> Bedrijven in de bouwketen ervaren problemen
vanwege prijsstijgingen en leveringen. Ten
opzichte van de vorige meting in 2021 zijn met
name energiekosten een nieuwe uitdaging
voor ondernemingen. Algemeen gebruikte
bouwmaterialen en specialistische bouwmaterialen
zijn net als (componenten van) installaties
schaars, waardoor problemen in de ontwerpfase,
projectvoorbereiding of -uitvoering ontstaan.
> Prijsstijgingen van materialen of het niet
(tijdig) beschikbaar zijn van materialen leiden tot
aanpassingen in de prijs tijdens de uitvoering van
het project en tot uitgestelde opleveringen.
64
12
10
De branche in 2023 |
1ste kw
2011
3de kw
2022

Bouwsector
> De Nederlandse economie is volgens de eerste
berekening van het CBS in het derde kwartaal
van 2022 met 0,2% gedaald ten opzichte van het
tweede kwartaal. Deze daling komt vooral door
een daling van investeringen in woningen en
infrastructuur. De toegevoegde waarde van de
bouw steeg in het derde kwartaal van 2022 ten
opzichte van hetzelfde kwartaal in 2021 met 2%.
> De conjunctuurindicatoren laten ten opzichte van
het eerste halfjaar voor de gehele bouwketen een
neergaande trend zien. Zo zijn de orderportefeuilles
bij alle schakels in de keten gedaald ten opzichte van
de voorjaarsmeting. De gemiddelde werkvoorraad
komt uit op 9,8 maanden, 1,2 maanden lager dan
een half jaar geleden. Ook zijn de ondernemers
in de bouwketen minder optimistisch over de
verwachte ontwikkeling rondom het personeelbestand
en de omzet.
> Bij de bouwbedrijven is de omzet in het derde
kwartaal van 2022 lager dan in het tweede, terwijl
de omzet bij de installatiebedrijven licht is gestegen.
De omzetontwikkeling bij de ingenieurs- en
architectenbureaus is bekend tot en met het tweede
kwartaal. Bij de ingenieursbureaus is de omzet in de
laatste drie kwartalen gestegen. Bij de architectenbureaus
steeg de omzet in het tweede kwartaal weer
licht, na een daling in de voorgaande kwartalen.
Ontwikkeling (voor het seizoen
gecorrigeerde) omzet bouwketen
(2016 = 100%) tegen lopende prijzen
160
150
140
130
120
110
100
90
80
2017 2018 2019 2020 2021 2022
Bouwbedrijven
Installatiebedrijven
Architectenbureaus
Ingenieursbureaus
Bron: EIB/CBS
Dashboard conjunctuur bouwketen
Dashboard conjunctuur bouwketen
Orderportefeuille
Maanden
nov t.o.v. mei 2016-5 t/m 2022-11
Architectenbureaus
4,7
5,9
Ingenieursbureaus
Bouwbedrijven
Installatiebedrijven
Totaal
6,5
10,4
10,5
9,8
6,8
10,5
12,5
11
0 3 6 9 12 15
Architectenbureaus
Afname % Toename
-22
-16
Verwachting van bedrijven over de omzet 4e kwartaal
Saldo
nov t.o.v. mei 2016-5 t/m 2022-11
10 8
-20
15
Ingenieursbureaus
-8
32
16
37
54
Bouwbedrijven
-10
-7
14
11
8
12
Installatiebedrijven
-19
-6
13
57
45
60
Totaal
-14 -7 15
31
-40 -20 0 20 40 60 80
24
36
Sterke afname (meer dan 5%) Lichte afname (2,5%-5%) Lichte toename (2,5%-5%) Sterke toename (meer dan 5%)
Bron: EIB/Monitor bouwketen najaar 2022
| De branche in 2023 65

66
De branche in 2021 2023 |

Retail
Overzicht algemeen
Tot de detailhandel behoren bedrijven die goederen verkopen aan consumenten (exclusief
auto's, motorfietsen en caravans). Dit kunnen zowel nieuwe als tweedehands goederen
zijn. Omdat detailhandelsconcepten steeds meer bestaan uit een combinatie van de
verkoop van goederen en diensten, wordt in bredere zin ook de term retail gebruikt. De
detailhandel is in de bedrijfskolom van grondstoffen tot de consument de laatste schakel.
De belangrijkste vormen van de detailhandel zijn winkelverkoop, ambulante handel (zoals
markten) en webwinkels. Deze kunnen afzonderlijk (single channel) of in combinatie
(multichannel) worden ingezet.
Omzet retail
Omzet ex btw
2016 2017 2018 2019 2020 2021
Netto omzet in M€ 105.058 110.621 114.474 119.469 127.346 133.684
Ontwikkeling in % versus vorig jaar 2,6% 5,3% 3,5% 4,4% 6,6% 5,0%
Bron: Retail Insiders, raming Panteia o.b.v. CBS/bewerking Somfy
Ontwikkeling omzet retail ten opzichte van
dezelfde maand in het voorafgaande jaar
In % t.o.v. voorgaand jaar 2017 2018 2019 2020 2021 2022
Januari 3,0 5,1 2,8 4,7 -8,0 16,8
Februari 1,4 3,0 4,0 8,1 -5,7 15,3
Maart 4,7 3,6 0,9 0,9 8,9 9,2
> Het exploitatiebeeld geeft inzicht in de hoogte van
de brutowinstmarge en het aandeel van belangrijke
kostenposten als personeel en huisvesting en
het bedrijfsresultaat (voor belastingen en ondernemersbeloning).
In de resultatenrekening is de
netto-omzet (excl. btw) op 100% gesteld.
April 2,7 2,6 4,6 0,4 10,2 8,6
Mei 6,0 4,5 4,3 6,8 7,7 0,9
Juni 4,9 4,1 0,1 10,4 6,7 1,0
Juli 3,0 2,5 4,9 11,4 3,3 2,9
Augustus 5,5 4,8 3,8 6,3 2,3 4,2
September 6,5 -0,5 2,5 9,9 4,9 6,1
Oktober 0,1 5,3 4,9 8,9 4,4 3,0
November 6,0 4,9 3,0 6,0 6,9
December 1,7 1,2 3,8 -0,5 7,9
Bron: Retail Insiders, CBS Omzetstatistiek/bewerking Somfy
| De branche in 2023
67

Exploitatiebeeld uitgedrukt in % voor de retail
Uitgedrukt in % 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Netto-omzet 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Inkoopwaarde 67,3 67,1 66,9 66,3 65,9 65,7
Brutowinst 32,7 32,9 33,1 33,7 34,1 34,3
Personeelskosten 13,0 13,1 13,4 13,5 13,4 13,6
Huisvestingskosten 6,1 6,0 5,8 5,4 4,7 4,6
Overige bedrijfskosten 8,8 9,1 9,6 10,4 11,0 11,2
Totaal exploitatiekosten 27,9 28,2 28,8 29,3 29,1 29,4
Bedrijfsresultaat 4,8 4,7 4,3 4,4 5,0 4,9
Bron: Retail Insiders, Panteia, CBS/bewerking Somfy
> De getallen van 2020 zijn inclusief de gevolgen
van de pandemie. In deze periode van 6 jaar
loopt de brutowinst langzaam iets op, zijn de
personeelskosten slechts fractioneel hoger,
de huisvestingskosten licht gedaald en nemen
de overige kosten het grootste deel van de
kostenstijging voor hun rekening.
> De omzet per winkel, omzet per fte (fulltime
equivalent) en omzet per werkzame persoon zijn
geraamd op basis van CBS-gegevens. De omzet per
m2 winkelvloeroppervlakte (wvo) is gebaseerd op
cijfers van het CBS (omzet) en Locatus (m2 wvo).
De peildatum voor Locatus is juli van het betreffende
jaar. Een stijging van de omzet per variabele (x € 1000
excl. btw) in de loop van de jaren is een maat voor
een verbetering van de productiviteit.
Kentallen retail
Kentallen 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
Omzet in M€ * 105.058 110.621 114.474 119.469 127.346 133.685
Aantal fte 552.623 562.779
Aantal bedrijven 125.595 137.995
Aantal fysieke verkooppunten 91.004 91.060 89.004 86.020 84.551 83.594
Winkelvloeroppervlakte (in 000 m2) 26.876 27.656 27.553 27.370 27.340 27.470
Winkelvloeroppervlakte/verkooppunt 295 304 310 318 323 329
Berekende omzet per fysiek verkooppunt in K€ 1.216 1.257 1.342 1.480 1.581
Omzet per winkel volgens CBS 739 775 784 810 826 806
Berekende omzet/m2 wvo in € per jaar (totale omzet) 4.121 4.149 4.344 4.653 4.890
Omzet/fte 213.190 219.253 222.531 229.964 230.439 237.544
Omzet/werkzame persoon 119.586 121.292 120.805 123.191 125.676 129.570
Bron: Retail Insiders, Panteia, CBS/bewerking Somfy
*) Is inclusief niet in de winkel gerealiseerde omzet (internet)
> Uit de cijfers blijkt dat de omzet per winkel stijgt
met meer dan 10% en dat de productiviteit per
fte eveneens toeneemt (8%). Van invloed daarop
is de toename van de omzet die de detailhandel
realiseert buiten de winkel. Het aantal fysieke
verkooppunten neemt (langzaam) af, een tendens
die al meer dan 2 decennia zichtbaar is. De vloeroppervlakte
schommelt al een groot aantal jaar
rond de 27 miljoen m2.
> De winkeldichtheid per provincie vertoont
grote verschillen; het aantal verkooppunten per
hoofd van de bevolking in Flevoland is ongeveer
de helft van dat in Zeeland (toerisme). Niet
helemaal verwonderlijk. Bijna de helft van het
winkelbestand bevindt zich in de Randstad,
waarbij we de provincie Utrecht gemakshalve
helemaal tot de Randstad rekenen.
68
De branche in 2023 |

Geografisch overzicht detailhandel
2021 2022
aantal vkp inwoners vkp/inw aantal vkp inwoners vkp/inw
Drenthe 2.569 496 5,18 2.502 500 5,00
Flevoland 1.500 432 3,47 1.498 439 3,41
Friesland 3.728 652 5,72 3.722 657 5,67
Gelderland 9.923 2.101 4,72 9.730 2.121 4,59
Groningen 2.851 587 4,86 2.792 592 4,72
Limburg 5.924 1.116 5,31 5.838 1.122 5,20
Noord-Brabant 12.071 2.580 4,68 11.963 2.608 4,59
Noord-Holland 14.858 2.889 5,14 14.659 2.931 5,00
Overijssel 6.011 1.168 5,15 5.970 1.179 5,06
Utrecht 5.886 1.363 4,32 5.819 1.379 4,22
Zeeland 2.524 386 6,54 2.479 389 6,37
Zuid-Holland 16.706 3.733 4,48 16.622 3.779 4,40
Nederland 84.551 17.503 4,83 83.594 17.696 4,72
Bron: Retail Insiders, Locatus/bewerking Somfy
> Bij het aantal fysieke verkooppunten per
samen werkingsvorm wordt onderscheid gemaakt
tussen formule-/ketenbedrijven en zelfstandigen,
met als bron Locatus. In de statistieken wordt
een verkooppunt geregistreerd als formulebedrijf
indien er wereldwijd 7 of meer vestigingen
zijn óf indien een onderneming meer dan 100
werknemers in dienst heeft terwijl er toch minder
dan 7 vestigingen zijn.
> Het percentage winkels die onderdeel zijn van een
formule in 2017 en 2022 ontloopt elkaar niet zo heel
veel, waarbij het aantal onafhankelijke winkels in dezelfde
periode met 15% is gedaald. Een andere trend
die zichtbaar wordt is ketens die juist inzetten op
internet ten koste van minder rendabele vestigingen.
> De bestedingen per huishouden in de detailhandel
zijn tussen 2016 en 2021 met 20% toegenomen.
Fysieke verkooppunten/samenwerkingsvorm
2017 2018 2019 2020 2021 2022
Totaal aantal winkels 91.004 91.060 89.004 86.020 84.551 83.594
- Formules 30.876 33.790 33.342 32.347 31.880 31.593
- Zelfstandigen 60.128 57.270 55.662 53.673 52.671 52.001
Bron: Retail Insiders, Locatus/bewerking Somfy
Bestedingen
per huishouden 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Detailhandelsassortiment
10.823 11.213 11.538 11.905 12.602 13.033
3,6% 2,9% 3,2% 5,9% 3,4%
Bron: Raming Panteia op basis van Budgetonderzoek CBS en nationale
rekeningen CBS/bewerking Somfy
| De branche in 2023 69

