Luisterkunst en auditief samenleven: missie, visie en plannen van aifoon voor 2023-2027

Luisterkunst
en auditief
samenleven
aifoon: missie, visie en plannen
voor 2023-2027
aifoon is een nomadische kunstorganisatie die streeft naar een rijkere
luistercultuur. Dat doen we via participatieve luisterkunst: in de vorm
van artistiek onderzoek, creaties en kennisdeling prikkelen we de
auditieve verbeelding. De komende jaren willen we daarbij inhoudelijk
focussen op het auditief samenleven in een stedelijke omgeving.
1

Luisterkunst
1. Wat is luisterkunst?
2. Waarom doen we aan luisterkunst?
3. Hoe doen we aan luisterkunst?
Vormelijk
Inhoudelijk
Auditief samenleven
Participatie
1. Wat is participatie voor aifoon?
Interactief
Transformatief
Met aandacht voor gemeenschapsvorming en meerstemmigheid
2. Hoe doen we aan participatie?
Participatie met onze deelnemers
Participatie met toeschouwers
Participatie met freelance kunstenaars
Participatie met partners
2

Luisterkunst
1. Wat is luisterkunst?
De wereld is erg gericht op het visuele. Het kijken is zo dominant, dat het luisteren naar de
achtergrond verdwijnt. Het auditieve wordt niet gecultiveerd, en luisteren wordt traditioneel als
iets lineairs en passiefs ervaren.
aifoon wil mensen wél auditief prikkelen en zet daarom in op een rijke, actieve luisterkunst:
ontsluiten wat de artistieke mogelijkheden van luisteren zijn en wat die met iemands
verbeelding en creativiteit kunnen doen.
Want pas wanneer je je bewust bent van de resonantie, de reikwijdte, de bewegingen en de
dimensies van het luisteren, kan je reflecteren over hoe je zelf luistert en hoe anderen luisteren,
en kan je actief deelnemen aan en ingrijpen op je luisteromgeving.
Om dat te kunnen doen en erover in dialoog te gaan, heb je ook nood aan woorden om te
praten over auditieve ervaringen, resonanties, luisterhoudingen, akoestiek ... : een taal die
vandaag ontbreekt en waar aifoon mee vorm aan wil geven.
aifoon wil het luisteren en
luisterkunst een plek geven
in het ecosysteem van de
Vlaamse kunsten.
>> inhoud
3

2. Waarom doen we aan luisterkunst?
Door de visuele dominantie binnen de kunsten en de maatschappij heerst er auditieve
blindheid. En dat terwijl geluid een niet te onderschatten impact heeft op onze gezondheid
en productiviteit, zo stelt de Wereldgezondheidsorganisatie. Dat onevenwicht bewijst dat er
nijpend gebrek is (en dus ook een nood) aan een luistercultuur.
Wanneer er toch eens over geluid wordt gesproken, gebeurt dat vaak enkel in termen van
“overlast” en “schade”, en wordt er soelaas gezocht in metingen en noise control. Maar aifoon
wil in plaats van “noise management” artistiek bijdragen aan “soundscape management”.
© Kurt Stockman
We zijn er ons vaak niet van bewust, maar geluid is overal: geluidsgolven weerkaatsen voor,
achter, boven, onder, tegen en door ons. We nemen geluid dus niet alleen waar met onze oren,
maar met ons hele lichaam. Pauline Oliveros (grondlegger van deep listening) zei: “the ear
hears, but the brain listens and the body senses vibrations.”
Bovendien is geluid meer dan resonantie. Wanneer we er aandachtig naar luisteren, ontdekken
we er allerlei lagen en betekenissen in: niet alleen akoestisch, maar ook emotioneel en
associatief. Zo bepalen onze herinneringen, cultuur, opvoeding en de context van het moment
(of je verliefd bent, honger hebt …) mee hoe we een geluid ervaren. Luisteren is dus heel
persoonlijk: iedereen luistert anders en op een eigen manier.
aifoon streeft ernaar om mensen connectie te laten maken met geluid, zodat ze zich (weer)
bewust worden van de ruimtelijke, lichamelijke, persoonlijke en maatschappelijke dimensies
ervan. Want op dat moment wordt luisteren een artistieke daad.
aifoon benadert
geluid als ervaring.
>> inhoud
4

