SOMFY De Branche in 2021

Nu anticiperen
scheelt later kopzorg
De Branche in 2021
| De branche in 2021 1

Inhoud
Voorwoord 06
Bespiegelingen 09
Thema’s voor lange termijndenkers 18
Tussenstand klimaat 28
Economie 37
Ontwikkelingen in de bouw en het onroerend goed 64
Detailhandel 76
De kristallen bol 96

Voorwoord
De rollercoaster 2020 ligt inmiddels al weer achter
ons, maar nog wel vers in het geheugen. Wat een
virus al niet kan aanrichten!
Na een verblijf van meer dan 30 jaar in zonweringsland
denk je het nodige gezien te hebben, maar dit
had niemand zien aankomen. Vraag niet hoe, maar
na het recordjaar 2019 is er wederom geschiedenis
geschreven. Alle problematiek ten spijt eindigt de
branche in 2020 toch weer substantieel hoger.
Op het moment van het schrijven van het voorwoord,
de laatste dag van 2020, voelt het als het oog van
een orkaan. De wind is tijdelijk afgenomen, maar kan
ieder moment weer opnieuw aantrekken.
De voorpagina’s van de kranten staan vol met
corona effecten; de winkels voor het grootste deel
dicht, horeca gesloten, luchthavens ontvolkt, een
nieuwe meer besmettelijke virusvariant waaiert
uit, ziekenhuizen vol, wachten op inentingen. Enfin
eigenlijk te veel om op te noemen.
Ondertussen krijgt het optimisme weer vat op de
financiële markten. Nu vaccins beschikbaar komen en
Trump heeft getekend voor een enorme injectie in
de Amerikaanse economie bereiken beurzen nieuwe
records. Een gunstig voorteken?
In het meest gunstige scenario liggen er nog maanden
van restricties voor ons, zeker tot de zomer van
2021. Wat dat betreft lijkt het zeer waarschijnlijk dat
het gedrag van de consument niet direct verandert.
De prioriteit zal voorlopig nog blijven liggen op zaken
in en rond de woning.
6

Misschien is het ook goed wat minder
opportunistisch te kijken en alvast na te denken
over het post-coronatijdperk.
Zodra de restricties wegvallen, zal de consument
direct de bakens verzetten. Horeca en vakanties
krijgen de hoogste prioriteit en het huis gaat even
naar het tweede plan. Inhalen wat we hebben
moeten missen!
Het lijkt logisch dat coronajaar 2020 toch het begin
is van een nieuw tijdperk. Het stof zal op z’n vroegst
pas in 2022 neerdalen en we krijgen dan goed zicht
op een nieuwe werkelijkheid. Consumenten zijn dan
gewend geraakt aan nieuwe gewoontes en zullen
die niet zo gemakkelijk loslaten. Hun wereld is meer
digitaal geworden, wonen- en werken schuiven
dichter naar elkaar toe en we hebben dan nog maar
8 jaar te gaan tot het eerste gestelde klimaatdoel.
Het is een periode met structureel meer kansen
voor de branche. Ondanks de orkaan is het tijd om
te anticiperen en voor te sorteren op een structureel
hogere vraag uit de markt.
Sven van Witzenburg
Begon als accountant bij KPMG
en kwam na bijna 10 jaar in
het bedrijfsleven terecht.
Had daarna gedurende 12 jaar
missies als Managing Director
in diverse productie-, retail- en
handelsondernemingen: focus
op start-ups, herstructureringen,
M&A’s, strategische vraagstukken,
sales en marketing. Was vervolgens
werkzaam bij beursgenoteerde
ondernemingen, waaronder Hunter
Douglas. Deed intussen aanvullende
studies: Masters in Stratetic Retail
Management (HBS/University of
Pennsylvania), een MBA aan Kingston
University in London en een Doctoraal
in Business Administration aan ISM
Paris/New York. Is sinds 2001 bij
Somfy en daar verantwoordelijk
voor de tien Noord-Europese landen.
Avanti!
Hoofddorp, januari 2021
Sven van Witzenburg
| De branche in 2021 7

Bespiegelingen
COVID-jaaroverzicht 2020
Ergens in het laatste kwartaal van 2019 was in de buurt van Wuhan een dodelijk virus
opgedoken. In december waren de eerste patiënten opgenomen in het plaatselijke
ziekenhuis. Op de laatste dag van 2019 hadden de autoriteiten in de miljoenenstad
bekendgemaakt dat tientallen patiënten met virale longontsteking in het ziekenhuis lagen
en dat ze niet wisten waarom die mensen ziek waren. Op de drempel van het nieuwe jaar
had zich in stilte ongekend onheil genesteld.
Op 1 januari activeerde de Wereldgezondheidsorganisatie
WHO een intern draaiboek voor
noodgevallen. Tien dagen later meldde China het
eerste sterfgeval. China reageerde niet meteen
daadkrachtig op de nieuwe vijand. In Wuhan werd
nog een wijkdiner met 40.000 gasten georganiseerd
en er vond nog een provinciaal congres van de
Communistische Partij plaats. Miljoenen verlieten de
stad om elders Chinees Nieuwjaar te vieren.
In de loop van januari werden ook de eerste
besmettingen gemeld buiten China – in Japan,
Zuid-Korea en Thailand. In Seattle kwam een man
aan uit Wuhan, ook besmet. Op 23 januari werd
Wuhan, met 11 miljoen inwoners véél groter dan
New York, van de buitenwereld afgesloten.
In de stad werd het verkeer stilgelegd. Er waren
toen 584 besmettingen en 17 sterfgevallen.
Op 11 maart verklaarde de WHO de nieuwe ziekteuitbraak
tot een pandemie. De nieuwe ziekte had
inmiddels een naam gekregen: COVID-19. De
WHO koos bewust een naam die neutraal was en
die niet verwees naar een dier, een land of een
bevolkingsgroep – om stigmatisering te voorkomen.
Het virus verspreidde zich in drie maanden over de
hele wereld. Al begin maart had Europa een hoger
corona-sterftecijfer dan Azië. Naast Italië werden
Spanje en het Verenigd Koninkrijk hard geraakt. Begin
april verschoof het zwaartepunt naar de VS, waar
de golf sterfgevallen van het noordoosten naar het
westen en zuiden trok. In de zomermaanden lag de
focus op Latijns-Amerika, met tragische hoofdrollen
voor Brazilië en Mexico. Aan het einde van de zomer
piekte India.
Na Azië volgden Iran en Noord-Italië. Het dodental
liep op en de regio ging deels op slot. Op 12 maart
sloot president Trump de VS voor reizigers uit
de Schengenzone. Het werd hem in Europese
hoofdsteden kwalijk genomen dat hij dat zonder
overleg had gedaan. Op 17 maart ging ook de EU
dicht voor bezoekers van buiten.
Even leek het de goede kant op te gaan. Maar net
toen India en Latijns-Amerika een afname van het
aantal sterfgevallen lieten zien, begon in het najaar
eerst in Europa en later in de VS een tweede golf.
En wat voor een. Op het hoogtepunt van de eerste
golf, op 17 april, stierven op één dag wereldwijd
8527 mensen. In de tweede helft van december
lag het mondiale daggemiddelde soms op rond de
13.000 doden.
| De branche in 2021 9

In Australië waren in april openbare bijeenkomsten
van meer dan twee mensen verboden, in Nieuw-
Zeeland gingen alle niet-essentiële bedrijven dicht.
Het hielp dat Aziatische landen nog levendige
herinneringen hadden aan recente epidemieën.
Taiwan, bang voor een nieuwe SARS-uitbraak,
liet al op 1 januari de temperatuur meten van
vliegtuigpassagiers uit Wuhan. Zuid-Korea kreeg
de eerste golf eronder zonder lockdown, maar met
testen en technologie.
De ervaringen in Azië en Oceanië toonden aan
dat één staatsvorm niet per se beter is in pandemiebestrijding
dan de ander. Autocratische regimes
met een immens staatsapparaat en sociale controle
presteerden goed, maar ook een flexibele democratie
als Zuid-Korea die was voorbereid en het probleem
serieus nam.
Het Westen kwam slechter voor de dag. Trump
moest, in een verkiezingsjaar, maatregelen nemen
die schadelijk waren voor de economie. Hij moest
afgaan op adviseurs en op feiten en varen op het
ambtenarenapparaat, dat hij zo verafschuwde.
Op een goed moment schoof hij het probleem
af op de staten. De gouverneurs namen vaak wel
ingrijpende maatregelen, maar bij gebrek aan
nationale richtlijnen waren de lockdowns te kort,
met steeds weer oplaaiende besmettingen tot gevolg.
Duitsland deed het goed in de eerste golf, maar had
midden-december dagen met 30.000 besmettingen
en bijna 1000 doden. Zweden volgde lang een
eigenzinnige koers met weinig maatregelen, maar
moest tegen het einde van het jaar hulp inroepen van
buurlanden omdat de ic’s in Stockholm overbelast
waren. In Nederland was de intelligente lockdown
van het voorjaar effectief, maar kwam de exit te snel.
In Europa gingen de grenzen tijdelijk dicht. Er
was in de eerste dagen ook nauwelijks Europese
coördinatie, laat staan Europese solidariteit.
Midden in de zomer namen de Europese leiders
revanche door verhoudingsgewijs snel nieuwe
wegen te gaan en gezamenlijk geld te lenen voor
een herstelfonds van 750 miljard Euro. Maar het
coronabeleid zelf bleef nationaal
De VN-Veiligheidsraad had in 2014 één dag nodig
om een resolutie over ebola aan te nemen, de
COVID-resolutie liet drie maanden op zich wachten.
De WHO, het cruciale VN-adviesorgaan voor
gezondheidsvraagstukken, kwam onmiddellijk in de
schootslijn tussen de twee grootmachten terecht.
Trump gaf China de schuld van de pandemie.
De WHO had zich door China in de luren laten
leggen, meende hij. De behoefte zich af te zetten
tegen China, gecombineerd met zijn dedain voor
internationale organisaties, culmineerde in het
besluit het lidmaatschap van de WHO op te zeggen.
De belangrijkste organisatie van 2020 verloor
daarmee een van zijn steunpilaren.
Decennialang ging de wereld vooruit. In zeer kleine
stapjes en niet altijd in een rechte lijn, maar wel
consistent ieder jaar. Tot 2020. Voor het eerst sinds
1990 nam de armoede toe. Tussen de 88 en 115
miljoen mensen gleden af naar extreme armoede.
Migranten in het Westen maakten 20 procent minder
over naar hun land van herkomst. Voedselschaarste
nam ook toe. Het aantal mensen dat zich zorgen
maakt over dagelijks eten nam toe met 100 procent.
Voor tussen 83 en 132 miljoen mensen dreigt
ondervoeding.
Vaccinatieprogramma’s in arme landen, denk aan
de mazelen, zijn jaren teruggezet in de tijd. De
pandemie ontwrichtte in veel landen de reguliere
zorg. Volgens een schatting zullen 2 miljoen mensen
overlijden aan zorguitval.
10
De branche in 2021 |

De pandemie verscherpt ook de ongelijkheid. Ze treft
de zwakken het hardst. De pandemie heeft zoveel
andere problemen in gang gezet of juist uitvergroot
dat er wel gesproken wordt van een polypandemie.
Met de globalisering was het hoe dan ook gedaan: in
een wereld waar iedereen afhankelijk is van iedereen
ben je veel te kwetsbaar. Maar globalisering bracht
ook welvaart en dat geef je niet zomaar op.
Het vaccin werd al snel de heilige graal van de
pandemie. Het is de enige manier om de ziekte te
overwinnen en wie als eerste een vaccin heeft, kan
als eerste zijn samenleving van het slot halen zonder
bang te zijn voor een terugkeer van het virus.
De vaccinrace is een geopolitiek gevecht. Trump
investeerde snel grote bedragen in de ontwikkeling
bij verschillende fabrikanten en probeerde zelfs een
veelbelovend Duits bedrijf te kopen, met het doel het
bedrijf exclusief voor de VS te laten werken.
China ontwikkelde 5 vaccins in eigen beheer en
Rusland noemde zijn vaccin Sputnik V, een verwijzing
naar de kunstmanen waarmee Rusland tijdens de
Koude oorlog de VS de ogen mee uitstak. De aanpak
in Europa was weer anders; de Europese Unie kocht
vaccins in bij 5 verschillende fabrikanten zonder te
weten of ze ook zouden werken.
De pandemie vraagt ook grote delen van de bevolking
in arme landen te vaccineren. Zij kunnen het zich niet
veroorloven op voorhand dure vaccins te kopen.
De EU en WHO richtten daarom een gezamenlijk
inkoopbureau op voor vaccins dat arme landen
ondersteunt. Het agentschap kwam nog niet goed
van de grond. Het komt miljarden dollars tekort en
de rijke landen kochten alle beschikbare vaccins voor
de komende tijd op – in eerste instantie voor eigen
gebruik. Ook in het coronajaar gold: eerst de rijken,
dan de armen.
12
De branche in 2021 |

Het virus raakte uiteindelijk de hele wereld. Maar
COVID-19 sloeg niet overal even hard toe. Afrika
bleef het lichtpuntje in de statistiek, met 1,7 miljoen
besmettingen. De COVID-plaag kreeg, met uitzondering
van Zuid-Afrika, weinig grip op continent,
dankzij een jonge bevolking en recente ervaring met
epidemieën, maar er wordt ook maar mondjesmaat
getest. Zuidoost-Azië kwam met 11 miljoen op een
goede derde plaats. COVID-19 is een drama voor
Noord- en Zuid-Amerika en Europa, samen goed
voor 55 miljoen van de 75 miljoen besmettingen.
Aanvankelijk dachten we er snel vanaf te kunnen zijn;
inmiddels weten we wel beter. We gaan een tweede
jaar tegemoet met een virus dat ondanks de strenge
lockdown is gemuteerd in een veel besmettelijkere
vorm. De eerste gevallen werden ontdekt in de
Westerse wereld, nota bene in het VK, het land dat
zo triomfantelijk als eerste land in Europa begon
met inenten.
| De branche in 2021 13

Aantal patiënten dat per dag aan Covid-19 overlijdt
zevendaags gemiddelde
eerste piek
1-3 1-4 1-5 1-6 1-7 1-8 1-9 1-10 1-11 1-12
Oceanië
India
Mexico
Europa overig
Afrika
Latijns-Amerika overig
Canada
EU
Azië overig
Brazilië
VS
Vaccin
Nu de wereld aan het begin staat van een grootscheeps vaccinatieprogramma is er een nieuwe discussie
actueel geworden. Velen houden zich bezig met allerlei vragen rondom de gevolgen van vaccinatie, de
samenstelling van het vaccin en welke gevaren eventueel gepaard gaan met de vaccinatie. Hoewel de materie
buiten de scope van dit magazine valt, hebben we er toch iets over opgenomen. Peilingen wijzen uit dat circa
30% van de bevolking zodanige vraagtekens heeft bij de vaccins dat men overweegt om niet te vaccineren.
Nu het nemen van vaccins niet wettelijk verplicht is kan dat uiteindelijk toch hele grote gevolgen hebben.
Vlak voor Kerst heeft de Europese medicijnwaakhond EMA een positief advies uit gebracht over de toelating
van het vaccin tegen COVID-19 van de farmaceuten Pfizer en BioNTech.
14
De branche in 2021 |

Werking van het mRNA-vaccin
Bij een vaccinatie wil je onschadelijke stukjes van
een virus aan het immuunsysteem laten zien. Dat
immuunsysteem leert het virus dan herkennen,
bouwt er een geheugen voor op en staat bij een
echte infectie klaar om het virus op te ruimen.
Een mRNA-vaccin bevat een klein stukje van de
genetische code van het coronavirus, namelijk
die voor het karakteristieke spike-eiwit dat op de
buitenkant van het virus zit. Die code, het mRNA,
gaat na de injectie de cellen rond de prikplek in en die
maken vervolgens het corona-eiwit. Dit voor het lijf
onbekende eiwit alarmeert het immuunsysteem.
Van het vaccin van Pfizer worden twee prikken
gegeven, met drie weken ertussen om de afweerreactie
nog beter aan te zwengelen. RNA staat voor
ribonucleïnezuur waarmee alle cellen in ons lichaam
vol zitten. Beschouw je het DNA, diep in de kern van
elke cel, als het kookboek waarin alle recepten
voor alle eiwitten van ons lichaam staan, dan is
mRNA (messenger RNA) het kladpapiertje waarop
het recept wordt overgenomen voor het eiwit dat
op dat moment nodig is. Met deze instructie maakt
een cel het benodigde eiwit. Onbekend mRNA wordt
overigens niet met open armen ontvangen in een cel.
Alarmsystemen maken dat als het toch binnenkomt,
het meestal direct wordt afgebroken. Het mRNA in
vaccins is zodanig aangepast dat het ongezien een
cel binnen kan komen en daar enkele dagen aanwezig
blijft, zodat er meer tijd is om het spike-eiwit te
maken en de afweerreactie op te bouwen. Dat wordt
door vaccinmakers ModRNA genoemd, aangepast
(modified) mRNA.
Virussen zelf maken ook gebruik van dit systeem.
Het coronavirus bestaat zelf uit een groot stuk RNA
dat zich bij een infectie in cellen werkt. Aan de hand
van die instructie gaat een cel dan kopieën van het
complete coronavirus maken. Een mRNA-vaccin
bootst als het ware de infectie door het virus na,
maar dan met slechts één virusonderdeel, zodat je er
niet ziek van wordt.
Samenstelling van het vaccin
Het actieve bestanddeel is 0,03 milligram van het mRNA
(modRNA). Daarnaast bevat het vier soorten vettige
stoffen – lipiden – samen ongeveer 0,8 milligram. Die
vormen minuscule vetbolletjes waarin het mRNA wordt
verpakt, zodat het onbeschadigd de cel in komt. Sommige
van die vetten komen ook van nature voor in het lichaam,
zoals cholesterol, andere niet. Verder zitten er zouten in
de oplossing: voornamelijk natriumchloride (keukenzout),
wat natriumfosfaat en een klein beetje kaliumchloride
en kaliumfosfaat. Die houden de zuurgraad op peil,
zorgen dat de vetbolletjes stabiel blijven en dat het vaccin
goed wordt opgenomen door het lichaam. Tot slot zit
er 6 milligram suiker in – sucrose – als antivriesmiddel.
Voor de toediening wordt het vaccin nog eens verdund
met een oplossing van water en keukenzout.
Directe bijwerkingen van het vaccin
De direct optredende bijwerkingen zijn in de studies
tot nu toe goed duidelijk geworden. Ruim 20.000
mensen kregen vanaf eind juli het Pfizer-vaccin en
zijn gemiddeld ten minste twee maanden gevolgd.
Meestal rapporteerden proefpersonen pijn op de
injectieplek, daarnaast kwamen vermoeidheid, hoofdpijn
en spierpijn vaak voor, een dag of twee na de prik.
Koorts, rillingen of gewrichtspijn werden ook gemeld.
Gemiddeld waren deze bijwerkingen na een dag
over en eventueel met een simpele pijnstiller goed
te doen. Krap 9 procent van de deelnemers had er
last van bij de dagelijkse bezigheden. De bijwerkingen
waren iets heviger na de tweede dosis, en ouderen
(mensen boven 55 jaar) hadden er minder last van.
Ook in studies met andere mRNA-vaccins, samen
inmiddels met vele tienduizenden proefpersonen,
zijn geen ernstige bijwerkingen gezien. Bij het mRNAvaccin
van Moderna, dat de FDA goedkeurde voor
noodgebruik in de VS, meldden deelnemers dezelfde
bijwerkingen, maar wel iets vaker.
Een enkele keer kan iemand een ernstige allergische reactie
krijgen na de vaccinatie. Dat gebeurde bijvoorbeeld
bij twee zorgmedewerkers in het Verenigd Koninkrijk
| De branche in 2021 15

en één in Canada. Dat kan voorkomen bij elk
medicijn. Iemand kan onverwacht sterk allergisch
zijn voor een van de bestanddelen. Mensen met
een allergie moeten dat vooraf melden, staat op
het informatieblad over het vaccin van de FDA.
Als het gebeurt, treedt het nagenoeg direct op.
Op de prik-locaties staat daarom normaliter een
adrenaline-injectie klaar, die direct gegeven kan
worden om de hevige reactie te stoppen.
Bijwerkingen op lange termijn
Deze op zich zeldzaam veronderstelde bijwerkingen
onbedoeld juist érger ziek. De antilichamen die het
vaccin opwekt, remmen dan het virus niet, maar helpen
het juist om cellen nog beter te infecteren. Dat gebeurde
in 2017 bij een vaccin tegen dengue (knokkelkoorts)
en in de jaren 1960 bij een vaccin tegen het RS-virus.
De toen gebruikte technieken zijn overigens niet
vergelijkbaar met die van een mRNA-vaccin.
Veranderingen aan het DNA
van de gastheer
Het vaccin brengt geen veranderingen aan op het
DNA van geïnjecteerden. Sommige mensen vrezen
zullen pas aan het licht komen als het vaccin aan
grote groepen mensen is gegeven. Fabrikanten
moeten bijwerkingen na de toelating voor hun
eigen vaccin in de gaten blijven houden en op
Europees niveau zullen alle vaccins samen worden
bewaakt. Daarvoor is in kaart gebracht hoe vaak 38
verschillende ziektebeelden er nu voorkomen die
mogelijk zouden kunnen optreden na vaccinatie.
Zeven aandoeningen op die lijst zijn in zeldzame gevallen
wel eens opgetreden na bepaalde vaccinaties, zoals een
ernstige allergische reactie, koortsstuipen, of een acute
ontsteking van hersenen, zenuwen of bloedvaten.
Het scherpst wordt gelet op ‘vaccin-geassocieerde
versterkte ziekte’. Daarbij wordt iemand die ingeënt
is en daarna het virus oploopt, in zeldzame gevallen
dat het corona-mRNA uit het vaccin teruggekopieerd
kan worden naar DNA en dat dit vervolgens wordt
ingebouwd in het erfelijk materiaal in de celkern. Als
dat op een ongelukkige plek gebeurt, dan zou dat
bijvoorbeeld kanker kunnen veroorzaken.
Zelfs als het onverhoopt wel zou gebeuren, heeft dat
geen effect. Een enkele keer worden kleine, onschadelijke
kopiefragmenten van andere RNA-virussen
teruggevonden in het DNA van de gastheer. De meeste
cellen delen zich maar een paar keer en gaan dan dood.
De kans dat het inbouwen van een stukje DNA
ernstige consequenties zou hebben is verwaarloosbaar.
Van al het DNA in een cel is 98,5 procent
niet functioneel, slechts 1,5 procent bevat de
belangrijke genen.
16
De branche in 2021 |

De kans dat het onverhoopt daarin terechtkomt,
is heel klein. De kans dat je volgende week doodgaat
aan COVID is aanzienlijk groter. Bovendien is een
mutatie in één cel onbelangrijk in het licht van de
miljarden cellen die in ons lichaam voorkomen.
Snelheid van de ontwikkeling
Met de huidige moleculaire technieken is een
sliert genetisch materiaal maken eenvoudig.
Het Amerikaanse bedrijf Moderna, het tweede
mRNA-vaccin dat waarschijnlijk binnenkort
wordt goedgekeurd, had de eerste versie van hun
Het werd onderzocht als een manier om kanker te lijf
te gaan, zoals melanoom en borstkanker, maar ook
tegen een aantal infectieziekten zijn al experimentele
mRNA-vaccins gemaakt.
Met het vetbolletje waarin het mRNA verpakt is, heeft
biotechbedrijf BioNTech, dat het ontwikkelde, al jaren
ervaring met andere vaccins.
Van buiten zien die bolletjes er hetzelfde uit als bij het
huidige coronavaccin, alleen het mRNA dat erin zit is
anders. Normaal gesproken vinden de onderzoeken
waarin kandidaatvaccins worden getest na elkaar
mRNA-vaccin al binnen drie uur klaar nadat China de
genetische code van het SARS-CoV-2 coronavirus
bekend had gemaakt.
Een mRNA-vaccin lijkt nu nieuw, maar we hebben
mRNA al dertig jaar op de radar als een slimme manier
om een cel tijdelijk iets te laten maken waar het
afweersysteem op reageert. In de loop der jaren zijn
de drie grootste problemen steeds beter opgelost:
- Het afleveren in een cel
- Ervoor zorgen dat het niet als ‘indringer’ wordt gezien
- Voorkomen dat het gelijk wordt afgebroken
plaats: eerst in proefdieren, dan bij een tiental mensen,
dan bij honderd mensen en dan een grotere studie.
In de pandemie hebben studies elkaar sneller
opgevolgd en zijn er delen parallel gelopen.
Ook vindt de beoordeling van de gegevens voor een
deel al plaats terwijl het onderzoek nog loopt.
Daarnaast zetten farmaceuten, goedkeurende
autoriteiten en andere betrokken instanties een groot
deel van hun personeel op de ontwikkeling van het
vaccin en worden van veelbelovende kandidaten
alvast in grote hoeveelheden geproduceerd voordat
duidelijk is of ze de eindstreep halen.
Algemene bronvermelding hoofdstuk ’Bespiegelingen - COVID-jaaroverzicht 2020’ blz. 9 t/m 17:
- Diverse artikelen uit het NRC en het Financieel Dagblad
| De branche in 2021 17

