Digital-KJ_2023-006 (1)

WWW.KIJKMAGAZINE.NL
6-7 / 2023 / € 8,75
8
ZOMERSE
MYTHES ONDER
DE LOEP
Pagina 14
BLIJF DOORVRAGEN
IS VOORTPLANTEN OP
MARS VERANTWOORD?
Koloniseren in
de kinderschoenen
SMELTEND IJS LEGT SCHATTEN BLOOT • GAMEN MET EEN BLOEDGANG • DIGITALE
ERFENIS: HOE REGEL JE DAT? • MIJNBOUW IN DE DIEPZEE WACHT OP GROEN LICHT

Tekst: Naomi Vreeburg | Foto: Erik Krugers, Instagram: erikkruug, www.dronepixelfactory.com
2 6-7/2023

Kampioen gewichtheffen
Met een lengte van 382 meter en een breedte van 124 meter mag de Pioneering Spirit zich het grootste
werkschip ter wereld noemen. Deze catamaran van het Zwitsers-Nederlandse offshorebedrijf Allseas
wordt vooral ingezet om boorplatforms te ontmantelen. De opening aan de voorzijde, tussen de
twee rompen, is 55 bij 122 meter, zodat de Pioneering Spirit een platform als het ware kan omarmen.
Met zijn hefbalken is de catamaran vervolgens in staat om een maximaal 48.000 ton wegende constructie
op te tillen en naar de kust te brengen. Fotograaf Erik Kruug zag het schip in de Rotterdamse
haven liggen en maakte er met zijn drone deze foto van; een unieke plaat van een uniek schip.
6-7/2023 3

40
6 ONTHULLINGEN
KIJK KORT Schreeuwende planten
klinken als bubbeltjesplastic, DNA van
Beethoven verraadt zijn ziektebeeld, de
NASA toont nieuw ruimtepak, en meer
wetenschapsnieuws.
12 UIT HET OOG
COLUMN We horen niks meer van dé
gadget van 2013, de Google Glass. Wat
is er gebeurd met de plannen voor deze
slimme bril? Rijco van Egdom weet het.
14 ZOMERWIJSHEDEN
Kwallenbeet? Urine helpt. Zwemmen?
Niet vlak na een maaltijd. Muggenbult?
Krabben maakt hem erger. Deze en
meer zomerse adviezen onder de loep.
22 SNELSPELERS
Maak kennis met de wereld van de
speedrunners: gamers die alles op alles
zetten om een spel zo rap mogelijk te
voltooien.
28 BUITENAARSE BABY’S
Marsmannetje + Marsvrouwtje =
Marskindje. Kunnen we ons gemakkelijk
voortplanten in de ruimte, of is dit
sommetje lastig te maken?
34 INLEVEN
INTERVIEW Wetenschapsjournalist Ed
Yong pleit voor meer empathie voor
dieren. Achterhalen hoe ze de wereld
ervaren, zou daarbij helpen.
40 KWIJT
Verspreid over de hele wereld zijn
steden en landen onvindbaar – terwijl
we dankzij historische bronnen vrij
zeker weten dat ze hebben bestaan.
Zes voorbeelden.
46 ENERGIETREKKERS
FAR OUT Energie halen uit een ‘futloos’
deeltje? Natuurkundigen suggereren
dat het mogelijk is met behulp van
quantummechanica.
48 ROBORECHTER
Kunstmatige intelligentie is, met de
komst van ChatGPT, hotter dan ooit.
Ook in de rechtspraak kan AI een rol
gaan spelen.
28
54 IN DE AANVAL
ONDERWATER ONDERVRAAGT Het
vaccin van Arjan Griffioen, hoogleraar
experimentele oncologie, helpt afweercellen
in de strijd tegen tumoren.
56 VOER VOOR DISCUSSIE
Nergens in de wereld zijn de regels voor
genetisch gemodificeerde gewassen zo
streng als in Europa. En dat terwijl ze
genoeg voordelen kunnen hebben.
62 WISKUNSTIG
IN BEELD Wie denkt dat wiskunde
enkel uit lelijke formules en grafieken
bestaat: deze patronen bewijzen het
tegendeel.
66 NALATIG
Veel mensen stellen voordat ze sterven
een testament op. Maar over onze
digitale nalatenschap denken we nog
veel minder na.
72 LUCHTLAB
Eind 2023 viert het ISS zijn 25-jarige
jubileum en deze maand is het een
halve eeuw geleden dat het eerste
ruimtestation werd gelanceerd: Skylab.
Een terugblik.
76 DUO-FIETS
TECH-TOYS Een tandem, maar dan
anders. Dat is de FLX: een fiets met een
extra groot zadel waar twee personen
op kunnen zitten. En meer… dingen… in
de gadgetrubriek.
78 GOUDMIJNTJES
Mangaanknollen, te vinden op de
bodem van de oceaan, stikken van de
schaarse metalen. Opduiken dus? Niet
iedereen is het daarmee eens.
84 GOED ID
Hoe je reageert op een bepaald medicijn,
is afhankelijk van je genen. En
daarom pleiten steeds meer artsen voor
een DNA-medicatiepaspoort.
88 PORTFOLIO
IN BEELD Vorig jaar maakte James
Webb zijn eerste foto. We vieren dit
jubileum met een reeks door de ruimtetelescoop
geschoten beelden.
66
94 VREEMDE EENDEN
TERUGVLUCHT In tijden van oorlog en
schaarste zetten strijdkrachten alles op
alles om beschadigd geraakte toestellen
in de lucht te houden. En dat levert
soms opmerkelijke creaties op.
100 IJSSCHATTEN
Door het smelten van de ijskappen komen
steeds meer archeologische voorwerpen
aan het licht. IJs archeologen
moeten er snel bij zijn om die te bergen.
106 COPYCAT
KIJK ANTWOORDT Heeft er ooit
iemand geleefd met dezelfde vingerafdruk
als jij? En meer bijzondere
vragen beantwoord.
111 SLIMMERDS?
COLUMN Planten verwerken informatie,
hebben stress en communiceren
met elkaar. Maar om nu te zeggen dat
ze intelligent zijn… Dat gaat Ronald
Veldhuizen te ver.
4 6-7/2023

