COLLECT België Februari 2023

Het hoogtepunt van het feestjaar
rond het 225-jarig bestaan
van het Museum voor Schone
Kunsten in Gent (MSK) is
ongetwijfeld de internationale
bruikleententoonstelling Theodoor
Rombouts. Virtuoos van het Vlaamse
caravaggisme. Zijn meesterstuk
Allegorie van het Schepengerecht
van Gedele kreeg in 2007 een
onderkomen in het museum.
TEKST: MATTHIAS DEPOORTER
Theodoor Rombouts (1597-1637)
is geen klinkende naam. Curator
van de tentoonstelling Frederica
Van Dam opent dan ook haar essay
in de catalogus over deze Antwerpse
caravaggist met een citaat van Max
Rooses: ‘De Antwerpse meester voor wie
het nageslacht het onrechtvaardigst was
geweest’ en die ‘het minst verkreeg van
den roem, waar hij aanspraak op mocht
maken.’ Daarmee vatte Rooses Rombouts’
reputatie in 1879 samen. Bijna anderhalve
eeuw later geldt die typering nog altijd. De
tentoonstelling moet dat vertekende beeld
bijstellen en nieuwe zuurstof geven aan
het onderzoek.
De link met Gent en het museum is niet
vergezocht. Rombouts vervaardigde fraai
werk voor de stad, waaronder zijn monumentale
Allegorie van het Schepengerecht
van Gedele, dat tot de pronkstukken van
het museum behoort. De allereerste oude
meester die men aankocht was overigens
Rombouts’ Allegorie van de vijf zintuigen,
een opdracht voor zijn Gentse mecenas,
bisschop Antoon Triest (1577–1657).
Rombouts behoort tot de tweede generatie
van caravaggisten. Zij werden vooral onrechtstreeks
beïnvloed door het wispelturige
genie uit Lombardije, met name door zijn
belangrijkste Italiaanse navolger, Bartolomeo
Manfredi (1582–1622). Rombouts trok
in 1616 naar Italië, stal er met zijn ogen en
werd, terug in Antwerpen, de belangrijkste
schilder van moralistische genretefarelen
met caravaggistische esthetica: compacte
settings in landschapsformaat, chiaroscuro
uitgelokt door een verborgen lichtbron,
personages afgebeeld tot aan hun middel,
dramatische close-ups van karakterkoppen,
een portie pathos en theatrale kostumering.
Met name muzikanten met een luit of teorbe
wist hij pakkend neer te zetten.
RUBENS ALS LEIDRAAD
Van de relatief jonggestorven Rombouts
zijn vandaag slechts een veertigtal schilderijen
bekend. Hij was twintig jaar jonger
dan Peter Paul Rubens (1577-1640) en dat
gegeven speelde hem parten tijdens zijn
leven, maar ook bij de receptie van zijn
oeuvre. Hoewel het caravaggisme een internationaal
fenomeen was, met bijvoorbeeld
in de Noordelijke Nederlanden sterren als
Dirck van Baburen, Gerard van Honthorst
en Hendrick ter Brugghen, lag de situatie in
de Zuidelijke Nederlanden anders. Gerard
Het caravaggisme
kende slechts
een korte
bloeiperiode
en werd door
critici lange tijd
stiefmoederlijk
behandeld.
Seghers (1591-1651) verklaarde naar verluidt
dat hij zich genoodzaakt zag om zijn
stijl aan die van Rubens aan te passen omdat
zijn klanten dit wensten. Kunstenaars,
kopers, maar ook vroege en latere kunstenaarsbiografen
staarden zich blind op Rubens
en Anthony van Dyck, waardoor het
caravaggisme van Rombouts en confraters
slechts een korte bloeiperiode kende en in
de receptie lange tijd stiefmoederlijk behandeld
werd. Een aantal kunsthistorici liep
niet hoog op met Rombouts’ genretaferelen
en stuurde het niet-gefundeerde verhaal de
wereld in als zou hij stikjaloers geweest zijn
op het succes van superster Rubens.
MAGNUM OPUS
Naast zijn populaire genrevoorstellingen is
van Rombouts een beperkt aantal allegorieën
en religieuze voorstellingen overgeleverd.
Het bijzonder forse Allegorie van het
Schepengerecht van Gedele – zijn grootste
werk – brengt bijna alle kenmerken samen
van zijn schilderkunst. In april 1628, na een
jaar arbeiden en net voor de afgesproken leverdatum,
voltooide hij het schilderij op ‘matrasdoek’
met visgraatmotief, dat omwille
van de stevigheid gebruikt werd voor werk
van monumentale grootte. Het kreeg een
plaats in het stadhuis als schoorsteenstuk in
de schepenkamer van Gedele, een voorloper
van het huidige vredegerecht en kaderend
binnen de representatiepolitiek van de stad.
Vooral in het onderste plan van het schilderij
maakt Rombouts indruk met zijn
persoonlijke verwerking van het naturalistische
caravaggisme en daarbij haalt hij
alles uit de kast. Figuren zitten of liggen, zijn
feestelijk gekostumeerd, hebben een theatrale
pose aangenomen of kijken onbewogen
toe, zoals de robuuste hellebaardier in
profiel met glimmende helm. De volleerde
figuurschilder bewijst met de personificatie
van de rivier de Schelde dat een naakt,
robuust mannenlijf geen probleem oplevert.
Zijn mogelijke leertijd bij Abraham Janssens
(1575–1632) wordt hier wel heel tastbaar. De
bedaarde repoussoirfiguur stuwt onze blik
verder de hoogte in. Al even sturend zijn de
handgebaren en de kijkrichting van de hoofden
van de andere figuren, zodat onze blik
links en rechts afdwaalt om uiteindelijk via
de trap tot het kernthema te komen.
Het bovenste plan is anders van toon en stijl,
met in het midden, onder een baldakijn, de
Maagd van Gent. Zij is de verpersoonlijking
van de stad met een leeuw als teken van
rechtvaardigheid. De acht schepenen van
Gedele met attributen die verwijzen naar
de rechtspraak flankeren haar op de treden.
Daaronder verpersoonlijken drie vrouwen
kardinale deugden: Fortitudo, Prudentia en
Temperantia. Anders dan in zijn genrevoorstellingen
heeft de kunstenaar het decor
uitgewerkt. Antiquiserende architectuur en
beeldhouwkunst zorgen voor een classicistisch
tegenwicht bij het aardse caravaggisme
onderaan. Dat wijst op een kunstenaar
met persoonlijkheid die het sterotiepe beeld
van de genreschilder kon overstijgen. In
1630 kwam zijn ouderlijke huis, Den Leecktap
aan de Meir, in zijn bezit. Het Romboutsatelier
liep op volle toerental, maar de motor
stokte in 1637 toen de kunstenaar overleed.
BEZOEKEN
Theodoor Rombouts. Virtuoos van het
Vlaamse caravaggisme
MSK, Gent
www.mskgent.be
t/m 23-04
51