Thema’s voor lange termijndenkers
De Verenigde Staten
Hoewel voor hem kennelijk de gevolgen van de laatste verkiezingen nog
niet duidelijk zijn, zal Donald Trump normaal gezien in 2021 het Witte Huis gaan
verlaten en daarna ongetwijfeld de rest van zijn leven slijten in allerlei rechtszaken
die hem te wachten staan.
Het wegzakken van het Amerikaanse imperium is
natuurlijk al veel langer bezig. De pandemie en Trump
hebben dat proces versneld. Volgens Geert Mak is er
uit de geschiedenis gebleken dat imperia niet ten
onder gaan doordat barbaren de grenzen bestormen,
maar doordat elites onderling slaags raken en een
land verzwakt raakt. Tijdens de coronacrisis was
Washington op geen enkele manier in staat zijn
burgers te beschermen. Trump kon in deze noodsituatie
mensen niet verenigen, eerder het tegenovergestelde.
Deze president is daartoe ook niet in staat. Hij is in
extreme mate alleen met zichzelf bezig.
Ondanks alles heeft Trump heeft zijn vaste aanhang
behouden en behaalde hij 71 miljoen stemmen. De
Republikeinen hebben meer zetels in het Huis van
Afgevaardigden dan voor de verkiezingen en hun
meerderheid in de Senaat zijn ze nog niet kwijt.
De overgrote meerderheid van de Republikeinse
senatoren en congresleden is Trump door dik en dun
blijven steunen en roept hem na dat de verkiezingen
vervalst zijn.
De post-corona wereld zal fundamenteel anders zijn.
Europa kan zich niet langer achter de VS verschuilen
en zal zijn eigen boontjes moeten doppen. De kans
dat de VS verder zal verzwakken is op korte termijn
levensgroot. Het land is verarmd, zal eerst zelf intern
orde op zaken moeten stellen en zal zich ook primair
blijven richten op het indammen van de toenemende
invloed van China.
Brexit-deal
Het is allemaal niet vanzelf gegaan, maar uiteindelijk
vlak voor de jaarwisseling toen niemand er meer op
had gerekend, was er dan toch een akkoord. Details
over de overeenkomst komen bij stukjes en beetjes
naar buiten. Er is een lange periode overeengekomen
om alles in goede banen te leiden. De uitwerking is
gecompliceerd en geeft ongetwijfeld aanleiding tot
nieuwe onderhandelingen. Het is meer een politiek
signaal dan een tot in detail uitgewerkt spoorboekje.
De afspraken in een paar hoofdpunten:
’Biden zal grote moeite hebben
de boel weer op de rails te krijgen.
Het land is totaal gepolariseerd.’
Trump heeft Europa en de NAVO de laatste jaren vele
keren de les gelezen. Over de manier waarop mag
iedereen alles van vinden, maar zijn boodschappen
nopen wel tot een andere kijk op zaken.
Staatssteun
De 27 EU-lidstaten hebben Londen altijd voorgehouden
dat zij graag zonder handelsquota of importtarieven
zaken willen blijven doen met het Verenigd Koninkrijk.
Het VK moest in ruil hiervoor wel beloven de Europese
regels over onder meer staatssteun ook in de toekomst
te volgen. Grootste vrees van Brussel was namelijk dat
Londen Britse bedrijven overheidsgeld zou toestoppen,
zodat die goedkoper kunnen werken dan de Europese
18
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 19

ondernemers of dat Britse bedrijven de Europese
wetgeving over milieu en arbeidsomstandigheden
loslaten om Europese werkgevers de markt uit
te prijzen.
Het VK moet straks transparant zijn over staatssteun.
Het wordt bovendien mogelijk alsnog sancties
– zoals importheffingen en quota – in te voeren
als een van beide partijen de subsidiekraan fors
opendraait. Londen blijft zich bovendien houden aan
de bestaande standaarden over milieu, klimaat en
arbeidsrechten.
Beslechten van geschillen
Ook de handhaving was lang een heet hangijzer
in het Brexitoverleg. Naar welke instantie zouden
de Europese Unie of de Britten kunnen stappen als
zij denken dat de ander zich niet aan de afspraken
houdt? Er komt nu een ‘Gemeenschappelijke
Partnerschapsraad’ die toeziet op het grootste deel
van het akkoord, zoals staatssteunafspraken en de
visquota. Een arbitragepanel gaat bovendien oordelen
of mogelijke toekomstige importheffingen of -quota
proportioneel en gerechtvaardigd zijn.
Personenverkeer
Brexiteers hebben het de Britse kiezers aan de
lopende band voorgehouden: het VK moet weer de
baas worden over zijn eigen grenzen en over wie
het land binnenkomt. Het is vanaf 1 januari dan ook
gedaan met het vrije verkeer van personen vanuit
de EU. Er zijn geen afspraken gemaakt die het leven
van Europese studenten, onderzoekers, jongeren en
trainees kunnen vergemakkelijken als zij in het VK
willen werken, studeren of stages lopen.
Ook vakantiegangers krijgen meer rompslomp
aan de grens. Al eerder was overeengekomen
dat Europeanen die al voor de Brexit in het VK
woonden en omgekeerd, niet te maken krijgen
met alle veranderingen. Op gebied van justitie,
veiligheidsdiensten en politie blijven de EU en
het VK wel gewoon samenwerken, net als in het
wetenschappelijke onderzoeksprogramma Horizon.
20
De branche in 2021 |

Diensten
De EU en het VK beloven de eigen ondernemers
niet te bevoordelen bij aanbestedingen. Dat neemt niet
weg dat er geen investeringsbeschermingsovereenkomst
is die geldinjecties in een buitenlands
bedrijf beschermt. De financiële sector verliest
eveneens de wederzijds toegang (het ‘paspoort’).
Onder meer de Londense City wordt deels afhankelijk
van de wil van Brussel om de sector zogeheten
‘equivalentie’ te geven. Dat wil zeggen dat de EU de
Britse financiële regels gelijkwaardig acht aan die van
Europa en daarom de Britse banken en financiële
dienstverleners toelaat tot de Europese markt.
Visserij
Europese vissers blijven toegang houden tot de
Britse wateren, maar mogen wel minder vissen.
Er komt een overgangsfase van vijf en een half jaar,
waarin EU-vissers een kwart van hun quotarechten
overdragen aan hun Britse collega’s. De EU had
ingezet op 10 jaar en 18%, terwijl de Britten drie jaar
en 80% voor ogen hadden. Vanaf juni 2026 bepalen
Brussel en Londen ieder jaar opnieuw wat er in de
Britse wateren gevangen mag worden. Dit is mogelijk
een nieuw recept voor ruzie.
Niettemin zijn experts aan beide kanten van het
Kanaal het erover eens dat de overeenkomst
economische kosten met zich meebrengt, vooral
voor de Britten. De regering van premier Boris
Johnson spreekt graag van ‘Global Britain’, een
grotendeels ongedefinieerd idee dat suggereert dat
het land ambitieuzer de wijde wereld in gaat trekken
op economisch en diplomatiek vlak. Juist op het
gebied van mondiale uitdagingen staat het VK nog
steeds grotendeels op één lijn met de meeste andere
Europese landen. Dat geldt voor klimaatverandering
bijvoorbeeld: in 2021 organiseert het land de
eerstvolgende klimaattop. Daarnaast heeft men
dezelfde visie op onder andere het beschermen van
de democratie in de wereld en het bevorderen van
duurzame economische groei, en worden zowel de
EU als het VK geconfronteerd met de economische
en politieke gevolgen van de opkomst van China.
| De branche in 2021 21

Het land blijft intussen een van de sterkste militaire
machten in Europa en is samen met Frankrijk de
enige nucleaire macht op het continent. Hoewel het
natuurlijk lid blijft van de NAVO, zijn er met de EU geen
specifieke afspraken over defensiesamenwerking,
ondanks de op dit vlak groeiende samenwerking
binnen het blok. De continentale landen zullen echter
de expertise van de Britse militaire en inlichtingendiensten
nodig blijven hebben.
Net als Nederland, heeft het VK zijn blik gericht
op de rest van de wereld. Het hecht veel waarde
aan het effectief functioneren van multilaterale
instituties zoals de Wereldhandelsorganisatie,
Wereldgezondheidsorganisatie en het Internationaal
Monetair Fonds. Al deze instituties zijn aan
hervorming toe en het VK en de EU hebben daar
vergelijkbare ideeën over.
Voor beide partijen is het daarom belangrijk om nu
vooruit te kijken en elkaar niet uit het oog te verliezen.
Maatschappelijke verwachtingen
van beurgenoteerde ondernemingen
en hun bestuur
Rond de Kerst verschenen er gelijktijdig in het NRC en
het FD artikelen met ongeveer hetzelfde onderwerp.
Er is een ommekeer gaande in de maatschappij: men
begint anders aan te kijken tegen beursgenoteerde
ondernemingen en de publieke opinie heeft daarbij
ook heel weinig geduld. Banken zetten grote stappen
in de strijd tegen witwassen en bedrijven werken hard
aan het reduceren van hun ecologische footprint.
In Nederland zijn na de affaire Unilever de contacten
tussen ministeries en bedrijven verder verschrompeld.
Werkgeverslobby VNO/NCW riep vorig jaar een
stuurgroep in het leven om uit te zoeken waarom het
bedrijfsleven uit de gratie is geraakt. De analyse van
dit zogeheten Brugproject is weinig verrassend: de
materiële welvaart mag dan zijn toegenomen, maar
te weinig mensen hebben het gevoel dat zij delen in
de brede welvaart van onderwijs, woongenot, sociale
contacten en gezondheid.
De coöperatie en het associatieve systeem waren
in de twintigste eeuw cruciaal voor de groei van
de welvaart in West-Europa. Juist de mix van
verschillende organisatievormen maakt het systeem
als geheel veerkrachtig. In directiekamers van grote
ondernemingen gaat het tegenwoordig veel over de
maatschappelijke en politieke context van besluiten;
sinds ’Black Lives Matter’ bespreekt men in de
boardroom inclusiviteit.
Als bedrijf opereer je in een krachtenveld van wetten,
normen en verwachtingen. Publieke druk is een
machtig middel om zaken voor elkaar te krijgen; het
belang van de (sociale) media is groot. Wat begint
bij beursgenoteerde ondernemingen zal natuurlijk
ook in grote familieondernemingen spelen en
vroeg of laat in een of andere vorm ook invloed
gaan krijgen op besluitvorming in het midden- en
kleinbedrijf. Wat in de discussies speelt op nationaal
niveau is representatief voor wat er gaande is in de
maatschappij.
Een nieuw tijdperk breekt aan
Maar is dat voldoende vraagt men zich in
boardrooms af. Wat maakt een goede onderneming?
Je uitspreken, kleur bekennen en deelnemen aan het
maatschappelijk debat is het verwachtingspatroon
geworden. Het is dezelfde goede raad die premier
Mark Rutte twee jaar geleden gaf aan de bovenbazen
van het grote bedrijfsleven.
In de hele wereld beginnen langzaam maar zeker
en in toenemende mate contigenten vaccins van
verschillende fabrikanten beschikbaar te komen; het
begin van een gigantische mondiale logistieke operatie
die zijn weerga eigenlijk niet kent. Als de productie
goed op gang komt, zullen miljarden dosissen vaccins
in recordtempo hun weg vinden over de hele wereld.
22
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 23

24
De branche in 2021 |

De eerste kleine hoeveelheden zijn inmiddels
toegediend en vanaf begin 2021 zal het aantal
inentingen heel snel gaan toenemen. Hoe lang het
gaat duren voordat we de vereiste ‘groepsimmuniteit’
overal wordt bereikt is niet duidelijk. Niemand heeft
zich nog echt met deze vraag beziggehouden.
Toch is de vraag om vele redenen gerechtvaardigd.
Als we ons even beperken tot uitsluitend de
economische achtergronden; wanneer kunnen
we ons weer nagenoeg vrij bewegen en welke
economische invloeden hebben we nog voor de
boeg voordat het virus onder controle is?
Op enig moment zal de rekening moeten worden
opgemaakt, een astronomisch bedrag, en zal moeten
worden bekeken op welke wijze we teruggaan naar
een economisch normaal. Dan komt ook de vraag
aan de orde hoe schulden worden terugbetaald en
welke nieuwe criteria gaan gelden voor verstandig
financieel beleid door overheden.
Het is ondenkbaar dat corona geen hele diepe
sporen achterlaat in de maatschappij en bijvoorbeeld
consumentengedrag niet blijvend zal veranderen.
Zonder twijfel markeert 2020 de overgang naar een
andere periode. We gaan er vooralsnog vanuit dat
de restricties in de loop van 2021 zullen worden
afgebouwd, al lijkt het toch zeker tot de zomer 2021
of ver daarna te gaan duren. Pas dan gaat duidelijk
worden welke blijvende invloeden er resteren. De echte
conclusies kunnen we niet eerder trekken in 2022.
Terug naar de oude situatie ligt niet erg voor de hand.
Daarvoor heeft het virus de wereld al te lang in haar
grip gehad. Er zijn nieuwe referentiekaders ontstaan;
nieuwe regels zijn al van kracht, zonder dat ze nu echt
duidelijk zijn. De relatie van de consument met spullen
heeft een andere richting gekregen, het koopgedrag
is aangepast, de wijze waarop werk wordt gedaan is
anders, reizen zal blijvend veranderen en de manier
waarop men aankijkt tegen thuis, vrije tijd, de natuur
en het gezin is opnieuw ingekleurd. Wat te denken
van winkels en winkelen?
Ook de basisbehoeftes blijken zich voor een veel
groter deel via het internet te laten invullen. De norm
is thuis bestellen en thuis af laten leveren. De westerse
wereld is er inmiddels aan verknocht geraakt. Wat
vroeger brieven waren zijn nu pakketten geworden.
Oude gewoontes in een nieuw tijdperk.
Er zijn veel vragen, iedereen is zoekend. Nieuwe
waardes die al latent aanwezig waren, zijn boven
komen drijven; het gaat in alles wat we doen veel
meer om zingeving en context. Kernvraag is hoe
we de wereld verder kunnen helpen. We zijn aan
het einde gekomen van een cyclus en een tijdperk.
Vanaf nu wordt veel alleen maar minder en minder
wordt meer.
Oplossingen op veel vlakken worden efficiënter
gevonden door samen te werken, een absolute must.
Het verspillen van bronnen is niet langer een optie: de
aarde is uitgeput geraakt. Na corona krijgt het milieu
opnieuw de topprioriteit. De noodzaak van het tot
stand brengen van een circulaire economie is niet
langer een strijdpunt als zodanig. Door samenwerking
zal er snel invulling aan gegeven moeten worden.
Alleen op een andere manier zal de toekomst van de
mens kunnen worden gegarandeerd. Het is steeds
duidelijker: we zijn veel te ver gegaan. Zoals we het
deden kan in de toekomst echt niet meer. Corona
heeft in die zin de inzichten versterkt. We wisten
het eigenlijk al lang, maar door corona moesten
we gedwongen even uit de ratrace stappen.
De echte hamvraag is hoe de mensheid deze eeuw
gaat overleven.
Naast de meer existentiële vraagstukken ontstaat
ook een andere meer filosofische vraag, meer van
belang vanuit een economisch perspectief. Blijven
kwantiteit en bezit de overwegende drijfveren of
schuiven we op omdat we geluk meer uit andere
dingen gaan halen? Hoe zwaar gaat bijvoorbeeld
de ecologie meewegen? Hebben we inderdaad echt
spijt van wat er is gebeurd en gaan we daarom veel
bewuster consumeren?
| De branche in 2021 25

De omstandigheden verlangzamen de tijd. Mediteren geeft ruimte,
maakt prioriteiten helder en vergemakkelijkt het maken van keuzes.
Bibliotheken vervullen een behoefte, eigentijdse boekhandels hebben
zichzelf opnieuw uitgevonden en zijn succesvol. Boeken zijn weer
populair. Zij vormen de mogelijkheid het alledaagse even te ontvluchten,
verdringen de lezer in een wereld waarvan deze normaal geen deel van
uit maakt, geven nieuwe inzichten. Papier is een heel oud, vertrouwd, fijn
materiaal en heeft allerlei verschijningsvormen. Een boek vasthouden
is een beetje als het omhelzen van een boom. Overigens zijn er
wetenschappers die ervan overtuigd zijn dat bomen een bijzondere
intelligentie hebben, onder de grond met elkaar in verbinding staan,
met elkaar communiceren en elkaar beschermen.
In de context van kwalitatieve tijdsbesteding zijn er musea die bezoekers
leren tijd te besteden aan het bekijken van een kunstwerk.In plaats
van 10 seconden, de tijd nodig om een foto te maken, 10 minuten
in het werk van de kunstenaar kruipen, onder het motto het werk
doorgronden, de details ontleden en het gedachtegoed van de
kunstenaar een plaats geven.
Vliegen was tot voor kort een massa artikel: als gevolg van moordende
concurrentie waren de tarieven gezakt tot een dusdanig niveau dat er
nauwelijks belemmeringen meer waren voor consumenten. Gelijktijdig
is de vervuiling door vliegverkeer exponentieel toegenomen in de
laatste 2 decennia, overigens zonder evenwichtige bijdrage van de
luchtvaartsector aan het herstellen of compenseren van de aangerichte
milieuschade.
De Green Wave lijkt zich te versterken: inmiddels zijn er duidelijk
tekenen dat gezinnen zich het liefst terugtrekken uit de grote steden.
Men is anders gaan aankijken tegen boeren als beroepsgroep. De
belangstelling voor biologisch voedsel versterkt de tendens. Het belang
van water wordt duidelijk en de enorme tegenstelling die daarin aan
het ontstaan is; enerzijds het tekort aan voldoende schoon drinkwater
wereldwijd en de draconische stijging van de zeespiegel die ons staat
te wachten. In de weekenden trekt de bevolking niet meer naar de
overvolle winkelstraten, winkelcentra, pretparken en ander massavertier
van weleer, maar zoekt men de ruimte en de rust.
Een andere duidelijke trend is de belangstelling voor gezond voedsel mede
versterkt doordat de horeca voor lange tijd gesloten is. Men neemt de tijd
om bewust te koken. De keuken heeft een veel meer centrale rol gekregen
in het huis; er wordt gewerkt, gespeeld, gekookt en gegeten.
26
De branche in 2021 |

Netflix, internet en sociale media verhuizen thuis op de mobiele
telefoon geruisloos mee gefaciliteerd door een inmiddels wijdvertakt
glasvezelnetwerk en foutloos werkende draadloze lokale netwerken.
Beperking van sociale contacten maakt het gezin weer veel belangrijker,
maar geeft ook een grotere behoefte aan een plek waar je tot jezelf kunt
komen. Rust geeft reflectie en uitzicht geeft inzicht.
Merken moeten veel meer inzicht verwerven en inzicht geven over hun
echte bijdrage aan de maatschappij. Het gaat hier ook om het gebruik
van grondstoffen en materialen, de herkomst ervan, de belasting van het
milieu, de wijze waarop zij mensen inzetten. Er zullen ook rekeningen
uit het verleden moeten worden vereffend. De samenleving vraagt
hierom. Zo staat bijvoorbeeld alles dat te maken heeft met slavernij in
een kwaad daglicht. De geschiedenis wordt herschreven. Men is in de
mode op zoek naar alternatieven voor katoen. Papier gooit hele hoge
ogen vanwege de eigenschappen die de industrie daaraan kan geven, de
beschikbare hoeveelheden door hergebruik en de mogelijkheden hout
verantwoord te verbruiken met heraanplant.
Design, klassieke schoonheid, tijdloos ontwerpen, natuurlijke
materialen, ambacht, organische vormen zijn blijvers. Recyclen,
opwaarderen en laag verbruik zijn onvermijdelijke grondbeginselen voor
handel en industrie in alle sectoren. Door onderbrekingen in de normale
industriële cycli in 2020 en zeer waarschijnlijk ook in 2021 ontstaan
er schaarstes in de beschikbaarheid ook voor 2022, bijvoorbeeld in
technologie, mode en interieur. Deze omstandigheden versterken de
noodzaak creatief te zijn, te combineren, te herbestemmen. Styling zal
een revival gaan beleven.
De tijd van het individu is over. Alles draait om samen. In het gezin
verdwijnen de traditionele rolpatronen. Het tijdperk van de meer fluïde
gender breekt aan, de verschillen tussen oud en jong convergeren.
De tiener als ondernemer op het web en gepensioneerden terug in de
schoolbanken. De maatschappij is meer inclusief en exclusief tegelijkertijd.
In de mode gaat dat bijvoorbeeld grote gevolgen hebben: het wordt
gewoon dat mensen elkaars kleren dragen, het verschil tussen man
en vrouw vervaagt, kleren worden hergebruikt, oud en nieuw kan
gecombineerd worden en er komt ruimte voor individuele creativiteit.
Hetzelfde aanhebben is geen issue meer, maar het gaat om de combinaties
en de creativiteit om het toch weer onderscheidend te laten zijn.
Een dergelijke trend zien we ook terug in wonen: vintage komt terug en
interieurelementen van de 60- en 70tiger jaren worden weer populair.
Interessant om te zien dat de vormen en gebruikte materialen simpel zijn.
| De branche in 2021 27

Tussenstand klimaat
Even ter herinnering
Klimaatneutraal zijn in 2050 betekent netto geen uitstoot van broeikasgassen meer. Dat is
nodig om klimaatverandering tegen te gaan en de opwarming van de aarde te matigen. Op
de klimaattop in Parijs, vijf jaar geleden, is afgesproken de aarde met maximaal 2°C te laten
opwarmen en te streven naar maximaal 1,5°C.
In 2020 ging het Europese klimaatdoel daarom omhoog van 40% minder uitstoot in 2030 naar 55%
minder ten opzichte van peiljaar 1990. Er is nog heel wat nodig om dat te halen, want de broeikasgasuitstoot
in Europa is in de afgelopen twintig jaar slechts met ongeveer 25% afgenomen.
Het boek ‘Zes graden’
In zijn boek Zes graden, over
‘onze toekomst op een warmere
planeet’, beschreef de Britse
klimaatjournalist Mark Lynas in
2008 een apocalyptische scène
in Houston. Het is 2045 en de aarde is drie graden
opgewarmd. Twaalf jaar later heeft Lynas een tweede
versie van zijn boek geschreven – het is geen herziene
uitgave, maar een compleet nieuw boek. Daarin erkent
hij dat hij zich in 2008 heeft vergist. Drie graden
opwarming zal niet in 2045 zijn bereikt, maar het
denkbeeldige scenario in Houston heeft zich in
augustus 2017 met de orkaan Harvey al daadwerkelijk
voorgedaan. In een wereld die net één graad warmer
is dan vóór de Industriële Revolutie.
De mensheid is nu een wereld binnengetreden die
in 2008 nog in het verschiet lag. Destijds bedroeg de
opwarming ongeveer 0,8 graden. Inmiddels zijn we
aangekomen in het eerste hoofdstuk. Eén graad is
gepasseerd en we zijn hard op weg naar de twee graden.
Over de gevolgen van de opwarming bestaat volgens
Lynas weinig twijfel. Bij meer dan twee graden komt
de samenleving ‘zwaar in de knel’. Bij drie graden is
‘de integriteit van de beschaving’ in gevaar.
Bij vier vreest Lynas dat delen daarvan ‘compleet
zullen instorten’ en bij vijf worden grote gebieden
‘biologisch onleefbaar’. Alle mooie beloftes van
wereldleiders ten spijt, ze tellen op tot een planeet
die aan het einde van deze eeuw zo’n drie graden
warmer is. En als het tegenzit zelfs meer. Lynas
baseert zich op honderden artikelen uit alle bekende
wetenschappelijke tijdschriften.
De oceanen nemen door ons toedoen evenveel
energie op als er vrijkomt bij drie Hiroshimaatoombommen
per seconde. Een Nederlander is
door zijn CO 2
-uitstoot gemiddeld verantwoordelijk
voor 30 vierkante meter ijsverlies in het
Noordpoolgebied, een Amerikaan voor bijna
50 vierkante meter, een Chinees voor 20 en een
Indiër voor vijf vierkante meter. En steden op het
noordelijk halfrond wandelen qua klimaat ieder
jaar als het ware 20 kilometer zuidwaarts.
Om onder de anderhalve graad opwarming te blijven
zouden we vandaag nog alle plannen voor nieuwe
fossiele elektriciteitscentrales in de prullenbak moeten
gooien, moeten stoppen met de verkoop van auto’s,
vliegtuigen, cementovens en andere energieslurpers.
28
De branche in 2021 |

Nieuw klimaatdoel Brussel
Een verkenning in Europa
De Europese Unie werd het eerder al eens over de
ambitie in 2050 CO 2
-neutraal te zijn, maar voor
2030 werd vooralsnog ingezet op 40 procent minder
broeikasuitstoot (afgezet tegen 1990). Dat dat veel te
weinig is voor een realistisch tijdpad werd al eerder
duidelijk. Daarom is in september 2020 ingezet op een
daling van 55 procent. Met dit nieuwe, ambitieuzere
‘tussendoel’ stippelt Brussel de route verder uit.
Een klimaatneutraal 2050 mag een ver en abstract
ideaal zijn, een vastgespijkerd piketpaaltje over tien
jaar brengt ingrijpende en soms pijnlijke of kostbare
maatregelen wel een stuk dichterbij.
Behalve het CO 2
-neutrale doel, ligt feitelijk nog heel
weinig vast. Over alle voorstellen en maatregelen
volgen de komende maanden en jaren discussies
tussen lidstaten die allemaal andere belangen hebben.
Met het vastleggen van dit doel kan de Commissie
geen beleid of maatregelen afdwingen.
Maar onbetekenend is het niet dat Brussel midden
in een wereldwijde pandemie de vaart houdt in zijn
klimaatambities. Eurocommissaris voor Klimaat Frans
Timmermans benadrukte het afgelopen jaar steeds
dat een nieuw reductiedoel voor 2030 tussen de 50
en 55 procent zou liggen. Door nu voor haar eigen
‘maximum’ te kiezen, zendt de Commissie het signaal
dat ze haar ambities allerminst afzwakt.
Een reductie van 55 procent is fors, maar wordt door
Brussel als haalbaar ingeschat: niet alleen technisch,
maar ook – en dat is cruciaal – economisch en
politiek. Zowel klimaatorganisaties als groene politici
vinden het doel juist niet ver genoeg gaan. Zij pleiten
voor een snellere reductie, tot 60 of 65 procent in 2030.
Uiteraard moet in de praktijk blijken hoe groen
de herstelplannen daadwerkelijk zijn. Maar zowel
Frankrijk als Duitsland kondigde de afgelopen
maanden al ambitieuze investeringspakketten aan
waarin miljarden worden gestoken in klimaatbeleid.
De meeste uitstoot is verminderd in de sector die
energie opwekt. Er wordt in de EU tegenwoordig veel
meer aardgas gebruikt om energie op te wekken dan
steenkool, bruinkool of olie. Aardgas heeft minder
broeikasgasuitstoot dan de andere fossiele brandstoffen.
Daarnaast is met name sinds 2005 het aandeel
energie uit windmolens, zonnepanelen en bio massa
toegenomen. Daar staat tegenover dat de uitstoot
door wegtransport juist is toegenomen sinds 1990.
Tot voor kort was het Verenigd Koninkrijk koploper in
de Europese Unie als het ging om het reduceren van
broeikasgasuitstoot. Het wist de uitstoot sinds 2005
met 33% terug te dringen, vooral door het bouwen
van efficiëntere energiecentrales, meer windparken en
een krimp in de markt voor ijzer- en staalproductie.
Nu het VK niet meer meetelt in de Europese groene
lijsten is het Griekenland dat op nummer 1 staat
met een reductie van 32%, sinds 2005 gevolgd door
Denemarken (27%) en Italië (27%).
Soms is een verklaring voor een hoge score een
wrange. Zo is de daling van de uitstoot in Griekenland
en Italië te danken (of te wijten) aan de economische
crises tussen 2008 en 2013. Verminderde economische
activiteit drukt het energieverbruik en dus de CO 2
-
uitstoot. In alle lidstaten daalde de broeikasgasuitstoot
in die periode. Ook nu met de coronacrisis is daling van
broeikasgasuitstoot een wereldwijde trend.
Wie de reductie vanaf 1990 telt, ziet dat de
voormalige Oostbloklanden het goed doen. Na de
val van de Sovjet-Unie en de verschuiving van een
planeconomie naar een vrije markt is een duidelijke
daling te zien in de broeikasgasuitstoot.
Nederland doet het in vergelijking met andere lidstaten
gemiddeld. Tussen 1990 en 2018 wist Nederland 15%
van de broeikasgasuitstoot te reduceren. Tussen 2005
en 2018 ongeveer 12%. In absolute megatonnen
uitstoot is Nederland een van de grote uitstoters in
Europa, na Duitsland, Frankrijk, Italië, Polen en Spanje.
| De branche in 2021 29

