You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
WWW.<strong>KIJK</strong>MAGAZINE.NL<br />
<strong>10</strong> / <strong>2023</strong> / € 6,75<br />
Maak kans<br />
op kaarten voor<br />
Aviodrome!<br />
Pagina 69<br />
BLIJF DOORVRAGEN<br />
Dromen over winterslaap<br />
DE VOORDELEN VAN<br />
LANGDURIG PITTEN<br />
HOE LOSSEN WE VERDROGING OP? • ZEVEN ‘EERSTEN’ UIT ONZE<br />
LUCHTVAARTGESCHIEDENIS • ZIJN PLANTEN SLIMMER DAN WE DENKEN?<br />
• ZO SLOOP JE EEN IPHONE
Tekst: Laurien Onderwater | Foto: Philip Saltonstall/LLNL/NIF<br />
2 <strong>10</strong>/<strong>2023</strong>
Fusieprestatie<br />
Als er één manier is om schone energie op te<br />
wekken, dan is het wel kernfusie. Bij het<br />
samensmelten van lichte atoomkernen komt<br />
geen CO 2<br />
vrij, een nucleaire meltdown is uitgesloten,<br />
en er is nauwelijks kernafval. In de<br />
Amerikaanse National Ignition Facility (NIF)<br />
wordt hier dan ook ijverig onderzoek naar gedaan.<br />
En met succes. Eind vorig jaar lukte het<br />
voor het eerst om meer energie op te wekken<br />
dan nodig was om de fusiereacties op gang te<br />
krijgen. Onlangs zou NIF daar opnieuw in zijn<br />
geslaagd, met een hogere energiewinst. De<br />
reacties vonden plaats in deze fusiekamer,<br />
waar 192 lasers vuren op een cilinder met<br />
daarin een kleine waterstofcapsule. Aan de<br />
binnenwand van die cilinder wordt daardoor<br />
naar binnen gerichte röntgenstraling opgewekt.<br />
Die drukt de capsule aan alle kanten<br />
tegelijk samen, waardoor de waterstofkernen<br />
kunnen samensmelten. Mooie stappen, maar<br />
kernfusie als energiebron heeft nog een<br />
laaaaange weg te gaan – zeker op deze manier.<br />
<strong>10</strong>/<strong>2023</strong> 3
34<br />
24<br />
6 MOND VOL TANDEN<br />
<strong>KIJK</strong> KORT Als je een tand kwijtraakt,<br />
groeit die niet meer terug. Wetenschappers<br />
werken aan een medicijn dat dit alsnog<br />
mogelijk maakt. En meer ontwikkelingen in<br />
onze nieuwsrubriek.<br />
12 ZEEBEWONERS<br />
COLUMN Als het aan Japan ligt, woont<br />
een deel van de mensheid vanaf 2030 in<br />
de onderwaterstad Ocean Spiral. Rijco van<br />
Egdom zocht uit hoe haalbaar dit plan is.<br />
14 SCHRALE OPLOSSINGEN<br />
Langere periodes van droogte zijn in<br />
Nederland geen zeldzaamheid meer. Hoe<br />
kunnen we daar het beste mee omgaan?<br />
22 CELMODEL<br />
ONDERWATER ONDERVRAAGT Met behulp<br />
van stamcelmodellen wil hoogleraar<br />
ontwikkelingsbiologie Christine Mummery<br />
nieuwe medicijnen voor hart- en vaatziektes<br />
ontdekken.<br />
24 SLAAPSEIZOEN<br />
Een winterslaap houden heeft veel<br />
gezondheidsvoordelen én is ideaal voor<br />
lange ruimtereizen. Maar kan het menselijk<br />
lichaam zo lang in de spaarstand?<br />
30 SLOOPBOT<br />
Apple beschikt over een recyclingrobot die<br />
in twaalf seconden een iPhone uit elkaar<br />
haalt zodat zoveel mogelijk materialen<br />
kunnen worden hergebruikt. <strong>KIJK</strong> zag haar<br />
in actie.<br />
34 ONGRIJPBAAR<br />
INTERVIEW Meer dan 80 procent van alle<br />
materie in het heelal lijkt onzichtbaar. Dat<br />
weerhoudt sterrenkundige Koen Kuijken er<br />
niet van op zoek te gaan naar deze donkere<br />
materie.<br />
40 VERLOREN VERLEDEN<br />
Tot achtduizend jaar geleden konden mensen<br />