70
De branche in 2023 |

Overzicht branche woninginrichting
Besteding per huishouden: non-food
2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Netto-omzet 6.194 5.837 5.865 5.987 5.982 6.182 6.303 6.398 6.343 6.451
Waarvan: niet-consumentenomzet n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b.
Waarvan: detailhandelsomzet
(excl. puur online)
5.735 5.389 5.403 5.535 5.566 5.685 5.815 5.915 5.844 5.944
- Fysieke winkelomzet 5.493 5.141 5.106 5.165 5.200 5.246 5.320 5.367 5.075 5.011
- Niet-in-de-winkelomzet multichannel
(excl. puur online)
242 248 297 370 366 439 495 548 770 933
Bron: website Retail Insiders (getallen in € ex btw)
Besteding per huishouden: branche woninginrichting totaal
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Netto-omzet
Waarvan: niet-consumentenomzet
Waarvan: detailhandelsomzet
(excl. puur online)
- Fysieke winkelomzet
- Niet-in-de-winkelomzet multichannel
(excl. puur online)
920 982 1.057 1.087 1.155 1.282 1.278
n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b.
859 937 1.005 1.037 1.121 1.217 1.213
788 872 910 968 1.040 1.082 1.047
71 65 95 70 80 134 166
Bron: website Retail Insiders (getallen in € ex btw)
Besteding per huishouden: branche woninginrichting/alleen woningtextiel
2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Netto-omzet
Waarvan: niet-consumentenomzet
Waarvan: detailhandelsomzet
(excl. puur online)
- Fysieke winkelomzet
- Niet-in-de-winkelomzet multichannel
(excl. puur online)
57 58 62 62 63 69 67
n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b. n.b.
55 58 61 59 60 64 62
54 56 60 59 59 63 61
1 1 1 1 0 1 1
Bron: website Retail Insiders (getallen in € ex btw)
| De branche in 2023 71

Het exploitatiebeeld met de resultatenrekening geeft inzicht in de hoogte van
de brutowinstmarge en het aandeel van belangrijke kostenposten als personeel
en huisvesting en het bedrijfsresultaat (voor belastingen en ondernemersbeloning).
In de resultatenrekening is de netto-omzet (excl. btw) op 100% gesteld.
Exploitatiebeeld woningtextiel
2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021
Netto-omzet 100 100 100 100 100 100 100 100 100
Inkoopwaarde (minus) 55,4 54,6 53,9 53,3 52,2 51,3 52,4 51,7 51,2
Brutowinst 44,6 45,4 46,1 46,7 47,8 48,7 47,6 48,3 48,8
- Personeelskosten 19,6 19,8 19,1 19,5 19,7 21,7 20,2 20,5 21,2
- Huisvestingskosten 11,3 10,7 8,7 8,3 8,5 8,4 7,8 7,4 7,7
- Overige bedrijfskosten 11 11,1 10,8 10,7 10,9 8,7 9,4 9,5 9,6
Kosten (minus) 41,9 41,6 38,6 38,5 39,1 38,8 37,4 37,4 38,5
Bedrijfsresultaat 2,7 3,8 7,5 8,2 8,7 9,9 10,2 10,9 10,3
Bron: Retail Insiders, raming Panteia o.b.v. CBS
> Ten opzichte van het algemene beeld in de detailhandel is de brutomarge
in de branche woninginrichting substantieel hoger. Niet verwonderlijk
omdat de servicecomponent daar ook hoger is (maatwerk bestellen, meten,
bezorgen, monteren), hetgeen tot uitdrukking komt in het aandeel van de
personeelskosten.
Kentallen woningtextiel
2016 2017 2018 2019 2020 2021
Omzet per winkel in K 406 442 462 480 539 542
Omzet/m2 wvo in € per jaar 1.276 1.396 1.429 1.503 1.653 1.656
Omzet/fte 144.267 154.920 150.333 158.630 174.923 174.624
Omzet/werkzame persoon 117.201 121.364 120.563 125.510 139.110 139.012
Bron: Retail Insiders, Raming Panteia o.b.v. CBS en Locatus/bewerking Somfy
> Het aantal verkooppunten is in de periode 2013-2021 met bijna 25% gedaald. Het
is dan ook logisch dat het aantal m2 (x 1000), met een kleine stijging van het aantal
m2 per vestiging, eveneens terugloopt. Kennelijk blijven de grote winkels over.
Winkelstructuur woningtextiel
2017 2018 2019 2020 2021
Verkooppunten 1.407 1.404 1.375 1.322 1.284
Winkelvloeroppervlakte 445 454 440 431 420
Winkelvloeroppervlakte/verkooppunt 316 323 319 326 327
Bron: Retail Insiders, Locatus
72
De branche in 2023 |

Het aantal fysieke verkooppunten (vkp), het aantal inwoners per provincie,
evenals het aantal verkooppunten per 1000 inwoners zijn in 1 tabel weergegeven,
waarbij meerdere verkooppunten tot 1 onderneming kunnen behoren. In de
zonweringsbranche hebben we de afgelopen 10 jaar de concentratie behoorlijk
zien toenemen.
Gegevens woningtextiel per provincie
VKP
2020 2021 2022
Aantallen Aantallen Aantallen
Inwoners
VKP/
inwoners
per 000 VKP Inwoners
VKP/
inwoners
per 000 VKP Inwoners
VKP/
inwoners
per 000
Drenthe 39 493.901 0,079 38 496.060 0,077 35 500.055 0,070
Flevoland 21 425.190 0,049 21 431.008 0,049 19 438.948 0,043
Friesland 66 649.789 0,102 63 652.195 0,097 60 657.380 0,091
Gelderland 153 2.088.117 0,073 150 2.100.883 0,071 145 2.121.076 0,068
Groningen 46 584.587 0,079 44 586.879 0,075 46 592.490 0,078
Limburg 68 1.115.171 0,061 68 1.115.643 0,061 66 1.121.930 0,059
Noord-Brabant 211 2.564.440 0,082 202 2.579.504 0,078 195 2.607.760 0,075
Noord-Holland 227 2.880.928 0,079 216 2.889.318 0,075 208 2.931.241 0,071
Overijssel 93 1.163.139 0,080 90 1.167.806 0,077 88 1.178.676 0,075
Utrecht 84 1.357.014 0,062 82 1.362.852 0,060 75 1.378.676 0,054
Zeeland 28 384.047 0,073 27 385.810 0,070 26 389.241 0,067
Zuid-Holland 286 3.712.485 0,077 283 3.732.558 0,076 270 3.778.819 0,071
Nederland 1.322 17.418.808 0,076 1.284 17.500.516 0,073 1.233 17.696.292 0,070
Bron: Retail Insiders, Locatus/bewerking Somfy
> De meeste provincies kunnen zich niet aan een daling van het aantal winkelvestigingen
onttrekken; het aantal woninginrichters blijft in het beste geval gelijk.
> Voor het aantal fysieke verkooppunten per samenwerkingsvorm wordt
onderscheid gemaakt tussen formule-/ketenbedrijven en zelfstandigen.
Formules in de woningtextiel
2017 2018 2019 2020 2021
Totaal aantal winkels 1.407 1.404 1.375 1.322 1.284
- Formules 316 363 360 351 345
- Zelfstandingen 1.091 1.041 1.015 971 939
Bron: Retail Insiders, Locatus
> In woningtextiel is er sprake van een (relatieve) daling van
het aantal vestigingen dat deel uitmaakt van een formule.
| De branche in 2023 73

Winkels per formule
10-25 25-50 75-100 > 100
Berg & Berg Decorette Carpetright Colors @ Home
Home made
Roobol
Tapijtcentrum
Vivante
Bron: Retail Insiders, Locatus
> Voor een aantal productgroepen die relevant zijn voor de woningtextiel is de
totale consumptieve besteding door Nederlandse huishoudens (x € 1 mln. incl.
btw) weergegeven. Het betreft de som van bestedingen aan de productgroep
over alle afzetkanalen, mogelijk ook buiten de branche, in binnenland en
buitenland en zowel offline als online.
Besteding/hoofd in € inclusief btw over alle verkoopkanalen
(inclusief branchevreemd en online)
2016 2017 2018 2019 2020
Omzet ontwikkeling
tov voorgaande jaar (in %)
4,9 7,1 5,3 4,3 7,5
Bestedingen/huishouden
in € incl. btw (alle kanalen)
- Vloerbedekking en loper 36 38 39 41 43
- Gordijnen, zonwering, horren 71 75 78 81 86
- Beddengoed 63 67 70 72 77
Bron: Raming Panteia op basis van Budgetonderzoek CBS en nationale rekeningen CBS
> Op basis van gegevens van het CBS
concluderen we dat na de lockdowns begin
2021 de omzetten in de woninginrichting
zich weer hebben hersteld tot een normaal
niveau. Vergelijken we echter 2021 en
2022 op basis van de indexcijfers van het
CBS, dan concluderen we dat de omzet
zich vanaf mei onder het niveau van 2021
bevindt. Gemeten in volume ligt 2022 vanaf
dat moment ongeveer 20% onder 2021.
74
De branche in 2023 |

Bedrijfstakken/branches (SBI 2008):
winkels in meubels, woninginrichting algemeen
Perioden
Bron: CBS
Omzet
koopdaggecorrigeerd
2015=100
Volume
koopdaggecorrigeerd
2015=100
Ontwikkeling omzet
t.o.v. een jaar eerder
%
Volume
t.o.v. een jaar eerder
%
2021 januari 77,4 71,6 -38,8 -41,4
2021 februari 87,7 81,1 -29,9 -32,0
2021 maart 131,2 120,6 7,7 3,7
2021 april 128,8 117,0 11,8 6,7
2021 mei 161,4 146,5 15,7 11,8
2021 juni 153,3 138,8 2,3 -1,7
2021 juli 150,7 136,0 -0,5 -5,0
2021 augustus 145,5 130,4 5,7 0,7
2021 september 136,8 122,1 -3,0 -8,4
2021 oktober 151,8 135,6 1,5 -4,2
2021 november 150,9 133,9 2,9 -3,0
2021 december 139,3 121,6 13,1 6,2
2022 januari* 123,8 106,1 60,0 48,1
2022 februari* 131,1 110,3 49,5 36,0
2022 maart* 149,5 124,9 14,0 3,5
2022 april* 141,3 116,5 9,7 -0,4
2022 mei* 149,1 120,8 -7,6 -17,5
2022 juni* 142,4 113,1 -7,2 -18,5
2022 juli* 141,4 112,0 -6,2 -17,6
2022 augustus* 131,9 104,2 -9,3 -20,1
2022 september* 138,2 108,7 1,0 -11,0
2022 oktober* 148,4 115,9 -2,2 -14,5
> Positief is wel dat de situatie in de woonbranche in de maand oktober na 4
maanden dalen op rij eindelijk weer iets verbeterd is. Het volume daalde echter wel
fors met 11,3 procent. Kortom, een stabilisatie van de omzet, hogere prijzen, maar
wel minder verkopen.
Fysieke winkelvestigingen
> Volgens het CBS waren er op 1 januari 2022 83,8 duizend fysieke winkelvestigingen
in Nederland, 655 meer dan een jaar eerder. Hiermee steeg het aantal winkels voor
het eerst sinds 2010. Vooral het aantal winkels in de voedingssector nam toe, het
aantal boekwinkels daalde het sterkst.
> Ondanks de lichte stijging van 0,7 procent ten opzichte van een jaar eerder waren
er op 1 januari 2022 ruim 13 duizend fysieke winkels minder dan op het hoogtepunt
in 2010. In vergelijking met 1 januari 2020, net voor de start van de coronapandemie,
is het aantal fysieke winkels wel licht afgenomen (met 0,4 procent). Net als in 2020
steeg het aantal webwinkels in 2021 opnieuw fors, met 28 procent.
> In de statistiek van de fysieke winkels in de detailhandel doen de tankstations en
apotheken niet mee. Ook de detailhandel die niet in een winkel plaatsvindt, zoals de
markthandel, colportage en straathandel, de postorderbedrijven en de webwinkels,
worden in deze statistiek niet geteld.
| De branche in 2023 75

Met voorsprong de grootste groep bestaat uit
kledingwinkels, goed voor ruim 16 procent van alle
fysieke winkels op 1 januari 2022.
Aantal fysieke winkelvestigingen
per 1 januari 2022
Kledingwinkels
Winkels overige huishoudartikelen
Supermarkten
Bloemen-, dierenwinkels, tuincentra
Doe-het-zelfzaken
Vrijetijdsartikelen
Overige voedingsmiddelen
Drogisten, orthopedische winkels
Winkels in antiek en tweedehands
Slagerijen en poeliers
Schoenen en lederwaren
Brood, banket, zoetwaren
Slijterijen
Warenhuizen, e.d.
Juweliers
Tabaksproducten
Communicatieapparatuur
Wit- en bruingoed
Tapijt en gordijnen
Overige winkels
Bron: CBS
0 2,5 5 7,5 10 12,5 15
x1000
> In 57 procent van de gemeenten steeg het aantal
winkels in 2021. Op provinciaal niveau was de
groei het sterkst in Zuid-Holland (1,5 procent) en
Overijssel (1,2 procent). Alleen in Groningen nam
het aantal winkels af (-0,7 procent).
Verandering van het aantal winkels 2022
in vergelijking tot 2021 (in %)
Bron: CBS
Lager dan -4 (%)
-4 tot -2 (%)
-2 tot 0 (%)
0 tot 2 (%)
2 tot 4 (%)
4 tot 6 (%)
6 tot 8 (%)
8 of meer (%)
76
De branche in 2023 |

