Ruitvormig-vrouwenschild

Was de verspreiding van een ruitvormig wapenschild voor vrouwen
een modeverschijnsel? 1
Jean-Marie VAN DEN EECKHOUT (AIH)
7. Los sellos de suscripción
Esta interpretación se apoyaría, además, en los
tados, a través de la asimilación del concejo co
jo y de su señor equivaldría al sello doble del r
Los más antiguos sellos españoles en for
son los que usaron los maestres de la Orden
maestre Fernando González y al maestre Do
1214 respectivamente 71 . Ambos tienen form
usaron desde 1189 los reyes de Portugal y a
aquel tiempo; es la que corresponde al peri
Zegel van Isabella van Spanje, links van 1598-1599, voor haar huwelijk; Más rechts tarde, na 1621, otros als caballeros weduwe de la Orden usan
por arriba y redondeados por la punta, pero
Zegels zijn de oudste en meest omvangrijke bron om vrouwenwapenschilden, tes, forma que precede vooral en general al que tien
oudere, op te sporen. De heraldische zegels gaan terug tot het midden van de XII e eeuw
en zijn vaak te dateren.
De oudste vorm van een schild, te dateren tussen 1206 en 1214, is het
zegel van de Orde van Santiago. Voor vrouwen verschijnen de eerste
zegels tussen 1160 en 1180, maar ze worden pas in het midden van de
XIII e eeuw op grotere schaal toegepast. Vanaf dan voeren zij vaak een
gedeeld wapen met rechts het wapen van de echtgenoot en links van de
vader. Oorspronkelijk gaat het hier om de heraldische rechterhelft van de
echtgenoot en de heraldische linkerhelft van de vader met elkaar
verbonden via een deellijn in één wapen. Ook gevierendeeld (slechts 25 % ten overstaan
van gedeelde wapens) of twee naast elkaar geplaatste schilden wordt bij vrouwenzegels
toegepast. Vandaag zijn er ongeveer 50.000 zegels bewaard, 35 % hiervan zijn zegels van
vrouwen. De meeste zijn evenwel zonder heraldische afbeelding. Tijdens de XV e eeuw
maken de vrouwen meer en meer gebruik van een ruitvormig schild alhoewel dit niet
overal en voor alle vrouwen van toepassing was 2 .
1 Een verkorte versie van het artikel verscheen in Bulletin van de Vereniging van de Adel van het
Koninkrijk België, januari 2023, pp. 57-72. De Franse tekst, L’usage de l’écu Dibujos en losange en el ms. pour de les J. A. Fernández, fol. 237
femmes. Un effet de mode? verscheen in Le Parchemin, n° 467, 2023, pp. 2454-493.
prior de Uclés, 1211; 3 maestre Fernando González
2 Andrea Stieldorf, geeft in Rheinische Frauensiegel, tussen 1200 en 1400, 80 zegels (waarvan 5 maestre 13 Pelay Pérez, 1274; 6 p
tegenzegels) met één wapen en 157 (waarvan 5 tegenzegels) met twee wapenafbeeldingen.
de Foras, Le Blason, pp. 25 en 288; de Mérindol, Signification, p. 87; 70 Grégoire,
En el capítulo
Héraldique
I del Fuero
des
Antiguo de Navarra lee
(al rey). La asimilación de la ciudad y el reino se expo
Política de Rodrigo Sánchez de Arévalo, redactada hac
111, págs. 249-309).
71
Ruitvormig schild. 1
Colección de varios escritos relativos al Real Co
Estatutos, Gobierno, Capítulos Generales, derechos, P
particularmente de la de Santiago, por D. Juan Antonio
Orden. Año M. DCC XC. II. Manuscrito, biblioteca pr

Hoe deze evolutie tot stand kwam, is het onderwerp van dit onderzoek.