van Engeland naar continentaal Europa<br />
lopen. Dankzij archeologische vondsten<br />
komen we steeds meer te weten over dit<br />
verdwenen gebied: Doggerland.<br />
46 HOLLANDSE PIONIERS<br />
TERUGVLUCHT De eerste vlucht, de<br />
eerste luchtmacht, de eerste vrouwelijke<br />
piloot… Zeven Nederlandse vliegprimeurs<br />
in de voorlopig laatste aflevering van deze<br />
rubriek.<br />
52 EINDIG<br />
FAR OUT Volgens wis- en sterrenkundigen<br />
van de Nijmeegse Radboud Universiteit<br />
heeft werkelijk níéts in het heelal het<br />
eeuwige leven.<br />
54 DRIJVENDE KRACHTEN<br />
IN BEELD Je ziet ze bijna nooit doordat ze<br />
netjes zijn weggewerkt, maar deze zeven<br />
motoren ogen zo bijzonder dat ze toch een<br />
plekje in <strong>KIJK</strong> hebben gekregen.<br />
62 IQ-TEST<br />
Zijn planten intelligent? Volgens sommige<br />
biologen wel: ze kunnen elkaar waarschuwen<br />
bij gevaar en zelf voedselbronnen<br />
vinden. Maar dat idee stuit ook op veel<br />
weerstand.<br />
68 HEBBON<br />
TECH-TOYS Een Chewbacca-LEGO-set, een<br />
exclusief duikershorloge, een draagbare<br />
ijsblokjesmaker... Je wordt weer hebberig<br />
van onze gadgetrubriek.<br />
70 ELECTRIFYING!<br />
Krakers hakken fossiele grondstoffen op in<br />
verschillende ingrediënten. Daar komt een<br />
hoop CO 2<br />
bij vrij en dus wordt er gezocht<br />
naar alternatieven, zoals elektrificatie.<br />
76 GPT? GEEN IDEE<br />
<strong>KIJK</strong> ANTWOORDT Botsen satellieten<br />
weleens op elkaar? Waar staat dat GPT in<br />
ChatGPT voor? En waarom hebben geiten<br />
eigenlijk lellen? Antwoord op deze en meer<br />
vragen.<br />
79 VERDRIETVOEDSEL<br />
COLUMN Junkfood zou niet alleen<br />
slecht zijn voor je lijf, maar ook nog eens<br />
depressies veroorzaken. Laat het maar aan<br />
Ronald Veldhuizen over om deze mythe te<br />
ontkrachten.<br />
14<br />
62<br />
4 <strong>10</strong>/<strong>2023</strong>
14<br />
30<br />
46<br />
24<br />
46<br />
62<br />
EDITORIAL<br />
BEELD COVER: THINKSTOCK IMAGES/GETTY IMAGES, BEWERKING BERT VAN DEN BROEK/IDETIF, MARCEL BERENDSEN/HH/ANP, SPAARNESTAD PHOTO/ANP, ISTOCK/GETTY IMAGES, APPLE, BEELD INHOUD: ALLARD FAAS, ROGER TIDMAN/CORBIS DOCUMANTARY RF, ROYAL HASKONINGDHV, ISTOCK/GETTY IMAGES, ERIK DE KLEIN<br />
KESSELER<br />
Knorren in torpor<br />
Ik klaag niet, hoor. We hebben de mooiste baan<br />
ter wereld, maar we zijn op de redactie van<br />
<strong>KIJK</strong> en <strong>KIJK</strong> Geschiedenis best druk. We vullen<br />
jaarlijks honderden pagina’s voor de reguliere<br />
<strong>editie</strong>s van beide bladen en we maken prachtige<br />
specials zoals de Theorie van (bijna) alles die de<br />
abonnees bij dit nummer krijgen en voor de ‘losse<br />
kopers’ in de winkel of in onze webshop te koop is.<br />
Daarnaast maken we ook nog minispecials zoals die<br />
voor offshore-gigant Heerema Marine Contractors,<br />
een serie wetenschappelijke podcasts met Diederik<br />
Jekel, een goedbezochte website… en ga zo maar<br />
door. Bovendien willen we <strong>KIJK</strong> ook graag een keer<br />
in een nieuw jasje steken, want dat oude is alweer<br />
een jaar of zes oud.<br />
Zo’n nieuwe vormgeving - die jullie vanaf het<br />
volgende dikke winternummer te zien krijgen -<br />
betekent zoeken naar voorbeelden van welke kant<br />