Omzetontwikkeling in retail
> In het vierde kwartaal van 2021 zwakte de groei
van de internetomzet van de detailhandel verder
af en nam deze met ongeveer 3 procent toe ten
opzichte van een jaar eerder. Sinds het begin van
de coronacrisis werd flink meer omgezet door
internetverkopers. De totale omzet van de
detail handel was ongeveer 6 procent hoger dan
in het vierde kwartaal van 2020. Deze toename
valt toe te schrijven aan de non-foodsector, de
omzet van de foodsector nam juist licht af. Zowel
in 2020 als in 2021 kregen niet-essentiële winkels
tegen het einde van het vierde kwartaal te maken
met een lockdown.
> De groei van de internetomzet van detaillisten
was niet eerder zo laag sinds het begin van de
meting in 2014. Het hoge omzetniveau dat sinds
de coronacrisis werd behaald hield stand, maar
webwinkels zetten niet fors meer om dan in de
laatste drie maanden van 2020. In het eerste kwartaal
van 2021 piekte de groei van de internetomzet
nog op ongeveer 85 procent, maar na een volledig
coronajaar zwakte de groei in de daaropvolgende
kwartalen af.
> De detailhandel behaalde in het eerste kwartaal
van 2022 een record en zette in vergelijking tot
dezelfde periode in 2021 14 procent meer om. De
omzetgroei komt uit de non-foodsector; de omzet
in de foodsector was juist lager dan een jaar geleden.
De toename was voor 4 procent prijsgerelateerd en
het volume nam met 10 procent toe.
> De non-foodsector zette begin 2022 44 procent
meer om dan in het eerste kwartaal van 2021. In het
eerste kwartaal van 2021 nam de omzet juist flink
af. In die periode was er een lockdown waarin veel
non-foodwinkels de deuren tijdelijk moesten sluiten.
Maar ook vergeleken met de eerste kwartalen van
eerdere jaren was de omzet begin 2022 hoog. Het
volume nam met 39 procent toe ten opzichte van
een jaar eerder.
| De branche in 2023 77

De detailhandel zette in het tweede kwartaal
van 2022 ruim 3 procent meer om dan in hetzelfde
kwartaal een jaar eerder. De hogere omzet heeft
te maken met hogere prijzen, het volume (de omzet
gecorrigeerd voor prijsstijgingen) nam met ruim
3 procent af.
> In de foodsector was de omzet bijna 3 procent
hoger ten opzichte van een jaar eerder. De prijzen
namen de afgelopen kwartalen flink toe, het volume
lag ruim 5 procent lager.
zetten minder om dan een jaar eerder. Het volume
daalde eveneens in deze branches, bij meubelzaken
met bijna 17 procent.
> In het derde kwartaal van 2022 nam de online
omzet van de detailhandel met 3 procent toe
ten opzichte van een jaar eerder. In het eerste
halfjaar van 2022 was deze omzet juist lager dan
een jaar eerder. Aan het begin van de coronacrisis
nam de omzet van online verkopers toe, maar dit
stabiliseerde in het tweede kwartaal van 2021.
20
10
> De non-foodsector zette 6 procent meer om
dan in het tweede kwartaal van 2021. Het
volume was vergelijkbaar met dat van een jaar
eerder. Binnen de non-foodsector waren grote
verschillen tussen de verschillende branches.
Vooral kledingwinkels en schoenenwinkels boekten
grote omzetstijgingen. Meubelzaken, doe-hetzelfwinkels
en winkels in consumentenelektronica
en witgoed zetten juist minder om dan vorig jaar.
De volumes in deze branches daalden in het tweede
kwartaal met 9 tot 13 procent.
> In het tweede kwartaal van 2022 was de online
omzet van de detailhandel 10 procent lager dan een
jaar eerder. De online omzet van winkels waarvan
de verkoop via het internet een nevenactiviteit is,
was 11 procent lager. Pure webwinkels zetten 9
procent minder om.
> De detailhandel zette in het derde kwartaal van 2022
ruim 4 procent meer om dan in dezelfde periode
een jaar eerder. Deze toename werd veroorzaakt
door hogere prijzen. Het volume (de omzet
gecorrigeerd voor prijsstijgingen) nam met bijna 4
procent af. Bij drogisterijen en kleding- en schoenenwinkels
nam het volume van de verkopen wel toe.
> In de non-foodsector ging de hogere omzet ten
opzichte van een jaar eerder gepaard met een dalend
volume van de verkopen. Er waren verschillen tussen
de branches. Meubelzaken, doe-het-zelfwinkels en
winkels in consumentenelektronica en in witgoed
> De toename van de online omzet in het derde
kwartaal van 2022 kwam door de winkels die zowel
online als in fysieke winkels verkopen. Daar was
de online omzet 9 procent hoger dan in het derde
kwartaal van 2021. Winkels die uitsluitend online
verkopen zetten 1 procent minder om.
Internetverkopen detailhandel
(% ten opzichte van dezelfde periode 2021)
(exclusief tankstations en apotheken)
200
100
0
-100
2018 2019 2020 2021 2022
Detailhandel
Postorderbedrijven, webwinkels
Multi-channel (zwaartepunt niet online)
Bron: CBS
> De laatst beschikbare gegevens voor het ter
perse gaan hebben betrekking op oktober 2022.
De omzet van de non-foodwinkels groeide in
die maand met 1,7 procent, echter het volume
was 6,7 procent lager dan een jaar eerder.
Winkels in consumentenelektronica en witgoed,
winkels in schoenen en lederwaren en winkels in
meubels en woninginrichting hebben in oktober
minder omgezet.
78
0
De branche in 2023 |
-10

200
100
> De online omzet was in oktober 4,2 procent hoger
dan in oktober 2021. Webwinkels (als hoofdactiviteit
verkoop via internet) hebben 1,6 procent meer om gezet.
De online omzet van winkels waarvan de verkoop
via het internet een nevenactiviteit is (multichannelers),
groeide met 7,5 procent. De online omzet
van winkels in voedingsmiddelen en drogisterijen,
winkels in consumentenelektronica en kledingwinkels
lag in oktober 2022 hoger dan in oktober 2021. De
omzet van winkels in overige non-foodartikelen lag in
oktober 2022 lager dan een jaar eerder.
Consumentenvertrouwen
0
> In april 2022 bereikte het consumentenvertrouwen
-100
een nieuw dieptepunt, terwijl de consumptie van
2018 2019 2020 2021 2022
huishoudens bijna 15 procent hoger lag dan een
jaar eerder. Detailhandel Dat was de grootste jaar-op-jaargroei
Postorderbedrijven, webwinkels
van deze eeuw. Multi-channel Aan (zwaartepunt diensten niet online) (horeca, vakanties
et cetera) werd ruim een kwart meer uitgegeven.
Ook de uitgaven aan duurzame consumptiegoederen
(de "grote bestedingen") stegen flink.
Binnenlandse consumptie door huishoudens
(volume, koopkracht gecorrigeerd) (% ten opzichte van voorgaand jaar)
20
10
0
-10
-20
2018 2019 2020 2021 2022
Bron: CBS
> Ongetwijfeld heeft de snelle consumptiegroei ook
te maken met corona. Begin 2022 liep de laatste
lockdown af, dus er is vast sprake geweest van een
inhaaleffect. Volgens het CBS nam ook het besteedbaar
inkomen van huishoudens in het eerste kwartaal
van dit jaar nog met 2,1% toe, vooral doordat
meer mensen werkten (en dus inkomen verwierven)
en door stijging van de lonen. Dit percentage is
na aftrek van inflatie, die in dat kwartaal toch ook al
gemiddeld 7,5% bedroeg.
> De maanden daarna zien we de binnenlandse
consumptie duidelijk afvlakken richting einde 2022.
Het besteedbaar inkomen van huishoudens neemt
ook in het derde kwartaal nog met 0,8% toe.
> De hoge inflatie zou wel eens de reden kunnen
zijn dat het consumentenvertrouwen zo opvallend
laag uitvalt, terwijl de consumptie in de eerste 4
maanden bleef groeien.
> Met een extreem hoge inflatie heeft vrijwel
iedereen last van koopkrachtverlies. Vrijwel iedereen
geeft dus negatieve antwoorden in de peiling van
het consumentenvertrouwen: opgeteld is het
vertrouwen extreem laag, ondanks dat de overige
economische omstandigheden (bijvoorbeeld:
werkzekerheid) niet veel zijn verslechterd.
| De branche in 2023 79

Zolang de consumptie stijgt, het besteedbaar
inkomen toeneemt en de werkzekerheid hoog
blijft, is er nog geen reden tot paniek. In vergelijking
met begin van 2022 zijn er wel twee (negatieve)
belangrijke invloeden, die pas in het tweede halfjaar
zichtbaar zijn geworden: de (hypotheek)-rente is
sinds juli 2022 behoorlijk opgelopen onder invloed
van de rentestappen van de ECB en de huizenmarkt
begon te kantelen. Cumulatief eind 2022 is er
per saldo nog wel sprake van een stijging van de
huizenprijzen ten opzichte van 2021, maar sinds
enige tijd laat de maand-op-maandvergelijking
een beeld zien van dalende huizenprijzen.
Retail in de Randstad
> Omdat het gewicht van de bestedingen van consumenten
in fysieke winkels in de Randstad ligt, is het
interessant om juist daar naar de bestedingen te kijken.
> Het bestedingspotentieel van inwoners in de
Randstad groeide in de periode 2016-2021 substantieel.
Oorzaken daarvoor waren: de bestedingen per
hoofd groeiden, de groei van de bevolking en inflatie.
> Uitsplitsing van de detailhandelsbestedingen naar
online en toonbankbestedingen toont ook de verschuivingen
binnen de groei. Online is die groei er over de
gehele linie, maar relatief het grootst in de dagelijkse en
doelgerichte sector. Op de winkelvloer stegen alleen de
bestedingen naar dagelijks en doelgericht winkelaanbod.
De toonbankbestedingen bij recreatief winkelaanbod
krimpen sinds 2018. Deze sector groeit als geheel alleen
nog online. Van de artikelgroepen in de recreatieve
sector noteerden alleen fysieke winkels in media en
hobby nog een bescheiden plus.
> Uit het ContinuVrijetijdsOnderzoek (CVTO) dat
NBTC-NIPO Research tussen 2004 en 2018 periodiek
uitvoerde blijkt dat het aandeel Nederlanders dat
aangeeft te winkelen voor het plezier langzaam
teruggelopen is van 91% in 2004/2005 naar 81% in
2018/2019. Daarnaast liep de frequentie waarmee
men winkelde voor het plezier in de periode tussen
2006/2007 en 2018 met meer dan helft terug.
Ontwikkeling bestedingen consumenten in
de detailhandel in de Randstad
A. Totale detailhandelsbestedingen consumenten Randstad (* miljard)
incl. online, excl. btw
dagelijks recreatief doelgericht
2016 € 19,5 € 11,7 € 10,0
2018 € 20,9 € 12,1 € 11,4
2021 € 22,3 € 13,1 € 14,0
Ontwikkeling 2016-2021 15% 12% 40%
B. Online detailhandelsbestedingen consumenten Randstad (* miljard)
excl. btw
dagelijks recreatief doelgericht
2016 € 0,3 € 3,2 € 1,7
2018 € 0,6 € 3,8 € 2,3
2021 € 1,3 € 4,8 € 3,7
Ontwikkeling 2016-2021 328% 53% 123%
C. Totale toonbankbestedingen consumenten in de detailhandel
in de Randstad (* miljard) excl. toeristische bestedingen, excl. btw
dagelijks recreatief doelgericht
2016 € 19,3 € 8,9 € 8,4
2018 € 20,5 € 8,9 € 9,1
2021 € 20,9 € 7,9 € 10,2
Ontwikkeling 2016-2021 8% 11% 22%
Bron: Koopstroomonderzoek 2021
> Belangrijkste conclusies van het onderzoek:
- De totale consumentenbestedingen in alle
categorieën liepen op.
- De groei online is procentueel gemeten in alle
categorieën veel hoger, maar de vertrekbasis
is veel lager.
- Ruim 26% van de doelgerichte bestedingen
Internet
wordt online gedaan, van de recreatieve
bestedingen is dat bijna 37% en van de
dagelijkse boodschappen is dat ongeveer 6%.
> In het eerste halfjaar van 2022 komen de online
bestedingen van Nederlandse consumenten uit
op € 16,1 miljard, een groei van 9% ten opzichte
van dezelfde periode vorig jaar. De groei wordt
aangejaagd door de sterke stijging van diensten
(+86%). Ook de online bestedingen voor wat betreft
producten blijven boven pre-coronaniveau, hoewel
we een daling zien met 11% opzichte van dezelfde
periode vorig jaar.
80
De branche in 2023 |

