KIJK Geschiedenis 6-7 2023 - Inkijkexemplaar

Wat als ...
NEW YORK
Nederlands was
gebleven?
100
PAGINA’S:
EXTRA
DIK
VIKINGEN
l Van opkomst tot ondergang
l Hoe gewelddadig waren ze in de Lage Landen?
NOORD- EN
ZUID-KOREA
Zo raakten ze
verscheurd
Het Olivier B. Bommelpretpark
dat flopte
KOMMER EN
KWEL
HEDY
LAMARR
Filmlegende
én uitvinder

Inhoud
6 De Koreaanse vechtscheiding
In 1948 werden de Republiek Korea en de Democratische
Volksrepubliek Korea uitgeroepen. Het werd al snel oorlog.
Hoe een haastklus leidde tot deze blijvende burenruzie.
10 Het kluizenaarsland
Hoe de Kims Noord-Korea al sinds 1945 onder de duim
weten te houden.
12 Historisch nieuws
Littekens in het Ardense landschap, Nero’s theater en
meer actuele historie.
10
SPECIAL
14 De ware Vikingen
Maar liefst 32 pagina’s over de Vikingen, van hun
opkomst tot ondergang.
16 De tijd van de Noormannen
Tijdlijn: hoogtepunten uit het Vikingtijdperk.
18 De Vikingen, seizoen 1
Het beeld van Vikingen als roofzuchtige barbaren is
achterhaald. Maar als het geen blinde hebzucht was,
waarom trokken ze dan Europa in?
22 Onze eigen noorderlingen
Als we niet verder kijken dan hun aanvallen doen
we de Vikingen ernstig tekort, zéker als we naar hun
aanwezigheid in de Lage Landen kijken.
28 Monnik vs. Thor en Odin
De Vikingen laten zich maar moeilijk inlijven in de
christelijke wereld. Dat ondervindt Ansgarius,
‘apostel van het Noorden’, aan den lijve.
32 Onverwacht machtig
Een van erfopvolging uitgesloten prins die zich tot een
van de machtigste mannen van Europa opwerkt. Dit is het
verhaal van Knoet de Grote.
36 Go West
Rond het jaar 1000 behoort de noordelijke Atlantische
Oceaan toe aan de Vikingen. Het geheim school in hun
zeemanskunst en scheepsbouw.
38 Republiek aan de rand van de wereld
Vanaf 874 hebben de naar IJsland verhuisde Vikingen het
op hun eiland zelf voor het zeggen. Ze richten zelfs een
parlement op – het oudste in de geschiedenis.
42 Vier keer fout
Over Vikingen doen vele misvattingen de ronde. We pikten
er vier uit, van gehoornde helmen tot crematies op zee.
44 Waar zijn ze gebleven?
Een nederlaag in Engeland, in 1066, wordt vaak gezien
als het einde van de Vikingtijd. Waar zijn de Vikingen
vervolgens gebleven? Dat verschilt van plek tot plek.
14
4
GESCHIEDENIS 6/7 . 2023