30
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 31

Nederland heeft vooral de uitstoot van broeikasgassen
als methaan en lachgas weten terug te
brengen. De CO 2
-uitstoot in ons land was in
2018 maar iets minder dan in 1990 (een daling van
1,6%). Dat komt door het sluiten van drie oude
kolencentrales tussen 2015 en 2017. Nederland haalt
nu nog altijd veel energie uit steenkool en aardgas.
Wel heeft de overheid besloten om de kolenstook
per 2030 te verbieden en is in 2019 de Hemwegkolencentrale
in Amsterdam dichtgegaan.
De grootste klapper heeft Nederland gemaakt in de
afvalsector. In 2018 stootte deze sector maar liefst
80% minder broeikasgassen uit dan in 1990. Dat komt
door toenemende recycling en het minder storten
van afval, dat vaker wordt verbrand of gerecycled.
Van die verbranding wordt energie gemaakt.
Duitsland, de grootste absolute vervuiler in Europa,
wist sinds 1990 de emissie te reduceren met 31%. De
ijzer- en staalsector in de voormalige DDR is ingestort
na de val van de muur, wat voor de klimaatcijfers van
Duitsland gunstig is. Duitsland heeft de laatste jaren
zijn energiecentrales veel efficiënter gemaakt en er
worden minder kolen gebruikt. Maar Duitsland heeft
altijd nog veel vervuilende bruinkoolcentrales.
Hoe doen Denemarken en Polen het? Deze lidstaten
worden in de EU vaak genoemd als voorbeelden van
landen die het heel goed en heel slecht doen wat
betreft de energietransitie. Denemarken weet de
uitstoot van broeikasgassen eigenlijk al jaren stabiel
naar beneden te brengen, een daling van 31% sinds
1990 en een daling van 27% sinds 2005. Dit is met
name te danken aan het hoge aandeel hernieuwbare
energie – zon, wind en biomassa – in het energieverbruik
van het land. Meer dan twee derde van de
hernieuwbare energie in Denemarken komt uit biomassa,
dat is het verbranden van (rest)hout en groente-, fruiten
tuinafval. In Nederland woedde het afgelopen jaar
een discussie over het gebruik van biomassa voor het
opwekken van energie. Critici vinden verbranding van
(rest)hout helemaal niet duurzaam en daarom zou
het niet moeten meetellen in de groene cijfers.
Polen wist de uitstoot van broeikasgassen met 13%
te reduceren sinds 1990, maar sinds 2005 nam de
uitstoot juist toe met 2%. In Polen wordt energie
met name opgewekt uit steenkool en bruinkool. De
uitstoot in het land is de laatste jaren toegenomen,
omdat het economisch beter gaat. Dat stuwt het
energieverbruik in het land omhoog. Meer mensen
in Polen hebben een auto en er rijden meer bussen,
waardoor er een piek te zien is bij de uitstoot in de
vervoerssector.
De EU rekent niet ieder lidstaat af op die 55%
reductie, maar kijkt naar rijke en arme landen en
zet voor iedereen aparte doelen neer. Zo mochten
landen als Bulgarije, Tsjechië en Polen tot 2020 hun
broeikasgasuitstoot laten stijgen. Voor 2030 is iedere
lidstaat wel verplicht de uitstoot te laten dalen,
Nederland met 36%.
Recordjaar 2020
De definitieve cijfers zijn op dit moment nog niet
bekend, maar 2020 wordt in Nederland waarschijnlijk
het warmste jaar ooit. Waarbij ‘ooit’ betekent: sinds
het begin van de metingen in 1901. Of 2020 ook
wereldwijd een recordjaar wordt, is niet zeker. De
temperatuur komt ongeveer 1,2 graden boven het
gemiddelde van 1850 tot 1900 uit, ongeveer gelijk
met 2016 en 2019. De warmste dag ooit was in 2019,
maar nooit eerder kwam de temperatuur in De Bilt
acht aaneengesloten dagen boven de 30 graden
(met een weekgemiddelde van 33,2 graden). Het
KNMI becijferde in 2020 dat de koudste nachten en
de warmste middagen veel sterker zijn opgewarmd
dan de rest – ongeveer 6 graden per eeuw, tegen
gemiddeld 3 graden. Wat mensen daarvan onthouden
is dat de airco vaker aan moet en dat de schaatsen
steeds langer ongebruikt in de kelder blijven liggen.
Er waren meer records in 2020. Het jaar zat er
vol mee. Zo werd het warmer dan ooit boven de
Poolcirkel (38 graden in het Siberische Verchojansk).
32
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 33

Aan de andere kant van de planeet, op de Argentijnse
onderzoek basis Esperanza, werd het op 6 februari
18,4 graden, een warmterecord voor Antarctica.
Tussen die twee in ligt het Californische Death
Valley, daar haalde het kwik op 16 augustus 54,4
graden. Officieel werd het in 1913 in hetzelfde gebied
weliswaar 56,6 graden, maar experts vertrouwen dat
record niet. Tegenwoordig worden records getoetst
door het Weather and Climate Extremes Archive
van de Wereld Meteorologische Organisatie, een
onderzoek dat jaren kan duren.
Klimaatverandering gaat maar zeer ten dele over
weerrecords. De gewone dingen in het weer
veranderen ook. Gemiddeld wordt elke dag iets
warmer, maar dat valt minder op dan de extremen.
Dat de temperatuur in Nederland in het voorjaar nu
ongeveer net zo hoog is als een halve eeuw geleden in
Nice heeft grote gevolgen. Maar als individu onthoud
je vooral die ene dag in februari of november dat je
zonder jas naar buiten kon. Of die stikhete dag in
augustus, toen je maar het beste binnen kon blijven.
Terwijl die dag in december dat nog net de 15 graden
wordt aangetikt misschien wel opmerkelijker is. Het
duurt vaak even voordat in de grilligheid patronen
zicht baar worden. En pas dan kan gezocht worden naar
een link met het klimaat. Neem twee van de opvallendste
klimaatrecords van het afgelopen jaar: orkanen en
hitte in Siberië. Er waren in 2020 zoveel orkanen, dat de
namen opraakten en de laatste alleen nog een letter van
het Griekse alfabet kregen. En in het Noordpoolgebied,
vooral in Siberië, werd het dit voorjaar subtropisch warm.
De verleiding is groot om beide verschijnselen toe
te schrijven aan klimaatverandering. Maar zo simpel
is het niet. Vooral over orkanen bestaat nog veel
onduidelijkheid. Enerzijds komt er meer warmte
en dus ook meer energie in de atmosfeer. Die kan
daardoor onrustiger worden. Maar tegelijkertijd
stijgt door klimaatverandering de temperatuur in
de bovenlucht meer dan dicht bij de grond, wat de
atmosfeer juist stabieler maakt.
Over de snelle opwarming van het Noordpoolgebied
bestaat geen twijfel. Een internationale groep
klimaatwetenschappers heeft onderzoek
gedaan naar de opvallende hitte in Siberië
en het temperatuurrecord in Verchojansk;
onmogelijk zonder door de mens veroorzaakte
klimaatverandering.
Het World Disasters Report 2020 van het Internationale
Rode Kruis stond dit jaar in het teken van
klimaatverandering. Het gezaghebbende rapport
keek weliswaar terug op 2019, maar de conclusies
gelden net zo goed voor dit jaar. Het rapport laat zien
dat neerslag, droogte, zware stormen en bosbranden
een toenemende rol spelen bij natuurrampen.
Volgens hoogleraar rampenpreventie en medeauteur
van het rapport Maarten van Aalst zijn er nu ook
natuurrampen die zonder klimaatverandering bijna
zeker niet zouden zijn gebeurd. Het groeiende aantal
hittegolven is daarvan een voorbeeld.
Veel natuurgeweld zorgt direct voor dramatische
beelden van vluchtende mensen, geblakerde bossen
of overstroomde huizen. Maar ook verstilde satellietbeelden
van afbrekende ijsplaten of smeltende gletsjers
zijn een signaal van een drama in slow motion.
‘Het eerlijke verhaal is dat we
ongehoord diep in de shit zitten’
De Britse krant The Guardian heeft besloten het
woord klimaatverandering in de ban te doen.
Klimaatcrisis of -ineenstorting geven volgens
de hoofdredactie een betere beschrijving van de
werkelijkheid. Er is waarschijnlijk geen krant in de
wereld die zoveel over het onderwerp publiceert.
Het broeikaseffect is de wraak van de natuur. Wij zijn de
laatsten die nog leven in een min of meer stabiel klimaat.
34
De branche in 2021 |

De wereld heeft in 1997 het Kyoto-protocol
ondertekend. Daarin werd afgesproken dat we
echt iets gingen doen om klimaatverandering te
voorkomen. Maar in de twee decennia na dat
protocol hebben we meer broeikasgassen
uitgestoten dan in de twee decennia ervoor.
leefomgeving. We staan daarom voor een principiële
keuze; in de wereld van Descartes gaan we door op
de huidige weg en trekken we ons weinig aan van de
klimaatontwrichting en in die van Humboldt proberen
we ons, met vallen en opstaan, te verzoenen met de
natuur.
Als wij doorgaan op de huidige voet, dan doen wij die
+6 graden mogelijk in een eeuw, tweehonderd keer
zo snel als wat een geoloog ontzettend snel noemt.
Een opwarming van anderhalf of twee graden,
waar politici nog steeds op mikken, is een mooiewoorden-scenario
en inmiddels totaal onrealistisch.
Achter de welvaart speelt zich een enorm drama
af want de kosten zijn afgewenteld op onze
De verandering zal moeten komen van bezorgde
burgers die zich verenigen in een gevecht voor
een leefbare toekomst. Ze eisen van de rechter
een uitspraak over klimaatbeleid en proberen
aandeelhouders ervan te overtuigen zich af te keren
van vervuilindustrie en oliemaatschappijen. Deze
burgers zullen de politiek ter verantwoording te
roepen en ook zij zullen individuele keuzes moeten
maken. Niemand kan meer ontsnappen…
| De branche in 2021 35

Onzekerheid rond ramingen
De onzekerheid rond de raming is groter
dan gebruikelijk als gevolg van de
onzekerheid over de ontwikkeling van
de pandemie. In ECB-verband is daarom
besloten om naast de raming twee
alternatieve scenario’s op te stellen met
mogelijke effecten van de COVID-19-
pandemie op de economie. De groei
van het bbp in 2021 varieert van 4,9%
in het milde scenario tot 0,2% in het
zware scenario. Deze scenario’s zijn niet
bedoeld als onder- en bovengrens van
mogelijke uitkomsten, maar illustreren
wel dat er op dit moment rond de raming
een grote mate van onzekerheid bestaat.
Vergeleken met de uitkomsten van
een half jaar geleden is de bandbreedte
overigens wel kleiner geworden. Voor
een aanvullend zeer zwaar scenario
bedraagt de daling bijna 4 procentpunt.
36
De branche in 2021 |

Economie
Mondiale economie
Mede door het stevige herstel van de Amerikaanse economie veerde de mondiale groei
(exclusief eurogebied) in het derde kwartaal van 2020 met 6,7% sterk op ten opzichte van het
voorgaande kwartaal. Niettemin lag het niveau van het mondiale bbp (exclusief eurogebied)
aan het eind van het derde kwartaal nog 2,5% onder het niveau van eind 2019.
Onderliggend lopen de economische ontwikkelingen in
landen uiteen. Zo heeft China al in het tweede kwartaal
van 2020 de opgelopen schade van de coronacrisis
ingelopen en noteert de Chinese economie voor dat
jaar als enige G20-land een positieve groei (1,8%).
Daarentegen ligt in veel opkomende landen, met name
binnen Latijns-Amerika en in India, het niveau van het
bbp aan het eind van 2020 nog ver onder het niveau
van voor de crisis. Dit laatste komt niet alleen door
het geringe vermogen van deze landen om het virus
in te dammen, maar ook doordat zij over relatief
beperkte begrotingsruimte beschikken om hun
economieën te ondersteunen. In de raming groeit de
mondiale economie (exclusief eurogebied) in 2021
met 5,8%, waarna het groeitempo in 2022 uitkomt op
het langetermijngemiddelde van 3,9%.
De opleving van het coronavirus eind 2020 in grote
delen van de wereld belemmert het herstel van de
mondiale economische groei in 2021. De eerste
tekenen van verlies aan momentum waren aan het
einde van het derde kwartaal van 2020 al zichtbaar,
toen in veel landen de preventiemaatregelen tegen
de verspreiding van het coronavirus werden aangescherpt.
Een belangrijk uitgangspunt van de raming is
dat deze strengere maatregelen in het vierde kwartaal
van 2020 en het eerste kwartaal van 2021 van kracht
blijven dan wel opnieuw worden ingevoerd, waarna
de maatregelen geleidelijk worden versoepeld.
Nadat de Amerikaanse economie in het tweede
kwartaal van 2020 met 9% kromp ten opzichte van het
voorgaande kwartaal, groeide de economie in het
derde kwartaal met 7,4%. Daarmee was het herstel
in het derde kwartaal buitengewoon krachtig en
sterker dan voorzien in juni, waardoor de krimp
van het bbp in de Verenigde Staten in 2020 beperkt
bleef tot 3,6%. De sterke groei in het derde kwartaal
werd grotendeels gedragen door de particuliere
consumptie. Huishoudens konden hun consumptie
aanvankelijk op peil houden door de ruime
inkomenssteun van de Amerikaanse overheid en –
nadat de steun eind juli afliep – door in te teren op
hun spaargelden.
Ten opzichte van het voorjaar hebben consumenten
daardoor momenteel minder middelen tot hun
beschikking om hun consumptie te ondersteunen,
terwijl de onzekerheid over een nieuw steunpakket
buitengewoon groot is. Daarbij blijft de epidemiologische
situatie in de Verenigde Staten zorgwekkend.
Voor 2021 gaat de ECB ervan uit dat de Amerikaanse
groei aantrekt tot 3,8%, waarna het groeitempo
terugvalt tot 2,2% in 2022.
Vergeleken met de financiële crisis van 2008-2009
nam de wereldhandel in de eerste helft van dit jaar
minder sterk af en veerde vervolgens eerder en
krachtiger op. In het derde kwartaal van 2020 nam de
wereldhandel (exclusief eurogebied) met 11% toe ten
opzichte van het voorgaande kwartaal. Het volume
van de wereldhandel lag hierdoor in september nog
maar 1,2% onder het niveau van eind 2019.
| De branche in 2021 37

38
De branche in 2021 |

Tijdens de financiële crisis duurde het ruim twee jaar voordat
de wereldhandel het niveau van voor de crisis bereikte. In
november 2020 lag de olieprijs met 57,5 dollar per vat nog steeds
circa 25% onder het pre-corona niveau van midden februari.
De aanhoudende zwakke vraag naar energie vanuit
sommige sectoren, zoals de luchtvaart, beperkt het herstel
van de olieprijs. Daarnaast zitten ook aanbodfactoren, zoals
versoepelingen van aanbodbeperkingen binnen de OPEC+ en
overcapaciteit in de raffinagesector, een sterker herstel van
de olieprijs in de weg. Het uitgangspunt in de raming is dat de
olieprijs in 2021 gemiddeld uitkomt op 44,0 dollar per vat en
in 2022 oploopt tot gemiddeld 45,7 dollar per vat. Ten aanzien
van de Brexit werd in de raming aangenomen dat het VK en
de EU geen handelsakkoord zouden bereiken. De handel
tussen het VK en de EU valt daardoor vanaf 2021 terug op de
minimale regels van de Wereldhandelsorganisatie (WTO).
| De branche in 2021 39

40
De branche in 2021 |

Nederland
Invloed pandemie
Het vertrekpunt van de raming ligt in maart 2020,
toen een groot deel van de wereld geconfronteerd
werd met de COVID-19-pandemie en overheden
vrijwel wereldwijd contactbeperkende maatregelen
hebben ingevoerd. Dit heeft geleid tot een historische
krimp van het bruto binnenlands product (bbp).
Zo is het bbp van de eurozone als geheel afgenomen
met 15,1% in de eerste helft van 2020 ten opzichte
van het laatste kwartaal van 2019. Recent onderzoek
van het IMF en DNB toont aan dat de neergang niet
alleen is veroorzaakt door de contactbeperkende
maatregelen. Uit angst voor het virus hebben
consumenten hun gedrag namelijk aangepast, door
het IMF aangeduid met vrijwillige social distancing.
Dit blijkt een nagenoeg vergelijkbare rol te hebben
gespeeld in het aanrichten van economische schade.
Duurzaam economisch herstel is alleen mogelijk
indien de pandemie onder controle is. Ook de
Nederlandse economie is sterk gekrompen in de
eerste helft van 2020, met een bbp-daling van 9,9%
ten opzichte van het vierde kwartaal van 2019.
Met name de krimp in het tweede kwartaal van
8,5% ten opzichte van het voorgaande kwartaal
was van historische proporties. Dit was de grootste
naoorlogse krimp in een kwartaal en deze was
aanzienlijk groter dan tijdens de vorige crisis, toen
het bbp met 3,6% kromp in het eerste kwartaal van
2009. Desalniettemin was de krimp in Nederland in
internationaal perspectief nog mild.
Dit hangt waarschijnlijk samen met het feit dat de
contactbeperkende maatregelen in Nederland minder
streng waren, dat de Nederlandse economie minder
afhankelijk is van toerisme en dat de Nederlandse
overheid relatief snel heeft gehandeld om noodmaatregelen
te treffen voor bedrijven en werkenden. De
economische schade viel mogelijk ook mee doordat
de digitalisering in Nederland bovengemiddeld is en
Nederland al voor de pandemie behoorde tot de
voorhoede wat telewerken en online winkelen betreft.
| De branche in 2021 41

De krimp van de Nederlandse economie in de
eerste helft van 2020 was minder diep dan eerder
was voorzien. Zo ging de juniraming van DNB uit
van een krimp van 11,4% ten opzichte van het
laatste kwartaal van 2019. Dit komt grotendeels
doordat de contactbeperkende maatregelen eerder
zijn versoepeld dan destijds werd verondersteld.
Ook ontwikkelden de huizenprijzen zich beter
dan verwacht.
In het derde kwartaal veerde de economie
sterk op, mede door het versoepelen van de
contactbeperkende maatregelen. Met een
recordgroei van het bbp van 7,7% ten opzichte
van het voorgaande kwartaal was sprake van een
V-vormig herstel. Het herstel was voor meer dan
de helft toe te schrijven aan de sterk gestegen
consumptie door huishoudens. Verder namen ook
de overheidsconsumptie, het handelssaldo en de
bedrijfsinvesteringen toe.
De Nederlandse economie heeft zo beschouwd beter
gepresteerd dan de meeste andere landen. Zo is het
bbp in bijvoorbeeld Duitsland (-4,0%), België (-5,7%),
Frankrijk (-3,7%) en de eurozone als geheel (-4,4%)
iets sterker gekrompen, terwijl de krimp in Spanje
(-9,1%) en het Verenigd Koninkrijk (-9,7%) zelfs
substantieel groter was. In het algemeen geldt dat
landen die in de eerste helft van 2020 relatief zwaar
zijn getroffen, in het derde kwartaal het grootste
herstel lieten zien.
Ontwikkeling bbp sinds pandemie in enkele landen
In het geval van de overheidsconsumptie kwam dit
voornamelijk door de stijging van de dienstverlening
in de gezondheidszorg. Als gevolg van de pandemie
werden dit voorjaar veel behandelingen uitgesteld
en konden tandartsen en paramedici alleen bij spoed
zorg verlenen.
In bijna alle bedrijfstakken was sprake van groei.
Het herstel was het grootst in de sectoren die in het
voorjaar het hardst werden getroffen, zoals cultuur
& recreatie, horeca en vervoer. Ten opzichte van
het vierde kwartaal van 2019 is het bbp-volume in
de eerste drie kwartalen van 2020 per saldo met
3% gekrompen.
Nederland
Duitsland
Frankrijk
Spanje
Eurogebied Verenigd koninkrijk Bron: Eurostat.
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
Het herstel in het derde kwartaal was beduidend
sterker dan voorzien in de juniraming. Naast de
sneller dan veronderstelde versoepeling van de
contactbeperkende maatregelen spelen ook de
omvang en effectiviteit van de steunmaatregelen
van de overheid hierbij een belangrijke rol.
Zo hebben de steunmaatregelen eraan bijgedragen
dat het aantal faillissementen en het bijbehorende
verlies aan werkgelegenheid tot op heden relatief
laag zijn gebleven. In de eerste tien maanden van
2020 lag het aantal faillissementen zelfs 14% lager
dan in dezelfde periode van 2019.
Door de meevallers in de eerste drie kwartalen
van 2020 kwam het niveau van het bbp in het
derde kwartaal zelfs iets uit boven het niveau dat
DNB in juni raamde voor het milde scenario. In dit
alternatieve scenario werd destijds verondersteld dat
de contactbeperkende maatregelen na de eerste golf
42
De branche in 2021 |

in grote mate versoepeld konden worden en dat het
virus daarna niet meer zou opvlammen.
Deze ontwikkeling toont ook aan dat de economie nog
steeds veel veerkracht heeft en zich snel zal kunnen
herstellen wanneer de pandemie onder controle is.
Hiervoor is het wel belangrijk dat het aantal besmettingen
wordt ingedamd en de crisis niet te lang voortduurt.
Na de zomer is het aantal nieuwe COVID-19-
besmettingen echter weer flink opgelopen en zijn de
contactbeperkende maatregelen aangescherpt. Door
de tweede coronagolf krijgt het V-vormige herstel van
het derde kwartaal geen vervolg en zal het bbp naar
verwachting in het vierde kwartaal weer krimpen. Wel
is de schade een stuk kleiner dan tijdens het voorjaar.
Sentimentscijfers van bedrijven, pintransactie- en
mobiliteitsdata geven aan dat de economische schade
tijdens de tweede golf circa 30% bedraagt van de
schade tijdens de eerste golf. Dit komt onder meer
doordat de contactbeperkende maatregelen deze
keer minder streng zijn.
Daarnaast wordt de wereldhandel minder hard
geraakt, doordat andere werelddelen minder last
hebben van een tweede golf. Hierdoor is de huidige
schok voor export-georiënteerde bedrijfstakken,
zoals de industrie en de transportsector, naar
verwachting minder groot.
Initiële verlies aan toegevoegde waarde per sector
Procentuele mutaties ten opzichte van de situatie van voor de pandemie
Horeca
Cultuur, recreatie en overige diensten
Vervoer en opslag
Nijverheid (ex. industrie)
Informatie en communicatie
Groot- en detailhandel
Zakelijke diensten
Collectieve sector
Industrie
Landbouw
Financiële sector en onroerend goed
Totale economie
Tweede coronagolf (najaar 2020)
Eerste coronagolf (voorjaar 2020)
Toelichting: De cijfers van de tweede golf vormen een raming en zijn voornamelijk gebaseerd
op sentimentscijfers uit de Conjunctuurenquête van het CBS over april en oktober.
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
Bron: CBS en DNB.
Bovendien lijken de tweede keer grotere leereffecten
op te treden, waardoor de economie zich sneller
heeft aangepast. De terugval in de toegevoegde
waarde van de horeca was in het najaar bijvoorbeeld
minder sterk dan in het voorjaar, terwijl de horeca in
beide gevallen gesloten werd. Dit komt waarschijnlijk
doordat de horecabedrijven deze keer eerder zijn
begonnen met alternatieve verkoopkanalen, zoals
bezorgen en afhalen.
Ondanks de recente berichtgeving omtrent de
beschikbaarheid van verschillende vaccins, is
in de raming aangenomen dat een deel van de
contactbeperkende maatregelen noodzakelijk
blijft tot aan het eind van 2021. In de raming is dat
het moment waarop er voldoende mensen zijn
gevaccineerd om de verspreiding van het virus tegen
te gaan en contactbeperkende maatregelen niet
langer nodig zijn. Dit zorgt voor een impuls voor de
economie in 2022, waardoor de bbp-groei in dat jaar
naar verwachting ook uitkomt op 2,9%. In het vierde
kwartaal van 2022 is de omvang van de economie
naar verwachting ruim 1% groter dan eind 2019. Per
hoofd van de bevolking ligt het bbp dan circa 0,5%
hoger dan in het vierde kwartaal van 2019.
| De branche in 2021 43

Groeitempo
De vooruitzichten voor de Nederlandse economie in de
periode 2020-2022 staan in het teken van de COVID-19-
pandemie. In de eerste twee kwartalen van 2020 liep het
bruto binnenlands product (bbp) flinke schade op.
Het leeuwendeel hiervan werd goedgemaakt door het
sterke terugveren in het derde kwartaal. Door de tweede
golf besmettingen en de daarmee gepaard gaande contactbeperkende
maatregelen, alsook door de aanhoudende
onzekerheid onder huishoudens en bedrijven, zal het bbp
in het vierde kwartaal weer krimpen.
Omdat de economische ontwikkelingen in de eerste
drie kwartalen van 2020 echter gunstiger waren dan
voorzien, blijft de economische teruggang voor 2020
beperkt tot 4,3%. Deze krimp is weliswaar van historische
omvang, maar minder diep dan waarvoor eerder werd
gevreesd. Na 2020 wordt een gestaag optredend herstel
voorzien; in zowel 2021 als 2022 groeit het bbp met 2,9%.
Vermoedelijk in het derde kwartaal van 2022 ligt het reële
bbp per hoofd van de bevolking weer op hetzelfde niveau
als aan het einde van 2019. We hebben dan dus wel 3 jaar
groei ingeleverd.
In de raming voor 2020 krimpt het Nederlandse bbp met
4,3%. Het bbp valt daarmee minder sterk terug dan de
geraamde krimp van 6,4% in de juniraming, ondanks de
krimp in het vierde kwartaal.
Ontwikkeling bruto binnenlands product
Volume; procentuele mutaties jaar op jaar en 2019 = 100
Raming DNB
Groei
Niveau, schaal rechts
Bron: CBS en DNB.
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
44
De branche in 2021 |

Toch blijft deze krimp in historisch perspectief groot.
Zo is de neergang groter dan tijdens de kredietcrisis
in 2009, toen het bbp kromp met 3,7%. Voor 2021 is
een groei geraamd van 2,9%. Daarbij is verondersteld
dat de contactbeperkende maatregelen vanaf het
begin van 2021 gedeeltelijk worden versoepeld, maar
dat dit minder snel zal verlopen dan na de eerste golf.
Zo duurt het tot medio 2021 voordat de maatregelen
worden versoepeld tot het niveau van afgelopen zomer.
Mede hierdoor zal de economische opleving in
het eerste kwartaal van 2021 minder sterk zijn dan
die in het derde kwartaal van 2020. Het herstel
wordt bovendien gedempt doordat in de raming
is aangenomen dat het Verenigd Koninkrijk en de
Europese Unie geen handelsakkoord bereiken
Bronnen van groei
De particuliere consumptie krimpt in 2020 met
7,1%, de bedrijfsinvesteringen nemen af met 7,3%
en de uitvoer daalt met 4,0%. De illustratie toont
de samenstelling van de bbp-groei in de periode
2016-2022, waarbij de bijdrage aan de bbp-groei
van elke bestedingscategorie is verminderd met het
bijbehorende deel van de finale en intermediaire
invoer. De krimp in 2020 hangt voor het grootste
deel samen met de sterk verminderde particuliere
consumptie. De opleving in 2021 en 2022 komt
eveneens in grote mate op het conto van de
consumptie. Daarnaast leveren de overheids ­
bestedingen een belangrijke bijdrage aan het
economische herstel. Dit hangt onder meer samen
met de bestedingen uit het Nationaal Groeifonds en
het voornemen van het kabinet om infrastructurele
projecten naar voren te halen, waardoor de
overheidsinvesteringen een flinke impuls krijgen.
De investeringen uit het Nationaal Groeifonds zijn
onder andere gericht op het bevorderen van de
energietransitie. Het kabinet zet daarmee in op
een groen herstel. Om de kansen voor een groen
herstel verder te benutten, zou het wenselijk zijn
om de CO 2
-uitstoot beter te belasten. Dat kan
bijvoorbeeld door een aanscherping en uitbreiding
van het ETS, de invoering van een kerosinebelasting
en door kortingen voor grootverbruikers op de
energiebelastingen te verminderen.
Bronnen van groei bbp
Procentuele mutaties jaar op jaar en bijdragen in procentpunten
Raming DNB
Voorraadvorming incl. stat. verschil
Bedrijfsinvesteringen
Particuliere consumptie
Bbp
Investeringen in woningen
Overheidsbestedingen
Uitvoer
Bron: CBS en DNB.
Toelichting: Netto bijdragen aan bbp-groei, waarbij de finale en gecumuleerde
intermediaire invoer in mindering zijn gebracht op de bijbehorende afzetcategorieën.
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
| De branche in 2021 45