| De branche in 2023 81

Online bestedingen in Nederland/eerste
halfjaar 2022
170
160
150
140
130
120
110
100
Totaal Producten Diensten
170 90
160 80
150 70
140 60
130 50
120 40
110 30
100 20
10 90
800 70
2019 Q2 2020 Q2 2021 Q2 2022 Q2
60
Bron: Thuiswinkel Markt Monitor
50
40
30
>
20In totaal werden in het eerste halfjaar van 2022
10
0 2019 Q2 2020 Q2 2021 Q2 2022 Q2
168 miljoen aankopen online gedaan. De online
aankopen van producten zijn zowel in het eerste
als in het tweede kwartaal – waarin de fysieke
detailhandel weer volledig open is gegaan –
afgenomen ten opzichte van vorig jaar (-14%),
maar bleven wel boven het ppre-coronaniveau.
9
8
7,1
7Online bestedingen 2018-2022 eerste
6,3
5,5
5,7
1,6
6halfjaar
5
4
9
3
8
2
7
1
6
0
5
4
3
2
1
0
2,1
3,3
5,5
2,3
3,3
5,7
2,1
2,3
2018 Q2 2019 Q2 2020 Q2 2021 Q2 2022 Q2
3,3
3,3
Bron: Thuiswinkel Markt Monitor
> Op basis van de gerealiseerde aankopen van
producten over de eerste 3 kwartalen van 2022 plus
een schatting voor het vierde kwartaal (aanname:
vierde kwartaal 2021 minus 15%) zullen de totale
bestedingen voor producten in 2022 rond de € 21,5
miljard bedragen, tegen € 22,8 miljard in 2021, een
daling van ongeveer 6%.
Totaal Producten Diensten
Producten
1,3
Producten
5,0
6,3
1,3
5,0
5,5
7,1
Diensten
7,9
2,5
7,9
5,3
Totaal
2018 Q2 2019 Q2 2020 Q2 2021 Q2 2022 Q2
1,6
5,5
Diensten
2,5
5,3
Totaal
> Nu de reisbeperkingen verband houdend
met corona inmiddels zijn verdwenen, groeien
de online bestedingen in diensten weer snel
(55-60% in vergelijking tot 2021) naar een meer
representatief niveau.
Online bestedingen in Nederland/
derde kwartaal 2022
Ontwikkeling online bestedingen van producten
22.5% 26.1% 23.8% 23.1% 22.3% 25.3% 23.1%
4,890 6,157 5,148 5,322 4,910
Online bestedingen (x € 1.000.000) Aandeel online binnen totale marktsegment (%)
Ontwikkeling online bestedingen van diensten
Online bestedingen (x € 1.000.000)
Thuiswinkel Markt Monitor/derde kwartaal 2022
> De online bestedingen bedroegen in het derde
kwartaal van 2022 in totaal € 4,9 miljard voor
producten en € 2,3 miljard voor diensten en
cumulatief voor het jaar € 15,4 miljard voor
producten en € 7,9 miljard voor diensten, vergeleken
met vorig jaar een daling van 8% in producten en
een stijging voor diensten van 57%. Dat heeft alles
te maken met het uitblijven van lockdowns en
reisbeperkingen in 2022. In de kwartaalvergelijking
van de bestedingen aan producten zien we
overigens een stabilisatie in het derde kwartaal
ten opzichte van 2021.
> Voor bestedingen aan producten schommelt het
aandeel online tussen de 20 en 25%, voor diensten
is dat veel hoger en ligt dat rond de 85%. Van alle
online bestedingen is ongeveer 11% crossborder.
Het aandeel crossborder stijgt overigens en is het
hoogst voor diensten (17%).
16,663 15,380
Q3 2021 Q4 2021 Q1 2022 Q2 2022 Q3 2022 YTD 2021 YTD 2022
84.9% 89.1% 87.0% 84.5% 84.8% 85.1% 85.5%
2,009 2,796 3,050 2,546 2,293
5,014
Aandeel online binnen totale marktsegment (%)
7,889
Q3 2021 Q4 2021 Q1 2022 Q2 2022 Q3 2022 YTD 2021 YTD 2022
82
De branche in 2023 |

Verdeling crossborder bestedingen online in kwartaal 3 2022
10% (10%)
Europa
Verenigde
Staten
Duitsland
Frankrijk
Groot-Brittannië
België
Spanje
Scandinavië
Italië
24%
27%
9%
12%
9%
8%
7%
6%
6%
6%
5%
4% Q3 2022
3%
Q3 2021
3%
China
5% (6%)
Totaal overige
landen
22% (19%)
Bron: Thuiswinkel Markt Monitor/derde kwartaal 2022
> Er zijn grote verschillen per categorie. Voor de
categorie “Home & Living” is het aandeel crossborder
9%. De meeste producten zijn afkomstig uit
Duitsland, België, Scandinavië en Spanje. Deze
categorie, als uitzondering op alle andere productcategorieën,
laat ook in het derde kwartaal een
sterke stijging zien van 33% ten opzichte van 2021.
Het online aandeel van de bestedingen in deze
categorieën stijgt in het derde kwartaal 2022
naar 21% (in het derde kwartaal 2021 was dat
15%) en komt daarmee voor het eerst op het
gemiddelde van alle categorieën producten,
maar blijft ruim onder het gemiddelde voor wat
betreft crossborder aankopen.
Details online bestedingen categorie Home & Living derde kwartaal 2022
Online aankopen binnen Home & Living
Online
bestedingen
(mln €)
15.1%
23.7% 22.3% 21.3% 20.7% 25.7% 21.4%
Online
kopende
huishoudens
(mln)
0.9
-10%
448.7
+4%
Online
bestedingen
per kopend
HH (€)
481.68
+17%
14,835 13,870
3,458
6,325
4,677 4,603 4,589
Q3 2021 Q4 2021 Q1 2022 Q2 2022 Q3 2022 YTD 2021 YTD 2022
Online aankopen (x 1.000) Aandeel online binnen totale marktsegment (%)
Online
kopende
huishoudens
(mln)
4.6
+33%
Stijging t.o.v. Q3 2021 > 0%
Daling t.o.v. Q3 2021 > 0%
Online
aankopen per
kopend HH
4.9
+48%
Stuks per
online
aankoop
2.1
-13%
Besteed
bedrag per
online
aankoop (€)
97.76
-21%
Prijs per stuk
online (€)
45.66
-10%
Online bestedingen Home & Living (excl. verzendkosten)
20.1% 26.6% 24.4% 24.9% 22.9% 27.8% 24.1%
1,670.8
1,468.5
429.7
629.0 533.8 486.1 448.7
Q3 2021 Q4 2021 Q1 2022 Q2 2022 Q3 2022 YTD 2021 YTD 2022
Online bestedingen (x € 1.000.000) Aandeel online binnen totale marktsegment (%)
Thuiswinkel Markt Monitor/derde kwartaal 2022
| De branche in 2023 83

84
De branche in 2023 |

Traditioneel kijken we op basis van de jaarlijkse
Twinkle-top 250 ook naar de grote spelers. De
meeste namen in de top 10 zijn geen verrassingen.
Apple en IKEA zijn nieuwkomers in de staart, beide
met grofweg een verdubbeling ten opzichte van
de 2021-versie. Zij komen in de top 10 ten koste
van HelloFresh en de Bijenkorf. Bovenin Bol.com
onbetwist op de eerste plaats, AH die een plaatsje
opschuift ten koste van Coolblue, die onder de
maat presteert met een matige groei van maar 7%.
Opvallend is Amazon die, op basis van bijna een
verdubbeling, slechts 2 plaatsen naar boven opschuift.
Niet ver buiten de top 10 op plaats 49 staat Veneta,
met een geschatte omzet van € 103 miljoen
(opgericht in 2011 en naar eigen zeggen inmiddels
ruim 3,2 miljoen producten geleverd in 2021).
Twinkle-top 250
2021 2020 2019 2018 2017
Omzet ex
btw in
miljoen €
Omzet
aandeel
tussenliggend
% stijgen
t.o.v.
voorgaand
jaar
Omzet ex
btw in
miljoen €
Omzet
aandeel
tussenliggend
% stijgen
t.o.v.
voorgaand
jaar
Omzet
ex btw in
miljoen €
Omzet
aandeel
tussenliggend
% stijgen
t.o.v.
voorgaand
jaar
Omzet
ex btw in
miljoen €
Omzet
aandeel
tussenliggend
% stijgen
t.o.v.
voorgaand
jaar
Omzet
ex btw in
miljoen €
1 4.100,0 24% 3.300 52% 2.170 32% 1.640 34% 1.220
Omzet
aandeel
tussenliggend
% stijgen
t.o.v.
voorgaand
jaar
1-10 12.127,0 25% 9.725 46% 6.653 19% 5.603 13% 4.952
1-50 19.642,0 7.515 25% 15.723 5.998 47% 10.721 4.068 22% 8.940 3.337 17% 7.802 2.850 nb
1-100 22.162,9 2.521 7% 18.081 2.358 40% 12.408 1.687 43% 10.118 1.178 4% 8.940 1.138 nb
1-150 24.216,8 2.054 56% 19.398 1.317 39% 13.358 950 2% 11.050 932 34% 9.637 697 nb
1-200 25.867,9 1.651 89% 20.271 873 46% 13.958 600 30% 11.512 462 2% 10.090 453 nb
1-250 26.656,2 788 24% 20.906 635 47% 14.391 433 36% 11.831 319 9% 10.384 294 nb
> De top 50 boekt in 2020 ten opzichte van 2021
gemiddeld dezelfde groei. De webshops op de plaatsen
50 tot 100 blijven in groei duidelijk achter. De groei
vanaf plaats 100 ligt gemiddeld op nog een hoger
niveau. Het gewicht van de top 50 is zo groot dat zij
eigenlijk het groeitempo van de hele branche bepalen.
Aantal webwinkels in Nederland
> Het CBS verwacht dat het aantal webwinkels in
Nederland aan het einde van het vierde kwartaal
van 2022 met ruim 1180 webshops is toegenomen
ten opzichte van 2021. Daarmee komt het totale
aantal webwinkels uit op bijna 82.175 webwinkels.
Het gros van de webwinkels verkoopt fashion
(19.055) of non-foodartikelen (13.750). Deze
webwinkels vertegenwoordigen ruim 70% van alle
online consumentenbestedingen in Nederland.
90000
80000
70000
60000
50000
40000
30000
20000
10000
0
Bron: Thuiswinkel.org/CBS
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2014
2015
2016
2017
2018
2019
2020
2021*
2022 Q1*
2022 Q2*
2022 Q3*
2022 Q4*
| De branche in 2023 85

Dynamische zon- en lichtwering
in de utiliteitsbouw
Daglicht, of natuurlijk licht, bestaat uit zowel het directe licht van de zon als het indirecte
licht dat door de atmosfeer en de wolken wordt verspreid voordat het de aarde bereikt.
Ogen hebben daglicht nodig om te kunnen waarnemen en het menselijk lichaam heeft
daglicht nodig om goed te kunnen functioneren. Daglicht heeft grote invloed op de
gezondheid van mensen, zo blijkt uit wetenschappelijk onderzoek. Ons lichaam gebruikt
natuurlijk licht op dezelfde manier als water en voedsel; het is een grondstof voor
metabolische processen.
• Daglicht bevat veel verschillende soorten
straling, die belangrijk zijn voor de vitamineproductie
in het menselijk lichaam.
• Het hebben van voldoende licht stelt ons in
staat om het circadiaans ritme te reguleren.
Dit bioritme bepaalt onder andere slaap- en
eetpatronen, lichaamstemperatuur, prestaties
en stemming.
• Natuurlijk licht bevordert de goede werking
van het menselijk lichaam. Studies over
natuurlijk licht tonen consequent aan dat
voldoende daglicht een belangrijke factor
is bij het stimuleren van ons bioritme.
Blootstelling aan voldoende licht zorgt
ervoor dat we ons overdag beter voelen
en 's nachts beter slapen.
• Het omgekeerde is ook waar: te weinig licht
kan fysieke processen nadelig beïnvloeden,
hetgeen resulteert in gezondheidsproblemen,
slaapstoornissen, stress, concentratiestoornissen,
malaise of zelfs depressie.
> De positieve effecten van licht zijn vooral van
toepassing op natuurlijk licht. Standaardkunstlicht is
minder intens dan natuurlijk daglicht. Het is daarom
aan te raden mensen in gebouwen zoveel mogelijk
bloot te stellen aan daglicht.
Belang van binnenmilieu in gebouwen
> Het is niet iets waar we vaak bij stilstaan, maar
het binnenmilieu beïnvloedt mensen enorm,
aangezien mensen in de westerse maatschappij
ongeveer 90% van hun tijd binnen gebouwen
doorbrengen.
Daglicht heeft
grote invloed op
de gezondheid
> Bij "comfort" gaat het om het je op je gemak
voelen, in relatie tot de faciliteiten, de
voorzieningen of het ontwerp van een gebouw.
> "Welzijn" verwijst naar de mate waarin een
persoon zich fysiek, mentaal en sociaal goed voelt.
Het gaat er dus om dat je je goed voelt over jezelf,
maar het gaat ook over fysieke gezondheid en
gelukkig zijn met je leven.
> Onderzoeken tonen een directe correlatie aan
tussen welzijn en de aanwezigheid van natuurlijk
licht in gebouwen.
86
De branche in 2023 |