46 Betreden op eigen risico
Zeven moderne ruïnes – een rampensafari langs ’s
werelds spectaculairste én fraaiste leegstand.
46
54 Historische vragen
Waar komt de bitterbal vandaan? En meer geschiedenisvragen
beantwoord.
56 Twee in één
Zeventig jaar geleden werd in het Friese Moleneind een
heuse Siamese tweeling geboren. Een scheidingsoperatie
volgde, maar zo’n ingreep was destijds nog nieuw. Over
het lot van Siamese tweelingen, van vroeger tot nu.
56
82
64
62 Graven naar graven
Sinds het einde van WO I zijn duizenden gesneuvelde
soldaten in België opgegraven en elders herbegraven. En
dat proces gaat door tot op de dag van vandaag.
64 Knappe kop
Ze maakt naam in Hollywood als ‘mooiste vrouw van
de wereld’. Maar Hedy Lamarr was ook mede-uitvinder
van de technologie die ten grondslag ligt aan GPS en
Bluetooth. Wie was zij?
70 Wat als… New York nog Nederlands was?
Hoe zou de geschiedenis verlopen zijn als New-York en
de rest van Nieuw-Nederland nooit in Engelse handen
terecht waren gekomen?
76 Gerommel in Rommeldam
In de jaren vijftig verrees in Oisterwijk een miniatuurdorp
geïnspireerd op Olivier B. Bommel. Maar al binnen
een paar jaar ging Rommeldam roemloos ten onder aan
wanbeheer en kneuterigheid.
80 Alledaags: de paraplu
Op een regenachtige dag verschijnen ze
als bij toverslag boven de hoofden: paraplu’s.
Niets om je voor te schamen, denken we nu.
Maar dat was 300 jaar terug wel anders.
82 Junglezoek
De Britse ontdekkingsreiziger Percy Fawcett was geobsedeerd
door een oude stad, die midden in het Amazonegebied
zou liggen. Spoiler: die obsessie werd hem fataal.
88 Het weer schrijft geschiedenis
Mooie zomers stimuleren de economie. Barre winters
leiden tot oorlog. Complete beschavingen gaan ten
onder aan droogte en hongersnood. Weer en klimaat
hebben diepe sporen nagelaten in onze geschiedenis.
96 Media
Welke boeken, podcasts en tentoonstellingen zijn de
moeite waard?
98 Volgend nummer / colofon
GESCHIEDENIS 6/7 . 2023 5

SPECIAL
De ware
Bloeddorstige, bebaarde rovers. Dat is
nog altijd het beeld dat veel mensen
hebben van de Vikingen. De noorderlingen
gedroegen zich op bezoek
in Europa echt niet altijd als
koor k napen, maar dat brute imago
is wel toe aan een update. Niet
alleen omdat andere volken in de
middel eeuwen ook niet vies waren
van geweld, maar vooral omdat de
Vikingen zoveel méér waren dan
een plunderende horde heidenen.
Zo hebben we het oudste parlement
op aarde aan hen te danken (IJsland,
pagina 38), en boekten ze hun
successen niet alleen door middel
van geweld, maar ook met slimme
politiek (zie het verhaal over Knoet de
Grote, pagina 32). O, en die eeuwige
‘Vikinghelm’ met hoorns, die zelfs
Scandinavische voetbalsupporters op
hun hoofd zetten als ze hun nationale
elftal aanmoedigen? Die hebben hun
voorouders nooit gedragen (misvattingen
pagina 42). Hoog tijd voor
een bezoek aan de échte Vikingen.
n SPECIAL
14 GESCHIEDENIS 6/7 . 2023

Vikingen
16
18
22
28
32
36
38
42
44
Tijdlijn: hoogte- en
dieptepunten
De opkomst van de
Vikingen
Hoe aanwezig waren
ze in de Lage Landen?
Ansgarius: de man die
de heidenen bekeerde
Knoet de Grote: groot
dankzij geweld én politiek
Zo ‘ontdekten’ de
Vikingen Amerika
IJsland: het volk aan de
macht
Mythes: hardnekkige
misverstanden ontkracht
Einde: waar zijn de
Vikingen gebleven?
Een nagemaakt Vikingschip wordt
verbrand tijdens Up Helly Aa, een jaarlijks
festival op de Shetlandeilanden.
EUAN CHERRY/GETTY IMAGES
GESCHIEDENIS 6/7 . 2023
15