28
100
66
6-7/2023 ZOMERMYTHES • SPEEDRUNNERS • MARSBABY’S • ED YONG • VERDWENEN STEDEN • AI RECHTSPRAAK • ARJAN GRIFFIOEN • GMO’S • DIGITALE DOOD • SKYLAB • MANGAANKNOLLEN • MEDICIJN-PAS • FRANKENSTEINVLIEGTUIGEN • IJSARCHEOLOGIE
WWW.KIJKMAGAZINE.NL
BLIJF DOORVRAGEN
6-7 / 2023 / € 8,75
IS VOORTPLANTEN OP
MARS VERANTWOORD?
Koloniseren in
de kinderschoenen
SMELTEND IJS LEGT SCHATTEN BLOOT • GAMEN MET EEN BLOEDGANG • DIGITALE
ERFENIS: HOE REGEL JE DAT? • MIJNBOUW IN DE DIEPZEE WACHT OP GROEN LICHT
AP
8
ZOMERSE
MYTHES ONDER
DE LOEP
Pagina 14
22
78
94
100
EDITORIAL
BEELD COVER: SHUTTERSTOCK, RALPH LUGON E.A., NINTENDO OF AMERICA/YOUTUBE, ISTOCK/GETTY IMAGES, IHC MINING, BEELD INHOUD: SHUTTERSTOCK, ISTOCK/GETTY IMAGES, RALPH LUGON E.A., ERIK DE KLEIN
KESSELER
De illusie van waarheid
We gebruiken maar 10 procent van onze
hersencapaciteit. Bij multiplechoicevragen
kun je het beste bij je eerste ingeving
blijven. Het is veel beter om je frustratie te uiten
dan om alles op te kroppen. De aarde staat ’s zomers
dichter bij de zon. Het vaccin tegen mazelen, bof en
rode hond (MMR) kan autisme veroorzaken. Toch?
Nee. Alle beweringen hierboven voelen misschien als
waar, maar dat zijn ze niet.
Al in 1977 werd er door wetenschappers van twee
universiteiten in Pennsylvania onderzoek gedaan
naar waarom dit soort mythes zo lastig uit te roeien
is. Een groep studenten kreeg zestig plausibele
beweringen te lezen, waarvan sommige waar en
andere onwaar. De tweede lijst werd twee weken na
de eerste uitgedeeld, de derde nog eens twee weken
daarna. Twintig uitspraken kwamen op alle drie
de lijsten voor; de overige veertig items op elke lijst
waren nieuw.
Aan de deelnemers werd gevraagd hoeveel vertrouwen
zij hadden in de waarheid of onwaarheid van
de uitspraken en die te beoordelen op een schaal
van één tot zeven. Wat bleek? Het vertrouwen in de
waarheid van de niet-herhaalde uitspraken was altijd
hetzelfde. Maar het vertrouwen in de waarheid van
de herhaalde uitspraken steeg van 4,2 naar 4,7. De
conclusie van de onderzoekers: het herhalen van een
uitspraak maakt de kans groter dat die als feitelijk
juist wordt gezien.
Een onderzoek uit 2015 deed daar nog een schepje
bovenop. Als steeds wordt benadrukt dat een
bepaald feit onjuist is, zo ontdekten de wetenschappers,
wordt het waarom na een tijdje vergeten. Maar
doordat je ooit iets hebt gehoord over ‘10 procent’
en ‘hersencapaciteit’, klinkt dat vertrouwd en wordt
het waarschijnlijker dat je het als waar beschouwt.
Dat fenomeen heet het illusory truth effect, kortweg
het truth effect, en dat zorgt er onder meer voor dat
inmiddels 46 procent van de Nederlanders
gelooft dat 90 procent van ons brein de hele
dag in de hangmat ligt.
Heeft het fascinerende artikel
van KIJK-redacteur Tim
Tomassen, waarin hij acht
zomerse wijsheden op wetenschappelijke
wijze onder de
loep neemt, dan wel zin? Zeker.
Zolang we maar beseffen
dat het truth
effect bestaat. Dus
lees het met dat
besef in het achterhoofd,
zodat
we die spiraal
van onzin eindelijk
kunnen
doorbreken.
André Kesseler is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
6-7/2023 5