| De branche in 2023 87

Gebouwschil
> Om een comfortabele omgeving in het gebouw
te garanderen, moet bij het ontwerp van de
gebouwschil rekening worden gehouden met
belangrijke aspecten zoals ventilatie, vochtigheid,
lichtinval en temperatuur.
> Ramen bieden contact met de buitenwereld,
helpen bij de oriëntatie, stellen de bewoners van
het gebouw in staat om te weten wanneer het weer
verandert en stellen hen in staat om het verstrijken
van de tijd gedurende de dag te volgen.
Klimaatverandering
> Klimaatverandering vormt een bedreiging voor
onze planeet. Er is sprake van een wereldwijde
acute noodsituatie. Internationale samenwerking
is noodzakelijk om dit probleem het hoofd te
bieden, met als belangrijkste doel om in 2050
volledig CO2-neutraal te zijn.
> De gebouwde omgeving is naar schatting
wereldwijd verantwoordelijk voor 38% van alle
energiegerelateerde uitstoot van broeikasgassen
per jaar.
> Wanneer daglicht aanwezig is, zijn mensen
productiever in hun werk en behalen studenten
betere studieresultaten en leren ze sneller.
Energiegebruik en CO2-uitstoot
> Over het algemeen is de gebouwschil dynamisch
en daarom in staat om te reageren op veranderende
omgevingsomstandigheden. Dit betekent dat de
schil niet alleen een belangrijke bijdrage levert aan
de gezondheid en het welzijn van degenen die het
gebouw gebruiken, maar ook kansen biedt om de
energie-efficiëntie van het gebouw te verhogen.
> Dynamische zonwering kan helpen de instroom
van warmte in een gebouw te beheren en kan
bijdragen aan de vermindering van energieverbruik
voor koeling en verlichting, terwijl onderzoek heeft
aangetoond dat er ook een gunstig effect is op het
energieverbruik in de winter.
> We kunnen gebouwen voorzien van systemen
die inspelen op de steeds veranderende
weersomstandigheden buiten. Het toepassen van
intelligente en “connected” dynamische zon- en
lichtwering kan een significante bijdrage leveren aan
het verminderen van het energieverbruik voor het
verwarmen en koelen van een gebouw en daardoor
helpen de CO2-uitstoot te verlagen.
> De mensheid staat voor ongekende uitdagingen.
Gelijktijdig ontstaat de mogelijkheid het voortouw
te nemen in het verduurzamen van onze gebouwen:
geoptimaliseerd energieverbruik, minimale uitstoot
van broeikasgassen dan wel bijdragen aan een
CO2-neutrale samenleving.
> In de utiliteitsbouw heeft het creëren van
energiezuinige gebouwen een positieve invloed op
het aantrekken van investeerders en huurders.
> Het verminderen van het energieverbruik verlaagt
de kosten en vermindert de uitstoot van CO2. In het
geval dat we de behoefte aan kunstmatige koeling,
verwarming en verlichting in een gebouw kunnen
verminderen, verbetert de duurzaamheid van het
gebouw doordat de koolstofemissies worden verlaagd.
> Zo ontstaat een gebouw dat efficiënt en duurzaam
is, maar ook een gebouw dat zich richt op de
behoeften van gebruikers: comfort, gezondheid,
welzijn en productiviteit.
> Klimaatverandering is de hoogste prioriteit
voor de vastgoedsector en veroorzaakt niet
voor niets een constante stroom van nieuwe
regelgeving. Het ontwikkelen van een gebouw met
intelligente functionaliteiten is de beste manier om
toekomstige marktwaarde en het rendement op de
investering veilig te stellen.
88
De branche in 2023 |

Dynamische zon- en lichtweringwering
> Dynamische zon- en lichtwering is een intelligente
oplossing die 365 dagen per jaar voordelen biedt.
> Met dynamische zonwering wordt het gebouw
aangepast aan de actuele omstandigheden of de
behoeften van de bewoners, waarbij natuurlijke
energie wordt benut of geblokkeerd om een
comfortabele omgeving te behouden, dan wel
om de behoefte aan kunstmatige koeling en
verwarming te verminderen.
> In de winter gaat het er juist om hinderlijke
lichtinval te verminderen en de zonnewinst
te benutten om de vraag naar verwarming te
verminderen. Als de dynamische zonwering
overdag open blijft, kan zonlicht in de winter vrij
het gebouw binnenkomen, waardoor het gebouw
zijn temperatuur kan handhaven of de behoefte
aan verwarming wordt verminderd. Wanneer de
zon laag staat en verblinding veroorzaakt, kan
dynamische lichtwering worden neergelaten om
haar werk te kunnen doen.
> Dynamische zonwering bestaat uit beweegbare
systemen voor technische weefsels die de inval
van natuurlijk licht en warmte door glas in gevels
van gebouwen helpen te beheersen en kan zowel
binnen als buiten worden toegepast. Optimalisering
komt tot stand door de keuze van de juiste
textielsoorten in combinatie met intelligente
automatische besturingen die ervoor zorgen dat
afhankelijk van de situatie buiten het gebouw de
technische weefsels steeds hun werk kunnen doen.
> De functionaliteit van dynamische zon- en
lichtwering komt zowel in de zomer als in de
winter tot uitdrukking. In de zomer is de uitdaging
in gebouwen het voorkomen van oververhitting.
De belangrijkste bijdrage van dynamische zon- en
lichtwering is het bewerkstelligen van comfortabele
temperaturen binnen het gebouw en het zo minimaliseren
van het gebruik van aanvullende koeling.
> Dynamische zonwering helpt om warmte zoveel
mogelijk uit het gebouw te houden door het
invallende zonlicht te reflecteren. Het gebouw
gebruikt dan minder energie, op basis van een
verminderde behoefte aan koeling. In de zomer
kunnen ’s avonds de ramen worden geopend
om frisse lucht het gebouw binnen te laten
stromen. Die instromende lucht zal dan gelijk de
binnentemperatuur verlagen.
> Dynamische zon- en lichtwering binnen heeft dus
in de winter een dubbele functie: het tegengaan
van schitteringen door de laagstaande zon en het
binnenhouden van warmte in het gebouw ’s nachts.
> Dynamische zonwering resulteert in een
gemiddelde energiebesparing voor koeling van
meer dan 36% op basis van het gemiddelde
van alle beglazingstypen en klimatologische
omstandigheden in Europa. Het verlagen van de
u-waarden tijdens de nachten ’s winters door
het sluiten van dynamische zonwering heeft een
positief effect op de behoefte aan verwarming en
dat is van toepassing in alle Europese klimaattypen.
Betere energie-efficiëntie van het gebouw draagt
bij aan het reduceren van koolstofemissies.
Kantooromgeving
> De kennis met betrekking tot de voordelen
van dynamische zon- en lichtwering in
kantoorgebouwen op de productiviteit van
eindgebruikers, het energieverbruik en de
CO2-uitstoot zijn door Somfy Nederland,
bba Binnenmileu en DGMR samengebracht in
een parametrisch model “Comfort, welzijn en
duurzaamheid in kantoren”.
| De branche in 2023 89

90
De branche in 2023 |

Met het model kunnen berekeningen worden
gemaakt die direct een praktisch inzicht geven
in de kosten van investeringen in dynamische
zon- en lichtwering en de rendementen en
terugverdientijden op basis van verhoogde
productiviteit en energiebesparing. Het model geeft
ook inzicht in de verlaging van de CO2-uitstoot
als gevolg van energiebesparing.
Schoolgebouwen
> Met het doel stakeholders betrokken bij de bouw
en verbouw van gebouwen voor educatieve
doeleinden inzicht te geven in de meerwaarde van
het toepassen van zon- en lichtweringsystemen is
door Somfy in samenwerking met bba Binnenmilieu
het model “Comfort, welzijn en duurzaamheid in
schoolgebouwen” ontwikkeld. Speerpunt daarbij is
het voorkomen van oververhitting in klaslokalen.
> In het model wordt de invloed van zowel actieve
als passieve maatregelen inzichtelijk gemaakt.
De bevindingen worden vervolgens vertaald naar
relevante uitkomsten, zoals het aantal uren dat de
grenswaarden worden overschreden, het benodigde
koelvermogen en een inschatting van de kosten
voor het energiegebruik ten behoeve van koeling
en zomernachtventilatie, dan wel de mogelijke
reductie daarvan. De uitkomsten kunnen gebruikt
worden bij klein- of grootschalige renovatie of bij
het realiseren van nieuwe klaslokalen en helpen
beslissers gedegen keuzes te maken op basis van
inzichten in de mogelijkheden en prestaties van
dynamische zon- en lichtwering.
> Een goed binnenmilieu in scholen is van belang
voor de gezondheid van leerlingen en leerkrachten
evenals voor de leerprestaties van studenten.
Door klimaatverandering neemt de kans op
oververhitting in klaslokalen toe; de verhoogde
temperaturen kunnen een negatieve invloed hebben
op de leerprestaties van de leerlingen.
Gebouwen voor langdurige zorg
en ziekenhuizen
> Voor relevante binnenmilieuparameters is onderzocht
wat bekend is over de invloed daarvan op de
gebruikers in gebouwen voor de gezondheidszorg.
Voor langdurige zorg is hierbij primair gekeken naar
de invloed op de kwaliteit van leven aan de hand van
de zes verschillende categorieën. Voor ziekenhuizen
ligt de focus op patiënten, meer specifiek
de invloed op de hersteltijd en het welzijn tijdens
het verblijf. Daarnaast is voor beide gebouwtypen
op hoofdlijnen gekeken in welke mate deze
binnenmilieuparameters de taken en het welzijn
van het personeel beïnvloeden.
Gebouw & kenmerken
Systeem
Zonwering
Daglichtwering
Dynamische regeling
Motor
> De verschillende verbanden zijn samengebracht
in het model “Comfort, welzijn en duurzaamheid in
gebouwen voor de gezondheidszorg”.
> Op basis van literatuurstudies kan geconcludeerd
worden dat het binnenmilieu van invloed is op de
gebruikers van gebouwen in de gezondheidszorg en
dat dynamische zon- en lichtwering hier een
bijdrage kan leveren door optimalisatie van
bepaalde binnenmilieuparameters. De bevindingen
zijn voor de primaire gebruikers van deze
gebouwen, bewoners van instellingen voor
langdurige zorg en patiënten van ziekenhuizen,
apart samengevat en in het model opgenomen.
Langdurige zorg
Gewenste fysische gevolgen
Voorkomen van oververhitting
(combinatie luchttemperatuur en straling)
Optimalisatie daglicht
Behoud van uitzicht
Voorkomen van verblinding (glare)
Beïnvloedingsmogelijkheden
Voorkomen van geluidsoverlast
Gebouwgebruikers
Bewoners:
Fysieke gezondheid
Psychologische gezondheid
Personeel:
Onafhankelijkheid
Sociale relaties
Werkprestaties
Welzijn
> Voor bewoners van gebouwen voor langdurige
zorg is nagegaan welke elementen van het binnenmilieu
bepalend zijn voor de gezondheid. De fysieke
gezondheid wordt onder andere beïnvloed door de
operatieve temperatuur, daglicht- en zonlicht toetreding,
het uitzicht, verblinding en de mogelijkheid
| De branche in 2023 91

om de dynamische zon- en lichtwering te bedienen.
Ook de psychologische gezondheid kan in een
bepaalde mate beïnvloed worden door de
temperatuur, daglichtblootstelling, het uitzicht en
de mogelijkheid om de lichtwering te bedienen.
De temperatuur en de mate van verblinding kunnen
daarnaast effect hebben op de onafhankelijkheid
van bewoners. Ten slotte zijn de parameters
uitzicht en geluid van invloed op sociale interacties
tussen bewoners.
Ziekenhuizen
> Voor patiënten in ziekenhuizen is gekeken naar
herstel en welzijn tijdens het verblijf. Te zien is dat
het herstel beïnvloed wordt door de temperatuur,
daglicht- en zonlichttoetreding, het uitzicht,
beïnvloedingsmogelijkheden en geluid. Het welzijn,
denk hierbij aan stress en comfort, wordt beïnvloed
door alle onderzochte factoren, behalve door daglicht.
Nederlandse markt: een eerste
verkenning
> De vergunde bouwsom in Nederland voor
bedrijfsgebouwen bedroeg in 2019 in totaal €
6,4 miljard, waarvan 2/3 deel voor nieuwbouw.
Gezien de coronaproblematiek in 2020, de
tijdelijke hoogconjunctuur in 2021, de explosieve
kostenstijgingen in 2022 in combinatie met de
stikstofproblematiek zijn de jaren 2020 en 2021
nauwelijks te beschouwen als goede referentiejaren.
Kerngegevens utiliteitsbouw in Nederland
2018 2019 2019 kw2 2019 kw3 2019 kw4 2020 kw1 2020 kw2
Gebouwenvooraad1 aantal, dzd 1.137 1.148 1.142 1.144 1.148 1.150 1.153
Gereedkomen aantal, dzd 9,5 10,4 2,5 2,3 3,2 2,6 2,5
Sloop aantal, dzd 3,7 4,5 1,1 0,8 1,2 1,1 0,9
Vergunningen2 (nieuwbouw) aantal, dzd 3,4 3,1 0,9 0,7 0,7 0,7 0,8
Investeringen mld. euro 21,0 23,5 6,4 5,3 5,8 6,1 6,2
Bouwsom3 mln. euro 6.345 6.368 1.553 1.406 1.889 1.494 1.723
Nieuwbouw mln. euro 4.373 4.303 1.088 937 1.248 941 1.238
Niet-nieuwbouw mln. euro 1.974 2.066 465 469 641 553 485
1 ultimo 2 een vergunning kan op meerdere gebouwen betrekking hebben 3 waarde van verleende bouwvergunningen Bron: Bouwend Nederland/CBS, bewerking Somfy Nederland
> Tussen 2014 en 2019 is de waarde
van de afgegeven vergunningen voor
nieuwbouw van kantoren ongeveer
€ 550 miljoen op basis van een
voortschrijdend vierkwartaalgemiddelde.
De waarde van de vergunningen
afgegeven voor schoolgebouwen ligt
daar gemiddeld net iets boven. Gezien
de coronaproblematiek is 2020 niet te
beschouwen als een representatief jaar.
92
De branche in 2023 |