het visueel op moet, ideeën voor nieuwe rubrieken,<br />
andere lettertypes, en efficiëntere manieren om de<br />
diepgaande informatie waar <strong>KIJK</strong> om bekend staat<br />
over te brengen. Kortom: zo’n zogenoemde restyling<br />
is superinteressant om te doen, maar levert ook<br />
een eindeloze serie vergaderingen en nóg wat extra<br />
werk op.<br />
Dus toen ik het geweldige verhaal van Marysa van<br />
den Berg over winterslaap las, dacht ik: dat wil ik.<br />
Niet lang, maar een weekje lekker knorren in torpor,<br />
zoals de winterslaap in wetenschappelijke kringen<br />
heet, klinkt fantastisch. Met een beetje mazzel,<br />
zo maak ik uit het verhaal van Marysa op, word ik<br />
daarna fitter en gespierder wakker en ben ik ook<br />
nog beter beschermd tegen radioactieve straling. Ik<br />
weet niet zeker wat ik aan dat laatste heb, maar hé,<br />
baat het niet…<br />
Een eindje verderop in de tekst komen helaas toch<br />
ook wat minder gezellige kanten van torpor<br />
aan bod. (Lees er alles over op<br />
pagina 24 en verder.) En dus blijf ik<br />
toch maar gewoon wakker; in ieder<br />
geval tot ‘de wetenschap’ garandeert<br />
dat al mijn herinneringen op<br />
hun plek blijven en ik, zoals bij<br />
sommige winterslapers ook<br />
schijnt te gebeuren, niet<br />
doodmoe ontwaak. Dan<br />
heeft zo’n torporweekje<br />
namelijk geen zin.<br />
Want ik klaag niet,<br />
hoor. Maar…<br />
André Kesseler is hoofdredacteur van <strong>KIJK</strong>.<br />
Reageren op deze column en de nieuwe <strong>KIJK</strong>?<br />
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.<br />
<strong>10</strong>/<strong>2023</strong> 5
Nieuws uit de wereld van wetenschap en technologie<br />
heet van de naald lezen? Reageren op een bericht?<br />
Ga naar www.kijkmagazine.nl!<br />
Tekst: Laurien Onderwater, Naomi Vreeburg, André Kesseler, Kailo Timmerhuis, Tim Tomassen<br />
SPECS<br />
Naam: Hydrophis cyanocinctus<br />
Leefgebied: ondiepe kustwateren<br />
Dieet: ongewervelde zeedieren en vissen<br />
IUCN-status: minst zorgwekkend<br />
Bijzonderheid: eierlevendbarend<br />
INGRID PAKATS/SHUTTERSTOCK<br />
Zeeslang ziet weer kleur<br />
Nadat zijn voorouders die mogelijkheid<br />
waren verloren, is de zeeslang Hydrophis<br />
cyanocinctus weer in staat de pracht van<br />
koraal te aanschouwen.<br />
Lange tijd kon Hydrophis cyanocinctus het<br />
niet, maar ergens in de afgelopen miljoen<br />
jaar kreeg de zeeslang het vermogen terug<br />
om kleuren te zien. Althans, dat is wat Australische<br />
biologen denken nadat ze het DNA<br />
van koraalslangachtigen met elkaar hebben<br />
vergeleken.<br />
Bij hun onderzoek concentreerden ze zich<br />
op zogenoemde opsine-genen. Opsines zijn<br />
eiwitten die van vorm veranderen als ze een<br />
bepaalde golflengte van licht absorberen,<br />
waarna ze dat signaal doorgeven aan het<br />
brein. De cellen waar de opsines in zitten,<br />
staan ook wel bekend als kegeltjes. Sommige<br />
kegeltjes kunnen korte golflengtes, zoals<br />
uv-licht, detecteren. Andere zijn juist gespecialiseerd<br />
in lange golflengtes; de kleuren die<br />
voor mensenogen zichtbaar zijn. De eerste<br />
slangen op aarde hadden zowel opsine-genen<br />
voor uv-licht als voor kleuren, maar zijn die<br />
verloren toen ze besloten zich ondergronds te<br />
verschansen.<br />