Arbeidsmarkt
Hoewel de arbeidsmarkt gewoonlijk vertraagd reageert
op economische ontwikkelingen, zijn de gevolgen van
de coronacrisis in 2020 al goed zichtbaar. In het tweede
kwartaal van 2020 nam het aantal werkzame personen
met 274.000 af ten opzichte van het kwartaal ervoor,
de grootste krimp ooit gemeten. In het derde kwartaal
veerde de werkgelegenheid weer op en groeide het
aantal werkzame personen met 146.000, weder om
een record. Naar verwachting krimpt de werkgelegenheid
in personen in 2020 met ‘slechts’ 0,9%.
Ontwikkeling werkzame personen naar type arbeidsrelatie
Duizenden; verschil t.o.v. 2019K4
Ter vergelijking, tijdens de financiële crisis van
2009 ondersteunde de regeling bijzondere
werktijdverkorting 37.000 werknemers en de
daaropvolgende deeltijd WW ten hoogste 77.000
werknemers. Tot nu toe concentreert het baanverlies
zich vooral onder werknemers met een tijdelijk
contract en uitzend- en oproepkrachten. Het aantal
werknemers in de beroepsbevolking met zo’n
flexibele baan was in het derde kwartaal van 2020
200.000 personen lager dan eind 2019. Het aantal
werknemers met een vast contract alsmede het
aantal zzp’ers nam nog wel toe. De krimp van
flexibele werknemersbanen is niet verrassend. De
ontslagbescherming voor flexwerkers is immers
geringer dan voor vaste krachten. En hoewel werkgevers
via de NOW ook ondersteuning kunnen krijgen
voor flexibele werknemers, is het voor werkgevers
gemakkelijker en goedkoper om tijdelijke contracten
niet te verlengen en uitzendcontracten op te zeggen
dan werknemers met een vast contract te ontslaan.
Bron: CBS.
Zelfstandig
Uitzend
Oproep
Tijdelijk
Vast
Totaal
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
Dat is vrijwel gelijk aan de krimp tijdens de financiële
crisis in 2009 (-0,8%). Ondanks de ingrijpende
contactbeperkende maatregelen, zoals de tijdelijke
sluiting van bedrijven in de horeca, recreatie en
cultuur, bleven veel banen behouden als het gevolg
van het gevoerde overheidsbeleid. Het kabinet
heeft vorig jaar snel een genereus pakket aan
steunmaatregelen geïntroduceerd, waaronder de
NOW-regeling die voorziet in een loonkostensubsidie
voor werkgevers. Tijdens de eerste ronde van de
NOW (maart-mei) maakten bijna 140.000 bedrijven
ten behoeve van 2,6 miljoen werknemers gebruik van
de regeling. Tijdens de tweede ronde van de NOW
(juni-september) liep het gebruik met de helft terug
en voorzag de regeling nog in een loonkostensubsidie
voor circa 1,3 miljoen werknemers.
De werkgelegenheid krijgt in 2021 de grootste klap te
verduren, mede omdat in de raming is verondersteld
dat de steunmaatregelen medio 2021 aflopen.
Bovendien zijn bedrijven terughoudend om in geval
van een krimpende afzet hun personeelsbestand
meteen terug te brengen, zeker na de krappe
arbeidsmarkt in het recente verleden. Bedrijven
proberen liever eerst het aantal gewerkte uren te
verlagen en flexibele contracten niet te verlengen,
voordat ze hun vaste krachten ontslaan. Dit zien
we ook terug in de data over de eerste kwartalen.
Het aantal gewerkte uren nam in de eerste drie
kwartalen per saldo met 3,4% af, terwijl de
werkgelegenheid in personen in het derde kwartaal
maar 1,1% lager was dan eind 2019. Daarnaast speelt
mee dat om juridische en procedurele redenen
vaste arbeidscontracten niet altijd op korte termijn
ontbonden kunnen worden.
Als gevolg van deze factoren krimpt de
werkgelegenheid (in personen) in 2021 met 2,3%.
46
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 47

48
De branche in 2021 |

In 2022 neemt het aantal werkzame personen
weer met 1,0% toe, in lijn met het aanhoudende
economische herstel. In 2020 is de krimp van
de werkgelegenheid groter dan die van het
arbeidsaanbod, waardoor de werkloosheid oploopt
tot gemiddeld 4,0% van de beroepsbevolking.
In het eerste kwartaal van 2020 kwam het
werkloosheidspercentage nog uit op 3,0%, het
laagste niveau in meer dan twintig jaar. Daarna liep
de werkloosheid gestaag op tot 4,3% in oktober.
Door de forse werkgelegenheidskrimp in 2021 stijgt
de werkloosheid dit jaar naar 6,5%. Dat betekent
dat er dan gemiddeld 634.000 personen geen baan
hebben, maar daar wel actief naar op zoek zijn. Door
het herstel van de werkgelegenheid in 2022, daalt de
gemiddelde werkloosheidsvoet in dat jaar naar 6,0%.
Over 2020 komt de contractloongroei bij bedrijven
naar verwachting uit op gemiddeld 2,8%, de hoogste
loongroei sinds 2008. Dat is opmerkelijk gezien de
berichten over moeizame loononderhandelingen
en loonoffers. Echter voor circa 80% van de cao’s
was de loongroei voor 2020 al in februari, dus voor
de corona-uitbraak, vastgelegd. De groei van de
loonsom (de optelsom van de contractloongroei en
bijdragen van incidentele beloningen en sociale lasten)
komt over 2020 met 3,2% nog wat hoger uit.
Dat is vooral het gevolg van een positieve bijdrage van
de gestegen sociale premies aan volksverzekeringen.
Voor dit jaar ziet het beeld er anders uit. De
onderhandelingsmacht van werknemers neemt af
door de snel verruimende arbeidsmarkt, wat zich
vertaalt in een daling van de cao-loongroei naar
1,3% in 2021 en 0,7% in 2022. Dat is laag, maar niet
uitzonderlijk. Ook in 2005 kwam de loongroei uit op
0,7% en in de jaren 80 was de cao-loongroei enkele
jaren zelfs nog iets lager.
De groei van de loonsom komt in beide jaren hoger
uit, te weten 2,1% in 2021 en 0,8% in 2022. Wederom
dragen hogere sociale premies positief bij, terwijl de
bijdrage van het incidentele loon minder negatief is
dan in de afgelopen jaren. Weliswaar zijn werkgevers
minder royaal met bonussen, promoties en andere
incidentele beloningen, maar dit wordt in 2021 en
2022 grotendeels gecompenseerd door een positieve
bijdrage van het samenstellingseffect.
Het is gebruikelijk dat tijdens een recessie vooral
laagbetaalde banen, veelal van jongeren en
werknemers met een flexibel contract, verdwijnen.
Deze verschuiving resulteert in een groter aandeel
van hoger betaalde banen, met een stijging van het
gemiddelde loonniveau als gevolg.
Loonsom per werknemer in bedrijven
Procentuele mutaties jaar op jaar en bijdragen in procentpunten op basis van arbeidsjaren
Raming DNB
Sociale lasten werkgevers
Incidenteel
Contractloon
Loonsom
Bron: CBS en DNB.
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
| De branche in 2021 49

Inflatie
De pandemie raakt niet alleen de reële kant van
de economie, maar heeft ook impact op de inflatie.
In 2020 komt de inflatie (HICP) uit op 1,2% en de
kerninflatie, dat wil zeggen zonder energie en
voeding, op 2,0%. Het grote verschil tussen de
inflatie en de kerninflatie wordt veroorzaakt door
de sterk gedaalde energieprijzen. Deze liggen in 2020
gemiddeld ruim 9% lager dan in 2019, als gevolg van
een sterk gedaalde olieprijs en een verlaging van de
energiebelasting. De lagere energieprijzen drukken
de inflatie in Nederland in 2020 met gemiddeld 0,8
procentpunt. In zowel 2021 als 2022 bedraagt de
inflatie 1,5%. De opgelopen werkloosheid drukt de
loonstijging in 2021 en 2022, waardoor de kerninflatie
afneemt tot respectievelijk 1,5% en 1,4%. De sterk
negatieve bijdrage van de energie-inflatie verdwijnt
na 2020, onder de aanname dat de olieprijs (UK Brent)
geleidelijk oploopt tot gemiddeld circa 46 dollar per
vat in 2022.
De inflatie in Nederland ligt al geruime tijd beduidend
hoger dan die in het eurogebied, waar de inflatie in
2020 op 0,2% zal uitkomen. Dit is deels het gevolg van
de belastingmaatregelen die in verschillende landen
zijn genomen. Zo is bijvoorbeeld in Duitsland de btw
in de tweede helft van het jaar tijdelijk verlaagd als
onderdeel van het pakket coronamaatregelen.
Het reguliere en het gereduceerde btw-tarief gingen
met respectievelijk 3 en 2 procentpunten omlaag.
De maatregelen in Duitsland en andere landen
drukken de inflatie in het eurogebied in de tweede
helft van 2020 met maximaal 0,6 procentpunt.
Bij dit maximale effect wordt uitgegaan van volledige
doorberekening van de belastingverlaging aan de
consument. Daarnaast liggen aan de hogere inflatie
in Nederland diepere oorzaken ten grondslag.
50
De branche in 2021 |

Inflatie en kerninflatie
Procentuele mutaties jaar op jaar en bijdragen in procentpunten
De diensteninflatie (gecorrigeerd voor
belastingen) ligt in de periode van maart
2019 tot oktober 2020 in Nederland
hoger (2,2%) dan gemiddeld in het
eurogebied (1,4%).
Dit hangt samen met de sterkere stijging
van contractlonen en arbeidskosten per
eenheid product alhier. Onder invloed van
de krappe arbeidsmarkt stegen de contractlonen
in Nederland in de genoemde periode
met gemiddeld 2,7% per jaar, terwijl in
Energie
Diensten
Inflatie
Inflatie (jaarraming)
Overige goederen
Kerninflatie
Kerninflatie (jaarraming)
Bron: CBS en DNB.
het eurogebied die stijging beperkt bleef
tot 1,9%.
Toelichting: Kerninflatie = totaal exclusief voeding en energie.
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
Inflatie in Nederland in vergelijking met de gemiddelde inflatie in het eurogebied
Procentuele mutaties jaar op jaar
Ook de afgelopen maanden was de
diensteninflatie in Nederland relatief
hoog. Dit wordt vooral veroorzaakt
door vervoersdiensten, pakketreizen
en vakantieaccommodaties, wat
waarschijnlijk samenhangt met de
hogere bezettingsgraad van Nederlandse
accommodaties.
Nederland
Eurogebied
Nederland (jaarraming)
Eurogebied (jaarraming)
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
Bron: CBS, ECB en DNB.
Naast de diensteninflatie is in Nederland
ook de inflatie van industriële consumptiegoederen
sterk gestegen. In de eerste tien
maanden van 2020 lag deze, gecorrigeerd
voor belastingen, op 1,4% en daarmee meer
dan een procentpunt hoger dan in 2019.
Bij duurzame goederen, zoals bijvoorbeeld
elektronica, meubels en auto’s, steeg de
inflatie van -1,6% in 2019 naar gemiddeld
+1,1% in de eerste tien maanden van 2020
(gecorrigeerd voor belastingen). Vooral
vanaf april is een sterke stijging waarneembaar,
die vermoedelijk samenhangt met
de lockdown en het thuiswerken. Zo liggen
de prijzen van elektronica, waaronder
computerapparatuur, beduidend hoger
dan vorig jaar.
| De branche in 2021 51

Woningmarkt
Het is gebruikelijk dat de woningmarkt vertraagd
reageert op de economische ontwikkeling. Het
afgelopen half jaar heeft de woningmarkt zich
aanzienlijk gunstiger ontwikkeld dan eerder was
voorzien doordat twee belangrijke fundamentele
vraagfactoren zich gunstiger ontwikkelden: de
arbeidsmarkt en de rentestand. De werkloosheid is
in de eerste maanden na het begin van de pandemie
weliswaar toegenomen, maar de stijging was
beperkter dan voorzien, mede als gevolg van de
steunpakketten. Daarnaast zijn de hypotheekrentes
sinds het uitbreken van de pandemie niet gestegen,
maar juist licht gedaald. De rente is daarmee niet
alleen lager dan een jaar geleden.
Op dit moment zijn er geen indicaties dat de
gemiddelde huizenprijs in Nederland op korte
termijn zal dalen. Naast de gebruikelijke oorzaken
van een vertraagde reactie van de huizenprijs
op een negatieve schok, zorgt het relatief grote
woningtekort ten opzichte van het verleden in de
huidige situatie voor een extra vertraging.
Bovendien draagt de overheidssteun in belangrijke
mate bij aan het dempen van de vraagschok. Op
middellange termijn is voor de woningmarkt vooral
van belang hoe het vertrouwen, de arbeidsmarkt,
de koopkracht en de rentes zich ontwikkelen.
Het is daarom wel degelijk denkbaar dat er een
negatief effect van de coronapandemie op de
huizenprijs optreedt. Dat zou kunnen gebeuren als
de bestedingsruimte van huishoudens afneemt door
een combinatie van hogere werkloosheid, lagere
koopkracht en hogere rentes. In de huidige raming
is dit niet voorzien.
Zolang de economische crisis niet omslaat naar
een financiële crisis en banken hypotheken kunnen
blijven verstrekken, lijkt een scenario van sterk
oplopende hypotheekrentes niet erg waarschijnlijk
(OFS, Najaar 2020).
Ook het consumentenvertrouwen speelt een
belangrijke rol, omdat negatieve of positieve
huizenprijsverwachtingen als een vliegwiel
kunnen fungeren. Hoewel het algehele
consumentenvertrouwen een flinke klap heeft
gekregen, is dat veel minder het geval bij de
marktindicator voor de woningmarkt van Vereniging
Eigen Huis (VEH).
Bovendien loopt in de raming het consumentenvertrouwen
na het dieptepunt in het derde kwartaal
van 2020 weer geleidelijk op. In 2020 neemt de
gemiddelde nominale prijs van een bestaande
koopwoning toe met ruim 7%. Vooral door de
verslechterde situatie op de arbeidsmarkt in 2021 is de
verwachting dat de huizenmarkt de komende jaren
afkoelt. De stijging van de gemiddelde huizenprijs neemt
naar verwachting af tot ongeveer 2% in 2021 en 1%
in 2022. Ramingen voor de huizenprijs zijn gewoonlijk
met relatief grote onzekerheid omgeven en in de
huidige situatie geldt dit nog meer dan gebruikelijk.
Export
De internationale uitgangspunten voor de raming
impliceren dat de voor Nederland relevante
wereldhandel in 2020 krimpt met 10,8%. De vraag
naar Nederlandse goederen en diensten staat sterk
onder druk van de epidemiologische situatie in
het buitenland. Zo behoort de Europese Unie, de
belangrijkste handelspartner van Nederland, tot een
van de zwaarst getroffen regio’s ter wereld. Maar ook
enkele andere belangrijke handelspartners buiten de
EU, zoals het Verenigd Koninkrijk en de VS, zijn zwaar
getroffen door COVID-19.
In lijn met het uitgangspunt dat de preventie maatregelen
in 2021 geleidelijk worden versoepeld, veert
de relevante wereldhandel in 2021 terug met een
groei van 6,4%. De veronderstelde hogere
handelstarieven tussen de EU en het Verenigd
Koninkrijk beperken echter het herstel van de
relevante wereldhandel in 2021.
52
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 53

In 2022 vlakt de groei van de relevante wereldhandel
af naar bijna 5%. Naar verwachting blijft de krimp van
de Nederlandse uitvoer van goederen en diensten
in 2020 beperkt tot 4%. Het uitgangspunt van een
no-deal-Brexit heeft een tijdelijk opwaarts effect
op de Nederlandse uitvoer aan het einde van 2020,
vanwege voorraadvorming door Britse bedrijven in
anticipatie op de hogere handelstarieven en logistieke
problemen.
Daarnaast heeft de specifieke pakketsamenstelling
van de Nederlandse uitvoer dit jaar gunstig uitgepakt
voor de buitenlandse afzet. Zo zijn de inkomsten
uit reisverkeersdiensten, zoals bestedingen van
buitenlandse reizigers aan logies en amusement,
door de pandemie zeer fors teruggelopen, terwijl
het aandeel van deze diensten in de Nederlandse
dienstenuitvoer relatief beperkt is.
De pandemie de internationale verhandeling van
sommige diensten, zoals streamingdiensten van films
en series, juist positief beïnvloed. Het gebruik van
deze streamingsdiensten komt tot uitdrukking in
het gebruik van intellectuele eigendom, waarvan de
Nederlandse uitvoerwaarde in het tweede kwartaal
van 2020 met 18% is toegenomen ten opzichte
van een jaar eerder. Het aandeel van het gebruik
van intellectueel eigendom is in de Nederlandse
dienstenuitvoer juist relatief hoog.
Het marktaandeel van de binnenlands geproduceerde
uitvoer neemt hierdoor in 2020 sterk toe. De totale
uitvoer van goederen en diensten neemt in 2021 toe
met 5,2%, waarmee de Nederlandse uitvoer sterk
herstelt van de neergang in 2020.
Onderliggend krimpt de uitvoer van energie in 2021
met 4,2% als gevolg van de zwakke energievraag en
de productiebeperkingen van aardgas.
Door deze productiebeperkingen is Nederland sinds
2018 een netto-importeur van aardgas om aan de
binnenlandse vraag naar aardgas te voldoen.
De binnenlands geproduceerde uitvoer (exclusief
energie) groeit in 2021 naar verwachting met 5,4%,
doordat de activiteit in de internationale omgeving
aantrekt. De verslechterde prijsconcurrentiepositie
van de binnenlandse geproduceerde uitvoer beperkt
het herstel in 2021 enigszins. In 2022 valt het groeitempo
van de totale uitvoer terug naar 3,7%.
Voor de coronacrisis nam het marktaandeel van de
wederuitvoer ieder jaar toe en in de ramingsperiode
zet deze trend zich voort. Daar staat tegenover dat
de groei van binnenlands geproduceerde uitvoer
(exclusief energie) achterblijft bij de relevante wereldhandelsgroei,
waardoor het betreffende Nederlandse
marktaandeel wat slinkt. Het marktaandeel van de
‘made in Holland’-uitvoer ligt in 2022 nog wel hoger
dan vlak voor de coronacrisis.
Na een afname in 2019 blijft het saldo op de lopende
rekening ook de komende jaren verder dalen.
In 2020 loopt het saldo naar verwachting met bijna 1
procent punt terug, naar 9% bbp. Deze afname is deels
het gevolg van een eenmalige inkomensoverdracht
van een in Nederland gevestigde multinational aan
het buitenland, waardoor het saldo van de inkomensoverdrachten
in het eerste kwartaal van 2020 sterk
daalde. Daarnaast neemt het saldo op de lopende
rekening af als gevolg van de pandemie. In 2020 zagen
hierdoor bijna alle ondernemingen hun winsten uit
het buitenland dalen, waarbij met name bedrijven
in de energie- en luchtvaartsector zwaar werden
getroffen. Weliswaar zagen supermarktketens hun
winsten uit het buitenland juist toenemen, maar per
saldo namen de primaire inkomens uit het buitenland
af. Het goederensaldo daalde in het tweede kwartaal
van 2020 tot 7,2% bbp, het laagste niveau sinds 2010,
en ook het dienstensaldo liep terug.
In de ramingsperiode is een verdere afname van het
handelsoverschot voorzien, doordat de invoer van
goederen en diensten sterker groeit dan de uitvoer.
Hierdoor neemt het saldo op de lopende rekening
geleidelijk af, tot 7,7% bbp in 2022.
54
De branche in 2021 |

Particuliere consumptie
De particuliere consumptie krimpt in 2020 met 7,1%.
Dit wordt voornamelijk veroorzaakt door de krimp
in de eerste helft van het jaar, waarin de consumptie
met 13,6% daalde ten opzichte van het vierde
kwartaal van 2019. De voornaamste reden hiervoor
is dat door de contactbeperkende maatregelen het
aanbod van consumptiemogelijkheden fors werd
ingeperkt. Daarnaast zijn consumenten voorzichtiger
geworden in hun bestedingsgedrag door de
toegenomen onzekerheid over de economische
toekomst. In het derde kwartaal is de consumptie
weliswaar flink hersteld, met een groei van 9,4% ten
opzichte van een kwartaal eerder, maar dat weegt
niet op tegen de daling in de eerste helft van het
jaar. Vooral de dienstenconsumptie was in het derde
kwartaal van 2020 nog beduidend lager dan in het
voorgaande jaar.
Binnenlandse consumptie huishoudens in het derde kwartaal 2020
Procentuele mutaties jaar op jaar; volume, koopdagengecorrigeerd
Consumptie diensten
door huishoudens
Overige goederen
De consumptie van goederen heeft zich daarentegen
sterk hersteld. Dit komt overeen met het positieve
beeld van de detailhandel. Zo is het omzetvolume
van de detailhandel in het derde kwartaal van 2020
gestegen met 7,2% ten opzichte van het voorgaande
jaar. Dat is de hoogste groei sinds het begin van
de reeks in 2005. Met name de woning gerelateerde
branches en webwinkels hebben hun omzet sterk
zien toenemen. In het vierde kwartaal wordt
de consumptie echter opnieuw geraakt door de
tweede besmettingsgolf en de aanscherping van
de contactbeperkende maatregelen.
Naar verwachting herstelt de particuliere consumptie
met een groei van 4,8% in 2021 en 4,5% in 2022.
Dat is in lijn met de aanname van de raming dat de
contactbeperkende maatregelen in 2021 geleidelijk
worden versoepeld en vanaf 2022 niet langer
nodig zijn. Het herstel van de consumptie wordt
ondersteund door een stabiele ontwikkeling van het
beschikbare huishoudinkomen. In de raming groeit
de bestedingsruimte van huishoudens met gemiddeld
1,4% per jaar in de periode 2020-2022.
Voedingsmiddelen,
dranken en tabak
Duurzame
consumptiegoederen
Binnenlandse
consumptie huishoudens
Bron: CBS.
Reëel beschikbaar inkomen huishoudens
Procentuele mutaties jaar op jaar en bijdragen in procentpunten
Premies per werknemer
Inflatie
Werkgelegenheid (personen)
Reëel beschikbaar inkomen
Loonbelasting per werknemer
Overig (inclusief zelfstandigen)
Beloning per werknemer
Raming DNB
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
Bron: CBS en DNB.
| De branche in 2021 55

56
De branche in 2021 |

Dat is weliswaar lager dan de gemiddelde groei van
1,8% per jaar in de periode 2014-2019, maar fors
hoger dan tijdens de vorige economische neergang
(2009-2013), toen het inkomen gemiddeld genomen
stagneerde. Hierbij spelen de steunmaatregelen
van de overheid een belangrijke rol. Zo werd de
inkomensdaling van zelfstandigen in 2020 gedempt
door de inkomensondersteuning vanuit de overheid
en zou zonder de loonkostensubsidies de negatieve
bijdrage van de werkgelegenheid in 2020 en 2021
aanzienlijk groter zijn uitgevallen.
Doordat het inkomen van huishoudens op peil
blijft en de consumptie afneemt, lopen de vrije
besparingen van huishoudens fors op. Zo stegen de
vrije besparingen in het tweede kwartaal van 2020
met ruim 12 miljard euro ten opzichte van het jaar
daarvoor. Hiervan werd pakweg 11 miljard euro
gestald op (spaar)rekeningen bij Nederlandse banken.
Het overige deel is onder meer overgemaakt naar
beleggingsrekeningen of gebruikt voor het aflossen
van schulden.
Opmerkelijk is dat vrijwillige aflossingen op hypotheken
juist zijn afgenomen. Dit suggereert dat
huishoudens ten tijde van grote onzekerheid de
voorkeur hebben voor meer liquide spaarvormen,
om daarmee een potentiële inkomensterugval op te
vangen. In de raming stijgt de individuele spaarquote,
ofwel de vrije besparingen in procenten van het
beschikbare inkomen, van 3,1% in 2019 tot 11,1%
in 2020. Dat is flink hoger dan het hoogste niveau
in de afgelopen 20 jaar, te weten 3,9% in 2016.
In lijn met het herstel van de consumptie in 2021 en
2022 neemt de individuele spaarquote geleidelijk af,
naar 5,5% in 2022.
| De branche in 2021 57