Waarde afgegeven bouwvergunningen
EUR mln.
200
180
160
140
120
100
80
60
40
20
EUR mln.
1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
Kantoren (I-as)
Scholen (I-as)
Winkels (I-as)
Overige bedrijfsgebouwen (r-as)
Hallen, loodsen, kassen
en stallen (r-as)
0
Q1 2013 Q1 2014 Q1 2015 Q1 2016 Q1 2017 Q1 2018 Q1 2019
0
* Op basis van vierkwartaals voortschrijdend gemiddelde. Bron: CBS, bewerking Rabobank, 2019
Bron: CBS, bewerking Rabobank
> De bouwkosten in de utiliteitsbouw lopen nogal
uiteen en hangen onder meer samen met de
omvang van het gebouw, de uitvoering (luxe of
sober) en of er sprake is van een groot aantal
verdiepingen. De bandbreedte loopt van € 900/m2
tot € 2000/m2.
> Voor onze grove benadering nemen we een
geschat gewogen gemiddelde van € 1250/m2 waarbij
we aannemen dat het aantal gemiddeld en sober
uitgevoerde kantoren overheerst. Op basis hiervan
en van het voortschrijdend gemiddelde voor 4
kwartalen schatten we in dat er per jaar 400 tot 450
duizend m2 nieuwbouw gerealiseerd wordt exclusief
de kantoren die gerealiseerd worden als onderdeel
van andersoortige bouw.
> Per 1 januari 2020 telde Nederland ruim 9 miljoen
gebouwen met een totale bebouwde oppervlakte
van bijna 1,5 miljard m2, met een leegstand van
2,5%. Van het aantal objecten was 7,9 miljoen
bestemd als woning, bijna 130.000 gebouwen als
winkel en ruim 1 miljoen gebouwen bestemd voor
andersoortig verblijf. In deze categorie bevinden
zich in totaal 96.260 kantoorgebouwen waarvan
op de peildatum 9,5% van het aantal objecten
(6,3% gemeten als het aandeel van de bebouwde
oppervlakte) leegstond.
Marktpotentieel bestaande
bebouwing kantoren
> Zouden we uitgaan van 25% glasoppervlak per m2
verblijfsruimte, gemiddeld 2 m2 per raam aanhouden
en leegstaande kantoren niet meenemen in de
berekening, dan zijn er bij benadering 7,1 miljoen
ramen aanwezig in bestaande kantoren. Gaan
we uit van een economische levensduur voor
dynamische zon- en lichtwering van 10 jaar,
dan zijn er in ieder geval jaarlijks 700.000 ramen
opnieuw te voorzien van producten. Zouden we
in al die gevallen zowel dynamische zonwering als
dynamische lichtwering kunnen toepassen, dan
vertegenwoordigen de niet leegstaande kantoren,
zonder verder correcties toe te passen, een
potentieel van € 420 miljoen per jaar ex btw en
installatiekosten.
Nieuwbouw kantoren
> Zouden we uitgaan van 25% glasoppervlak voor
de jaarlijks gerealiseerde verblijfsruimte in het
segment kantoren op basis van de gemiddelde
nieuwbouw per jaar met gemiddeld 2 m2 per raam,
dan komen we aan ruim 50.000 ramen per jaar die
totaal een marktpotentieel van € 30 miljoen ex btw
en installatiekosten vertegenwoordigen.
| De branche in 2023 93

Gebouwvoorraad in Nederland
Gebouwen naar functie Totale voorraad Leegstand absoluut Leegstand relatief
aantal oppervl. in m 2 aantal oppervl. in m 2 aantal oppervlakte
Bijeenkomsten 62 120 30 344 820 3 070 1 105 440 4,9% 3,6%
Gezondheid 22 820 17 421 900 820 168 730 3,6% 1,0%
Industrie 198 970 216 450 070 14 330 7 979 910 7,2% 3,7%
Kantoren 96 260 60 314 980 9 100 3 774 960 9,5% 6,3%
Logies 125 120 14 121 070 860 129 060 0,7% 0,9%
Niet-woning met meerdere functies 49 530 73 170 600 2 600 2 194 520 5,2% 3,0%
Onderwijs 13 870 31 593 260 370 494 440 2,7% 1,6%
Overige 439 990 33 706 010 0,0% 0,0%
Sport 9 710 10 085 240 280 163 590 2,9% 1,6%
Winkels 129 200 47 220 700 11 040 2 922 820 8,5% 6,2%
Totaal niet-woningen 1 147 590 534 428 650 42 470 18 933 470 3,7% 3,5%
Woningen 7 891 790 952 783 560 179 570 19 961 450 2,3% 2,1%
Totaal objecten 9 039 380 1 487 212 210 222 040 38 894 920 2,5% 2,6%
Samenvatting:
Totaal verblijfsobjecten ex woningen 1 018 390 487 207 950 31 430 16 010 650 3,1% 3,3%
Winkels 129 200 47 220 700 11 040 2 922 820 8,5% 6,2%
Woningen 7 891 790 952 783 560 179 570 19 961 450 2,3% 2,1%
Totaal objecten 9 039 380 1 487 212 210 222 040 38 894 920 2,5% 2,6%
Bron: CBS/Statline, bewerking Somfy
> Op soortgelijke wijze hebben we ook een benadering gemaakt voor de sectoren zorg en onderwijs
en komen we op een theoretisch potentieel van 600.000 ramen jaarlijks te voorzien van dynamische
zon- en lichtwering na een correctie van 50% voor noordgevels en andere glaspartijen die om andere
redenen niet in aanmerking zouden komen.
Benadering marktpotentieel dynamische zon- en lichtwering
Sectoren
Gebouwvoorraad Nieuwbouw/jaar Glasoppervlak
aantal
gebouwen in M m 2 gem. m2 per
gebouw
aantal
gebouwen
in M m2
per m2
vloeroppervlak
Aantal ramen/jaar
(in mio stuks)
Aantal ramen/jaar
per raam
in m2 bestaand nieuwbouw bestaand nieuwbouw totaal
(levensduur
in jaren)
Kantoren (solitair) 10
96.260 60,0 25% 2
9.100 4,0
87.160 56,0 642,5 7,0 700.000 50.000 750.000
Onderwijs 15
13.870 32,0 20% 2
370 0.5
13.500 31,5 2.333,3 3,2 210.000 48.000 258.000
Zorg 15
13 870 17,5 20% 2
439 990 0,2
22.000 17,3 786,4 1,7 115.333 78.222 193.556
Totaal 1.201.556
Correcties:
Noordgevels -25% -300.389
Glaspartijen niet geschikt -25% -300.389
Marktpotentieel dynamische zon- en lichtwering (aantal ramen) in kantoren en zorg- en onderwijsgebouwen 600.778
Bron: CBS, Bouwend Nederland, bewerking Somfy
94
De branche in 2023 |

| De branche in 2023 95

Marktpotentieel
> Omrekenen van het aantal ramen tegen huidige
tarieven (kosten elektrische installatie niet meegerekend)
uit te rusten met dynamische zonwering
binnen of buiten en 25% van de ramen ook nog
voorzien van dynamische lichtwering binnen geeft
een theoretisch marktpotentieel van ongeveer
€ 400 miljoen ex btw per jaar.
Weg naar de eindgebruiker
> Een compleet werkende oplossing aanbieden
vergt op dit moment nogal wat. Niet in de laatste
plaats als gevolg van de weg die de samenstellende
delen moeten afleggen totdat ze kunnen worden
samengesmolten tot de totale oplossing.
> Het onderstaande schema verschaft enig inzicht
in het krachtenveld:
• Kennis
• Specificaties
• Service
• Producten
• Service
• Support
• Training
Eindgebruikers
• Dynamische
zon-/lichtwering
• Service
Specialist
zonwering
• Producten
• Service
• Support
• Training
• Producten
• Service
• Service
Elektrotechniek
> Projecten hebben doorgaans een doorlooptijd van
ergens tussen de 6 en 12 maanden, waarin er van
alles en nog wat kan gebeuren. Doordat er zoveel
partijen bij betrokken zijn is het besluitvormingsproces
gecompliceerd en is de uitkomst niet op
voorhand duidelijk. De verschillende spelers hebben
ieder hun eigen agenda en kunnen ook besluiten in
de loop van de tijd om uiteenlopende redenen met
andere toeleveranciers in zee te gaan. Op dit moment
probeert Somfy zoveel mogelijk te regisseren, maar
er is geen garantie dat de oplossing uiteindelijk
geautomatiseerd is dan wel dat de samenstellende
delen van het automatiseringsdeel altijd van Somfy
zijn aan het einde van de rit. Dit maakt het voor
Somfy in de praktijk lastig om een garantie te geven
op de goede werking van de installatie na de oplevering.
> Partijen in de markt zijn individueel eerder gericht
op het verwerven van marktaandeel op basis van
de prijs dan op het vergroten van de markt op basis
van toegevoegde waarde.
> Een aanpak op basis van toegevoegde waarde in
combinatie met dienstverlening blijkt in de praktijk
ook aantrekkelijk te zijn, in ieder geval voor een
deel van de gebruikers, en bovendien blijken beide
activiteiten elkaar te versterken waardoor er een
vliegwiel kan ontstaan om de markt te vergroten.
Visie Somfy
> Somfy Nederland wenst de markt voor
dynamische zon- en lichtwering in de utiliteitsbouw
verder te ontwikkelen door:
• Het beschikbaar maken van wetenschappelijke
modellen die het nut van het toepassen van
dynamische zon- en lichtwering aantonen.
• Het ontwikkelen en implementeren van
(nieuwe) businessmodellen die eindgebruikers
one-stop-shop toegang geven tot
oplossingen: compleet werkende systemen
voor dynamische zon- en lichtwering in de
utiliteitsbouw.
• Het aanbieden van servicemodellen die een
zorgeloze levenslange werking garanderen
van de oplossing: onderhoud, reparaties
alsmede hulp en training voor gebruikers om
het nut van hun installatie in de dagelijkse
praktijk te maximaliseren.
• Het gebruiken van met het IoT verbonden
apparaten en installaties die helpen bij het
reduceren van de operationele kosten.
> Somfy beoogt in te spelen op een groeiende
behoefte aan dynamische zon- en lichtwering.
Daarbij spelen niet alleen de klimaatverandering en
de daarmee samenhangende wetgeving een rol.
> Ook op grond van de positieve invloed op de
productiviteit in kantoorsituaties, de leerprestaties
van studenten, de hersteltijd van patiënten in
ziekenhuizen en de levenskwaliteit van bewoners
96
De branche in 2023 |

van instellingen voor langdurige zorg kan in de
komende jaren een forse groei verwacht worden in
de toepassing van dynamische zon- en lichtwering.
> Het is in dit verband noodzakelijk te kunnen
beschikken over gecertificeerde specialisten.
> Deze specialisten voldoen aan een aantal
basiscriteria:
- Uiteraard beschikken zij over ervaring in het
uitvoeren van projecten en hebben zij een
organisatie die primair daarop is gericht.
- Zij zijn in staat op grond van hun kennis
klanten te adviseren over dynamische zon- en
lichtwering voor zowel binnen als buiten.
- Als specialist hebben zij een gevestigde naam
in de projecten, werken ze met hoogwaardige
producten en zijn zij gewend kwaliteitsnormen
na te streven in het werk dat zij afleveren.
- Zij hebben de capaciteit om ook reparatie en
onderhoud te verrichten, zich periodiek te
laten scholen en zich in het verkoopproces te
bedienen van ter beschikking gestelde middelen.
> Het is van belang verder onderzoek te doen,
objectieve informatie voor beslissers ter
beschikking te stellen, de branche te helpen nieuwe
inzichten te vergaren en de kennis verder te verhogen.
Er is al veel kennis beschikbaar, maar in het
algemeen is het noodzakelijk de kennis verder te
ontsluiten en beschikbaar te maken voor een veel
grotere doelgroep.
> In dat verband is er een website gemaakt die dient
als platform voor gebruikers, beslissers, specialisten
en partners. De website is merkneutraal en kan zo
primair dienen als platform om kennis te delen en
geeft daarbij ook maximale ruimte aan partners
en specialisten om zich met hun eigen merken te
profileren zonder daarbij in te hoeven leveren op
hun eigen identiteit.
Partners kunnen
op allerlei manieren
bijdragen
Somfy zoekt voor het verder uitbouwen van dit
initiatief partners die er belang bij hebben de markt
verder te ontwikkelen. Partners kunnen op allerlei
manieren bijdragen, bijvoorbeeld door het delen van
kennis, het doen van onderzoek of het beïn vloeden
van de markt dan wel het leveren van producten die
onderdeel uitmaken van de oplossing.
> Zowel partners als gecertificeerde specialisten
streven in hun bedrijfsvoering naar minimale
belasting voor het milieu, lopen voor op de
ontwikkelingen in de markt en hebben in hun
bedrijfsvoering de mens centraal staan.
| De branche in 2023 97