Voor ons ligt de artistieke uitdaging dus niet zozeer in de geluidscreatie zelf, maar in het effect
dat je ermee bereikt op degene die luistert. Als geluidskunstenaar kan je wel een auditieve
ervaring creëren, maar de luisteraars zitten aan het stuur en bepalen hun koers in het luisteren.
Bovendien is wat voorafgaat aan het geluid en wat nadien verder resoneert even belangrijk als
de artistieke creatie zelf.
Daarom legt aifoon zich niet zozeer toe op geluidskunst (de kwaliteit of virtuositeit van een
geluid), maar op wat we met een neologisme ‘luisterkunst’ zijn gaan noemen: de ervaring van
het luisteren en wat dat luisteren bij de luisteraar teweegbrengt.
Luisterkunst nodigt mensen uit om te luisteren met een beginner’s mind: gretig,
onbevooroordeeld, open en tolerant voor de luisterdiversiteit. Als kunstorganisatie schept
aifoon een speelveld waarbinnen de kunst van het luisteren ongeremd kan groeien, zodat die
invalshoek ook ingang krijgt in het dagelijks luisteren van mensen.
De artistieke tools, concepten en methodes die aifoon ontwikkelt en die auditieve ervaringen,
retoriek en creativiteit triggeren, willen we binnenbrengen in het discours rond urban (sound)
planning. We leggen dus expliciet de link naar domeinen buiten de kunsten om maximaal te
werken aan een rijkere luistercultuur.
Onze geluidsmobile Zinderspin
op La Semaine du Son 2022
© Donika Rudi
5

Geluidsacrobatie in Murmur van aifoon
en circusgezelschap Grensgeval
© Geert Roels
3. Hoe doen we aan luisterkunst?
Vormelijk
aifoon geeft in haar werking op drie manieren vorm aan het begrip ‘luisterkunst’: via artistiek
onderzoek, creatie en kennisdeling.
Artistiek onderzoek
Luisterkunst is terra incognita. Onze tools en artistieke methodes moeten we zelf continu uitvinden,
herdenken en verfijnen. Sinds onze start in 2005 hebben we heel wat kennis opgebouwd,
maar er is nog veel onontgonnen terrein. Vaak borrelen in de loop van een project nieuwe vragen
op bij onszelf, onze deelnemers of onze partners. Die vragen vormen een startpunt voor een
nieuw project. We zijn dus nooit klaar, blijven voortbouwen op wat we leren en blijven vernieuwen.
aifoon is een lerende organisatie die in haar onderzoek cross-sectoraal werkt: we verbinden
kunst met wetenschap en technologie. Rond bepaalde thema’s richten we denktanks op
met mensen die knowhow meebrengen uit diverse disciplines en sectoren (kunst, filosofie,
architectuur, IT, akoestiek, onderwijs, welzijn, stedenbouw, wetenschap, design thinking …)
om tot uitwisseling en nieuwe inzichten te komen.
Ons artistiek onderzoek resulteert o.a. in Geluidenatlas dat samen met slechtzienden
taal zoekt voor geluid en in De Zwerm, een in-house ontwikkeld draagbaar surround
geluidssysteem voor artistieke en participatieve innovatie (met steun van VLAIO en Nationale
Loterij). Het wordt een krachtige tool, uniek in zijn soort, die de artistieke mogelijkheden van
geluid naar een hoger niveau tilt met immersieve geluidsomgevingen.
Creatie
We zetten luisterkunst op de kaart in de vorm van artistieke projecten. Dat kan gaan van
podiumvoorstellingen en installaties, over geluidswandelingen en -massages, tot buurt- en
uitwisselingsprojecten.
Co-creatie en participatie staan daarbij centraal: met verschillende partnerorganisaties,
kunstenaars en het brede publiek, maar evengoed met spelers uit andere sectoren.
>> inhoud
6