Zomerzin
(en -onzin)
Tekst: Tim Tomassen
Citronellakaarsen houden muggen
op afstand, je kunt beter niet
zwemmen na een maaltijd en
plassen over een kwallenbeet
helpt tegen de pijn. Waar komen
zomerse wijsheden als deze
vandaan? En belangrijker nog:
kloppen ze? KIJK zocht het uit.
MYKOLA SOSIUKIN/EYEEM/GETTY IMAGES
14 6-7/2023

Snel,
sneller,
snelst
NINTENDO OF AMERICA/YOUTUBE
Hoe snel kun je een videogame uitspelen? Die vraag
stellen speedrunners zichzelf. In hun race om de
records moeten ze alles van hun spellen weten.
Soms zelfs tot aan de code van een game toe.
Tekst: Rik Peters
Meer dan vijftig uur. Zo lang
doet de gemiddelde gamer
over de main story van het
videospel Elden Ring. En dat is niet
verwonderlijk. De epische actieroleplayinggame
van FromSoftware,
die vorig jaar bij The Game Awards
werd bekroond tot spel van het jaar,
biedt een gigantische fantasiewereld
22 6-7/2023

Verdwenen
verleden
KOSTIS KERITIS/DESKTOPOGRAPHY
Tekst: Margot Reesink
Verspreid over de wereld zijn allerlei plekken
onvindbaar, variërend van een thuishaven van
supervikingen tot de eerste hoofdstad van het
verenigde Egypte. Toch weten we op grond van
historische bronnen vrij zeker dat ze hebben
bestaan. Zes voorbeelden.
40 6-7/2023