VIKINGEN
Dankzij Ansgarius kreeg de kerk een voet tussen de
deur in het ‘heidense’ Scandinavië
Monnik vs. Thor
De Vikingen laten zich maar moeilijk
inlijven in de christelijke wereld.
Hoe moeilijk precies, dat ondervindt
Ansgarius, ‘apostel van het
Noorden’, in de negende eeuw
aan den lijve.
TEKST: FRANZ METZGER
ATIONALMUSEUM
28 GESCHIEDENIS 6/7 . 2023

en Wodan
D
e noordse goden laten niet met Svealand in Midden-Zweden. De gulle gever?
zich sollen. Om hun woede op Dat is niemand minder dan Frankenkoning
de christelijke indringers te Lodewijk de Vrome, zoon van Karel de Grote.
koelen, sturen ze in de zomer
van 829 een van de talrijke Hels karwei
piratenbendes die de zuidkust De piraten weten zich minder goed raad met de
van Zweden onveilig maken
af op een christelijk schip. Als de zeerovers het
enteren, kunnen ze hun geluk niet op: het is
volgeladen met kostbare zilveren en deels vergulde
kunstvoorwerpen – een schat die een
koning waardig is! Dat laatste is geen toeval,
want het goud en zilver is bedoeld als geschenk
veertig ‘doosachtige voorwerpen’, met aan de
buitenkant zware deksels en aan de binnenkant
dichtbeschreven perkamentbladen. Waar zijn
die goed voor? Op sommige bladen staan tenminste
nog bontgekleurde platen, en de ‘dozen’
worden met aantrekkelijk zilverbeslag bijeengehouden.
Nog vreemder zijn de twee mannen
voor de Vikingkoning Björn, die heerst over in zwarte wollen pijen. In plaats van >
De heilige en de heidenen:
Ansgarius verkondigt in Birka
het woord van God (schilderij
van Gustaf Cederström).

JAN-WILLEM BIJL/SHUTTERSTOCK/ISTOCK/NF/ANP

WAT ALS …
... Nieuw-Nederland een
Hollandse kolonie
was gebleven?
Vul één historisch feit anders in, en onze
wereld van nu ziet er plots volkomen
anders uit. In deze serie kleuren we
iedere aflevering zo’n ‘wat als…’-
scenario in. Deze keer: wat als Nieuw-
Nederland nooit in Engelse handen
terecht was gekomen?
TEKST: ANDRÉ KESSELER
Vlucht KL 772 van Schiphol naar Nieuw-Amsterdam
maakt een trage draai over het stadsdeel Breuckelen.
In de haven aan de overkant van de Hudsonrivier
liggen de moderne luchtverdedigingsfregatten met
het Nederlandse rood-wit-blauw in de top van de
vlaggenmast. Voor de passagiers aan de linkerkant
van het toestel schuift Manhattan in beeld. Ze zien
het volledig in ere herstelde Fort Amsterdam op de
punt van het schiereiland, het omringende Willem
III-park en daarachter de smalle winkelstraten, de
oude trapgevels, de pannen koeken restaurants en
de HEMA’s. Als het toestel weer draait, krijgen de
passagiers aan de rechterkant de rest van de stad te
zien. De enorme kantoorpanden op het noordelijke
deel van Manhattan, in de verte Colen Donck dat
beter bekend staat als Jonkers Land, en dan het
platteland. Nog even, en dan landen ze in Hollands
grootste overzeese provincie: Nieuw-Nederland.
E
en fors Nederlands gebiedsdeel in
Noord-Amerika: het had zomaar
nog zo kunnen zijn. In 1602 kreeg
de Verenigde Oost-Indische Compagnie
(VOC) het monopolie op de
handel tussen Nederland en Indië.
De handelsschepen moesten daarvoor
een gevaarlijke en tijdrovende reis om de
zuidpunt van Afrika maken en dus was de VOC
hard op zoek naar een alternatieve route.
Willem Barentsz had een paar jaar eerder al
vergeefs geprobeerd een noordoostelijke doorgang
te vinden, met de befaamde overwintering
op Nova Zembla tot gevolg. In 1609 huurde de
VOC de Engelse ontdekkingsreiziger Henry
Hudson in om dezelfde route opnieuw te verkennen,
maar weer lag er te veel ijs. Op eigen
initiatief voer Hudson de Atlantische Oceaan
over om dáár zijn geluk te beproeven. Hij
speurde systematisch de kust af naar de noordwestelijke
doorgang, want men ging er min of
meer vanuit dat Amerika niet heel breed kon
zijn. Na een tijdje ontdekte de Engelsman een
rivier, de huidige Hudson River, maar na een
tocht van 200 kilometer stroomopwaarts bleek
ook die niet de nieuwe vaarroute naar ‘de Oost’
te zijn. Niet lang daarna gaf Hudson het op. Hij
keerde terug naar Europa met als enige resultaat
dat hij wat handel met de inheemse bevolking
had gedreven: messen en kraaltjes voor beveren
otterbont.
New York voor Suriname
Kooplieden uit Hoorn, Enkhuizen, Medemblik
en Amsterdam zagen wel brood in die handel.
Net als de Engelsen stuurden ze eigen schepen
op pad en claimden het gebied rond de monding
van de Hudson. De Britten waren op zijn zachtst
gezegd not amused – het waren tenslotte hun
zeevaarders die de hele Noord-Amerikaanse
oostkust hadden ontdekt – en moesten van de >
GESCHIEDENIS 6/7 . 2023
71