De kristallen bol
Misschien is het beter dit hoofdstuk niet te schrijven, want de afgelopen drie jaar is de
discrepantie tussen de voorspelling en de werkelijkheid (achteraf) zo groot geweest
dat we ons beter niet meer aan voorspellingen zouden moeten wagen. Misschien ter
verdediging mogen we aanvoeren dat 2020 en 2021 sterk beïnvloed zijn door nauwelijks
te voorspellen gevolgen van COVID-19 en 2022 vanaf 24 februari bijna geheel in het teken
heeft gestaan van de gevolgen van de inval in Oekraïne. We willen ons niet verstoppen
achter een lange lijst met excuses en uitsluitingen. Voor 2023 doen we gewoon weer een
poging. We gaan net zo lang door totdat we een keer helemaal goed zitten.
Weerbeeld
Maandgemiddelden
temperatuur/graden Celsius
aantal uren zon
2022 2021 2020 2019 2018 gemiddeld* 2022 2021 2020 2019 2018 gemiddeld*
Januari 5,3 3,4 6,2 3,5 5,6 3,6 59 58 40 57 50 68
Februari 6,8 4,3 7,2 6,1 0,7 3,9 109 125 68 139 162 92
Maart 7,3 6,4 6,8 8,0 4,7 6,5 250 158 186 129 132 146
April 9,3 6,7 11,1 10,9 12,2 9,8 226 221 282 241 181 196
Mei 14,0 11,2 13,1 11,7 16,4 13,4 256 200 324 223 290 225
Juni 17,1 18,2 17,5 18,1 17,5 16,2 282 247 228 266 213 214
Juli 18,6 18,0 17,0 18,8 20,7 18,3 258 196 209 236 341 222
Augustus 20,0 16,9 20,4 18,4 18,5 17,9 289 170 224 248 214 205
September 14,6 15,9 15,2 14,5 14,7 14,7 180 178 202 162 193 159
Oktober 13,1 11,6 11,3 11,6 11,9 10,9 147 124 71 104 174 129
November 8,6 7,4 8,9 6,4 6,8 7,0 98 68 82 77 97 70
December 5,4 5,5 5,8 6,1 3,7 50 48 81 52 49
Tussentelling 40,4 36,1 41,7 40,7 46,1 39,4 764 668,0 834,0 730,0 684,0 635,0
Indicator/3 jaar 0,34 0,84 0,34 0,89
Indicator/10 jaar 1,03 0,92 1,21 1,05
*) 10-jarig gemiddelde over het tijdvak 2012-2021 Bron: KNMI/bewerking Somfy Nederland
> Het jaar 2022 gaat de geschiedenis in als het meest
zonnige jaar ooit in De Bilt. Tot en met oktober
werden 2054 zonuren gemeten tegen het oude
record in 2018 van 2045 uren voor het hele jaar.
> Zowel de maandgemiddelde temperatuur afgezet
tegen het gemiddelde van de drie voorgaande jaren
als het aantal uren zon in de belangrijkste maanden
van het seizoen geven in 2022 een verbetering ten
opzichte van 2021 en ook het maandgemiddelde in
het seizoen voor zowel de temperatuur als het aantal
uren zon ten opzichte van het langjarig gemiddelde
geven een positieve indicator te zien. Anders gezegd,
het jaar 2022 was in de belangrijkste maanden
bovengemiddeld in temperatuur en uren zon,
hetgeen de branche zonder meer heeft geholpen.
98
De branche in 2023 |

| De branche in 2023 99

Specifieke invloeden
> Eerst aandacht voor een aantal specifieke
elemen ten die van invloed kunnen zijn op het
niveau van de activiteiten van de branche in 2023.
Het zijn elementen waarvan de voorspelbaarheid
laag is: een nieuwe golf coronabesmettingen, de
stikstofproblematiek en de verduurzaming van
de samenleving.
Coronabesmettingen
> Het virus is niet weg; nieuwe oplevingen van het
virus en het ontstaan van nieuwe varianten kunnen
niet worden uitgesloten. De overheid wil Nederland
steeds zoveel mogelijk openhouden. Daarom is er
een strategie met twee doelstellingen:
1. Mensen en bedrijven kunnen hun leven zo
goed mogelijk voortzetten, ook als corona
weer opleeft. Winkels, bedrijven, theaters en
musea blijven zoveel mogelijk open. Mochten
er toch beperkende regels komen, dan weten
we van tevoren waar we aan toe zijn.
2. Als corona uitbreekt moet de zorg voor
iedereen toegankelijk blijven, zowel voor
mensen met corona als voor mensen die
andere behandelingen nodig hebben.
> De overheid houdt de ontwikkeling van het
virus in de gaten. Bijvoorbeeld door onderzoek
van het rioolwater naar virusdeeltjes en door
samenwerking met andere landen. Sectoren,
zoals de cultuursector, de transportsector en
de detailhandel, hebben de afgelopen jaren veel
ervaringen opgedaan met het coronavirus. Zij
weten het beste wat wel en niet werkt in hun
sector. Daarom hebben de sectoren, samen met
de overheid, sectorplannen gemaakt. Sectoren
geven hierin aan welke maatregelen wanneer het
beste kunnen werken. Dat kunnen preventieve
maatregelen zijn om verspreiding van het virus te
remmen of interventiemaatregelen om eventuele
coronagolven te keren. De overheid gebruikt
deze plannen als er toch weer maatregelen nodig
zijn. Allemaal wijsheden die te lezen zijn op
www.rijksoverheid.nl.
> Elders in dit magazine kwam de recente
ommezwaai in het coronabeleid in China al aan de
orde. Afgezien van een toename in de komende
maanden van de besmettingskansen buiten China
is er nog een ander mogelijk gevolg: verstoring
van de internationale logistieke ketens waardoor
tekorten ontstaan en levertijden gaan oplopen.
Het krankzinnig hoge aantal besmettingen in
China gaat immers leiden tot abnormaal hoog
ziekteverzuim, of doet dat inmiddels al.
Stikstofcrisis
> In 2019 zette de Raad van State een streep
door het beleid voor de beschermde Natura
2000-gebieden, waarvan Nederland er 162 telt.
Het beleid bood te weinig bescherming. Volgens
Europese regels moeten Natura 2000-gebieden
in “een goede staat van instandhouding” worden
gebracht en gehouden. Hun toestand mag niet
verslechteren, met als doel behoud en herstel van
de biodiversiteit. Daarover moeten alle EU-landen
overigens elke zes jaar verslag uitbrengen.
> Van oudsher zorgden vooral verstedelijking,
intensivering van de landbouw en milieuvervuiling
voor een achteruitgang van de natuur. De huidige
sleutelfactoren zijn stikstofdepositie en onttrekking
van grondwater. Met name de neerslag van stikstofverbindingen
is in veel Natura 2000-gebieden nog
steeds te hoog.
> De uitstoot van ammoniak (NH3) en stikstofoxiden
(NOx) is na 1950 sterk toegenomen door
de opkomst van de intensieve veehouderij en het
gebruik van fossiele brandstoffen.
100
De branche in 2023 |

Veroorzakers uitstoot stikstof in Nederland
Landbouw grotendeels verantwoordelijk voor ammoniakuitstoot
Uitstoot ammoniak (NH3), in 2020, in procent
Landbouw Consumenten Verkeer Industrie, energie en raffinaderijen Handel, diensten en overheid en bouw
91,2
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Uitstoot van stikstofoxiden vooral door verkeer
Uitstoot stikstofoxiden (NOx) in procent, 2020
Verkeer Industrie, energie en raffinaderijen Consumenten
Landbouw
Handel, diensten en overheid en bouw
68,2
23,9
0 20 40 60 80 100
Bron: NRC 181122/ Compendium van de leefomgeving
> Eind jaren 80 was de uitstoot op z’n hoogst. Sindsdien is de uitstoot, door
overheidsbeleid, structureel gedaald. De stikstofdepositie in Nederland is
gedaald van 2700 mol per hectare (omgerekend 38,5 kilo) in 1990 naar 1730
mol/ha in 2018. Maar dat is een gemiddelde. Regionaal zijn de verschillen groot.
Nog Landbouw steeds is draagt de uitstoot meeste bij zo aan hoog stikstofdepositie dat hij schadelijk is voor veel natuur.
Bijdrage per sector in procent
Landbouw Buitenland Verkeer Industrie en gebouwde omgeving Ammoniak uit zee
> Eenmaal in de lucht verspreiden ammoniak en stikstofoxiden zich. Een
aanzienlijk deel van de in Nederland 45 geproduceerde ammoniak 32 en 12 stikstofoxiden
waait naar het buitenland. Nederland "exporteert" vier keer zoveel
9 2
van de stikstofverbindingen vergeleken met wat er vanuit het buitenland
naar Bijdrage Nederland in stikstofgevoelige waait. Natura 2000-gebieden
Bijdrage per sector in procent
Landbouw Buitenland Verkeer Industrie en gebouwde omgeving Ammoniak uit zee
> Ammoniak en stikstofoxiden slaan vanuit de lucht neer op de grond. Dat
wordt depositie genoemd. Zo 40 komen de verbindingen ook 35 in de beschermde
11 9 5
Natura 2000-gebieden terecht.
> Op een afstand van 20 km is grofweg 30 procent van de uitgestoten
ammoniak neergeslagen, en 10 procent van de stikstofoxiden. Op een afstand
van 250 km is dat respectievelijk 80 en 40 procent.
| De branche in 2023 101

102
De branche in 2023 |

68,2
23,9
0 20 40 60 80 100
Neerslag van stikstof per veroorzaker
Landbouw draagt meeste bij aan stikstofdepositie
Bijdrage per sector in procent
Landbouw Buitenland Verkeer Industrie en gebouwde omgeving Ammoniak uit zee
45
32 12 9 2
Bijdrage in stikstofgevoelige Natura 2000-gebieden
Bijdrage per sector in procent
Landbouw Buitenland Verkeer Industrie en gebouwde omgeving Ammoniak uit zee
40
35 11 9 5
Bron: NRC 181122/ Compendium van de leefomgeving
> Voor elk habitattype is, op basis van onderzoek, een zogeheten kritische
depositiewaarde (KDW) vastgesteld. Komt de depositie boven die waarde uit,
dan is er kans op significante schade. In veel Natura 2000-gebieden wordt
de KDW overschreden. Het kabinetsbeleid is erop gericht dat de neerslag in
2030 in de meeste Natura 2000-gebieden ónder de KDW ligt. Voor de Natura
2000-gebieden waar de KDW nog wordt overschreden, geldt sinds de uitspraak
van de Raad van State dat er géén nieuwe economische activiteit vergund
mag worden die voor extra stikstofdepositie in dat gebied zorgt. Om een
natuurvergunning te krijgen moet worden aangetoond dat de activiteit in een
straal van 25 kilometer geen extra ammoniak of stikstofoxiden in een Natura
2000-gebied met een te hoge depositie geeft.
> Een overmaat aan neerslaande stikstofverbindingen schaadt trouwens ook de
natuur buiten de Natura 2000-gebieden, maar die is niet juridisch beschermd.
> Slecht nieuws voor alle bouwactiviteiten: voor heel veel bouwplannen moeten
stikstofberekeningen worden gemaakt. De capaciteit om dit te doen is laag,
vanwege een tekort aan expertise. Veelal dus uitstel, soms afstel of om dat te
voorkomen dure (compensatie)maatregelen.
Energietransitie
> Het realiseren van de klimaatdoelen van Parijs (2015) is nodig om verdere
opwarming van de aarde en de gevolgen daarvan zo veel mogelijk te
voorkomen. Om aan de afspraken van Parijs te voldoen moet Nederland
overstappen van fossiele brandstoffen op duurzame energiebronnen zoals zon
en wind. Het (ontwerp-)Klimaatakkoord legt de maatregelen en afspraken
voor deze energietransitie vast. Het doel van het Klimaatakkoord is een
vermindering van broeikasgassen met 49% in 2030 en met 95-100% in 2050.
| De branche in 2023 103