Iets uit niets?
Natuur- en sterrenkundigen
bedenken de gekste dingen bij
hun pogingen om de kosmos
beter te begrijpen. In deze
rubriek elke maand een mooi
voorbeeld. Ditmaal: hoe bij een
deeltje met de laagst mogelijke
energie toch nog wat te halen
valt.
Tekst: Jean-Paul Keulen
Als je ‘nulpuntsenergie’ googelt,
krijg je goddank vooral
links naar natuurkundige
sites. Althans, dat is wat er gebeurt
als ík ‘nulpuntsenergie’ google – een
wetenschapsjournalist die vaak
schrijft over deeltjesfysica en quantumzaken.
Het zou zomaar kunnen
dat de zoekmachine bij iemand die
wat spiritueler in het leven staat heel
andere resultaten bovenaan zet. Een
link naar de site FreeEnergy4All
bijvoorbeeld, die in nulpunts energie
“dé nieuwe energiebron v an de
toekomst” ziet.
Bij dat soort claims zal elke natuurkundige
driftig met zijn ogen gaan
rollen. Ja, er is zoiets als nulpuntsenergie.
En nee, daar heb je verder
niets aan. Die kun je niet winnen
als energiebron. Althans… Onlangs
publiceerde het doorgaans behoorlijk
degelijke online tijdschrift Quanta
Magazine een artikel met als kop
‘Natuurkundigen gebruiken quantummechanica
om energie uit het
niets te halen’. Zou het dan toch…?
Laagst mogelijke energie
Dat de nulpuntsenergie mensen op
ideeën brengt, is niet zo gek. Wat dit
begrip inhoudt, is: volgens de quantummechanica
kan niks een energie
hebben van exact nul. Ook als je kijkt
bij de laagst mogelijke temperatuur,
van -273 graden Celsius, bewegen
deeltjes nog steeds een klein beetje.
En zelfs volstrekt lege ruimte is niet
helemaal energieloos. Kunnen we
die energie niet op de een of andere
manier benutten?
Nee, is het geijkte antwoord. De
nulpuntsenergie is niet nul, maar wel
de laagst mogelijke energie die iets
kan hebben. “Als je probeert die te
winnen, kóst dat je alleen maar energie”,
zegt Nayeli Rodríguez-Briones,
natuurkundige aan de Universiteit
van Californië te Berkeley.
Misleidende naam
Toch zou je, zo liet de Japanse theoreticus
Masahiro Hotta zien in 2008,
wel degelijk energie kunnen halen uit
een deeltje dat op het eerste gezicht
alleen maar nulpuntsenergie te bieden
heeft. En Rodríguez-Briones is er
nu samen met haar collega’s voor het
eerst in geslaagd Hotta’s idee in een
experiment toe te passen.
Het toverwoord bij het trucje dat
Hotta suggereerde, is verstrenge­
46 6-7/2023

56 6-7/2023
De verboden
van

vruchten
de genetica
Vaak worden
genetisch gemodificeerde
gewassen
nog in het verdomhoekje
geplaatst. Ten
onrechte, vinden
veel onderzoekers:
ze kunnen veel
voordelen bieden. Zo
kan modificatie het
kweken van nieuwe
plantenrassen versnellen,
gewassen
resistent maken
tegen insectenvraat,
en gezondere groenten
produceren.
Tekst: Femke de Jong
JOSE A. BERNAT BACETE/GETTY IMAGES
Frankenstein-voedsel. Dat is hoe
veel mensen genetisch gemodificeerde
gewassen zien, zegt
Cathie Martin. Als hoogleraar plantmetabolische
engineering aan het
Britse John Innes Centre probeert ze
dit beeld te veranderen. Hiertoe heeft
ze genetisch gemodificeerde tomaten
‘gemaakt’ die niet van normale tomaten
zijn te onderscheiden. Althans…
ze zijn wel dieppaars.
Deze kleur danken ze aan het
anthocyaan in hun vruchtvlees.
Dat is een van nature voorkomende
antioxidant, een stof die voorkomt
dat schadelijke zuurstofradicalen hun
werk doen. Anthocyaan beschermt de
plant bijvoorbeeld tegen een teveel
aan licht. Tomatenplanten produceren
het stofje meestal in hun bladeren
en een enkele keer in hun velletje.
Maar niet in hun vruchtvlees.
Om anthocyaan toch in het vruchtvlees
te krijgen, introduceerde Martin
twee genen van de leeuwenbekplant
in de tomatenplant. Die zetten de
productie van anthocyaan in het
vruchtvlees aan, en maken dat dus
paars.
Om te testen hoe gezond hun
genetisch gemodificeerde
6-7/2023 57