Bedrijfsinvesteringen
De contactbeperkende maatregelen in het binnenen
buitenland hebben de afzet van bedrijven op
macroniveau flink verlaagd, al verschilt het effect
tussen bedrijven en bedrijfstakken sterk. Zo hebben
bijvoorbeeld supermarkten en bouwmarkten juist
geprofiteerd van de pandemie, terwijl bedrijven
in de horeca en reisbranche hun afzet fors zagen
teruglopen. Het aantal ondernemingen met dalende
afzet door de pandemie is echter groot.
Het aantal industriële bedrijven dat naar eigen zeggen
een te hoge bezettingsgraad heeft, is in korte tijd
flink teruggevallen. Dat geldt ook voor het door
bedrijven gerapporteerde tekort aan arbeid als
belangrijke productiebelemmering. Ondanks de
toename van de bezettingsgraad in de laatste twee
kwartalen van 2020, bevindt deze zich op een laag
niveau. Dit zal de bedrijfsinvesteringen de komende
tijd neerwaarts beïnvloeden. Vooruitkijkend kampen
bedrijven nog steeds met veel onzekerheid over
het verloop van de pandemie en over de gevolgen
daarvan voor hun toekomstige afzet.
Volgens de Conjunctuurenquête Nederland (COEN)
van afgelopen november zijn ondernemers voor het
eerst sinds 2013 per saldo negatief gestemd over
de investeringen. Ruim 20% van de ondernemers
verwacht dit jaar minder te investeren dan in 2020
en 15% verwacht juist meer te investeren. Het
ondernemersvertrouwen is per saldo nog steeds
negatief, al is het in het vierde kwartaal van 2020
verbeterd ten opzichte van een kwartaal eerder.
In de raming slaat de stijging van de bedrijfsinvesteringen
in 2019 (6,7%) om naar een stevige
krimp van -7,3% in 2020. Met een groei van
2,6% volgt in 2021 eerst een gematigd herstel,
maar als het vertrouwen in de toekomst eenmaal
is hersteld, dan trekken de bedrijfsinvesteringen
in 2022 (8,5%) flink aan.
De jaarlijkse groei van bancaire kredietverlening
aan bedrijven is in de laatste maanden gestaag
afgenomen. Het verschil tussen het verloop in
Nederland en de gemiddelde ontwikkeling in het
eurogebied is groot. Zo is de jaarlijkse groei in het
eurogebied toegenomen van 3,2% in januari tot
6,8% in oktober 2020. In Nederland is daarentegen
de krimp van begin dit jaar omgeslagen in een
groei van rond 2% (j-o-j) in de maanden maart
t/m juli, die vervolgens geleidelijk afnam tot 0,4%
in oktober. Dit verschillende verloop kan deels
worden verklaard door het veel grotere gebruik van
kredietgarantieregelingen in een aantal relatief zwaar
getroffen eurolanden, zoals Spanje en Frankrijk,
terwijl in Nederland de steun aan bedrijven en
consumenten vooral via de overheidsbegroting loopt.
De kredietverlening aan het mkb neemt sinds het
tweede kwartaal van 2019 af, waarbij de krimp
geleidelijk is toegenomen tot 3% in het tweede
kwartaal van 2020. Tegelijkertijd geven banken in
de Bank Lending Survey (BLS) in meerderheid
aan dat zij sinds de tweede kwartaal van 2020 de
acceptatiecriteria voor kredietverlening hebben
aangescherpt, zowel voor grote als kleine bedrijven,
vanwege verslechterde risicoperceptie. Ook voor
het vierde kwartaal verwachten banken een verdere
aanscherping van de acceptatiecriteria. Dit kan de
kredietgroei in de komende kwartalen verder onder
druk zetten.
Volgens de banken (BLS) is de vraag naar
bedrijfskrediet in het derde kwartaal van 2020
toegenomen en verwachten zij dat dit ook in
het vierde kwartaal het geval zal zijn. Dit reflecteert
de toegenomen liquiditeitsbehoefte van bedrijven
om hun voorraden en werkkapitaal te financieren
en hun schulden te herstructureren. Daarentegen
drukken de geringere financieringsbehoeften voor
investeringen in vaste activa en voor fusies en
overnames de vraag naar leningen.
58
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 59

De kredietverlening aan het mkb is in Nederland
overigens structureel lager dan in de rest van Europa.
Deels hangt dit samen met de financieringsstructuur
van het mkb, waarbij veel gebruik wordt gemaakt van
eigen vermogen. In de raming slaat de bescheiden
groei in de totale bancaire kredietverlening in 2020
om in een krimp van 2% in 2021, om daarna weer
bescheiden toe te nemen in 2022 (0,6%).
Overheidsfinanciën
De overheidsfinanciën hebben als gevolg van de
coronacrisis een flinke klap gekregen. Het is daarom
maar goed dat zij bij het uitbreken van de pandemie
in een goede uitgangspositie verkeerden. Het belang
van buffers is in deze crisis weer eens duidelijk
geworden. In 2019 daalde de schuldquote verder
tot 48,7% bbp, terwijl het begrotingssaldo dat jaar
uitkwam op een overschot van 1,7% bbp.
Als gevolg van de economische crisis en de steunpakketten
om de economische schade te beperken,
slaat het begrotingssaldo dit jaar om in een tekort
van 6,3% bbp.
60
De branche in 2021 |

Vergelijking overheidsschulden
Procenten bbp
Nederland
Eurogebied
Ramingen
DNB en ECB
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
Bron: ECB en DNB.
Ook in 2021 en 2022 schrijft de overheid rode cijfers,
doordat de overheidsuitgaven in die jaren maar
geleidelijk afnemen. Bij het structurele saldo is in
2020 en in de ramingsjaren daarna eveneens sprake
van een tekort, al moet deze indicator vanwege de
bijzondere omstandigheden met extra voorzichtigheid
worden geïnterpreteerd. Het begrotingstekort
van 2020 is voor Nederlandse begrippen van
historische omvang. Een tekort van 6,3% bbp
is sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer
voorgekomen. Tegelijkertijd is het tekort beperkt
gebleven ten opzichte van andere Europese landen.
| De branche in 2021 61

Zo ligt het gemiddelde begrotingssaldo van het eurogebied
voor 2020 op -8,0% bbp. Het feit dat het
Nederlandse tekort in 2020 kleiner is dan in een aantal
Europese landen is deels te danken aan de relatief
beperkte omvang van de economische schade, maar
komt ook door een betere uitgangspositie aan het begin
van het jaar. De uitgaven aan economische steun maatregelen
zijn niet verantwoordelijk voor dit verschil,
omdat deze als percentage van het bbp in Nederland
niet minder omvangrijk zijn dan het EU-gemiddelde.
In Nederland nemen de collectieve uitgaven in 2020
vooral vanwege de steunpakketten flink toe.
De meest omvangrijke maatregel uit de steunpakketten
zijn de loonkostensubsidies in het kader van de
NOW-regeling. Andere belangrijke maatregelen zijn
de inkomenssteun voor zelfstandige ondernemers
(TOZO) en de compensatie voor vaste lasten voor
bedrijven (TVL). Naar verwachting geeft de overheid
in 2020 ongeveer 27 miljard euro uit aan deze drie
maatregelen. In 2021 nemen de collectieve uitgaven
als percentage van het bbp licht af en kosten de drie
belangrijkste steunmaatregelen naar verwachting
tezamen circa 7 miljard euro. Het uitgangspunt
hierbij is dat de steunmaatregelen geleidelijk worden
afgebouwd en op 1 juli 2021 worden beëindigd,
conform de Kamerbrieven van 28 augustus en 27
oktober 2020. Dit betekent dat alle aanpassingen die
het kabinet op 9 december 2020 heeft aangekondigd,
niet meer in deze raming zijn meegenomen.
Hoewel de totale overheidsuitgaven in 2021 per saldo
afnemen, geldt dat niet voor alle componenten.
Kerngegevens overheidsfinanciën
Procenten bbp
2019 2020 2021 2022
Collectieve uitgaven 42,0 49,8 48,0 45,8
Collectieve lasten 39,3 38,9 38,7 38,3
Overige inkomsten 4,4 4,6 4,5 4,3
Primair saldo 2,5 -5,6 -4,1 -2,5
EMU-saldo 1,7 -6,3 -4,9 -3,3
Structureel saldo (EC-methode) 0,4 -4,2 -3,9 -3,5
EMU-schuld (obv ultimostand) 48,7 59,2 60,6 61,1
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
Bron: DNB.
Zo nemen de uitgaven voor WW-uitkeringen toe
vanwege het groeiend aantal werklozen en blijven
onder andere de zorguitgaven en de AOW-uitkeringen
stijgen, een ontwikkeling die zich overigens
zonder de COVID-19-uitbraak ook zou hebben
voorgedaan. Verder gaan de overheidsinvesteringen
in 2021 omhoog, deels in het kader van het Nationaal
Groeifonds. Als gevolg van deze ontwikkelingen
komen de collectieve uitgaven als percentage van het
bbp in 2022 bijna 4 procentpunt hoger uit dan in 2019.
De collectieve lasten nemen in de ramingsperiode
geleidelijk af als gevolg van de lastenverlichtingen die
al waren aangekondigd voor de virusuitbraak.
De overheid heeft als onderdeel van de steunmaatregelen
de mogelijkheid tot uitstel van
belastingbetaling verleend. Ondernemers hebben
hier ruim gebruik van gemaakt. Naar verwachting
komt het totale bedrag aan uitgestelde belastingen
in 2020 uit op ongeveer 13 miljard euro. Dit bedrag
verslechtert overigens niet het geraamde EMU-saldo,
maar wordt wel meegerekend bij het berekenen van
de overheidsschuld.
Om de economische effecten van de virusuitbraak
te beperken, is het belangrijk dat de automatische
stabilisatoren en de steunmaatregelen vrijuit hun
werk kunnen doen. Het gevolg hiervan is wel dat
de schuldquote in drie jaar tijd met meer dan 12
procentpunt bbp oploopt, tot ruim 61% bbp aan het
eind van 2022. De schuldquote van de Nederlandse
overheid zou daarmee nog wel onder het hoogste
niveau van na de financiële crisis blijven (68% bbp).
De houdbaarheid van de overheidsschuld komt niet
in gevaar.
De gemiddelde schuldquote loopt ook in de euro zone
in 2020 sterk op, waardoor de Nederlandse overheidsschuld
naar verwachting een relatief aantrekkelijke
belegging zal blijven. De toename van de schuldquote
laat zien dat het belangrijk is om in goede tijden de
schuldquote te laten dalen, zodat er een buffer is om
onverwachte tegenslagen op te kunnen vangen.
62
De branche in 2021 |

Kerngegevens raming Nederlandse economie
Procentuele mutaties, tenzij anders vermeld
2019* 2020 2021 2022
Volume bestedingen en productie
Bruto binnenlands product 1,6 -4,3 2,9 2,9
Particuliere consumptie 1,5 -7,1 4,8 4,5
Overheidsbestedingen 1,5 -0,5 4,1 3,7
Bedrijfsinvesteringen 6,7 -7,3 2,6 8,5
Woninginvesteringen 1,6 -1,9 -4,7 2,0
Uitvoer goederen en diensten 2,6 -4,0 5,2 3,7
binnenlands geproduceerd ­0,2 -6,0 4,2 2,9
wederuitvoer 7,0 -1,2 6,5 4,8
Invoer goederen en diensten 3,1 -4,5 6,6 5,6
binnenlands verbruik 0,5 -6,7 6,7 6,2
Lonen en prijzen
Contractloon bedrijven 2,3 2,8 1,3 0,7
Loonsom per werknemer bedrijven 2,4 3,2 2,1 0,8
Arbeidskosten per eenheid product 3,0 8,1 -2,9 -1,0
Prijs binnenlands geproduceerde uitvoer 0,8 -2,0 1,7 1,8
Geharmoniseerde consumentenprijsindex 2,7 1,2 1,5 1,5
Prijsindex bestaande koopwoningen 6,9 7,1 2,0 1,1
Arbeidsmarkt
Werkgelegenheid (personen, groei) 1,8 -0,9 -2,3 1,0
Arbeidsaanbod (personen, groei) 1,4 -0,2 0,3 0,5
Werkloosheid (personen x 1000) 314 379 634 588
Werkloosheid (% beroepsbevolking) 3,4 4,0 6,5 6,0
Collectieve sector en financieel
EMU-saldo (% bbp) 1,7 -6,3 -4,9 -3,3
EMU-schuld (% bbp, obv ultimostand) 48,7 59,2 60,6 61,1
Lopende rekening (% bbp) 9,9 9,0 8,9 7,7
Woninghypotheken (obv ultimostand) 1,8 1,8 1,2 0,8
Bancair krediet bedrijven (obv ultimostand)** -1,9 0,6 -2,0 0,6
Internationale uitgangspunten
Volume relevante wereldhandel 2,5 -10,8 6,4 5,1
Volume bbp VS 2,2 -3,6 3,8 2,2
Eurogebied 1,3 -7,3 3,9 4,2
Opkomende economieën 3,4 -2,3 6,7 4,6
Korte rente eurogebied (%) ­0,4 -0,4 -0,5 -0,5
Lange rente Nederland (%) ­0,1 -0,4 -0,4 -0,4
Eurokoers (USD) 1,12 1,14 1,18 1,18
Concurrentenprijs 1,9 -3,4 0,5 1,7
Olieprijs (UK Brent in USD per vat) 64,2 42,4 44,0 45,7
Grondstoffenprijzen exclusief energie (USD) -3,7 2,5 8,4 0,4
* Jaarcijfers zijn berekend uit seizoenvrije kwartaalcijfers en kunnen daarom marginaal afwijken van de meest recente Nationale rekeningen.
** Exclusief cash pooling, gecorrigeerd voor securitisaties en reeksbreuken.
Bron: DNB en EC
Bron: DNB Ontwikkelingen en vooruitzichten/December 2020
Algemene bronvermelding hoofdstuk ’Economie blz. 36 t/m 63:
- DNB/EOV December 2020/nummer 20
- Diverse artikelen uit het Financieel Dagblad December 2020
| De branche in 2021 63

Ontwikkelingen in het onroerend goed
Prijsontwikkelingen op de woningmarkt
De gemiddelde huizenprijs steeg in het derde kwartaal met 8,1% op jaarbasis en de stijging
in oktober (9,1%) was zelfs de hoogste sinds november 2018. Het aantal transacties lag
in het derde kwartaal 5,6% hoger dan een jaar eerder. Volgens de NVM is de gemiddelde
verkooptijd in het derde kwartaal weliswaar iets toegenomen, maar is deze met 30 dagen
nog altijd lager dan het driejarige (2017K3-2020K3) gemiddelde van 41 dagen.
170
160
150
140
130
120
110
100
€ 320.000
€ 300.000
€ 280.000
€ 260.000
€ 240.000
€ 220.000
Ontwikkeling huur- en koopprijzen (2000=100), 2000-2018
90
2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012 2014 2016 2018
Huurindex Koopindex * Cijfers zijn voorlopig Bron: www.datawonen.nl
Bestaande koopwoningen waren in november 8,9
procent duurder dan in november 2019. De prijsstijging
zwakte in 2019 wat af, maar trok in 2020 weer aan. In
november lag de prijsindex bestaande koopwoningen op
het hoogste niveau ooit, zo blijkt uit onderzoek naar
de prijsontwikkeling van bestaande particuliere koopwoningen
in Nederland van het CBS en het Kadaster.
Gemiddelde koop- en hypotheeksom bestaande koopwoningen
€ 200.000
2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018
Gemiddelde hypotheeksom
Gemiddelde koopsom
De gegevens van de gemiddelde koopsom en prijsindex bestaande koopwoningen
hebben alleen betrekking op transacties van bestaande koopwoningen.
In geval van een negatieve schok, zoals het uitbreken
van een pandemie, reageren huiseigenaren minder
snel dan aspirant-kopers. Huiseigenaren zijn minder
snel geneigd om hun perceptie van de markt aan te
passen en verlagen hun minimale prijs waartegen zij
willen verkopen niet direct. Hierdoor daalt normaliter
in eerste instantie de marktliquiditeit, een maatstaf
voor hoeveel moeite het kost om een geschikte
koper te vinden en passen prijzen zich later aan.
Tijdens de financiële crisis, die begon in het derde
kwartaal van 2008, was pas drie kwartalen later een
daling in de gemiddelde huizenprijs zichtbaar, terwijl
de marktliquiditeit vrijwel meteen daalde. De meest
recente cijfers over zowel prijsontwikkelingen als
marktliquiditeit duiden nog niet op een afkoeling van
de woningmarkt (OFS, Najaar 2020). Verder zorgt
het grote woningtekort voor een extra vertraagde
reactie van de prijzen. Door de uitgestelde vraag die
met een woningtekort gepaard gaat, zijn er na een
economische neergang nog voor een langere periode
potentiële kopers die voldoende bestedingsruimte
hebben om de vraag te stutten. Bij voldoende vraag
blijft de marktliquiditeit overeind en zien eigenaren
geen reden om hun minimumprijzen naar beneden
aan te passen.
Het woningtekort bij aanvang van de COVID-19-
pandemie was substantieel groter dan tijdens het
aanbreken van de financiële crisis in 2008.
Bron: Kadaster (maanddata).
Bron: www.datawonen.nl
64
De branche in 2021 |

De nieuwbouwproductie is lager geweest dan verwacht
door fysieke belemmeringen bij het bouwen. Hierdoor
zal het woningtekort voorlopig blijven bestaan en
worden negatieve ontwikkelingen in de vraagfactoren
verder gedempt. Het bestaan van een woningtekort
was in het verleden overigens geen garantie tegen prijsdalingen.
Ook in de jaren 80 en tijdens de financiële
crisis van 2008 daalden de prijzen, terwijl sprake was
van een tekort aan woningen. Veranderingen in het
woningtekort blijken historisch gezien slechts een
beperkte rol te spelen bij de prijsontwikkeling.
Schattingen uit een recent verschenen DNB Bulletin
suggereren dat een 1 procentpunt hoger (lager)
woningtekort gepaard gaat met 1 tot 2% hogere
(lagere) prijzen. Het hoge eigenwoningbezit in
combinatie met de hoge hypothecaire schuld maakt
de Nederlandse economie relatief kwetsbaar voor
fluctuaties op de woningmarkt. Ook worden koopwoningen
steeds minder bereikbaar voor starters.
Nederland is overigens niet het enige land waar de
woningmarkt vooralsnog immuun lijkt voor de
COVID-19-pandemie. In vrijwel alle landen stegen de
reële huizenprijzen flink in het tweede kwartaal van
2020 Noorwegen, Ierland, Japan en Spanje zijn hierop
de uitzonderingen. De groei was in het tweede kwartaal
vrijwel overal sterker dan in het eerste kwartaal.
Een gemiddelde huurwoning in Nederland kost 595 euro
per maand. De bruto woonuitgaven van een eigenaarbewoner
zijn 935 euro per maand. Door een gemiddeld
hoger besteedbaar huishoudinkomen is de gemiddelde
woonquote van een eigenaar-bewoner met 28% lager
dan die van een huurder (34,7%).
De totale hypotheekschuld van huishoudens heeft
zich tussen 2011 en 2018 bewogen tussen de 672 en
de 689 miljard euro, uitgedrukt in een percentage van
het bruto binnenlands product tussen de 96 en 104%.
Totale hypotheekschuld van huishoudens, 2011-2018
705
110%
700
695
105%
690
685
100%
680
675
95%
670
665
90%
660
655
85%
Q1 2011 Q1 2012 Q1 2013 Q1 2014 Q1 2015 Q1 2016 Q1 2017 Q1 2018
Hypotheekschuld (x mld €) % van BBP Bron: CBS
Details woning voorraad Nederland
Woningvoorraad naar eigendom, woningtype, bouwjaar en oppervlakte 1 , 2019
Nederland
Oppervlakte
-70 m 2 1.248.300
Oppervlakte
70 - 90 m 2
Oppervlakte
90 - 150 m 2
Oppervlakte
150 + m 2
1.369.500
3.693.500
1.426.700
Huur 2
3.366.800 4.374.200
Woningvoorraad
7.741.000
4.987.300
Koop 2
2.753.700
1.463.500
1.897.700
3.266.500
1.113.200
Bouwjaar
voor 1945
Bouwjaar
1945 - 1970
Bouwjaar
1971 - 2000
Bouwjaar
na 2000
Markt voor bestaande woningen
Het aantal geregistreerde woningen dat jaarlijks
wordt verkocht, bedroeg in de jaren tussen 2009
en 2013 tussen de 110.000 en 130.000, in de jaren
2005-2008 gemiddeld rond de 200.000 en is vanaf
2014 weer opgelopen tot ruim 218.000 stuks in 2018.
De gemiddelde koopsom in 2018 was €287.300
met een gemiddelde hypotheeksom van €303.000,
gestaag oplopend vanaf 2005. De gemiddelde
prijs index (2015=100) was in 2018 alweer opgelopen
tot 123,3.
Eengezins
Appartement
1
De gepresenteerde oppervlakte is de GBO (gebruiksoppervlakte).
Dit is inclusief gebruiksruimten (hal, e.d.)
2
Cijfers van de eigendomsverdeling huur/koop zijn voorlopig.
Bron: BAG en DG BRW/Systeem Woningvoorraad SYSWOV. Peildatum: 1 januari.
| De branche in 2021 65

Aantal woningen in Nederland naar WOZ-waarde, 2018
peildatum 1 januari
Koopwoningen
Huurwoningen
tot € 100.000 85.400 1,9% 557.100 18,5%
€ 100.000 - € 150.000 548.000 12,3% 1.171.100 39,0%
€ 150.000 - € 200.000 1.076.200 24,1% 763.600 25,4%
€ 200.000 - € 250.000 951.800 21,3% 283.800 9,4%
€ 250.000 - € 300.000 601.900 13,5% 100.200 3,3%
€ 300.000 - € 350.000 387.500 8,7% 41.300 1,4%
€ 350.000 of meer 813.800 8,2% 89.400 3,0%
Totaal 4.464.500 100% 3.006.600 100%
Bron: www. datawonen.nl
25
Markt voor nieuwbouwwoningen
In het derde kwartaal van 2020 werd voor de bouw
van ruim 15.300 woningen een vergunning verleend.
Dat is 15 procent meer dan in het derde kwartaal van
2019. Dit is het derde kwartaal op rij dat het aantal
bouwvergunningen in vergelijking met een jaar eerder
toeneemt. Toch ligt het aantal vergunde nieuwbouwwoningen
nog lager dan in de derde kwartalen van
2017 (19.500) en 2018 (17.200).
De vergunde bouwsom voor nieuwbouw en verbouwingen
van woningen was in het derde kwartaal van
2020 met bijna drie miljard euro 9 procent hoger dan
in dezelfde periode een jaar eerder.
Aantal vergunde nieuwbouwwoningen (x 1000) per kwartaal
Verhuizingen
Jaarlijks verhuizen er meer dan 800.000 personen
volgens Woononderzoek Nederland (WoON).
Motieven voor verhuizingen
Motieven voor verhuizing van beslist verhuisgeneigden naar leeftijd,
2016 - 2018 Nederland
tot 35 jaar 35-64 jaar 65+ jaar
Huwelijk/samenwonen 14% 5% 2%
Scheiding/einde relatie 1% 3% 1%
Zelfstandig wonen 33% 3% 2%
Gezondheid/behoefte zorg 0% 5% 25%
Studie 6% -%
Werk 6% 5% 2%
Financiële reden 4% 7% 9%
Vorige woning 26% 46% 31%
Vorige woonomgeving 6% 19% 14%
Dichter bij familie 2% 4% 11%
Andere reden 4% 3% 3%
Totaal 100% 100% 100%
Bron: Wo0N meerdere jaren.
Bron: www. datawonen.nl
20
15
10
3
0
2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020*
Bron: CBS
Op basis van cijfers 2018 wonen er 7.471.000
huishoudens van de totaal 7.858.200 huishoudens
in Nederland in woningen, waarvan 40% in
huurwoningen en 60% in koopwoningen. Daarvan
zijn er 38,4% eenpersoonshuishoudens, 28,6%
huishoudens zonder kinderen, 25,2% huishoudens
met kinderen en 7,6% vallen in de categorie overig.
Het aantal vergunde nieuwbouwwoningen is een
vroege indicator voor de hoeveelheid woningen die
in de nabije toekomst gebouwd worden. Het aantal
woningtransformaties (het omzetten van nietwoningen,
zoals kantoren, in woningen) is niet in deze
cijfers opgenomen. De gemiddelde doorlooptijd vanaf
de vergunningverlening is ongeveer twee jaar.
Verhuisbewegingen in Nederland
Totaal aantal verhuisbewegingen 1.136.000
incl. 43.000 verhuizingen vanuit het buitenland 2018
Starters naar huur
289.000
Starters
423.000
Starters naar koop
134.000
Doorstromers naar huur
273.000
Doorstromers
671.000
Doorstromers naar koop
398.000
Bron: www.datawonen.nl
66
De branche in 2021 |

Woningbouw
Overeenkomstig de nationale CBS-prognose zal
Nederland in 2035 18,8 miljoen inwoners tellen en in
2050 19,3 miljoen, respectievelijk +1,4 miljoen en +1,9
miljoen ten opzichte van 2020. De sterkste groei zal
zich voordoen onder de 75-plussers.
In 2035 zullen er volgens Primos 2020 8,9 miljoen
huishoudens zijn en in 2050 9,2 miljoen, een toename
van respectievelijk 924.000 en 240.000. Meer dan
80 procent van de huishoudensgroei bestaat dan uit
alleenstaanden, merendeels ouderen.
Primos 2020 voorziet een voortgaande regionale
differentiatie in de demografische groei. De Randstad
is de enige regio die een bovengemiddelde bevolkingsen
huishoudensgroei tot 2050 zal kennen. De
bevolkingsgroei in de Noord-, Oost- en Zuidflank van
de Randstad ligt iets onder het nationale gemiddelde.
Besteedbaar inkomen van huishoudens
naar woningbezit, 2012-2018 Nederland
Eigen woning Huurwoning gem. huishoudens
2012 € 47.300 € 24.300 € 37.700
2013 € 47.700 € 24.200 € 37.900
2014 € 50.600 € 25.000 € 40.000
2015 € 49.800 € 25.300 € 39.600
2016 € 52.000 € 26.000 € 41.200
2017 € 54.000 € 26.500 € 42.500
2018 € 54.500 € 27.000 € 43.000
Index besteedbaar huishoudinkomen (2012=100), 2012-2018*
Bron: www. datawonen.nl
Primos regio’s Nederland
Nederland
Noordflank
Oostflank
Zuidflank
Overig Nederland
Bron: www.afbresearch.nl
Samenstelling huishoudens
Eenpersoons huishouden (Echt)paar zonder kinderen (Echt)paarmet kinderen Overige huishoudens Totaal
1998 2.193.500 2.053.400 2.033.800 416.700 6.697.400
2002 2.343.800 1.993.300 2.074.800 517.800 6.929.700
2006 2.483.200 2.073.800 2.076.400 498.000 7.131.300
2009 2.604.600 2.133.400 2.027.900 546.700 7.312.600
2012 2.764.700 2.169.100 2.027.800 554.400 7.516.000
2015 2.861.400 2.212.100 1.997.400 587.000 7.657.900
2018 3.019.300 2.255.300 1.983.100 600.500 7.858.200
Bron: www. datawonen.nl
In Overig Nederland zal sprake zijn van krimp. Het
aantal huishoudens zal in de periode tot 2035 echter
nog in alle vijf de regio’s toenemen. Daarna zal Overig
Nederland ook te maken krijgen met een daling van
het aantal huishoudens.
Het woningtekort in de Randstad komt in 2050 uit op
2,1% terwijl er tegen die tijd in Overig Nederland, op
basis van de niet meer dan trendmatig veronderstelde
omvang van het aantal woningtrekkingen, een
woningoverschot van 5% wordt verwacht.
Omdat voor de korte termijn verwacht wordt dat
de bouwproductie de groei van de woningbehoefte
niet kan bijbenen, zal het nationale woningtekort
eerst toenemen, tot 5,1% in 2025. Daarna zal
de bouwproductie zich herstellen en daalt het
woningtekort naar 2,1% in 2035 en 1,4% in 2050.
Gemeten tot eind november 2020 bedroeg de
woningbouwproductie 61.394 eenheden, een kleine
daling ten opzichte van het voorgaande jaar (-4,3%).
Het aantal is gemeten exclusief de transformaties,
totaal tussen de 10.000 en 15.000 eenheden op
jaarbasis (2019: 12.480 transformaties).
| De branche in 2021 67