Kennisdeling
Luisterkunst is als discipline nog grotendeels onbekend, en onbekend maakt onbemind.
Daarom willen we ons publiek, maar ook kunstenaars en andere professionals (leerkrachten,
stedenbouwkundigen ...) meer met luisterkunst vertrouwd maken. Dat doen we via ateliers,
meerdaagse workshops en masterclasses voor uiteenlopende leeftijden en doelgroepen.
Daarnaast bouwen we aan de Wikifoon, een online kennisbank waarin we onze jarenlange
expertise consolideren: we stellen ze beschikbaar voor iedereen, verspreiden en vertalen ze.
Bovendien willen we rond luisterkunst ook een (nationaal en internationaal) kennisnetwerk
uitbouwen met gelijkgestemde kunstenaars en organisaties, waarin we ervaring kunnen delen.
Vanuit dit netwerk kan luisterkunst doorgroeien naar de rest van de kunsten en de wereld.
Ateliers, meerdaagse
workshops en masterclasses
voor uiteenlopende
leeftijden en doelgroepen
© Jasper van het Groenewoud
7

Inhoudelijk
Vanuit onze liefde voor geluid, luisteren en kunst is het de missie van aifoon om de mens, de
samenleving én de kunsten artistieke mogelijkheden te bieden om hun luisteren actiever, opener
en creatiever te maken. We willen impact creëren die mensen doet stilstaan bij de waarde van
geluid, de kwaliteit van hun luisteren en de auditieve omgeving waar ze deel van uitmaken.
We focussen in onze werking daarom bewust niet op muziek of stem, maar laten mensen
luisteren naar de geluiden die hen omringen en laten hen nieuwe, avontuurlijke en creatieve
paden in het luisteren bewandelen.
Dat doen we door verschillende luisterprojecten op te zetten: van een lawaailaboratorium voor
kinderen tot het creëren van een soundscape die het lezen in een bib bevordert, van een internationaal
uitwisselingsproject met lagereschoolkinderen tot het begraven van 20 stadsgeluiden in
een wijk, van geblinddoekte geluidswandelingen tot een draagbaar immersief speakersysteem ...
aifoon werkt daarbij participatief en nomadisch rond de luisterende relaties die mensen leggen
met geluid en hun omgeving. Dialoog, uitwisseling en groepsdynamiek zijn steeds de centrale
krachten waarop onze projecten drijven en vorm krijgen.
Voor aifoon is het luisteren een kritisch en co-creatief middel om tot een artistieke, sociale
en culturele dialoog te komen. De kennis die we in ons werk opdoen delen we via onze
kennisbank en ons netwerk.
Iedereen kan aan luisterkunst doen,
iedereen is een beginner en kan erin groeien.
Dat er weinig houvast bestaat rond geluid zien we net als een artistieke troef: het ontbreken van
genres of modes rond geluid betekent dat het op een democratische (geen muzikale of tech nische
voorkennis vereist), authentieke (geluidservaring is heel persoonlijk) en intuïtieve (vrij componeren)
manier werkt. Met andere woorden: iedereen kan deelnemen en iedereen is beginner.
Maar om mensen mee te kunnen nemen in het verhaal van luisteren en auditief samenleven,
is het nodig om hen eerst weer bewust te maken van hun luisteren en samen met hen taal en
artistieke beleving rond luisteren en geluid te onderzoeken = CO-LISTENING.
Eens het luisteren geopend is, kunnen mensen er ook creatief mee aan de slag gaan. Dat
doen we niet alleen op een participatieve manier met verschillende doelgroepen, maar ook in
samenwerkingen met andere kunstenaars = CO-CREATIE.
Doordat we ons de voorbije beleidsperiodes steeds meer in de publieke ruimte zijn gaan
begeven, kunnen we de vragen rond auditief samenleven en stedelijkheid niet meer ontwijken.
In 2023-2027 willen we daarom inhoudelijk focussen op het ingrijpen op en vormgeven van
onze leef- en luisteromgeving = CO-DESIGNING.
>> inhoud
8