KLIMAAT
88 GESCHIEDENIS 6/7 . 2023

Hoe ijzige kou en extreme droogte
ons verleden hebben gevormd
Het weer
schrijft
geschiedenis
Mooie zomers stimuleren de economie. Barre winters leiden
tot oorlog. Complete beschavingen gaan ten onder aan
droogte en hongersnood. Weer en klimaat hebben diepe
sporen nagelaten in onze geschiedenis.
TEKST: MARYSA VAN DEN BERG
O
ns verleden bevat de sporen
van talloze veldslagen, genadeloze
veldheren en politieke
intriges. Daar zijn vele boeken
over volgeschreven. Maar één
belangrijke speler wordt vaak
over het hoofd gezien: het
weer. Fikse regenbuien of een koudegolf
konden zomaar de gewassen vernielen, met
hongersnoden en oorlogen tot gevolg. Mooi
weer daarentegen stemde niet alleen mensen
gunstig; betere oogsten leidden ook tot de
groei en ontwikkeling van een volk.
Welke beschavingen profiteerden van zacht
weer, welke werden op hun knieën gedwongen
door barre omstandigheden? Een duik in de
geschiedenisboeken op zoek naar de rol van
weer en klimaat.
Vruchtbare Halvemaan
De mens ontstond in een klimaatachtbaan van
hevige ijstijden en plotselinge, kortdurende
temperatuurstijgingen. Met het holoceen, dat
ongeveer 10.000 jaar geleden begon, kwam er
een eind aan die wilde rit: het klimaat werd
stabieler en warmer. Gletsjers, die tot dan toe
grote delen van Noord-Amerika en Eurazië
bedekten, smolten en een stijgende zeespiegel
gaf de continenten het uiterlijk dat ze vandaag
de dag hebben.
Dat was het moment waarop echte beschavingen
ontstonden. Van een jager-verzamelaarsbestaan
gingen we over naar gemeenschappen waarin
het draaide om de landbouw en veehouderij.
“Jagen en verzamelen is handig wanneer het
klimaat rare sprongen maakt, want je kunt
gemakkelijker op een andere voedselbron overstappen.
Landbouw en veeteelt hebben uiteindelijk
echter een hogere opbrengst. Maar pas
het stabielere klimaat van het holoceen maakte
dat mogelijk”, verklaart klimaatwetenschapper
en Stephan Matthiesen, die jarenlang aan de
Universiteit van Edinburgh werkte en nu schrijft
en lezingen geeft. De zogenoemde neolithische
revolutie kwam pas echt in een stroomversnelling
toen 5200 jaar geleden een kort durende >
MARCO LAP
GESCHIEDENIS 6/7 . 2023 89