68
De branche in 2021 |

De woningproductie op basis van een 12­
maands voortschrijdende som beweegt zich
sinds eind 219 tussen de 68.000 en 72.000
eenheden en is redelijk constant. In tegenstelling
tot het aantal afgegeven bouwvergunningen,
dat met 58.000 op basis van een 12-maands
voortschrijdende som een dieptepunt bereikte
in november 2019 en daarna weer langzaam is
opgelopen tot 65.000 in november 2020. Voor
2020 gecumuleerd vanaf januari tot en met
oktober zijn er dat 53.659. Beide getallen liggen
ver van de als doelstelling 100.000 te realiseren
eenheden per jaar. De statistieken over de
laatste jaren wijzen uit dat noch de realisatie,
noch het aantal bouwvergunningen substantieel
en structureel hoger wordt.
De woningvoorraad eind oktober 2020 bedroeg
7.950.881 eenheden. Twee keer per jaar wordt
er een inventarisatie van harde en zachte
plannen gemaakt met een horizon van 10 jaar.
De laatste inventarisatie werd gemaakt in
april 2020 (BZK/ABF). De plancapaciteit op dat
moment bedroeg 836.600 eenheden.
Bouwproductie (12-maands voortschrijdende som)
Nederland, aantal
100.000
80.000
60.000
40.000
50.391
45.572 47.191
53.076
64.935 65.576
71.996
68.782
20.000
0
nov
2013
nov
2014
nov
2015
nov
2016
nov
2017
nov
2018
nov
2019
nov
2020
Bron: www.datawonen.nl
100.000
Bouwvergunningen (12-maands voortschrijdende som)
Nederland, aantal
80.000
60.000
55.901
50.980
69.149 69.564
58.383
64.894
40.000
38.225
27.776
20.000
0
okt
2013
okt
2014
okt
2015
okt
2016
okt
2017
okt
2018
okt
2019
okt
2020
Bron: www.datawonen.nl
69

6
4
2
0
Utiliteitsbouw
De vergunde bouwsom voor bedrijfsgebouwen was
met ruim 1,7 miljard euro in het derde kwartaal bijna
24 procent hoger dan een jaar eerder. De stijging wordt
voornamelijk veroorzaakt door de toegenomen
bouwsom voor de nieuwbouw van bedrijfsgebouwen.
Deze steeg met ruim 34 procent, terwijl de verbouw
van bedrijfsgebouwen met ruim 3 procent toenam.
Bij de utiliteitsbedrijven nam de werkvoorraad in
oktober 2020 met twee tiende maand toe ten
opzichte van september en steeg daarmee naar
9,6 maanden (bron EiB).
Bouwkosten verleende bouwvergunningen in miljard €/kwartaal
2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020*
Woonsector Bedrijfssector
Bron: CBS
Omzet bouwnijverheid
De totale bouwsector is goed voor zo’n 9% van het
bruto binnenlands product en voor een productie van
ruim 70 miljard euro per jaar.
De omzet van de bouw was in het derde kwartaal van
2020 0,3 procent lager dan in dezelfde periode een
jaar eerder. Hiermee is al twee kwartalen achtereen
sprake van een licht lagere omzet.
In de periode daarvoor steeg de bouwomzet ruim
vijf jaar onafgebroken. Het aantal vergunde nieuwbouwwoningen
was 15 procent hoger dan in het
derde kwartaal van 2019.
Leegstand
Per 1 januari 2020 telde Nederland ruim 9 miljoen
gebouwen met een totale bebouwde oppervlakte van
1,5 miljard m 2 , met een leegstand van 2,5%. Van het
aantal objecten was 7,9 miljoen bestemd als woning,
bijna 130.000 bestemd als winkel en ruim 1 miljoen
gebouwen bestemd voor andersoortig verblijf. Op
basis van de leegstand vallen met name 2 categorieën
bebouwing op:
1 Kantoren: 9,5% van het aantal objecten
en 6,3% gemeten in het aandeel van de
bebouwde oppervlakte
2 Winkels: 8,5% van het aantal en 6,2% van
de bebouwde oppervlakte
Kerncijfers utiliteitsbouw
2018 2019 2019 kw 2 2019 kw 3 2019 kw 4 2020 kw 1 2020 kw 2
Gebouwenvooraad 1 aantal, dzd 1.137 1.148 1.142 1.144 1.148 1.150 1.153
Gereedkomen aantal, dzd 9,5 10,4 2,5 2,3 3,2 2,6 2,5
Sloop aantal, dzd 3,7 4,5 1,1 0,8 1,2 1,1 0,9
Vergunningen 2 (nieuwbouw) aantal, dzd 3,4 3,1 0,9 0,7 0,7 0,7 0,8
Investeringen mrd euro 21,0 23,5 6,4 5,3 5,8 6,1 6,2
Bouwsom 3 mln euro 6.345 6.368 1.553 1.406 1.889 1.494 1.723
Nieuwbouw mln euro 4.373 4.303 1.088 937 1.248 941 1.238
Niet-nieuwbouw mjn euro 1.974 2.066 465 469 641 553 485
1
ultimo
2
een vergunning kan op meerdere gebouwen betrekking hebben
3
waarde van verleende bouwvergunningen
Bron: www.bouwendnederland.nl
70
De branche in 2021 |

Voorraad gebouwen en leegstand
(peildatum 1 januari 2020)
Gebouwen naar functie
Totale voorraad Leegstand absoluut Leegstand relatief
aantal oppervlakte in m 2 aantal oppervlakte in m 2 aantal oppervlakte
Bijeenkomsten 62 120 30 344 820 3 070 1 105 440 4,9% 3,6%
Gezondheid 22 820 17 421 900 820 168 730 3,6% 1,0%
Industrie 198 970 216 450 070 14 330 7 979 910 7,2% 3,7%
Kantoren 96 260 60 314 980 9 100 3 774 960 9,5% 6,3%
Logies 125 120 14 121 070 860 129 060 0,7% 0,9%
Niet-woning met meerdere functies 49 530 73 170 600 2 600 2 194 520 5,2% 3,0%
Onderwijs 13 870 31 593 260 370 494 440 2,7% 1,6%
Overige 439 990 33 706 010 0,0% 0,0%
Sport 9 710 10 085 240 280 163 590 2,9% 1,6%
Winkels 129 200 47 220 700 11 040 2 922 820 8,5% 6,2%
Totaal niet woningen 1 147 590 534 428 650 42 470 18 933 470 3,7% 3,5%
Woningen 7 891 790 952 783 560 179 570 19 961 450 2,3% 2,1%
Totaal objecten 9 039 380 1 487 212 210 222 040 38 894 920 2,5% 2,6%
Samenvatting:
Totaal verblijfsobjecten ex woningen 1 018 390 487 207 950 31 430 16 010 650 3,1% 3,3%
Winkels 129 200 47 220 700 11 040 2 922 820 8,5% 6,2%
Woningen 7 891 790 952 783 560 179 570 19 961 450 2,3% 2,1%
Totaal objecten 9 039 380 1 487 212 210 222 040 38 894 920 2,5% 2,6%
Bron: www.bouwendnederland.nl
Locatus registreert het aantal verkooppunten en
neemt bijvoorbeeld kappers en tankstations ook
mee en komt daardoor in totaal veel hoger uit.
Op basis van hun definitie ’detailhandel‘ komen zij uit
op 90.000 winkels in Nederland. Een ander belangrijk
verschil is dat deze telling uitsluitend het aantal
winkels registreert dat ook daadwerkelijk in bedrijf
is terwijl de CBS-telling kijkt naar de bestemming van
het onroerend goed. Daardoor wordt het verschil
teruggebracht met 11.000. Een ander element is
meerdere winkels op 1 locatie.
In de CBS-telling is dat 1 pand, terwijl Locatus
meerdere winkels in hetzelfde pand telt.
Statistieken van Locatus geven aan dat het aantal
winkellocaties sinds 2011 met 13 procentpunt is
teruggelopen en winkels in Nederland een
filialiserings graad hebben van 23%. Dat percentage
is nagenoeg constant in de afgelopen 10 jaar.
Ten opzichte van 2001 is het aantal winkelpassanten
met meer dan 20% teruggelopen.
| De branche in 2021 71

Regelgeving
Beng-wetgeving
Vanaf 1 januari 2021 gelden er nieuwe energieprestatie-eisen
voor nieuwbouw en nemen we afscheid
van de energieprestatiecoëffient (EPC). Daarvoor
in de plaats komen drie nieuwe eisen voor ‘bijna
energie neutrale gebouwen’ (Beng). Hierbij wordt
er onder meer gekeken naar de energiebehoefte
van een gebouw in kWh/m 2 gebruiksoppervlakte
per jaar. Nederland geeft hiermee invulling aan de
EPBD Recast (Energy Performance of Buildings
Directive), hetgeen is overgenomen in het nationale
Energieakkoord. In BENG wordt de energieprestatie
van een gebouw uitgedrukt met drie indicatoren:
BENG 1: energiebehoefte
De hoeveelheid energie die een gebouw nodig heeft
voor verwarming en koeling uitgedrukt in kWh per
m 2 gebruiksoppervlakte per jaar. Deze indicator
gaat over het beperken van de energievraag van het
gebouw zelf. Aandachtspunten: stedenbouwkundig
ontwerp, oriëntatie, compact ontwerp, schilisolatie,
luchtdichtheid, zomernachtventilatie, ventilatiesysteem
en zonwering.
BENG 2: primair energiegebruik
De hoeveelheid fossiele brandstof in kWh per m 2
gebruiksoppervlakte per jaar die nodig is voor
verwarming, koeling, warm water en installaties.
Aandachtspunten: efficiënte installaties, warmteafgifte
op lage temperatuur, warmwater met korte
leidingen en warmteterugwinning en toepassing
van hernieuwbare energie (ook BENG 3).
BENG 3: aandeel hernieuwbare energie
Het percentage (in procenten) hernieuwbare energie
van het totale energiegebruik. Aandachtspunten:
toepassing van PV, zonneboiler, bodemenergie,
omgevingswarmte, biomassa en externe warmtelevering
(mits hernieuwbaar).
Voor elke indicator geldt straks een eis die varieert
afhankelijk van het gebruik van het gebouw.
Gebouwfunctie
Energiebehoefte
kWh/m 2 jr
Primair fossiel
energiegebruik kWh/m 2 jr
Aandeel hernieuwbare
energie %
Woningen en woongebouwen 25 25 50
Utiliteitsgebouwen 50 25 50
Onderwijsgebouwen 50 60 50
Gezondheidszorggebouwen 65 120 50
Het ministerie van BZK, ondersteund door de Rijksdienst voor Ondernemend
Nederland, heeft de BENG-indicatoren uitgewerkt. Deze indicatoren en de
voorgenomen eisen die daaraan worden gesteld, zijn onder meer gebaseerd op een
analyse van energiestromen bij zeer energiezuinige woningen en utiliteitsgebouwen.
72
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 73

Vertragingen in bouw en het
verlenen van vergunningen
Omdat vertragingen in de bouwsector de branche
raken en in het kader van het streven naar duurzaamheid
in de samenleving hebben we in de
uitgave van vorig jaar al aandacht besteed aan de
onderwerpen PFAS en stikstof. Omdat toen de
onderwerpen relatief nieuw waren behoeft de
informatie enige aanvullingen.
PFAS
PFAS staat voor een groep van ongeveer 6.000
chemische verbindingen die sinds de zestiger jaren
zijn ontwikkeld op basis van Poly- en perFluor Alkyl.
Deze stoffen werden onder meer gebruikt vanwege
de unieke oppervlakte-actieve eigenschappen.
Hierdoor zijn ze zowel water- als olieafstotend
en ze zijn goed bestand tegen bijvoorbeeld hitte
of zuren. In de basis bestaan deze stoffen uit een
keten van koolstofatomen (C) en fluoratomen (F),
met een specifieke stofgroep eraan toegevoegd.
Ze zijn toegepast als vlekkenbescherming in
tapijten, voor het waterafstotend maken van
textiel, voor metaalbewerkingsprocessen, voor de
productie van anti-aanbakmateriaal of als hulpstof
in bepaalde soorten brandblusschuim. Sinds 2000
komt PFAS steeds meer onder de aandacht, omdat
wetenschappelijk onderzoek aantoont dat deze
stoffen persistent, bioaccumulatief en toxisch zijn.
Daarnaast tonen metingen aan dat deze stoffen op
grote schaal in ons milieu aanwezig zijn. De meest
bekende stoffen zijn PFOS (perfluoroctaansulfonzuur)
en PFOA (perfluoroctaanzuur). Met wetgeving probeert
de overheid verspreiding van die stoffen tegen te gaan
en dat maakt dat het verplaatsen van grond en bagger
in de (water)bouw aan banden is gelegd.
Gebaseerd op nieuwe onderzoeken van RIVM en
Deltares biedt zij na overleg met VNG, IPO, UvW en
de sector op drie fronten meer ruimte. Ten eerste een
hogere achtergrondwaarde voor de landbodem (PFAS
1,4 µg/kg). Ten tweede verdwijnt het verschil in regels
voor toepassing van grond en bagger. Ten derde is er
meer ruimte voor het verantwoord toepassen van
grond en bagger in diepe plassen. Uitgangspunt is en
blijft mens en milieu beschermen en tegelijkertijd de
verantwoorde ruimte zoveel mogelijk benutten.
Stikstof
Te veel stikstofneerslag is slecht voor de natuur.
Daarom is er een natuurvergunning of een ander
toestemmingsbesluit nodig voor activiteiten (bijvoorbeeld
in de landbouw, woningbouw, wegenbouw of
de industrie) waar stikstof bij vrijkomt. Tot 29 mei
2019 was toestemming hiervoor gebaseerd op het
Programma Aanpak Stikstof. De Raad van State heeft
het PAS ongeldig verklaard en daarom is er in 2020
gewerkt aan een nieuwe aanpak stikstof.
In een nieuw wetsontwerp legt het kabinet zich
wettelijk vast om de natuur te (laten) herstellen en
uitstoot en neerslag van stikstof te laten dalen.
Met een miljardenpakket voor natuurherstel en
maatregelen om stikstofneerslag terug te dringen,
zit in 2030 minimaal de helft van de natuur in
beschermde Natura 2000-gebieden op een gezond
stikstofniveau. Deze structurele stikstofaanpak biedt
ook ruimte voor economische activiteiten. Zo komt
er een gedeeltelijke vrijstelling voor activiteiten van
de bouwsector in de bouw- en sloopfase.
Er komt op basis van nieuw onderzoek meer ruimte
om PFAS-houdende grond en bagger te verzetten.
Dat schrijft staatssecretaris Stientje van Veldhoven
aan de Tweede Kamer.
74 De branche in 2021 |

Het kabinet legt met het wetsvoorstel vast dat
de natuur sterker wordt en de stikstofdepositie
omlaaggaat. Het credo is eerst stikstofruimte winnen,
pas dan weer beperkt uitgeven. Er komt tot 2030
bijna 3 miljard euro beschikbaar voor natuurherstel
en -versterking en circa 2 miljard euro voor (bron)
maatregelen om de stikstofuitstoot van landbouw,
verkeer, bouw en industrie te verminderen. Elke
sector levert een bijdrage.
Voor de landbouw betekent dit een omslag naar
toekomstbestendige (kringloop)landbouw met zo
min mogelijk emissies. Er komen middelen voor
investeringen in duurzame stallen, minder eiwit in
veevoer en betere mestaanwending. Er komt een
Omschakelfonds van 175 miljoen euro om boeren
te helpen deze stappen te zetten. Voor boeren die
vrijwillig willen stoppen komt ook geld beschikbaar.
Voor de industrie, bouw, luchtvaart en binnenvaart
zorgt het kabinet ook voor financiële ondersteuning.
Er is geld om boven op de wettelijke verplichting te
investeren in de best beschikbare technologie voor
emissie- en stikstofreductie in de industrie. Ook
investeert het kabinet in schonere bouwmachines,
elektrisch taxiën van vliegtuigen en in katalysatoren
en walstroomvoorzieningen.
Het wetsvoorstel bevat een gedeeltelijke vrijstelling
van de natuurvergunningsplicht voor de bouwsector.
De vrijstelling geldt voor bouwactiviteiten in de
bouw- en sloopfase, waarin emissies tijdelijk en
beperkt zijn. Deze vrijstelling maakt vergunningverlening
voor de aanleg/bouw van onder andere
woningen, utiliteit, energieprojecten en activiteiten in
de grond-, weg- en waterbouw makkelijker. Om deze
vrijstelling mogelijk te maken reserveert het kabinet
in de periode 2021-2030 500 miljoen euro voor
stikstofreductie in de bouw en 500 miljoen euro voor
aanvullende maatregelen binnen of buiten de bouw.
Het Rijk maakt afspraken met de bouwsector over
deze reductie en bijbehorende maatregelen, gericht
op emissiearme werk- en voertuigen.
De maatregelen worden onderdeel van de structurele
aanpak van stikstof. Het kabinet benadrukt dat de
(stikstof)effecten van de bouwvrijstelling periodiek
worden gemonitord, zodat tijdig kan worden
bijgestuurd indien nodig.
Het kabinet verplicht zichzelf het hoofddoel – in
2030 zit de helft van de hectares natuur in stikstofgevoelige
Natura 2000-gebieden op een gezond
stikstofniveau – linksom of rechtsom te halen.
Deze ambitie acht het kabinet, na zorgvuldige
afweging en gesprekken met de sectoren, financieel
en maatschappelijk haalbaar. In het wetsvoorstel zit
een systeem van monitoring en bijsturing: het effect
van de bronmaatregelen wordt jaarlijks getoetst en
het herstel van de natuur elke twee jaar. Als nodig
stuurt het kabinet bij.
Het kabinet ambieert een vitale, robuuste en sterke
natuur, waarin het de komende jaren dan ook fors
investeert. Minister Schouten heeft een doorlichting
van de Natura 2000-gebieden laten uitvoeren –
onder meer om na te gaan of herstel van structureel
zwakke gebieden mogelijk is. De onderzoeken
geven aan dat herstel in kwetsbare natuurgebieden
kan. De vraag is alleen tegen welke prijs en of dat
proportioneel is. Een snelle route is er niet. Het
Rijk gaat dat gesprek – in samenwerking met de
provincies – aan met de Europese Commissie.
| De branche in 2021 75

Detailhandel
Consumenten en markt
Als we echt willen weten hoe de consument van de toekomst eruit zal zien, moeten we ons
verder verdiepen in generatie Z. In 2020 is generatie Z wereldwijd goed voor 40% van de
consumentenpopulatie. In Europa zal dit percentage lager liggen, omdat hier relatief meer
vergrijzing plaatsvindt.
Kenmerken “generatie Z”:
- Geboren vanaf 1995 opgegroeid met internet
en technologische toepassingen
- Heeft de aandachtspanne van een goudvis’
- Deelt foto’s en filmpjes met de wereld
via sociale; media gebruikt smartphone voor
contact, als informatiebron, tv, winkel,
enzovoort
- Kan makkelijk acteren in verschillende
werelden tegelijk
- Wil niet werken voor een bedrijf,
maar wil zélf een bedrijf hebben
- Is veel bezig met zichzelf en het eigen uiterlijk
De krimp is weer wat groter dan een maand eerder.
Consumenten gaven net als in de voorgaande
maanden vooral minder uit aan diensten.
Consumptie
De consumptiecijfers zijn gecorrigeerd
voor prijsveranderingen en veranderingen in
de samenstelling van de koopdagen.
Binnenlandse consumptie door huishoudens
(volume, koopkracht gecorrigeerd)
%-verandering t.o.v. een jaar eerder
5
De smartphone is de poort naar de wereld en heeft
een steeds grotere potentie. Smartphonegebruik zorgt
voor drastische veranderingen in het consumentengedrag
en de retail. In Nederland heeft 82% van de
bezitters van een mobiele telefoon een smartphone.
Sinds 2014 doet iedereen alles met zijn telefoon. Als
jongeren iets bestellen via hun smartphone, kijken de
ouders mee en zodoende komen zij ook in aanraking
met deze manier van bestellen. Het verzamelen van
data speelt een grote rol.
Online kledingwinkel Zalando en e-commercebedrijf
Amazon zijn geen retailers meer, maar bedrijven die
data verzamelen. Deze data kunnen ze op allerlei
manieren te gelde maken.
Consumenten hebben in oktober 6,5% minder
besteed dan in oktober 2019, meldt het CBS.
0
-5
-10
-15
-20
2016 2017 2018 2019 2020
Bron: CBS
De uitgaven aan diensten waren in oktober 11,8%
lager dan een jaar eerder. Vooral aan diensten als
een bezoek aan een restaurant, theater, pretpark,
sportschool en voetbalwedstrijden en aan het gebruik
van openbaar vervoer is minder besteed. Restaurants
en cafés moesten vanaf 15 oktober weer hun
deuren sluiten. Uitgaven aan diensten maken ruim
de helft van de totale binnenlandse consumptieve
bestedingen uit.
76
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 77

Binnenlandse consumptie door gezinnen in oktober
(volume, koopkracht gecorrigeerd)
Voedings- en
genotmiddelen
Duurzame goederen
Overige goederen
(w.o. gas en
motorbrandstoffen
Diensten
Totaal
-15 -12,5 -10 -7,5 -5 -2,5 0 2,5 5
Bron: CBS
%-verandering t.o.v. een jaar eerder
Consumenten hebben 1,1% meer besteed aan duurzame consumptiegoederen. Huishoudens
kochten vooral meer elektrische apparatuur en woninginrichtingsartikelen. Verder hebben
consumenten 2,8% meer besteed aan voedings- en genotmiddelen dan in oktober 2019.
Aan overige goederen, zoals gas en motorbrandstoffen, hebben ze 2,4% minder besteed dan
een jaar eerder. Consumenten hebben vooral minder getankt.
Consumentenvertrouwen
De stemming onder consumenten was in december minder somber dan in november, meldt
het CBS. Het consumentenvertrouwen kwam uit op -20, tegen -26 in de voorgaande maand.
Het consumentenvertrouwen bereikte daarmee het hoogste niveau sinds maart 2020, toen
de eerste lockdown werd afgekondigd. In december waren de consumenten vooral minder
pessimistisch over het economisch klimaat dan in november.
Met -20 lag het consumentenvertrouwen in november ver onder het gemiddelde van de
afgelopen twintig jaar (-7). Het vertrouwen bereikte in januari 2000 de hoogste stand ooit (36).
Het dieptepunt werd bereikt in maart 2013 (-41).
Consumentenvertrouwen, gecorrigeerd voor het seizoen
40
20
0
-20
-40
Bron: CBS
2017 2018 2019 2020
Het oordeel van consumenten over de economie was in december minder negatief dan in
november. De deelindicator economisch klimaat ging van -53 naar -40. Consumenten waren
vooral minder somber over de economie in de komende twaalf maanden. Het oordeel over de
economische situatie in de afgelopen twaalf maanden was slechts een fractie minder negatief.
78
De branche in 2021 |

De koopbereidheid kwam in december uit op -6,
tegen -7 in november. Consumenten waren iets
optimistischer over de financiële situatie in de
komende twaalf maanden. Ook vonden ze de tijd
voor het doen van grote aankopen iets minder
ongunstig dan in november. Hun oordeel over de
financiële positie in de afgelopen twaalf maanden
veranderde niet.
Ontwikkelingen in de detailhandel
De detailhandel heeft in oktober 7,1% meer omgezet
dan in oktober 2019, meldt het CBS. Het verkoopvolume
lag 4,7% hoger. Zowel de foodsector als
de non-foodsector realiseerde een hogere omzet.
Daarnaast is online 48,1% meer omgezet.
De omzetcijfers zijn gecorrigeerd voor de samenstelling
van koopdagen in oktober. Op sommige
dagen van de week wordt meer verkocht dan op
andere dagen. Zonder deze correctie was de omzet
van de detailhandel 8,8% hoger dan in oktober 2019.
Omzet detailhandel (koopdag gecorrigeerd)
%-verandering t.o.v. een jaar eerder
12,5
10
5
De omzet van de winkels in non-food groeide
in oktober met 1,5%. Het volume (de voor
prijsveranderingen gecorrigeerde omzet) was
0,5% lager dan een jaar eerder.
De winkels in doe-het-zelfartikelen, keukens
en vloeren realiseerden in oktober de hoogste
omzetgroei. De omzetstijging van de winkels
in meubels en woninginrichting, de winkels in
consumentenelektronica en witgoed en de winkels
in recreatieartikelen was wat minder groot.
Ook de drogisterijen hebben meer omgezet dan
een jaar geleden.
De winkels in schoenen en lederwaren en de
kledingwinkels kampten, na de kleine opleving in
de voorafgaande maanden, in oktober weer met
sterke omzetdalingen. De kledingwinkels hebben
in 2020 in nog geen enkele maand meer omgezet
dan in de vergelijkbare maand van 2019.
De winkels in voedings- en genotmiddelen hebben
in oktober 6,3% meer omgezet dan in oktober 2019.
Het verkoopvolume groeide met 3,7%. De omzet van
de supermarkten lag 6,0% hoger dan een jaar eerder.
De omzettoename van de speciaalzaken was met
8,1% voor zesde maand op rij ruim boven de 5%.
7,5
2.5
0
-2,5
2015 2016
2017 2018 2019 2020
Bron: CBS
| De branche in 2021 79

Omzet deelbranches detailhandel
Totaal food
Speciaalzaken
Supermarkten
Totaal non-food
Doe-het-zelf, keukens, vloeren
Meubels en woninginrichting
Consumentenartikelen en witgoed
Recreatie-artikelen
Drogisterijen
Schoenen en lederwaren
Kleding
-30 -20 -10 0 10 20
30
%-verandering t.o.v. een jaar eerder
Oktober 2020 September 2020
* exclusief tankstations en apotheken
Bron: CBS
De online omzet was in oktober 48,1% hoger dan in dezelfde maand een jaar
eerder. Webwinkels (met als hoofdactiviteit verkoop via internet) hebben
42,5% meer omgezet. De online omzet van winkels waarvan de verkoop via
het internet een nevenactiviteit is (multichannel spelers) groeide met 55,9%.
Consumentengedrag in de woninginrichting
Meer dan 50% van alle meubelkopers bezoekt, naast de (web)winkel van
aankoop, geen andere fysieke winkel ter oriëntatie. Het aantal winkels dat
wordt bezocht voordat er wordt gekocht verschilt sterk per type woonproduct.
Zo loopt ‘slechts’ een derde van de consumenten meerdere winkels binnen
om te oriënteren voor een kast of een los matras. Dit blijkt uit cijfers van de
INretail GfK Woon- en Keukenmonitor. Over het algemeen zien we: hoe
duurder het product, des te vaker oriënteert de koper bij meerdere winkels.
Bij woonproducten met een relatief hoge prijs, zoals een keuken, vloer of bank,
wordt vaker een bezoek gebracht aan meerdere fysieke winkels.
In hoeverre de hoogte van de prijs een rol speelt bij het oriënteren verschilt
wel per doelgroep. Bij meubelaankopen is de invloed van prijs groter bij jongere
doelgroepen en minder groot bij oudere doelgroepen:
• Tweeverdieners kopen relatief dure meubelen en oriënteren ook vaker bij
meerdere winkels.
• Jonge alleenstaanden en gezinnen met een beperkt inkomen kopen relatief
goedkope meubelen, veelal bij een woonwarenhuis, en oriënteren minder
vaak bij meerdere winkels.
• Bij gepensioneerden ligt het gemiddeld besteed bedrag hoog, maar ze
bezoeken vaak alleen de winkel waar ze ook de aankoop doen. Deze groep
kiest vaker voor een zelfstandige speciaalzaak en gaat daar waarschijnlijk
ook heen met het concrete doel om te kopen in plaats van te oriënteren.
80
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 81