Verrassend genoeg kwam het Australische<br />
team erachter dat H. cyanocinctus vier types<br />
van het opsine-gen SWS1 bezit. Twee ervan<br />
geven de zeeslang gevoeligheid voor uv-licht,<br />
net als zijn voorouders. De andere twee dienen<br />
voor het waarnemen van licht met lange<br />
golflengtes. Dat is bijzonder, want tot nu toe<br />
is er bij reptielen maar één ander voorbeeld<br />
bekend waarbij kleurenzicht een comeback<br />
heeft gemaakt.<br />
“Onze eigen voorouders is iets vergelijkbaars<br />
overkomen”, weet bioloog Manon de Visser<br />
van de Universiteit Leiden en Naturalis Biodiversity<br />
Center. “Eerst hadden we drie soorten<br />
kegeltjes. Toen verloren we er een, maar later<br />
kwam er weer een derde type bij.”<br />
Waarom H. cyanocinctus twee extra kegeltjes<br />
heeft gekregen? Volgens De Visser is het een<br />
kwestie van aanpassen aan een veranderende<br />
omgeving. “Mensen kregen dat derde type<br />
opsine ‘terug’ omdat ze daarmee rode kleuren<br />
makkelijker konden onderscheiden van groene,<br />
zoals een rode vrucht in een groen bos.<br />
Ook voor de zeeslang geldt: een uitgebreider<br />
kleurenzicht helpt de soort beter te overleven<br />
in een veranderde omgeving.” MvdB<br />
Bronnen: Genome Biology and<br />
Evolution, Oxford University Press USA<br />
6 <strong>10</strong>/<strong>2023</strong>
Kunnen we binnenkort<br />
tanden terug laten<br />
groeien?<br />
Tand kwijt? Een medicijn van Japanse<br />
onderzoekers, dat binnen een jaar op mensen<br />
wordt getest, moet de groei van een nieuwe<br />
tand mogelijk maken.<br />
Sommige dieren, zoals haaien en krokodillen,<br />
verliezen tijdens hun leven nogal wat<br />
tanden. Dat is geen probleem; ze krijgen<br />
namelijk gewoon weer nieuwe. Bij mensen,<br />
en bijna alle andere zoogdieren, gebeurt dat<br />
niet. Wij moeten het doen met ons melkgebit<br />
en daarna ons volwassen gebit. Maar Japanse<br />
onderzoekers denken een medicijn te<br />
hebben ontwikkeld dat het mogelijk maakt<br />
om meer tanden te ontwikkelen.<br />
De onderzoekers bouwen voort op hun<br />
eerdere ontdekkingen. Zo wisten ze al dat<br />
muizen met meer dan de gebruikelijke achttien<br />
tanden een bepaald gen misten. Dat<br />
ontbrekende gen bevat het bouwplan voor<br />
het eiwit USAG-1. Daaruit volgde dat dit<br />
eiwit verdere tandvorming onderdrukt.<br />
In een later onderzoek keken de Japanners<br />
naar muizen met een aangeboren afwijking<br />
waardoor ze minder of geen tanden hadden.<br />
Ze ontwikkelden vervolgens een antilichaam<br />
dat kon binden aan USAG-1, waardoor dat<br />
eiwit niet meer functioneerde. Muizen die<br />
deze antilichamen kregen toegediend,<br />
begonnen weer tanden<br />
aan te maken.<br />
De wetenschappers maken nu<br />
bekend dat het bijna tijd is voor<br />
de eerste klinische tests met<br />
proefpersonen. Die staan gepland<br />
voor juli 2024 en zijn gericht op kinderen<br />
met genetische tandafwijkingen. De<br />
stemming is optimistisch: naar verwachting<br />
is de techniek in 2030 klaar voor gebruik.<br />
“Deze studie is een belangrijk stukje van<br />
de puzzel naar het aanmaken van nieuwe<br />
tanden, maar er zal nog veel onderzoek<br />
nodig zijn voordat dit realiteit wordt”, zegt<br />
tandarts-parodontoloog Tim Thomassen.<br />
Ook zullen medisch-ethische vraagstukken<br />