Auditief samenleven
Uit diverse projecten en samenwerkingen van de afgelopen jaren kristalliseerde als vanzelf
een focus op luisteren in relatie tot onze omgeving, de stad en stedelijkheid en het
auditieve samenleven nu en in de toekomst.
In de beleidsperiode 2023-2027 willen we ons artistiek werk rond auditief samenleven en
stedelijkheid verder verdiepen, en ingang laten vinden in de stad en de publieke ruimte.
Volgens de WHO is omgevingsgeluid een van de belangrijkste invloedsfactoren op ons
welzijn. Daarnaast hebben evoluties op vlak van vervoer, energie, vergroening, korte keten,
stadslandbouw … een grote impact op hoe de steden van morgen ingericht zullen worden.
Ook wordt steeds duidelijker dat (visuele) ingrepen in de stad auditieve repercussies hebben
voor de bewoners en dat stedenbouwkundige keuzes een akoestische invloed hebben
(geluiden worden versterkt, geblokkeerd of gemaskeerd).
Bovendien zijn mensen zich door de stilte van de lockdowns tijdens de coronapandemie
bewuster van de impact van geluid op het samenleven. Er is besef dat geluid mensen met
elkaar verbindt en dat de identiteit van een plaats mee wordt bepaald door geluid. Zo groeit
stilaan ook de aandacht voor de akoestiek van de stad.
Op dit scharniermoment wil aifoon op een artistieke manier het luisteren onder de aandacht
brengen, zodat er naast het visuele ook ‘oor’ is voor het belang en de perceptie van het auditieve.
aifoon wil dit momentum grijpen
om het luisteren artistiek op de
agenda te zetten.
Artistieke en participatieve onderzoeksvragen die we stellen rond de stad als auditief
laboratorium zijn bijvoorbeeld:
→ Hoe klinkt een plein? Op welke manier resoneer je met de geluiden van het plein?
En hoe zou jij willen dat het plein klinkt?
→ In welk geluid wil je wonen? Hoe klinkt de stad van de toekomst?
→ Laat ons samen een geluidscompositie maken voor een binnenruimte of een publieke
ruimte. Hoe brengt die compositie het luisteren in beweging? Welke geluiden worden
er versterkt en gemaskeerd door deze compositie?
>> inhoud
9

→ Kunnen we geluiden op een passieve / actieve manier toevoegen aan de stad?
→ Hoe kunnen we nadenken over soundscape design en urban sound planning?
→ Kunnen we inspiratie halen uit de natuur / akoestische ecologie?
→ Welke andere parameters (temperatuur, licht, vochtigheid, wind) beïnvloeden het geluid /
het luisteren? Hoe kunnen we hierop anticiperen?
Luisteren naar de stad
© Femke Den Hollander
Onze concepten, methodes en technologie zijn toegankelijke tools om met een breed publiek
op een artistieke manier vragen te stellen over de omgeving. Zo willen we constructief en
complementair met andere disciplines (stedenbouw, architectuur, akoestiek en Urban Sound
Planning) impact genereren rond de auditieve kwaliteiten van het samenleven.
Want waar meters, decibels en theorieën ver van iemands beleving af kunnen staan, kan kunst
zorgen voor gedeelde ervaringen en creatieve oplossingen. Als we willen verbeelden hoe we
in de toekomst willen samenleven in de stad, biedt kunst een unieke vrije ruimte waarin we dat
kunnen doen, als een soort incubator voor ideeën. Op die manier kan kunst een wezenlijk deel
uitmaken van een proces van verandering en actie.
>> inhoud
10