82
De branche in 2021 |

Complete Keukens
Vloeren
Banken
Stoelen & Fauteuils
Complete bedden
Tafels
Raambekleding
Percentage mensen dat alleen de (web)winkel
bezocht waar werd gekocht
45%
51%
56%
55%
60%
66%
65%
Deze situatie duurde voort tot en met het
weekend van Pasen. Daarna volgde een snel
herstel, met een omzet plus in april voor vele
branches. Dit zette door in het tweede kwartaal
met in juni een omzetgroei van meer dan 25%,
resulterend in een omzetgroei van 11% over het
eerste half jaar.
Kasten
Losse matrassen
43%
17%
Bron: INretail GfK Woon- en Keukenmonitor meting HY1 2018
Branche woninginrichting
De branche heeft 2019 wist in 2019 een flinke plus
te realiseren van 5,3%. Daarmee was 2019 alweer
het 6 e jaar op rij met een stijgende omzet. Deze
ontwikkeling zette zich door in januari en febru ari
2020 met plussen van respectievelijk 8% en 11%.
De lockdown had ook op deze branche een
enorme impact. Het advies om thuis te blijven
en thuis te werken, zorgde voor lege winkels in
dorpen en steden, terwijl ook de woonboulevard
leeg bleef. Het gevolg: in sommige productgroepen
halveerden de omzetten. Tegelijkertijd
was er een snelle toename in de online-omzet,
zeker op het gebied van woonaccessoires en
goedkopere meubelen.
De woonbranche profiteert van de toegenomen
aandacht voor alles in- en rondom het huis, net
als aan wonen gerelateerde branches zoals de
tuin en doe-het-zelf. Thuis is juist in coronatijd
een veilige en comfortabele omgeving geworden
waar gewerkt en geleefd wordt. Tel daarbij op
dat evenementen, concerten en (sport)bijeenkomsten
werden gecanceld. Uit eten gaan was
niet meer mogelijk en vakantieplannen werden
flink ingeperkt of uitgesteld. Dit alles speelt de
woonbranche, on- en offline, in de kaart.
Het is nog te vroeg om een goed zicht te hebben
op het tweede half jaar, zeker met de impact
van de nieuwe lockdown. Tot dat moment
was er geen grote terugval in de vraag van
consumenten. Nu de winkels weer verplicht
dicht zijn tot en met 19 januari 2021 geeft dat
natuurlijk wel een enorme domper.
| De branche in 2021 83

Aandeel vestigingen in ontwikkeling van de omzet
(t/m 2 e kwartaal 2020)
Totale woonbranche
Meubelzaken
Banken
Woningtextielzaken
Gemengde zaken
Slaapspeciaalzaken
Keukenspeciaalzaken
21%
19%
33%
11%
21%
23%
79%
81%
67%
89%
79%
77%
0% 25% 50% 75% 100%
% vestigingen waarvan omzet gedaald
% vestigingen waarvan omzet stabiel of gestegen
Bron: www.inretail.nl
Van alle woonwinkelvestigingen boekte 79% een
omzetstijging in het tweede kwartaal van 2020.
Dit percentage ligt hoger dan in het tweede kwartaal
van 2019. Toen rapporteerde namelijk 59% van de
vestigingen een positieve ontwikkeling.
Bij de gemengde zaken en de meubelzaken was het
aandeel vestigingen met een stabiele of gestegen
omzet het hoogst. Het ging respectievelijk om 89%
en 81% van de vestigingen. Bij de woningtextielzaken
lag dit percentage het laagst (67%).
In het tweede kwartaal hebben de woonwinkels
in regio Oost en Noord zich het meest positief
ontwikkeld ten opzichte van dezelfde periode in 2019.
De regio Zuid liet de kleinste stijging zien (+7,8%).
Omzetprestatie per regio (t/m 2 e kwartaal 2020)
Regio
Omzetontwikkeling
2 e kwartaal 2020
Noord + 21,5% +16,7%
Oost +25,8% +14,4%
Zuid +7,8% +5,7%
West (excl. 3 grote steden*) +14,3% +8,2%
3 grote steden +14,7% +10,4%
Omzetontwikkeling
1 e en 2 e kwartaal 2020
*Grote steden: Rotterdam, Den Haag en Utrecht.
Bron: www.inretail.nl
Wat betreft nieuwbouw was er in het 2 e kwartaal van
2020 sprake van een toename van de verkoop door
NVM-makelaars. Er werden 8% meer nieuwbouwwoningen
verkocht ten opzichte van een jaar eerder.
De gemiddelde prijs van een nieuwbouwwoning die
wordt verkocht is nu 401 duizend euro. Dit is een
stijging van maar liefst 9% in een jaar tijd.
84
De branche in 2021 |

| De branche in 2021 85

Verhuismoment “key” voor de
woonbranche
Uit de INretail GfK Woon- en Keukenmonitor blijkt
dat 38% van de totale consumentenbestedingen aan
grote woonartikelen voortkomt uit verhuizingen
(in 2013 was dit nog 29%). De woonbranche is dus in
belangrijke mate afhankelijk van de woningmarkt en
het aantal verhuizingen. De sterkte van deze invloed
varieert per type product. De beddenspeciaalzaken
zullen relatief minder geraakt worden door een
dalende woningmarkt, want ‘slechts’ 18% van alle
aankopen in de categorie bedden wordt gedaan
naar aanleiding van een verhuizing. Bij vloeren en
keukens zien we de grootste afhankelijkheid van
verhuisbewegingen. Maar liefst 48% van alle keukens
en 51% van alle vloeren (in oppervlakte) worden
gekocht naar aanleiding van een verhuizing.
Aanleiding aankoop per productgroep
76% meer besteed dan bij vloeren die bestemd
zijn voor een huurwoning. Daarnaast zien we dat
het gemiddelde bedrag bij een vloer bestemd voor
vervanging in de huidige woning hoger ligt dan bij
verhuizing naar een bestaande woning. Bij verhuizing
naar een nieuwbouwwoning wordt veruit het meeste
besteed per vierkante meter. Raamdecoratie wordt
relatief veel vervangen in een bestaande woning.
100%
75%
49%
61%
68%
50%
31%
25% 26%
23%
20%
13%
0%
9%
Raambekleding
Vloeren
Meubelen
Vervanging of uitbreiding in huidige woning
Verhuizing naar bestaande woning
Verhuizing naar nieuwbouw woning
82%
14%
4%
Bedden
52%
24%
24%
Keukens
Bron: www.inretail.nl
Zonweringsbranche
Deze branche werkt voor particulieren, bedrijven
en instellingen en levert producten voor zowel
nieuwbouw als bestaande bouw. De range producten
omvat buitenzonwering, rolluiken, veranda’s,
screens en serres met textieldaken, aldus het laatste
onderzoek naar de branche uitgevoerd door OOM in
2019. Daarnaast worden nog aanverwante producten
verkocht, waaronder raamdecoratie en functionele
binnenzonwering.
Bij vloeren wordt ruim 61% van al het vinyl/pvc door de
consument gekocht vanwege een verhuizing naar een
andere woning. Ongeveer de helft hiervan komt terecht
in een nieuwbouwwoning. Voor tapijt geldt juist dat
het grootste deel (56%) gekocht wordt ter vervanging
of uitbreiding in de huidige woning van de koper.
Ook het gemiddeld besteed bedrag per vierkante
meter lijkt deels af te hangen van de aanleiding voor
de aankoop. Zo wordt bij vloeren die bestemd zijn
voor een koopwoning gemiddeld per vierkante meter
Zonwering was lange tijd een ondergeschoven kindje
in het denken over het binnenmilieu. Er werd pas
aan gedacht als het gebouw af en in veel gevallen al
bewoond was. Hoogconjunctuur in combinatie met
de steeds warmer wordende zomers heeft de vraag
naar de producten explosief doen stijgen.
Zonweringsbedrijven konden de marktvraag de
afgelopen jaren maar nauwelijks aan.
De gemiddelde leeftijd van medewerkers in de
zonweringsbranche en bij bedrijven die rolluiken
leveren is 41,9 jaar.
86
De branche in 2021 |

Bedrijven in zonweringsbranche volgens OOM
(hoofdactiviteit)
OOM-regio’s
Bijna de helft (47,5%) van de medewerkers in de
zonweringsbranche is boven de 45 jaar. In de sector
rolluiken en garagedeuren is dit 42,2%.
In de zonweringsbranche vergrijst het personeelsbestand
nog sterker dan in andere branches. Voor
de zonweringsbranche geldt hetzelfde als voor alle
branches in de techniek: het is zeer lastig om nieuwe
mensen te vinden. Veel jonge mensen weten zelfs
niet dat het beroep en de branche bestaan.
Een kort overzicht van de belangrijkste
actualiteiten in de branche:
Buitenleven
Mensen verlengen hun woonkamer naar de tuin door
het plaatsen van veranda’s en dergelijke. Zonwering is
daarbij essentieel.
Aantal bedrijven
(peildatum 1 september 2019)
Zonwering
Rolluiken
Garagedeuren
Limburg 53 23
Overijssel 50 11
Midden/Oost Brabant 47 14
Gelderland 45 20
Midden-Nederland 44 14
Rijnmond 40 10
Noord-Holland en Flevoland 39 31
West-Bant en Zeeland 32 7
Groningen, Friesland, Drenthe 21 5
Indeling op basis van personeelsleden
371 135
Geen personeel 40 6
1-4 medewerkers 195 51
5-15 medewerkers 72 53
16-50 medewerkers 51 23
> 50 medewerkers 7 2
365 135
Aantal medewerkers 3.159 1.227
Bron: OOM/Zonweringsbranche
Smart home
Elektrische zonwering en rolluiken zijn tegenwoordig
standaard en maken steeds vaker gebruik van radiotechnologie.
Daardoor is de stap naar connectiviteit
relatief klein. In het kader van een slim huis is bediening
met de smartphone of smart home eenvoudig te
realiseren. Daarnaast werken steeds meer producten
met sensoren waardoor de bediening automatisch gaat.
Architectuur
De architectuur heeft een steeds grotere rol: grotere
glasoppervlakken, grillige vormgeving en meer
hoogbouw in de steden. Zonwering wordt gek
genoeg bijna nooit voorzien in de ontwerpfase van
een gebouw.
Zonne-energie
Voeding op zonne-energie is ook voor rolluiken
in opmars. Het maakt de installatie gemakkelijker,
ook omdat monteurs niet meer binnen hoeven te
komen en de montage dus kan plaatsvinden wanneer
de bewoners niet thuis zijn. Dit maakt de montage
trouwens ook coronaproof.
Duurzaamheid
Hoewel esthetiek nog voor duurzaamheid gaat,
zal ook in deze producten de duurzaamheid
doordringen; het gaat dan om de herkomst van de
gebruikte materialen en het verwerken van minder
milieubelastende materialen.
Webwinkels en traffic
Het CBS verwacht dat het aantal webwinkels in
Nederland in het tweede kwartaal van 2020 met bijna
3.000 webshops zal toenemen ten opzichte van het
kwartaal ervoor. Daarmee komt het totaal aantal
webwinkels uit op 51.600 webwinkels midden 2020.
Het gros van de webwinkels verkoopt mode (12.575)
of non-foodartikelen (10.980). Van deze webwinkels
zijn er ruim 2.200 aangesloten bij Thuiswinkel.org.
Zij vertegenwoordigen ruim 70% van alle online
consumentenbestedingen in Nederland.
| De branche in 2021 87

6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
Aantal webwinkels in Nederland
2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019* 2020*
* De cijfers voor 2019 en 2020 zijn voorlopige cijfers Bron: www.thuiswinkel.org
Het onderzoek dat het CBS in 2015 uitvoerde naar
actieve webshops resulteerde in een veel lager getal.
Het verschil met het aantal in de grafiek ligt in de
registratie van de hoofdactiviteit. Veel webshops
behoren toe aan bedrijven die met een andere
hoofdactiviteit geregistreerd staan bij de Kamer van
Koophandel. Het aantal startende webshops ligt
hoog, maar 20% stopt weer binnen een jaar.
In 2019 bedroeg de totaalomzet van de detailhandel
142,6 miljard euro. Onder detailhandel vallen de
on- en offline uitgaven aan producten (zowel food
als non-food), inclusief btw. Ook uitgaven aan
huishoudwaren, recreatieartikelen, keukens en
voedingsmiddelen bij tankstations en apotheken
behoren ertoe. Ter vergelijking: in 2018 bedroeg de
totaalomzet van de detailhandel 136,4 miljard euro.
O
Aantal webshops per branche vanaf 2012
De uitbraak van het coronavirus heeft veel teweeggebracht
voor de detailhandel en ervoor gezorgd
dat consumenten hun (online) shopgedrag hebben
aangepast. Niet alleen werd er (online) gehamsterd,
er waren ook meerdere (web)shops die (tijdelijk)
hun deuren moesten sluiten. De Corona Web
Traffic Tracker van het lectoraat Digital Commerce
van de Hogeschool van Amsterdam houdt sinds
maart het aantal websitebezoeken in verschillende
retailcategorieën bij en dat levert een aantal
interessante inzichten op. Voor 3 maanden zijn
hieronder de conclusies gerecapituleerd:
April: heel Nederland zit thuis
Heel Nederland is aan huis gekluisterd en bedrijven in
veel sectoren zijn (vrijwillig) dicht of ervaren de directe
gevolgen van de afgenomen mobiliteit. Sectoren die
in april 2020 het websitebezoek het sterkst hebben
zien dalen ten opzichte van dezelfde maand in 2019
zijn: sauna’s & spa’s (-86%), pretparken (-84%),
bioscopen (-81%), beurzen & evenementen (-79%),
hotelbookingsites (-77%), reisbureaus (-76%),
websites van openbaarvervoerbedrijven (-74%) en
restaurantbookingsites (-71%).
Thuis proberen Nederlanders er het beste van
te maken. Nu horecabedrijven zijn gesloten, op
vakantie of naar een pretpark gaan er even niet
meer bij is en ook sporten in een sportschool niet
meer mogelijk is, zoeken Nederlanders naar andere
manieren om invulling te geven aan hun vrije tijd.
Ontwikkeling aantal webwinkels:
Categorie: 2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019 2020
Voeding 1.685 1.905 2.275 2.605 2.945 3.230 3.505 3.940 4.190
Elektronica 1.625 1.650 1.855 1.960 1.975 2.035 2.060 2.375 2.690
Boeken, CD’s en DVD’s 565 565 615 650 695 755 810 885 940
Kleding 4.965 5.625 6.850 7.990 8.640 9.665 10.265 11.855 12.575
Huis en tuin 4.535 4.235 4.595 4.950 5.245 5.580 5.935 7.240 8.245
Vrije tijd 1.850 2.085 2.485 2.805 3.055 3.305 3.525 4.155 4.630
Non food 3.405 6.060 6.025 7.170 7.820 8.515 8.855 10.215 10.980
Overig 1.870 2.370 2.835 3.125 3.335 3.630 4.015 5.620 7.345
22.512 26.508 29.549 33.270 35.726 38.732 40.988 48.304 53.615
Bron: www.bouwendnederland.nl
88
De branche in 2021 |

Dit is terug te zien in de sterke groei van het websitebezoek
bij hobbywinkels (+118%), tuincentra
(+81%), speelgoedzaken (+81%), boekwinkels (+79%),
fietsenwinkels (+63%) en bouwmarkten (+53%).
Ook webshops in bloemen en geschenken (+163%)
en maaltijdboxen (+149%) noteren in april een zeer
sterke groei.
restaurants een daling van slechts 6% in het aantal
websitebezoekers ten opzichte van dezelfde maand
in 2019, terwijl in mei nog sprake was van een daling
van 60%. Musea noteerden in juni een kleine plus
van 6%, na drie maanden van een forse negatieve
Mei: eerste tekenen van herstel
In mei worden een aantal coronamaatregelen
versoepeld. Een bezoek aan de kapper en het volgen
van rijlessen mag weer vanaf 11 mei. Dit is ook
terug te zien in het aantal websitebezoeken van
kappersketens waar het verplicht is te reserveren
voor een bezoek (+258%) en rijscholen (-1% mei
ten opzichte van -55% in april). Veel vakantieparken
en dierentuinen gaan na een vrijwillige sluiting in
mei ook weer geleidelijk open, wat terug te zien
is in de groei van het aantal websitebezoeken met
respectievelijk 62% en 13%. Webshops in bloemen
en geschenken (+163%), maaltijdboxen (+149%)
en sectoren gericht op de (nuttige) invulling van de
vrije tijd als fietsenzaken (+72%), tuincentra (+61%),
bouwmarkten (+52%) en speelgoedzaken (+46%)
blijven onverminderd populair.
Voor de reis-, horeca- en cultuursector is in mei
nog geen sprake van versoepeling van de coronamaatregelen.
Deze sectoren laten in mei 2020
dan ook nog een sterke teruggang in het aantal
websitebezoekers zien ten opzichte van mei 2019.
Deze daling is in mei het sterkst voor: sauna’s &
spa’s (-90%), bioscopen (-79%), reisbureaus (-71%),
hotelbookingsites (-69%), openbaarvervoerbedrijven
(-68%) en beurzen en evenementen (-68%).
Juni: richting normaal
In juni is sprake van een verdere versoepeling
van de coronamaatregelen. Zo mogen restaurants,
bioscopen en musea weer open, hoewel er
beperkingen gelden voor het aantal bezoekers.
De versoepeling van deze maatregelen is ook terug
te zien in de websitebezoekcijfers. In juni noteerden
groei in het websitebezoek. Fastfoodketens als
McDonald’s en KFC zagen het websitebezoek in juni
toenemen met maar liefst 88%. Hoewel bioscopen
weer beperkt open mochten, was de daling van het
aantal websitebezoekers in juni nog fors (-44%),
maar wel aanzienlijk minder dan in mei en april (circa
-80%). Ook bij restaurantbookingsites was ondanks
een zichtbaar herstel ten opzichte van voorgaande
maanden nog sprake van een forse daling.
De reissector was in juni nog flink in de mineur.
Vliegtuigmaatschappijen, hotelbookingsites,
reisbureaus en hotels noteerden in die maand nog
forse dalingen in het aantal websitebezoekers.
Vakantieparken noteerden daarentegen een
ongekende groei van het websitebezoek in juni
(+120%), wat mede veroorzaakt werd doordat veel
Nederlanders die zomer de voorkeur gaven aan
vakantie in eigen land.
| De branche in 2021 89

Verder geven de junicijfers een indicatie dat een aantal
detailhandel- en dienstensectoren slechts tijdelijk
heeft geprofiteerd van de coronamaatregelen. Na een
forse groei van het websitebezoek in maart, april en/of
mei zakken deze sectoren in juni terug naar (of onder)
het gemiddelde groeiniveau over de afgelopen 17
maanden. Dit geldt onder andere voor online drogisterijen,
bouwmarkten, elektronicazaken, tuincentra,
haarverzorging, maaltijdbezorging en supermarkten.
Desalniettemin zijn er ook een aantal sectoren waarbij
de hoge groei in het websitebezoek van de afgelopen
maanden blijft aanhouden waaronder bloemen &
geschenken, fietsenzaken, handwerk, maaltijdboxen,
meubelzaken, printerinkt en speelgoedzaken.
Omzet gerealiseerd via internet
Na de sterke stijging in het tweede kwartaal van
2020 zijn de online consumentenbestedingen en
online aankopen ook in het derde kwartaal gegroeid
ten opzichte van dezelfde periode vorig jaar. De
groei was met respectievelijk 4% (naar 5,7 miljard
euro) en 23% (naar 75,9 miljoen) in beide gevallen
wel wat gematigder dan in het tweede kwartaal
van dit jaar. Dit blijkt uit de meeste recente versie
van de Thuiswinkel Markt Monitor, het onderzoek
naar online consumentenbestedingen in Nederland.
Dit onderzoek wordt door GfK uitgevoerd, in
opdracht van Thuiswinkel.org en Retail Insiders en
in samenwerking met PostNL, Betaalvereniging
Nederland en Currence.
Net als in de eerste twee kwartalen van dit jaar is deze
stijging volledig toe te schrijven aan de groei van de
online bestedingen en het aantal online aankopen van
producten (respectievelijk +36% en +34%). Op het
gebied van diensten is er nog altijd een sterke afname
te zien. De daling van de online uitgaven aan diensten
ligt nog steeds op hetzelfde niveau als in het vorige
kwartaal: -48% ten opzichte van -45% het tweede
kwartaal, maar de daling van het aantal aankopen
binnen de categorie diensten is iets kleiner geworden:
-25% versus -35% in het tweede kwartaal.
Daarnaast zorgden de voorzichtige versoepelingen
binnen de reis- en vrijetijdsbranches ervoor dat de
daling in het aantal aankopen hierbinnen enigszins
werd afgeremd. Niet genoeg voor positieve cijfers,
want door de coronacrisis gingen minder mensen op
vakantie en besteedden degenen die gingen meestal
ook nog minder aan hun reis. Zij kozen bijvoorbeeld
door de omstandigheden voor goedkopere vakanties.
Net als in het vorige kwartaal laten de sectoren tickets
voor attracties en evenementen, losse vliegtickets en
pakketreizen in het 3 e kwartaal rode cijfers zien. Zo
laten de online uitgaven aan pakketreizen een daling
van 77% zien ten opzichte van het derde kwartaal in
2019 en die aan losse vliegtickets en accommodaties
een min van 41%.
Aan de andere kant laten de producten wederom
sterke groeicijfers zien. Net als in het 2 e kwartaal is
er een ongekende groei in de online uitgaven in de
sectoren home & living (+106%), food/near-food
(+61%) en sport & recreatie (+51%). Binnen deze
categorieën is de online penetratie soms verdubbeld,
wat betekent dat er veel meer Nederlanders binnen
deze categorieën online zijn gaan kopen. In totaal
zijn er in vergelijking met dezelfde periode in 2019
ongeveer 760.000 nieuwe e-shoppers bijgekomen,
een groei van 7%. Corona heeft hier een groot
aandeel in gehad, want in het derde kwartaal van
2019 was het aantal online kopers zo goed als gelijk
gebleven ten opzichte van een jaar daarvoor.
Ongeveer de helft (45%) van de online kopers heeft
iets via een smartphone gekocht in het derde kwartaal
van 2020. Hiermee is dit aantal flink toegenomen, want
vorig jaar was dit in dezelfde periode nog 38%.
Het aandeel van iDEAL als betaalwijze van de online
aankopen is opnieuw gestegen (van 61% in het derde
kwartaa van 2019 naar 69% in hetzelfde kwartaal in
2020). Daarnaast is het interessant om te zien dat
iDEAL ook de populairste betaalmethode is voor
cross-border bestedingen. Dit komt mogelijk doordat
populaire buitenlandse partijen als AliExpress en
Amazon deze methode ook aanbieden.
90
De branche in 2021 |

Kerngegevens internet verkoop
Realisatie per kwartaal Groei tov 2019 in %
Q1 Q2 Q3 Q1 Q2 Q3
Online bestedingen (in € miljard) 6 6,4 5,7 -4 12 4
Inbegrepen cross border bestedingen 0,6
Online bestedingen verdeeld over:
- producten 4,6 52 36
- diensten 1,1 -45 -48
Aandeel online bestedingen (in %) 26 26 25
- producten 19 22 21
- diensten 84 79 82
Aantal kopers 12,2 12,5 12,5 7 23
waarvan cross border 4,8
Top-5 groei sectoren:
Home & Living 30 105 106
Food/near food 69 61
Sport en recreatie 34 85 51
Huishoudelijke elektronica 23 49
Health & beauty 24 42
DIY/garden 121
IT 38 70
Bron: Thuiswinkel/bewerking Somfy
De ontwikkelingen zijn heel hard gegaan: in de
afgelopen 10 jaar zijn de bestedingen via het
internet 2,5 keer zo groot geworden. In 2020 is de
ontwikkeling behoorlijk verstoord door corona.
De dienstensector heeft het zwaar te verduren en
dat zal ook in 2021 nog het geval zijn. Uiteindelijk
zal de situatie zich normaliseren. Zodra de rook is
opgetrokken, zal e-commerce naar verwachting
wederom substantieel en structureel hebben
gewonnen van de traditionele detailhandel.
Het effect zal vermoedelijk versterkt worden door
een groot aantal faillissementen dat ons te wachten
staat in het eerste half jaar van 2021, met name
in hard getroffen sectoren als mode, horeca en
contactberoepen zoals kappers.
Ontwikkeling e-commerce B2C
Omzet (in miljoen €)
JoJ groei
Sem 1 Sem 2 Totaal in %
2010 4.981 5.008 9.989
2011 5.493 5.434 10.927 9,4%
2012 5.963 5.906 11.869 8,6%
2013 6.464 6.413 12.877 8,5%
2014 6.786 7.175 13.961 8,4%
2015 8.183 8.517 16.700 19,6%
2016 9.594 9.986 19.580 17,2%
2017 11.025 11.475 22.500 14,9%
2018 11.613 12.087 23.700 5,3%
2019 12.500 13.300 25.800 8,9%
2020 12.400
Bron: Thuiswinkel/bewerking Somfy
| De branche in 2021 91

Ontwikkelingen B2C internetverkopen/producten
2019 2018 JoJ Groei
Omzet in milj Aandeel in % Gemiddeld in milj Omzet in milj Aandeel in % Gemiddeld in milj in %
1 Bol 2.170 1.640 32%
2 Coolblue 1.113 1.000 11%
3 Albert Heyn 680 565 20%
4 Zalando 670 550 22%
5 Wehkamp 490 530 -8%
5.123 35% 1.025 4.285 29% 857 20%
1.530 306 1.318 264 16%
Totaal Top 10 6.653 45% 665 5.603 38% 560 19%
5.755 4.514 27%
Totaal top 100 12.408 84% 124 10.117 69% 101 23%
951 933 2%
Totaal top 150 13.359 91% 89 11.050 75% 74 21%
599 463 29%
Totaal top 200 13.958 95% 70 11.513 78% 58 21%
433 318 36%
Totaal top 250 14.391 98% 58 11.831 80% 47 22%
309 1.269 -76%
Totaal producten 14.700 100% 59 13.100 89% 52 12%
Totaal detailhandel 142.600 10,3% 136.400 9,6% 5%
Bron: Twinckle 100/Bewerking Somfy
Nederland wordt 45% gegenereerd door de top tien.
Cross-border spelers zijn in het overzicht 2019
niet meegenomen en representeren ongeveer 500
miljoen euro op jaarbasis, overigens met significant
groeipotentieel (Amazon, Alibaba).
De top-vijf-spelers laten allemaal mooie cijfers zien,
met uitzondering van Wehkamp, dat duidelijk op
zoek moet naar een nieuwe weg.
Doordat de groeicijfers percentueel genomen over
de hele linie behoorlijk dicht bij elkaar liggen,
resulteert de groei door de top tien in een steeds
groter absoluut omzetaandeel in het totaal.
Het zal heel lastig worden voor kleinere spelers om
door te dringen in de top tien.
De groei van e-commerce in de afgelopen jaren
beweegt zich tussen de 5% en 10% voor het
totaal van goederen en diensten en boven de 10%
voor producten, meer dan het dubbele van de
groei die geregistreerd wordt in de detailhandel
(inclusief de omzet in e-commerce). Dat betekent
dat de traditionele retail ieder jaar verliest aan
internetspelers.
Kijkend naar andere landen om ons heen ligt het
voor de hand dat e-commerce in 3 tot 5 jaar
ongeveer 25% van de detailhandelverkopen zal
omvatten. In sommige branches zal het percentage
richting de 50% als omzetaandeel gaan, en gezien de
lagere gemiddelde prijs zelfs boven de 50% van het
aantal aankopen. Zo blijkt uit eigen onderzoek van
Somfy dat in 2020 ongeveer 50% van de aankopen
van raambekledingsproducten in het VK via het
internet geïnitieerd werd.
92
De branche in 2021 |