een grote rol spelen bij de volgende<br />
fase van het Japanse onderzoek: van een<br />
laboratoriumsetting naar echte mensen.<br />
“Hoewel er veelbelovende resultaten zijn in<br />
laboratorium omgevingen, is een betaalbare<br />
toepassing in de klinische praktijk nog ver<br />
weg.” TT<br />
Bronnen: Science, Biochemical and<br />
Biophysical Research Communications<br />
AAN HET WOORD<br />
’s Middags daalde hun<br />
computergebruik<br />
aanzienlijk’<br />
Veel kantoorklerken wisten<br />
het al, maar Amerikaanse<br />
wetenschappers zouden het<br />
nu hebben bewezen: op vrijdagmiddag<br />
zijn werknemers het minst<br />
productief. <strong>KIJK</strong> sprak met hoofdonderzoeker<br />
Mark Benden van de Texas<br />
A&M University.<br />
Hoe zag het onderzoek eruit?<br />
“We hebben twee jaar lang computergegevens<br />
verzameld van honderden kantoormedewerkers<br />
bij een groot Texaans<br />
energiebedrijf. Software op de computers<br />
van deze mensen houdt het typegedrag<br />
en de muisactiviteit bij, en geeft aan wanneer<br />
ze even pauze moeten nemen om te<br />
bewegen. Dat had als bijkomend voordeel<br />
dat wij hun activiteit konden meten. Zo<br />
kregen we inzicht in hun werkpatronen.”<br />
Wat zagen jullie toen?<br />
“In de ochtend tikten kantoormedewerkers<br />
meer woorden, en bewogen ze<br />
vaker en sneller met hun muis. ’s Middags<br />
maakten ze meer typefouten en daalde<br />
hun computergebruik aanzienlijk. Dat effect<br />
was het grootst op vrijdagmiddag.”<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
Welke implicaties kan deze studie hebben?<br />
“We denken dat bedrijven een betere<br />
productiviteit kunnen behalen als ze<br />
met flexibele roosters komen. Denk<br />
bijvoorbeeld aan een vierdaagse werkweek.<br />
Met behulp van onze trackingmethode<br />
kunnen werkgevers vervolgens<br />
bepalen of er een effect is op de gezondheid<br />
en de productiviteit van de<br />
werk nemers. Wat onze resultaten lastig<br />
maakt, is dat ze niet alleen per bedrijf,<br />
maar ook per werknemer zullen verschillen.<br />
Dat betekent dat sommigen goed<br />
kunnen werken met bepaalde regelingen,<br />
maar anderen juist niet. Dat is een<br />
grote belemmering voor bedrijven die de<br />
voorkeur geven aan een one-size-fits-allaanpak.”<br />
UNSPLASH<br />
Zijn er al plannen voor vervolgonderzoek?<br />
“We verzamelen momenteel ge ge vens<br />
van andere bedrijven. Verwacht daarom<br />
weer van ons te horen in 2024.” LO<br />
<strong>10</strong>/<strong>2023</strong> 7
We hebben een behoorlijk droge zomer achter de rug<br />
– en niet voor het eerst. Sinds 2018 lijkt het wel heel<br />
vaak raak te zijn. Dat heeft wetenschappers, boeren<br />
en overheden ervan doordrongen dat we hier te<br />
maken hebben met een groot probleem. Een<br />
probleem dat we via allerlei wegen tegelijk moeten<br />
aanpakken: van slimmer omspringen met water tot<br />
opnieuw nadenken over hoe we ons land gebruiken.<br />
Tekst: Jean-Paul Keulen<br />
Dealen met<br />
de<br />
14 <strong>10</strong>/<strong>2023</strong>
<strong>10</strong>/<strong>2023</strong> 15<br />
ANP/HOLLANDSE HOOGTE/MARCEL BERENDSEN
HOOGLERAAR GALACTISCHE<br />
ASTRONOMIE KOEN KUIJKEN:<br />
‘De zoektocht naar<br />
donkere materie<br />
wordt steeds<br />
spannender’<br />