Even terug in de tijd
In 1002 voerde Cunigonde van Luxemburg reeds een rond zegel met de afbeelding
van een vrouwenbuste. Het eerste ovaal zegel, ook “vesica” genoemd, is dat van Bertrade
de Montfort van rond 1115. Het oudst gekende zegel met wapenafbeelding, namelijk de
kepers van het huis de Clare, is het ovaal zegel van Rohaise de Clare (Rohesie Comitisse
Lingolie), gestorven in 1156. Alvorens het ruitvormig wapenschild op zegels verder te
analyseren, geef ik enkele voorbeelden van zegels, zowel van mannen als vrouwen, met
speciale vorm, want in het algemeen is elke bezitter van een zegel vrij om de vorm van
zijn wapen te kiezen. Marc Vulson de la Colombière geeft twee gravuren met 30
mogelijke wapenschildvormen 3 .
femmes, pp. 55 en 112; Lecoy de La Marche, Les sceaux, p. 209; Menédez Pidal, Los Sellos, p. 219;
O’Kelly de Galway, Dictionnaire, pp. 56-57; Pastoureau, Les armoiries des femmes au Moyen Age,
pp. 2, 7, 11 en17; Stieldorf, Rheinische Frauensiegel, pp. 243-246; von Ledebur, Frauen-Siegel, pp.
15 en 20-21
3 Creber, A Chronological list of European Laywomen’s Seals, pp. 2-3 en 20; de Boo, Feminiene,
p. 67; Demay, Le Costume, pp. 228-232; Grégoire, Héraldique des femmes, p. 36; Mathieu,
Héraldique, p. 199; O’Kelly de Galway, Dictionnaire, pp. 209-210; Vulson de la Colombière, Science
Héroique, pp. 23-24
Ruitvormig schild. 2

1201
1245
1262
Ida de Boulogne, echtgenote van Renaud de Dammartin, voert twee
ruggelings geplaatste driehoekige wapens, boven het omgewend wapen
Dammartin, onder Boulogne.
Jeanne de Boulogne, vrouw van Gaucher de
Châtillon, zegelde eveneens twee ruggelings
geplaatste wapens, boven Châtillon, onder
Boulogne.
Mathieu I de Trie voert als tegenzegel twee ruggelings geplaatste driehoekige
wapens, boven Dammartin omgewend, onder Trie.
Een gelijkaardig zegel vinden we bij Mathilde de Dammartin,
twee ruggelings geplaatste driehoekige wapens, boven een
omgewend veld bezaaid met lelies, een barensteel met vijf
hangers, onder Dammartin.
Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, p. 1100; Grégoire, Héraldique des femmes,
p. 162; Pastoureau, Les armoiries des femmes au Moyen Age, p. 6; Sigilla, Douët d’Arcq,
Inventaire, n° 688 bis en Lorraine, n° 955 bis
1202 Hugues, heer van Crux, zegelt een wapen met
hermelijnenstaartjes aan de bovenzijde afgerond, uitgerokken
en eindigend op een scherpe punt.
Sigilla, Coulon, Bourgogne, n° 270
1217
1219
Eustacia, vrouw van Daniël de Bethune zegelt met het wapen Châtillon in de
vorm een driehoek maar met afgeronde boven
hoeken.
In 1219 zegelt ze met hetzelfde wapen in de vorm
van een hart. Haar echtgenoot zegelt in hetzelfde jaar
met een wapen Bethune in driehoek vorm maar met
afgeronde hoeken.
du Chesne, Bethune, D. 2, pp. 99-103
1223 Lodewijk VIII, koning van Frankrijk, zegelde een tegenzegel in
de vorm van een hart bezaaid met lelies.
de Wree, Généalogie, D. 1, p. 39; Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 40
1245 Peter von Buchegg zegelde met een wapen in de vorm van een
driehoek een paal beladen met drie rozen.
Rüegg, Grafen von Buchegg, p. 126
Ruitvormig schild. 3

1292
1324
Jan III, heer van Cossonay, voert drie gaffelsgewijs geplaatste adelaars in het
hart samen komend in één kop en geplaatst in een drielobbige figuur eindigend
in drie punten.
Lodewijk, heer van Cossonay voert, een
adelaar geplaatst binnen de zeshoek gevormd
door twee driehoeken.