Wie offline overlijdt, sterft online niet automatisch
mee. Meer dan de helft van de Nederlanders heeft
niet vastgelegd wat er na zijn dood met online
profielen en mailaccounts moet gebeuren. Het
probleem: erfgenamen hebben vaak weinig over je
digitale leven te zeggen.
Tekst: Nick Kivits
Digitaal dood
66 6-7/2023

gaan
ISTOCK/GETTY IMAGES
Twintig jaar oud was Tigo
Zijlstra nog maar. Toch was hij
al een bekendheid op internet.
De video’s die hij de laatste jaren
onder het pseudoniem Tigootje op
YouTube plaatste, werden tienduizenden,
soms wel honderdduizenden
keren bekeken. De band die zijn fans
met hem voelden, ging diep, zo bleek
op 2 december 2021. Toen kwamen
honderden mensen naar het Zuid-
Hollandse Oostvoorne om hem met
ballonnen, fakkels en bloemen de
laatste eer te betuigen. Vier dagen
daarvoor was Tigo verongelukt, toen
hij tijdens een autorit door een stuurfout
tegen een boom was gebotst.
Offline was Tigo er niet meer. Maar
online kwamen vrienden, familie en
fans hem nog regelmatig tegen. Zijn
YouTube-kanaal, Instagram en Tik-
Tok bleven bestaan en de algoritmes
van die sociale media bleven nietsvermoedend
video’s van de jonge
bekendheid aan mensen voorschotelen.
Bij nabestaanden kwam dat soms
hard binnen, vertelde een vriendin
van de overleden YouTuber in
november 2022 in het tv-programma
De Dikke Data Show. “Dan zit je door
je tijdlijn te scrollen. En ineens komt
Tigo dan voorbij.”
De YouTuber is niet de enige die
online doorleeft. Jaarlijks sterven in
Nederland 150.000 tot 170.000 mensen,
volgens cijfers van het Centraal
Bureau voor de Statistiek over de afgelopen
vijf jaar. In vrijwel alle gevallen
wordt de materiële erfenis goed
afgewikkeld. Geld en voorwerpen die
overblijven, worden verdeeld onder
familieleden en soms ook goede doelen.
Maar de digitale nalatenschap
blijft vaak in het luchtledige hangen.
Weinig te zeggen
De post stopt, maar de e-mailbox
blijft bestaan. De overledene komt
niet meer aanwaaien op borrels, maar
op Twitter kan er nog steeds tegen
hem of haar worden gekletst (alleen
volgt er geen reactie). Hij of zij gaat
niet meer op reis, maar vakantiefoto’s
uit het verleden worden door algoritmes
nog steeds actief rondgepompt
op sociale media.
Van alle deelnemers aan een onderzoek
dat het ministerie van Binnenlandse
Zaken en Koninkrijksrelaties
(BZK) in 2021 liet uitvoeren, had 61
procent nog nooit nagedacht over wat
er na hun dood moet gebeuren met
hun digitale leven. BZK wil daarom
de Wet op de lijkbezorging veranderen.
Die bepaalt wat er moet
en mag gebeuren met iemands
6-7/2023 67