34 <strong>10</strong>/<strong>2023</strong>
ALLARD FAAS<br />
<strong>10</strong>/<strong>2023</strong> 35
Soort zoekt soort<br />
Aanschouw: de Wärtsilä RTA96-C.<br />
Dit is de grootste en krachtigste<br />
dieselmotor ter wereld. In de<br />
grootste uitvoering is hij ruim 26<br />
meter lang en 13,5 meter hoog (ongeveer<br />
zo hoog als een flat van vier<br />
verdiepingen). Zonder brandstof in<br />
de tank weegt hij meer dan 2300<br />
ton. Dit gevaarte heeft veertien<br />
gigantische cilinders die samen<br />
zo’n <strong>10</strong>7.390 pk (80.000 kilowatt)<br />
leveren. Het eerste exemplaar werd<br />
in 2006 gebouwd en geïnstalleerd<br />
aan boord van de eveneens<br />
imposante Emma Mærsk, destijds<br />
het grootste schip ter wereld. De<br />
RTA96-C gaf het containerschip,<br />
ondanks zijn gigantische formaat<br />
en gewicht, een indrukwekkende<br />
snelheid van 25,5 knopen (47,2<br />
kilometer per uur).<br />
WÄRTSILÄ<br />
46 <strong>10</strong>/<strong>2023</strong>
Mechanische<br />
meesterwerken<br />
Ze zitten meestal verborgen onder een motorkap of zijn netjes<br />
ingepakt in een omhulsel. Geen drama; veel motoren zien er<br />
niet per se fraai of bijzonder uit. Toch zijn er ook exemplaren<br />
die wel gezien mogen worden. Zeven voorbeelden.<br />
Tekst: Tim Tomassen<br />
<strong>10</strong>/<strong>2023</strong> 47
62 <strong>10</strong>/<strong>2023</strong>
Pientere<br />
planten?<br />
Ze kunnen volgens sommige wetenschappers<br />
zien, horen, voelen, praten en zelfs leren.<br />
Andere onderzoekers zijn sceptisch en zien<br />
deze ‘eigenschappen’ slechts als uitingen van<br />
complexe chemische processen. Hoe slim zijn<br />
planten nu echt?<br />
Tekst: Marysa van den Berg<br />
Als tomaten- en tabaksplanten<br />
stress hebben – wanneer ze<br />
bijvoorbeeld worden gesnoeid<br />
of te weinig water krijgen – zetten ze<br />
het op een ‘gillen’, zo stelden onderzoekers<br />
van de Universiteit van Tel<br />
Aviv eerder dit jaar vast. Dat gillen<br />
klinkt dan als het ploppen van bubbeltjesplastic.<br />
Daarbij gaat het niet echt om een kreet<br />
van pijn. Bij droogte of beschadiging<br />
vormen zich luchtbellen in de vaatbundels<br />
van de planten. Wanneer die<br />
knappen, produceren ze het plopgeluid.<br />
Alleen dieren met een heel<br />
scherp gehoor kunnen deze ultrasone<br />
geluidjes horen.<br />
Ook op andere vlakken lijken planten<br />
meer te kunnen en te doen dan we<br />
doorhebben. Zo zouden ze op meters<br />
afstand stromend water en voedselbronnen<br />
kunnen vinden, elkaar<br />
waarschuwen bij gevaar, en ruilmiddelen<br />
aanbieden aan insecten. Er zijn<br />
dan ook biologen die planten inmiddels<br />
zien als intelligente wezens. Maar<br />
niet iedereen is het daarmee eens.<br />
Riskante investering<br />
We beginnen met de vraag of planten<br />
gezichtsvermogen hebben. Dat ze naar<br />
het zonlicht toe groeien is bekend.<br />
“Het waarnemen van licht gebeurt<br />
met zogenoemde fotoreceptoren:<br />
eiwitten die bepaalde golflengtes van<br />
licht opvangen en vervolgens van<br />
vorm veranderen. Daarna treedt er een<br />
cascade van chemische reacties op<br />
binnenin de plant, die tot doel<br />
hebben de bladeren dichter bij<br />
ISTOCK/GETTY IMAGES<br />
<strong>10</strong>/<strong>2023</strong> 63
Change language