Galbreath, Vaudois, p. 60-3 en 60-5
1327 Doña Margarita de la Cerda, zegelde het wapen
van haar echtgenoot geplaatst in een gebogen
vierkant met haar naam, boven, onder en rechts
een rond wapen gedeeld I, drie lelies, II,
doorsneden Castilië en Leon; links het wapen
gespiegeld.
Menéndez Pidal, Casa Real de Leon y de Castilla, p. 203
Los sellos en nuestra his
Begin
14 e
Sancho Ferrandez de las Ribas, een “cuadrilobulado” vormig
zegel beladen met vijf schuinkruis geplaatste lelies.
Menéndez Pidal, Los Sellos, p. 220
1345 Jeanne de Ponthieu voert, een achthoekig gedeeld wapen als
het hart van een bloem met acht blaadjes, vier ervan beladen zijn
met een wapen.
Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 994
1349 Huguenin de Genlis, ridder, zegelt een vierkant schild
getralied met een schildhoofd beladen met drie rozen.
Sigilla, Coulon, Bourgogne, n° 302
1353 Blanca de France gebruikt als tegenzegel een vierbladige
bloem, in het hart een hoofdletter B vergezeld van vier
ruitvormige wapens, afwisselend Orleans en Frankrijk.
Nielen, Corpus, p. 211; Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 940
1366 Marguerite de France, echtgenote van Lodewijk van Nevers,
zegelt met vier ruitvormige schildjes rond de hoofdletter M
waarvan de buitenbenen bestaan uit een dier.
Nielen, Corpus, p. 207; Sigilla, Demay, Artois, n° 35
1376 Blanche de France gebruikt als tegenzegel, een rond wapen
gedeeld Orleans en Frankrijk met in het hart een hoofdletter B
over alles heen.
Nielen, Corpus, p. 211; Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 939 bis
Matrices de Sancho Ferrández de las Ribas, primera mitad
siglo XIV (Museo Lázaro Galdiano); de Muhammad bn Ahm
anillo sigilar de plata con inscripción hebraica hallado e
(Museo de Guadalajara).
Los sellos en forma de escudo que usaban los
la Orden de Santiago es muy probable que tuviese
consonancia con la espada que contienen. Despué
las armas del linaje o simplemente una forma más
El sello cuadrilobulado es una invención castel
nificación o sentido han sido ignorados no solo
sino en todos los estudios sigilográficos españole
han seguido casi siempre a los que se referían al ám
aquel tipo de sellos. Por otro, según lo dicho arrib
trilobulados se difundieron más, en la época de su
inferiores, que quedaron mucho menos representa
tas subsistentes, a las que se limitaban tradicion
causas que expusimos al comienzo. Además, siem
a los sellos de personas de menor nivel social, d
hallar datos biográficos; quedaron oscurecidos por
tes, obispos y personajes muy conocidos.
El concepto de sello lobulado no se fundame
en la forma de su perímetro; es mucho más impo
po, concebida para mostrar juntamente dos catego
uno principal en el centro y otros secundarios en
72
Douët d’Arcq en sus Éléments de sigillographie tir
Archives de l’Empire, XXII (que encabeza su catálogo de dich
parler, que deux formes essentielles de sceaux, la forme rond
tres, telles que les formes carrées, triangulaires, en pentagone,
sont très-rares et purement de caprice» … «Nous excepteron
arrondi, qui sont communs dans le midi de la France et dans
comme l’écu qu’ils embrassent, que l’on trouve plus particul
losange n’est pas très rare...». También los ignora Sagarra en
obra (Sigillografía I, págs. 11-12) casi con idénticas palabras
haber tomado la idea.
220
Ruitvormig schild. 4

1391 Marie Chamaillard zegelt, een zeshoekig gebogen wapenschild
gedeeld Alençon en een veld bezaaid met lelies beladen met een
leeuw.
Demay, Le Costume, p. 231; Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 896
1396 Marie de Blois heeft een zegel, een gekroonde gotische M met
benen beladen met het wapen, gehouden door twee engelen, de
lege vlakken opgevuld met lelies en hermelijnenstaartjes.
de Mérindol, Le roi René, p. 464, n° 20 en plaat XI
1402
tot
1411
Jeanne d’Harcourt, echtgenote van Willem II, graaf van
Namen, zegelt met een vierkant getand wapen gedeeld Namen
en Harcourt.