Case Hema
De afgelopen jaren voegen we traditiegetrouw altijd
een of meerdere cases toe die te maken hebben
met het retailvak. Deze keer, het kan ook bijna niet
anders, ruimte voor de Hema. Hopelijk kunnen de
nieuw eigenaren rust brengen. Met een aantal goede
beslissingen, een beetje tijd en geld kan het goed komen.
De Hollandsche Eenheidsprijzen Maatschappij
Amsterdam werd opgericht door Leo Meyer en
Arthur Isaac, beiden directeur-generaal van De
Bijenkorf. Op 4 november 1926 opende de eerste
vestiging van de H.E.M.A aan de Kalverstraat 170
in Amsterdam, een paar dagen later gevolgd door
een tweede filiaal in de Oude Hoogstraat. De eerste
H.E.M.A was een discounter naar voorbeeld van
de Woolworths-winkels in Amerika. Tegenwoordig
wordt de merknaam zonder puntjes geschreven en
is de correcte spelling volgens de Nederlandse
taalregels ‘Hema’.
In 2007 kwam het bedrijf in handen van het Britse
Lion Capital. Het investeringsfonds zadelde de retailer
na de overname op met een schuld van 750 miljoen
euro. De keten was daardoor jaarlijks 50 miljoen euro
kwijt aan rentelasten.
Op 18 oktober 2018 nam Ramphastos Investments
van ondernemer Marcel Boekhoorn de Hema over,
onder de belofte de schuldenlast aanzienlijk te
verminderen. Dat gebeurde heel langzaam tot
begin 2020.
In dat kader deed de Hema eind 2019 al afstand van
zeventien panden aan supermarkt Jumbo, om enige
nood te lenigen. Er werd gewerkt aan een plan om
net zoals Nike minder eigen winkels te hebben en
meer het merk – vooral met webshops – te gaan
exploiteren. Dit gaat allemaal niet heel snel en tot
overmaat van ramp ontkomt ook de Hema niet aan
de impact van corona.
De warenhuisketen vraagt in dat kader in april 2020
huurkorting aan verhuurders van winkelpanden en
vraagt offers van het personeel. Volgens de topman
betaalt de Hema maandelijks zo’n 13 miljoen euro
aan huur. Loonsverhogingen worden opgeschort en
natuurlijk wordt een beroep gedaan op het coulante
kabinetsprogramma in het kader van de NOWregeling.
Bij Hema Nederland werken op dat moment
circa 9.000 mensen. De formule kent daarnaast ook
vele franchisees over de grens. Als gevolg van de
coronamaatregelen worden ruim 200 buitenlandse
filialen in België, Duitsland en Spanje (tijdelijk)
gesloten. Lopende investeringen, zoals verbouwingen
van winkels stopgezet werden al eerder stopgezet.
‘Tompouce,
verzin een list!’
| De branche in 2021 93

De Hema komt in september 2020 in bezit van de
obligatiehouders. Om de Hema te kunnen verkopen,
hebben de schuldeisers een deel van het geld dat zij
nog tegoed hadden kwijtgescholden. Daarmee wordt
de schuldenlast van de warenhuisketen verlaagd van
750 miljoen naar ongeveer 450 miljoen.
De Hema wordt in oktober verkocht aan de familie
Van Eerd, eigenaar van Jumbo, en de Nederlandse
investeerder Parcom.
In deze recente verkoop nemen de banken ongeveer
400 miljoen euro aan leningen over. Die leningen
zijn een stuk goedkoper voor Hema. Het bedrijf
is zodoende nog maar 10 miljoen euro kwijt aan
rente in plaats van de 50 miljoen die het eerst moest
betalen. Drie Nederlandse grootbanken, ABN Amro,
ING en Rabobank, hebben geholpen bij het tot stand
brengen van de transactie. Ook zijn er afspraken
gemaakt over een nieuwe doorlopende lening van
80 miljoen euro waar Hema gebruik van kan maken;
de nieuwe eigenaren gebruiken 38 miljoen van de
Hema zelf om het laatste restje aan nog openstaande
schulden te vereffenen.
Marcel Boekhoorn verloor door het niet nakomen
van betalingsverplichtingen de zeggenschap bij de
winkelketen. De onteigening van de Hema zorgt
voor een min in de boeken van ruim 100 miljoen
euro, maar met een geschat vermogen van 1,8
miljard behoort Boekhoorn nog altijd tot een
select gezelschap.
De familie Van Eerd krijgt via investeringsvehikel
Mississippi Ventures 50% van de aandelen van
Hema in handen en Parcom de andere helft. Dat de
Hema bij de familie Van Eerd wordt ondergebracht
en niet bij Jumbo zelf, is een bewuste keuze. Op die
manier denkt Jumbo zich goed te kunnen blijven
richten op de eigen strategische agenda en die van
restaurantketen La Place. Het ligt wel voor de hand
dat er in de toekomst nauwer samengewerkt zal
worden tussen Jumbo en de Hema.
Jumbo is een familiebedrijf. In 2021 is het honderd
jaar geleden dat Johan van Eerd, een oudoom
van de vader van Frits, de eerste bouwsteen voor
het Jumbo-concern legde. In die honderd jaar
transformeerde het bedrijf van een groothandel in
Veghel naar de op een na grootste supermarkt van
Nederland, met bijna zevenhonderd vestigingen,
plus acht winkels in België.
Wat marktaandeel betreft ligt Albert Heijn nog altijd
op kop. Maar door een agressieve overnamestrategie
lopen de Brabanders op de Zaandammers in.
In de afgelopen jaren nam Jumbo meerdere supermarktketens
over, achtereenvolgens Super de Boer,
C1000 en EMTÉ.
In honderd jaar bleef Jumbo altijd in familiehanden.
Vader Karel, zoon Frits en dochters Monique en
Colette bezitten ieder een kwart van de aandelen.
Frits en Colette zitten in de raad van bestuur, Monique
waakt over de cultuur en het DNA van het bedrijf en
Karel is president-commissaris. Toen Frits van Eerd in
1996 in de directie kwam, had Jumbo één supermarkt
volgens de huidige formule.
De Ondernemingsraad van de Hema heeft een
positief advies gegeven over de overeenkomst.
De kapitaalstructuur zal nog aan de Ondernemingsraad
ter advisering worden voorgelegd.
Ook moet er nog goedkeuring van de relevante
mededingingsautoriteiten worden verkregen.
De partijen verwachten in februari 2021 de transactie
te kunnen afronden, waarna Hema de plannen voor
een gezonde toekomst onder de nieuwe eigenaren
bekend zal maken.
Dat Parcom eerder aankondigde zich met Hema
vooral op de Benelux te willen richten is positief. Hier
heeft de consument toch de meeste binding met de
Hema. Met name Nederlandse vrouwen van tussen
de twintig en vijftig jaar oud winkelen graag bij Hema.
94
De branche in 2021 |

Die doelgroep moet je niet van je vervreemden.
Hema is ook een conceptstore. Klanten komen er
voor de totale beleving, niet per se voor de producten
of de prijzen.
Hoe populair Hema is bij een specifieke doelgroep
bleek ook al uit het burgerinitiatief KoopdeHema van
stichting HENA (Het Enige Nederlandse Alternatief).
Het doel van dit initiatief was om geld op te halen bij
particuliere en professionele beleggers en dat in ruil
voor aandelen aan te bieden aan de nieuwe eigenaar
van de winkelketen. De nieuwe eigenaren willen
hierover met de initiatiefnemers in gesprek.
Volgens de laatst gepubliceerde kwartaalcijfers
van de Hema bleven de verkopen in het derde
kwartaal van 2020 nog redelijk op peil, ondanks alle
beperkingen wegens de virusuitbraak en de daarmee
samenhangende terugloop van klantenbezoek in
de winkels. In het derde kwartaal van 2020 daalde
de omzet van Hema met 2,2%. Het lukte Hema wel
om flink meer thuis te bezorgen. Hierdoor kon
een belangrijk deel van het omzetverlies in de winkels
worden opgevangen. De keten zag daarnaast een
duidelijk toegenomen vraag naar woonartikelen.
Voorspellingen voor 2021 werden niet gegeven.
Bij de eigen winkels, de bakkerijen en op het
hoofdkantoor van de Hema werken 9.500 mensen.
Bij de Nederlandse franchisevestigingen werken
er nog eens 7000. Begin 2021, zodra de overname
definitief is, horen we meer over de nieuwe strategie.
| De branche in 2021 95

De kristallen bol
Onderliggende factoren voor 2021
Klimaat en weer vallen als het gaat om de vooruitzichten een beetje in de categorie
basisvoorwaarden. Het weer is de voor ons dagelijkse zichtbare voorbode van het klimaat.
Beide zijn aan veranderingen onderhevig.
Zoals te doen gebruikelijk in dit hoofdstuk weer een samenvatting van afgelopen jaar.
Weerbeeld 2020
Maandgemiddelden
temperatuur/graden Celsius
Aantal uren zon
2020 2019 2018 gemiddeld 2020 2019 2018 gemiddeld
Weerbeeld 2019
Januari 6,2 3,5 5,6 3,1 40 57 50 62 zacht, droog, somber
Februari 7,2 6,1 0,7 3,3 68 139 162 89 somber, zacht, record neerslag
Maart 6,8 8,0 4,7 6,2 186 129 132 122 zeer zonnig, vrij zacht en droog
April 11,1 10,9 12,2 9,2 282 241 181 174 zeer zacht, droog en extreem zonnig
Mei 13,1 11,7 16,4 13,1 324 223 290 207 zeer zonnig, droog, normale temperatuur
Juni 17,5 18,1 17,5 15,6 228 266 213 194 warm, zonnig, nat
Juli 17 18,8 20,7 17,9 209 236 341 206 koel, droog
Augustus 20,4 18,4 18,5 17,5 224 248 214 188 zeer warm, zonnig
September 15,2 14,5 14,7 14,5 202 162 193 138 warm, zonnig, droog
Oktober 11,3 11,6 11,9 10,7 71 104 174 113 zacht, nat, somber
November 8,9 6,4 6,8 6,7 82 77 97 63 zacht, zonnig, droog
December 5,8 6,1 3,7 81 52 49
Bron: gegevens KNMI sinds 1901
Klimaat en weer
Bijna alle maanden in 2020 waren warmer dan
normaal. Als referentie voor normaal gebruikt het
KNMI het gemiddelde weer over de periode 1981-2010.
De helft van de maanden van 2020 valt in de top 10
van hoogste gemiddelde temperaturen voor die
maand vanaf 1901. Februari (7,2 graden) en augustus
(20,4 graden) komen op de tweede plaats, januari
(6,2 graden) op de vierde, november (8,9 graden) op
de vijfde, april (11,1 graden) op de zesde, en juni
(17,5 graden) op de zevende plaats.
Nooit eerder was het zo vroeg in het jaar zo warm als
op 16 februari (16,7 graden) en 8 april (24,5 graden).
En nooit eerder was het zo laat in het jaar zo warm
als op 15 september (31,4 graden) en 2 november
(19,3 graden). En nooit eerder telden we zoveel
tropische dagen achter elkaar in De Bilt. Op acht
dagen, van 6 augustus tot en met 13 augustus, werd
het boven de 30 graden.
De lente van 2020 was de zonnigste lente ooit
gemeten. Gemiddeld over het land scheen de zon
805 uren tegen 517 uren normaal. Het vorige record
stond op naam van 2011 met 743 zonuren. Ook was
de lente zeer droog met gemiddeld over het land 77
millimeter neerslag tegen een langjarig gemiddelde
van 172 millimeter.
96
De branche in 2021 |

Extremen: hoogst gemeten waarden
Jaar temperatuur Jaar uren zon
2007 7,1 1940 109,3
1990 7,6 2018 159,2
1991 8,8 2014 202,7
2011 13,1 2007 284,2
2018 16,4 1989 331,0
2019 18,1 1959 300,7
2006 22,3 2018 340,6
1997 20,5 1947 312,8
2006 17,9 1959 239,6
2001 14,2 1920 189,1
1994 10,2 1989 112,6
2015 9,6 2008 84,9
| De branche in 2021 97

De cijfers spreken boekdelen. Het weer heeft
de branche in 2020 zeker geholpen, net als in de
voorgaande 2 jaar overigens, zelfs misschien nog wel
een beetje extremer. De conclusie is duidelijk: aan
het weer heeft het niet gelegen. Natuurlijk laat het
weer zich niet voorspellen, maar er zijn geen redenen
om te veronderstellen dat de trend ineens radicaal
omslaat. Bovendien hebben we in 2021 te maken met
2 samenvallende wetmatigheden: een goed seizoen
en lange levertijden doen de markt het volgend jaar
relatief vroeg ontwaken.
40
20
Consumentenvertrouwen
Natuurlijk zijn de weersomstandigheden niet
allesbepalend en ook is de invloed van corona
op de branche tijdelijk. Uiteindelijk kunnen we
het consumentenvertrouwen als kompas niet
wegcijferen.
Ontwikkeling vertrouwen onder consumenten
Corona-effect
Hoewel veel minder sterk dan in een aantal van de
ons omringende landen heeft de eerste lockdown
in 2020 toch invloed gehad op de vraag van de
consument, in die zin dat de orderintake tussen
maart en eind april lager was dan zonder c orona
verwacht kon worden. Het tegenovergestelde
was van toepassing op de periode mei-juli: een
combinatie van inhaalvraag uit de periode maartapril
en extra vraag voortkomend uit thuiswerken en
de gekrompen reisbewegingen tijdens de jaarlijkse
vakantieperiode. Het is moeilijk om te zeggen of de
correctie op de maanden maart-april zich geheel
heeft gemanifesteerd in 2020 of dat er nog een
tweede correctie komt in het voorjaar van 2021.
Meest voor de hand liggend is nog een tweede
correctie komend voorjaar.
0
-20
-40
2017 2018 2019 2020
Bron: CBS
Normaal gezien kan het consumentenvertrouwen er
in vergelijking met 2020 alleen maar op vooruit gaan.
We hebben in 2020 te maken gehad met een lange
periode van laag vertrouwen bij consumenten.
De start van deze periode loopt samen met de
intensiteit van corona-besmettingen. Tegen het
einde van het 2020 zien we een duidelijke opleving,
wellicht gevolgd door een tijdelijke neergang begin
2021, afhankelijk van het aantal besmettingen en de
te verwachten gebeurtenissen na 19 januari.
De start van de vaccinatie zal positief werken.
98
De branche in 2021 |

Macro-economie
Onder verwijzing naar het desbetreffende hoofdstuk is
het macro-economisch perspectief voor 2021 gunstig:
- Na een ongekende daling van vermoedelijk rond
de 5% in 2020 zal het bruto binnenlands product
in 2021 stijgen met 3%. Als groeicijfer bovengemiddeld
en deels geflatteerd door een vergelijking
met de invloed van lockdowns in 2020.
- De particuliere consumptie stijgt nog harder mede
onder invloed van eerdere maatregelen om het
besteedbaar inkomen te verhogen.
- Overheidsbestedingen liggen hoger dan in voorgaande
jaren en de bedrijfsinvesteringen zijn in
ieder geval weer positief.
- Inflatie en rente zijn beide laag. De werkloosheid
stijgt in 2021 significant van 4% in 2020 naar 7%
in 2021 en wordt daarmee hoog. Deels is dat een
inhaaleffect dat ontstaan is door de steunmaatregelen
van de overheid om de economische
invloeden van corona te beteugelen.
Huizenmarkt
Door de invloed van milieuwetgeving, het beperkt
beschikbaar komen van bouwlocaties is het aantal
afgegeven bouwvergunningen nog steeds te laag.
Een verbetering op hele korte termijn zit er niet in.
Anderzijds zal de stijging van de huizenprijzen
voorlopig nog doorzetten, hoewel naar verwachting
in mindere mate dan in 2020.
De hypotheekmogelijkheden blijven beperkter dan
voorheen, maar niet anders dan in 2020 en de rente
is vooralsnog laag. Positief punt is de gedeeltelijke
afschaffing van de overdrachtsbelasting voor starters.
We schatten de invloed neutraal ten opzichte van 2020.
| De branche in 2021 99

Onderliggende factoren middellange termijn
Klimaat
Het is niet voor niets dat we sinds de eerste versie
van dit magazine ’de branche in 2016‘ aandacht
besteden aan het klimaat. Misschien is het onderwerp
door alle hectiek rond corona een beetje naar de
achtergrond verdwenen, maar het blijft de allergrootste
uitdaging voor de mensheid ooit. De klimaatdoelstellingen
voor 2030 komen met rappe schreden
dichterbij en de branche zou alles in het werk moeten
stellen de argumenten die we hebben voor onze
producten goed uit te spelen. Tot nu toe gebeurt dat
maar beperkt en zonder heel veel succes. Eigen agenda’s
en de korte termijn prevaleren zoals gebruikelijk.
Het is een kans om de markt te vergroten en daar
zou iedereen van kunnen mee profiteren.
Smart buildings en connectiviteit zijn daarbij belangrijke
randvoorwaarden, zowel thuis als in de
utiliteitsbouw. In de 2019-versie van dit magazine
hebben we het ’Internet of Things‘ (IoT) in de
schijnwerpers gezet. Smart Home is een markt
die per jaar 20-30% groeit en de producten die
behoren bij het goed inspelen op de markt staan
u ter beschikking.
We hebben ook het afgelopen jaar een mooie
acceleratie in de groeicijfers kunnen vaststellen,
maar het aantal producten zonwering en rolluiken
dat in verbinding staat met het internet is – gemeten
aan de jaarlijkse verkoop – nog steeds relatief laag.
Gemeten aan alle producten die in de markt gebruikt
worden, is het slechts een fractie. Velen van u zullen
zich wellicht niet realiseren dat de eerste Tahoma’s
inmiddels 10 jaar geleden op de markt gebracht zijn.
Twee suggesties in dit verband:
1 Nu we in ieder geval in de buitenzonwering en
rolluiken verreweg het merendeel van de
producten gemotoriseerd verkopen, is het tijd
een nieuwe standaard te zetten in deze markt:
(tweeweg) radiotechnologie. Radiotechnologie
vertegenwoordigt inmiddels meer dan 50%
van het volume en is een absolute basisvoorwaarde
voor IoT.
2 Velen van u zullen bekend zijn met 80/20-
wetmatigheden. Ook in Smart Home zien we
dat 80% van de verkoop gerealiseerd wordt
door 20% van de verkooppunten. Het laatste
onderzoek op dat gebied dateert al van even
geleden, maar ga er gerust vanuit dat 40% van
de verkooppunten nog steeds wegkijken als het
om Smart Home gaat. Alles statistieken wijzen
erop dat de markt juist in die richting beweegt .
Wetgeving
Nu de regelgeving rond PFAS en stikstofuitstoot
in rustiger vaarwater gekomen zijn, zal er
met voortvarendheid gewerkt worden aan
de vermindering van de CO 2
-uitstoot. Er zijn
nog stappen te maken. De nieuwe verhoogde
doelstellingen voor landen die deel uitmaken van de
Europese Unie die laat 2020 tot stand kwamen zullen
daarvoor een belangrijke stimulans zijn. Tel daarbij
op dat Nederland tot de grotere vervuilers hoort in
de EU en in het beteugelen van de uitstoot eerder
meeloopt in de middenmoot staat ons vast nog het
nodige te wachten. Het onderwerp is belangrijk en
urgent tegelijkertijd.
100
De branche in 2021 |

Vooruitzichten
Macro-economie
Onder verwijzing naar het desbetreffende hoofdstuk is
het macro-economisch perspectief voor 2021 gunstig:
- Na een ongekende daling van vermoedelijk rond
de 5% in 2020 zal het bruto binnenlands product
in 2021 stijgen met 3%. Als groeicijfer bovengemiddeld
en deels geflatteerd door een vergelijking
met de invloed van lockdowns in 2020.
- De particuliere consumptie stijgt nog harder mede
onder invloed van eerder maatregelen om het
besteedbaar inkomen te verhogen.
- Overheidsbestedingen liggen hoger dan in voorgaande
jaren en de bedrijfsinvesteringen zijn in
ieder geval weer positief.
- Inflatie en rente zijn beide laag. De werkloosheid
stijgt in 2021 significant van 4% in 2020 naar 7%
in 2021 en wordt daarmee hoog. Deels is dat een
inhaaleffect dat ontstaan is door de steunmaatregelen
van de overheid om de economische
invloeden van corona te beteugelen.
Na een volumegroei van ruim 10% voor buitenzonwering
en rolluiken in 2018 volgde 2019 met
een groei van boven de 15%. Voor 2020 kunnen
we met een gerust hart wederom de voorlopige
groeivoorspelling op rond de 15% zetten.
De uitslagen voor de markt van raamdecoratie
en binnenzonwering zijn minder heftig. Per saldo
laat dit segment in 2020 toch ook een bescheiden
groei zien, maar die bestaat niet uit 2e cijfers. Het
weer en de temperatuur buiten hebben een minder
grote invloed. Onderliggend is het meer de situatie
op huizenmarkt die een rol speelt. In tegenstelling
tot de verwachtingen heeft ook deze markt niet
echt geleden onder corona. De verwachting is
wel dat de prijsstijgingen zullen afnemen, maar
het aantal nieuwbouwwoningen dat beschikbaar
komt, is nog steeds structureel te laag. De overheid
doet er veel aan om dit probleem op te lossen,
maar raakt in toenemende mate verstrikt in haar
eigen doelstellingen op andere vlakken. Per saldo:
vooruitzichten 2021 positief.
Voor 2019 gingen we vooraf uit van een prognose
van +5% voor de zonwering- en rolluikenbranche en
voor 2020 was de prognose aan het begin van het
jaar, zonder corona-effect meegerekend, ook +5%.
Projecteren van groei-op-groei is altijd een hachelijke zaak, zeker na 3 jaar van groei in
dubbele getallen. Toch is het niet onaannemelijk dat de groei zich in 2021 nog een jaar
voortzet, hoewel niet zo extreem als in de afgelopen jaren. Gaan we uit van wederom
hetzelfde soort weerbeeld in 2021, een vraag die wat evenwichtiger verspreid is over het
jaar, het langzaam wegebben van de restricties in het dagelijks leven vanaf de zomer en
een economische omgeving die voldoet aan de verwachtingen die we daar nu bij hebben
dan is 5% groei voor de buitenzonwering en rolluiken mogelijk in 2021.
| De branche in 2021 101

Voor raamdecoratie zijn we iets voorzichtiger.
De grote groei in aantallen daar hebben we de
afgelopen jaren niet gezien. Twee belangrijke punten
in dit verband:
1 Het aantal verhuisbewegingen in de markt is
relatief constant en er zijn geen tekenen die
erop wijzen dat bijvoorbeeld door toegenomen
bouwactiviteiten en een betere doorstroming
in de huizenmarkt de onderliggende markt
structureel verandert;
2 Kijkend bijvoorbeeld naar de situatie in het
VK beginnen internetverkopen een serieus
gedeelte van de markt te omvatten. De groei
in het VK is daar de afgelopen 3 jaar tussen de
30-40% per jaar en gemeten in volume ging in
2020 inmiddels ongeveer 50% via het internet.
Zo ver is het hier nog niet, maar uit andere
marktsegmenten weten we dat wat het internet
betreft de situatie in het VK een voorbode kan
zijn van de situatie op de Nederlandse markt
over 3 jaar.
De markt voor raamdecoratie zal zeer waarschijnlijk
terugveren naar een gemiddelde groei van 2-3%,
maar de verkopen via internet zullen veel sneller
stijgen in de komende jaren dan de verkopen via de
meer traditionele kanalen. Alle redenen overigens
voor de traditionele kanalen om de gemiddelde prijs
per verkochte eenheid omhoog te stuwen door
producten standaard ’connected‘ aan te bieden.
Gaan we er van uit dat over 3 jaar 50% van het
volume in die markt via het internet verkocht zal
worden, dan kunnen de traditionele kanalen hun
verlies aan volume compenseren door een aanzienlijk
hogere waarde per verkochte eenheid te realiseren.
Gelijktijdig een grote niet mis te verstane waarschuwing
voor een ander aspect van de digitalisering,
waarvoor we in de voorgaande uitgaves ook al
meermaals aandacht hebben gevraagd.
Corona heeft de digitalisering van de consument
verder aangewakkerd. Zij zijn inmiddels gewend
vanuit huis te werken met de digitale hulpmiddelen die
daarbij horen. Patronen die tientallen jaren hebben
bestaan als het gaat om winkelen en het aankopen
van duurzame consumptiegoederen zijn veranderd en
veranderen nog verder in hoog tempo. Meer en meer
draait het om websites, webshops en sociale media,
’leads‘ en data. Mede door de lage organisatiegraad
en het gebrek aan relevante merken met een
behoorlijke naamsbekendheid heeft de branche daar
een achterstand opgelopen.
Vooropgesteld dat de reisbeperkingen vervallen in
het tweede halfjaar van 2021, zal langzaam maar
zeker een begin gemaakt worden om de opgelopen
overheidsschulden vanaf 2022 weer af te gaan
bouwen. Samen met de toenemende werkloosheid
gaat dat een wissel trekken op het beschikbare
inkomen van de consument. Daarnaast zal de
consument de prioriteit in de bestedingen naar 2022
verleggen. Vakantie gaat dan boven verbeteren van
de leefomgeving thuis. Dat gaat de branche merken:
het effect is zeker -10% in volume voor 2022 in alle
relevante applicaties. Verder kijken dan 2022 lijkt een
beetje voorbarig.
Er is ook goed nieuws te melden op de middellange
termijn. De klimaatdoelstellingen voor 2030 komen
in beeld. De branche is begrijpelijkerwijs in de ban van
alledag en sorteert daar misschien nog niet helemaal
goed op voor. Er is een verhaal te vertellen over
zonwering en dat doen we misschien onvoldoende,
getuige ook weer de poets die we ons hebben laten
bakken bij de Beng-wetgeving. Het eerste effect is
daar te bereiken in de utiliteitsbouw.
102
De branche in 2021 |

Somfy Nederland BV
Jacobus Ahrendlaan 1
Postbus 163
2130 AD Hoofddorp
Tel. +31 (0)23 55 44 900
info.nl@somfy.com
www.somfy.nl