Participatie
1. Wat is participatie voor aifoon?
Luisterkunst is fundamenteel participatief. Luisteren ontstaat en krijgt vorm door een dialoog
met jezelf, elkaar en omgeving. Er bestaat dus geen luisterkunst zonder deelnemers of
toehoorders.
Ons werk ligt daar waar het artistieke en het sociale bij elkaar komen. Het participatieve en het
artistieke concept van aifoon zijn ondeelbaar en wezenlijk met elkaar verbonden: participatie
is een noodzaak om tot de artistieke kern van aifoon te komen. We passen participatie daarom
meerlagig en verdiepend toe in verschillende facetten van onze werking.
Interactief
Participatie gaat voor ons over interactie, het creëren van ruimte voor dialoog en het betrekken
van mensen in de artistieke ontwikkeling. aifoon laat de deelnemers het project sturen en
co-creëren. De leefwereld, dynamiek, interesses en vragen van de participanten geven het mee
vorm. Zo wordt de deelnemer mede-eigenaar van het proces en het resultaat.
Als nomadische organisatie neemt aifoon de persoonlijke omgeving en leefwereld van de
participanten als hun werkdomein. Zo zwengelen we ook de betrokkenheid en intrinsieke
motivatie van de deelnemers aan.
Transformatief
aifoon werkt bewust niet met eenmalige korte workshops omdat die het demonstratieve
onvoldoende overstijgen. We gaan liever langdurige participatieve trajecten op maat aan: we
nemen mensen mee voor een langere termijn en laten hen groeien op eigen tempo, omdat
we mikken op een verdiepend en blijvend effect. We zorgen er dan ook voor dat de deelnemer
nadien zelf verder aan de slag kan of we voorzien nazorgdagen.
Het opzet van een project gaat dus veel verder dan het artistieke eindresultaat, maar draait
evenveel om het transformatieve traject dat de deelnemers ondergaan, om actief engagement
en empowerment. Ons objectief bestaat erin de auditieve geletterdheid van onze deelnemers
of toeschouwers te verhogen en hen via onze projecten actief deel te laten nemen aan het
publieke debat.
>> inhoud
11

Met aandacht voor gemeenschapsvorming
en meerstemmigheid
In verschillende van onze projecten besteden we bewust aandacht aan maatschappelijke en
culturele diversiteit. Zo werkten we in Gent en in Brugge voor het luister-naar-je-buurt-project
Phonorama met diverse doelgroepen: van personen met een visuele beperking en jongeren
uit het beroepssecundair onderwijs, tot senioren en anderstalige nieuwkomers. Met elk van
deze groepen werd een intens proces aangegaan waarbij de deelnemers ook zelf voor
output zorgden.
De resultaten van deze projecten willen we zoveel mogelijk laten resoneren tussen de
verschillende deelnemers onderling, maar ook buiten de (m)uren van de momenten dat er
samengewerkt wordt. Daarom delen we de output van die verschillende groepen ook met
het brede publiek, om meer weerklank te genereren en via al die verschillende percepties
tot nieuwe artistieke inzichten en standpunten te komen.
2. Hoe doen we aan participatie?
Participatie loopt als rode draad door de verschillende lagen van onze werking. Of dat nu met
deelnemers, toeschouwers, (artistieke) partners of onze eigen freelancers is: participatie is een
onvoorspelbaar proces en heeft een open vorm. We volgen geen abc of voeren geen vast
recept uit, maar laten ons leiden door het experimentele karakter van participatief werken.
Onze werkvormen schommelen daardoor tussen onderzoek, vorming, project en productie.
Participatie met onze deelnemers
(co-listening, co-creatie, co-designing)
Deelnemers aan onze projecten ervaren participatie op verschillende niveaus. Op persoonlijk
niveau dagen we mensen uit om op een actieve manier te luisteren. We reiken hen ook tools
aan (geluidsopname, -compositie en -weergave) waarmee ze hun beleving zelf kunnen
uitdrukken.
Op interpersoonlijk niveau nodigt aifoon mensen uit om in een open creatief klimaat
perspectieven met elkaar te delen (zowel verbaal als non-verbaal). Hoe heterogener de groep,
hoe interessanter de uitwisseling.
Op maatschappelijk niveau doet aifoon deelnemers nadenken over hoe ze akoestisch
samenleven met elkaar en met hun omgeving.
We ontsluiten de output van onze deelnemers ook interactief: je kan geluidscomposities
van deelnemers horen op onze Soundcloud en website, we verwerken opnames in
onze geluidsmobile Zinderspin en in onze online applicatie City Mixer waarmee je een
soundscape van de stad kan mixen …
>> inhoud
12