Laurent, Sceaux avant 1482, D. I/2, pp. 553-554 en D. II. pl. 309
1404 Pierre de Navarre zegelt, een gevierendeeld wapen Navarra
en Evreux in de vorm van een vijg.
Demay, Le Costume, p. 232; Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 901
bis
1414 Isabeau van Beieren gebruikt als zegel, een rechtstaande
aanziende gekroonde koningin, houdende rechts een geleliede
scepter, links een bloem, op de achtergrond, twee engelen die
een mantel houden beladen rechts met Frankrijk, links met
Beieren.
Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 167
1486 Margareta van Gelre, hertogin van de Palts-Simmeren, zegelt
met een cartoucheschild, gevierendeeld Beieren en Palts.
van Schilfgaarde, Zegels, p. 66 en pl. 116
16 e
eeuw
Jeanne Le Viste, vrouw van Châtillon en Bagneux, zegelt, twee
in elkaar verstrengelde wapens in cartouche vorm; het eerste,
een schuinbalk beladen met een halve vlucht en vergezeld van
drie sterren; het tweede, een schuinbalk beladen met twee
wassenaars (Viste). Te vergelijken met het wapen ‘Le Viste’ op
de tapisserie ‘Dame à Licorne’.
de Vaivre, Dame à la Licorne – de Viste, pp. 149, 152, 155 en 164; Grégoire, Corpus des
armoiries des femmes, p. 1252; Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 3921
? Een zegel met de omschrijving, E cordis nucleis pietas nitet
atque Minerva, heeft, een hartvormig wapen geplaatst op een
hart en op twee schuinkruisgewijs geplaatste pijlen.
Laurent, Inventaire des collections, n° 1354
Ruitvormig schild. 5

In 1157 voert Sibille, echtgenote van Diederik van den Elzas, eveneens een ovaal zegel
met de afbeelding van een staande vrouw. Pas in 1187 voert Mathilde van Portugal een
ovaal zegel beladen met een ovaal wapenschild van vijf kruisgewijs geplaatste schildjes
beladen met koeken. In 1239 gebruikt Mahaut, echtgenote van Robert de Courtenay,
hofschenker van Frankrijk, heer van Mehun-sur-Yèvre, als tegenzegel een ruitvormig
schild gedeeld I, drie koeken, een barensteel met drie hangers (Courtenay); II, drie kepers
(Melun) 4 .
Ruitvormige wapens op zegels werden oorspronkelijk meer door mannen dan door
vrouwen gebruikt. Zo geeft W. de Gray-Birch, buiten de kerkelijke zegels, 67 zegels met
een ruitvormig wapen. Deze verhouden zich in de tijd en vrouw versus man als volgt:
Vrouw Man Totaal
1180 tot 1294 2 20% 8 80% 10 15%
1301 tot 1397 13 46% 15 54% 28 42%
1419 tot 1499 1 20% 4 80% 5 7%
1501 tot 1598 2 17% 10 83% 12 18%
1609 tot 1685 5 83% 1 17% 6 9%
1717 tot 1782 2 33% 4 67% 6 9%
Totaal 25 37% 42 63% 67 100%
Marie Grégoire heeft in haar werk, Héraldique des femmes en France een studie
gemaakt over de wapens van vrouwen voorkomend op zegels en grafzerken. Zij heeft
1224 zegels onderzocht, vooral zegels uit de XIII e en XIV e eeuw. Hieruit blijkt dat 61,8
% van de weergegeven wapens een driehoekige vorm (scutiforme) hadden terwijl er
slechts 7,8 % een ruitvormig schild gebruikten 5 .
Driehoek
=
klassiek
Zonder
Wapen
ruit banier rond ovaal speciaal Totaal
12e 6 3 1 19
13e 257 312 7 1 1 578
14e 316 20 33 8 6 2 2 387
15e 142 6 35 5 6 194
16e 83 3 27 6 2 2 123
datum? 1 1 2
Totaal 805 344 102 19 14 5 5 1.294
% 61,8% 26,4% 7,8% 1,5% 1,1% 0,4% 0,4%
4 Danbury, Queens and Powerful Woman, p. 17; Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, p.
1340; Laurent, Sceaux avant 1482, D. II, pl. 73-74
5 De meeste ervan zijn slechts éénmaal vermeld. 76 tweemaal; 26 driemaal; 4 viermaal; 2 zesmaal
en eveneens 2 achtmaal (Grégoire, Héraldique des femmes, pp. 115-116 en 184-190).