Aandeel hernieuwbare energie
> Het aandeel hernieuwbare energie in het totale
binnenlandse verbruik is gestegen van 11,5 procent
in 2020 naar 12,0 tot 13,4 procent in 2021. Het
verwachte aandeel hernieuwbare energie komt
volgens het Planbureau voor de Leefomgeving met
het voorgenomen beleid uit op ongeveer 16,7 procent
in 2023, op ongeveer 20,5 procent in 2025 en op 30,7
(27,1-32,7) procent in 2030. Het doel van 16 procent
hernieuwbare energie in 2023 uit het Energieakkoord
blijft daarmee in beeld, net als dat in de Klimaat- en
Energieverkenning (KEV) 2020 en KEV 2021.
> In het Integraal Nationaal Energie- en Klimaatplan
2021-2030 (EZK 2021) dat Nederland heeft ingediend
bij de Europese Commissie, is een indicatief traject
opgenomen waarin de bijdrage van hernieuwbare
energie in 2025 minimaal 19,6 procent bedraagt
en in 2030 27 procent. Door beleidsaanpassingen
die in het afgelopen jaar zijn ingezet, vooral om
extra windparken op zee te laten bouwen, is het
vergeleken met de KEV 2021 waarschijnlijker dat
het indicatieve doel voor 2030 gehaald wordt.
Verduurzaming elektriciteit
> In 2030 bedraagt het genormaliseerde aandeel
hernieuwbare elektriciteit in de elektriciteitsproductie
85%. De nettoproductie van hernieuwbare
elektriciteit ligt dan naar verwachting op 118
terawattuur. Hiervan is 68 terawattuur afkomstig
van windenergie op zee, 23 terawattuur van
windenergie op land en eveneens 23 terawattuur
van zonne-energie. De verduurzaming van de
elektriciteitsvoorziening gaat dus redelijk snel.
> Het kabinet besloot om het vermogen aan
windenergie op zee in 2030 bijna te verdubbelen in
vergelijking met de eerdere ambitie. In december
2022 kreeg het twee miljoenste huishouden
zonnepanelen, hetgeen betekent dat bijna een
kwart van de huishoudens deze stap nu heeft gezet.
De snelle groei – het een miljoenste huishouden is
nog maar twee jaar geleden – verloopt niet zonder
slag of stoot. Er is een tekort aan materialen en
arbeidskrachten en al die zonnepanelen dragen bij
aan de overbelasting van het elektriciteitsnetwerk.
De verzwaring van dit netwerk wordt een langdurige
operatie die nog veel investeringen in tijd en geld en
ruimte gaat vergen.
Verduurzaming brandstoffen
voor warmte en transport
> De verduurzaming van de warmtevoorziening
en brandstoffen voor transport blijft verhoudingsgewijs
achter. Het aandeel hernieuwbare warmte
stijgt naar verwachting van 7 tot 8 procent
in 2021 naar 14 procent in 2030. Het aandeel
biobrandstoffen in de brandstoflevering voor
transport neemt toe van 6 procent in 2021 naar
9 procent in 2030.
> Het aandeel hernieuwbare energie voor vervoer
dat is berekend in de Europese richtlijn is veel groter.
> Op 23 april 2022 werd voor het eerst in Nederland
gedurende een groot deel van de dag meer groene
stroom opgewekt dan er groene stroom werd
verbruikt. Deze bijzondere gebeurtenis kwam nogal
terloops tot stand, het was een zonnige weekenddag
met veel wind. Het was zeker geen toeval;
Nederland kent inmiddels zoveel windturbines en
zonnepanelen dat het mogelijk is geworden.
104
De branche in 2023 |

Reguliere variabelen die de hoogte van
de activiteiten in de branche bepalen
> Buiten specifieke (incidentele) gebeurtenissen
en oorzaken zijn er een aantal meer voor de
hand liggende variabelen die in hun onderlinge
samenhang in de basis bepalend zijn voor het
niveau van de activiteiten in de branche. Trouwe
lezers en oudgedienden in de branche zullen ze
ongetwijfeld herkennen:
- Weerbeeld in combinatie met seizoenpatroon
en de invloed van klimaatverandering.
- Macrofactoren zoals economische groei,
inflatie, (hypotheek)rente.
- Huizenmarkt: nieuwbouw, prijsstijgingen,
aantal verhuizingen.
- Consumentenvertrouwen en besteedbaar
inkomen.
• Mede door de inflatie is de hypotheekrente
in de afgelopen negen maanden ineens snel
opgelopen. Inmiddels lijkt de opgaande
trend weer een beetje omgebogen te zijn.
De rente is voor ons gevoel hoog, maar
historisch gezien op een “normaal” niveau
terechtgekomen. Reëel gezien zou het beter
zijn te zeggen dat de hypotheekrente de
afgelopen jaren extreem laag geweest is.
Na een periode
van prijsstijgingen
zit de huizenmarkt
nu in een transitie
> De factoren komen hierna allemaal aan bod, soms
onder verwijzing naar delen van de tekst elders in
dit magazine, omdat zij daar al uitgebreider aan bod
gekomen zijn.
> Voor wat betreft de invloed van de klimaatverandering
volstaan we hier met de melding dat
extreme (incidentele) weersituaties – droogte,
neerslag, temperatuur – steeds frequenter zullen
voorkomen. De klimaatverandering zelf verloopt
traag en over een groot aantal jaren.
Macrofactoren
• De economische groei was in 2022 ondanks
alles nog goed voor ongeveer 4% en blijft in
2023 naar verwachting beneden de 1%, een
groot verschil.
• De inflatie is in 2022 tot ongekende hoogte
gestegen onder invloed van met name
de energieprijzen. Naar verwachting zal
de inflatie in 2023 dalen, maar nog zeker
5% bedragen en daarmee nog behoorlijk
boven het langjarig gemiddelde liggen. De
streefwaarde van de ECB blijft overigens
onveranderd 2%.
Huizenmarkt
• Al lang wordt er gezegd dat er jaarlijks 100.000
nieuwe woningen bij zouden moeten komen.
Dat is al jarenlang niet het geval en ondanks de
goede voornemens is dat aantal ook niet
realistisch voor 2023. Het voornemen mag er
dan zijn, maar bijvoorbeeld de stikstofthematiek
is een enorme rem op de realisatie.
• Na een periode van prijsstijgingen zit de huizenmarkt
nu in een transitie. Een periode van
prijsstijgingen wordt gevolgd door een periode
van prijsdalingen. Vooralsnog schatten de
experts in dat de prijsdalingen gemiddeld beperkt
blijven tot ruim 6% in de komende 2 jaar.
• Het aantal transacties op de huizenmarkt loopt
volgend jaar naar verwachting zeker nog eens
met 15% terug ten opzichte van het totale aantal
in 2022. Doordat de verkoop van 1 woning
ongeveer 15 verhuisbewegingen oplevert, is de
invloed daarvan op de branche hoog. Consumenten
besteden het grootste deel van hun geld aan
de nieuwe woning in de eerste 3 maanden na de
verhuizing. Onderzoek heeft uitgewezen dat de
vaste inrichting (keuken, sanitair) veelal de eerste
prioriteit krijgt en de tuin en buitenleven vaak
wat later volgen, tot 3 jaar na de verhuizing.
| De branche in 2023 105

Consument
• De consumptie krimpt in 2023 naar
verwachting met 0,3%, onder andere door
het zeer lage consumentenvertrouwen
en de aanhoudend hoge prijzen. Dit hangt
samen met onzekerheid vanwege de
Russische invasie in Oekraïne, oplopende
werkloosheid en de gestegen rente. Verder
biedt de afkoelende huizenmarkt veel minder
stimulans tot bestedingen van huishoudens
dan in eerdere jaren. Bovendien verdampt een
deel van de opgebouwde overwaarde.
• Daartegenover staan de maatregelen die zijn
aangekondigd om de forse stijging van de
energierekening van huishoudens deels te
compenseren. Het reëel beschikbaar inkomen
groeit in 2023 dan ook met 1,6%.
Vooruitzichten zonweringsbranche in 2023
Markt voor buitenzonwering en buitenleven
> Na een periode van groei, van 15% in 2019,
eveneens 15% in 2020 gevolgd door ruim
10% in 2021, eindigt 2022 behoorlijk in de
min gemeten in volume. Afhankelijk van de
productgroep -10% voor screens tot zelfs meer
dan -40% in buitenleven, wederom gemeten
in volume. Door prijsstijgingen ziet de omzet
in 2022 er veel rooskleuriger uit (tot 25% op
buitenlevenproducten), iets dat het zicht op de
markt enigszins vertroebelt. Voor de vergelijking
in volume is 2019 een goed referentiejaar en we
moeten zeker 2021 beschouwen als exceptioneel.
> Het lijkt erop dat de prijzen van de voor de
productie belangrijke materialen weer een beetje
tot rust gekomen zijn en mogelijk zelfs weer dalen
(olie, aluminium). De kosten van energie en de
algemene inflatie blijven natuurlijk een enorme
impact hebben op de totale kosten bij fabrikanten
en toeleveranciers.
Voorlopig moeten
we uitgaan van
“hand op de knip”
> De consument heeft nog niet heel veel om direct
vrolijk van te worden. Voorlopig moeten we uitgaan
van “hand op de knip”.
> Alles bij elkaar genomen is onze voorspelling
voor 2023 minimaal min 5% in volume ten opzichte
van 2022, in een redelijk optimistisch scenario.
Met een beetje tegenslag kan dat zomaar oplopen
tot min 10%.
106
De branche in 2023 |

Kansen
> Zonder extra inspanningen volgt de markt de
trend. Toch liggen er kansen. Die kansen zijn als
zodanig niet nieuw, maar zijn de afgelopen jaren
wellicht een beetje onderbelicht geweest. De
branche had de handen vol aan het bijbenen van
de vraag van de consument. Men kwam handen
tekort, de levertijden waren buitensporig en dus
is de bedrijfsvoering meer gericht geweest op de
levering van het product. Aan vraag was immers
geen gebrek.
Markt voor raamdecoratie
> De markt heeft over de hele linie in 2022 10-15%
in volume verloren, maar de woninginrichting
heeft naar schatting 15-20% ingeleverd doordat
consumenten steeds meer van kanaal veranderen.
> Nu de vraag naar verwachting inzakt, is het
noodzakelijk om te schakelen en de aandacht
weer veel meer te richten op de verkoop. Hoe
kan dynamische zon- en lichtwering structureel
bijdragen aan comfort, energiebesparing en
duurzaamheid? Meer dan ooit zou de nadruk
moeten liggen op kwalitatieve argumenten, het
fundament onder het bestaan van de branche,
dienstverlening en zinvolle toepassingen van
connectiviteit. De instrumenten daarvoor worden
u in de komende maanden aangereikt.
> Zo zien we nu ineens Veneta verschijnen in de
Twinkle-lijst van grootste webshops. Voor 2022
schatten we hun omzet al snel op € 150 miljoen.
Daarnaast zien we een aantal andere webshops
ook goede resultaten boeken.
> Prijsstijgingen voor raamdecoratie zijn wat minder
extreem geweest, gemiddeld 10%. Daarmee is
de markt in waarde in 2022 niet zo heel veel
gekrompen. De toename van de motorisatiegraad
heeft daaraan ook zeker positief bijgedragen.
> Voor de raamdecoratie ligt er in ieder geval in de
residentiële markt nog een extra buitenkans: een
daling in volume omzetten in per saldo een stijging
in waarde door de motorisatiegraad verder te laten
toenemen. De nog steeds groeiende belangstelling
voor smarthomes gaat daarbij helpen.
> Gezien de situatie op de huizenmarkt en het
lage niveau van het consumentenvertrouwen is
het niet realistisch volumegroei te verwachten in
2023, eerder het tegenovergestelde. We moeten in
dit geval alleen al op basis van verhuisbewegingen
uitgaan van een daling van minimaal 10% in volume.
| De branche in 2023 107

Somfy Nederland BV
Jacobus Ahrendlaan 1
Postbus 163
2130 AD Hoofddorp
Tel. +31 (0)23 55 44 900
info.nl@somfy.com
www.somfy.nl