Geluidswandeling in Brugge
© Femke Den Hollander
Participatie met toeschouwers
Bij bepaalde projecten (geluidswandelingen, audiohacking…) is de actieve betrokkenheid van
het publiek zeer groot, in andere producties (Plock!, Murmur) eerder beperkt. Maar ook dan
stellen we steeds het statuut van de bezoekers / luisteraars in vraag en proberen we de impact
te vergroten door hen ook performer of componist te laten zijn. Door hen bijvoorbeeld een
rugzak te laten dragen met een speaker in, laten we hen een dialoog aangaan met elkaar en
met de performer. Ze creëren mee het verhaal en staan in relatie met wat ze te zien krijgen.
Participatie met freelance kunstenaars
aifoon werkt met vaste freelancers die naargelang hun expertise op specifieke (deel)projecten
worden ingezet. Ze hebben elk eigen praktijken en engagementen bij andere organisaties.
Op die manier zorgen zij voor een constante, frisse input van buitenaf die de werking van aifoon
mee versterkt en richting geeft.
Maar onze freelancers zijn geen louter uitvoerende krachten. Ze ontwikkelen mee de
projecten waarmee ze nadien de baan op gaan en sturen bij op basis van hun ervaringen.
De feedback die we van hen krijgen, wordt systematisch meegenomen in andere aspecten
van onze werking.
Participatie met partners
Als kleine speler werkt aifoon vaak nomadisch samen met partners die zowel faciliterend als
inhoudelijk onze projecten mee vormgeven. Elk traject wordt aangepast volgens de specifieke
vraag waarmee de partners naar ons komen en de context waarbinnen ze opereren. De
vorm en aanpak wordt bepaald in samenspraak, groeit doorheen het project, kan falen en
aangepast worden.
>> inhoud
13

Ook voor projecten die we zelf initiëren, gaan we op zoek naar extra input en zuurstof door
ons te laten adviseren door externen in de vorm van denktanks waarin we mensen met heel
uiteenlopende profielen en uit verschillende sectoren samenbrengen. Zo ontstaat een product
van meerdere mensen die elkaar anders niet zouden kennen.
We werken volgens het principe van merging minds: tijdelijke samenwerkingen rond een
bepaald thema waarbij verschillende spelers hun collectieve creativiteit inzetten om ideeën
te ontwikkelen. Als kleine organisatie geloven we sterk in het bundelen van expertise om
slagkracht te bekomen.
We stellen expertpanels samen om ons te adviseren en inspireren. Denk maar aan onze
denktanks voor Salong over luisterhoudingen, voor Interioor rond akoestisch comfort en voor
De Zwerm met technici, developers en een ingenieur. De komende periode stellen we de
denktank Stad Salong samen rond auditief samenleven in de stad.
aifoon is niet de som van losstaande projecten, maar slaat verschillende tentakels uit. Alle
informatie, inzichten en methodes die we verzamelen en alle verbindingen die we leggen,
resoneren in toekomstige trajecten en samenwerkingen.
Binnen stedelijke vernieuwing
en verandering kan een
participatieve, artistieke aanpak
een meerwaarde vormen voor
zowel bewoners als professionals.
Vragen? Feedback? Samenwerken?
We horen het graag op info@aifoon.org
Dit is een publicatie van aifoon vzw.
Fragmenten uit deze publicatie mogen gedeeld en verspreid worden onder vermelding van de bron.
www.aifoon.org