Ruitvormig schild. 6

Om de beschrijving zo eenvoudig mogelijk te houden, en de meeste zegels een
afbeelding hebben, gaan we de zo genoemde driehoekvorm of standaardvorm van het
schild niet verder omschrijven. In functie van de periode waar het zegel werd ontworpen
zal deze van driehoekig evolueren naar een accoladeschild of een Spaans schild met quasi
evenwijdige zijflanken 6 .
Martine Fabre beschrijft in Héraldique médiévale bretonne. Images personnelles (vers
1350-1500), 89 vrouwenzegels. Deze verhouden zich in de tijd en per type als volgt:
normaal ruit rond vierkant totaal normaal ruit rond vierkant totaal
< 1350 13 1 14 28% 3% 16%
< 1400 17 6 4 3 30 36% 19% 67% 60% 34%
< 1450 6 12 1 19 13% 39% 17% 21%
< 1500 11 12 1 2 26 23% 39% 17% 40% 29%
Totaal 47 31 6 5 89 53% 35% 7% 6% 100%
Vele van deze zegels behoren tot families die slechts éénmaal met een zegel vermeld
staan. Als men later beweert dat vrouwen een ruitvormig wapen dienen te voeren, moet
er een familiegroep zijn die dit generaties lang gebruikt en die voldoende invloed heeft
om andere belangrijke families aan te sporen om dit voorbeeld te volgen.
6 Neubecker, L’héraldique, pp. 76-77; Pama, Handboek, p. 83; Roelstraete, Wegwijs in de heraldiek,
p. 46
Ruitvormig schild. 7

Welke invloedrijke families hadden deze voorbeeldfunctie?
Eerste mogelijkheid:
Lodewijk II de Savoie, baron van Vaud, overleden in 1349, huwt Isabelle de Châlon.
Deze laatste voert van 1335 tot 1350 een ruitvormig schild schuinkruisgewijs
gevierendeeld, links en rechts Châlon;
boven en onder Savoie. Hun zoon, Jan
de Savoie-Vaud, zegelt in 1332
eveneens met een ruitvormig wapen met
het kruis van Savoie. Hij zal sneuvelen
in 1339 in de veldslag van Laupen. De
dochter van Lodewijk II, Catherine,
huwt eerst in 1333 met Azzon Visconti,
heer van Milaan, nadien, in 1340, met
Raoul de Brienne, graaf van Eu en van
Guines, onthoofd in 1350, en nadien in
1352, met Willem I, graaf van Namen,
met wie ze drie kinderen had. Tussen
1349 en 1352 schonken Isabelle en haar
dochter Catharina drie prachtige
dalmatieken aan de kathedraal van
Lausanne. Hierop ziet men het
ruitvormig wapen van Isabella de
Châlon (een schuinbalk boven beladen
met een wassenaar) en van Catherine de
Savoie-Vaud (een
kruis met een
geschaakte dwarsbalk erover) alsook het standaard wapenschild van
Raoul de Brienne, afwisselend het volle wapen (een veld bezaaid met
blokjes en een leeuw) en een gevierendeeld wapen met in het eerste
en vierde kwartier het wapen van het graafschap Eu (een getande
zoom). Tussen 1343 en 1352 zegelt Catherine als echtgenote van
Raoul de Brienne met een wapen in de vorm van een banier gevierendeeld Brienne (een
veld bezaaid met blokjes en een leeuw) en Eu (een getande zoom) omgeven door een
vierblad dat elk het ruitvormig wapen van Savoie-Vaud (een kruis gebroken met een
samengestelde dwarsbalk) bevat. Van 1352 tot 1386 zegelt Catharine als echtgenote van
Willem I van Namen, met een standaard wapenschild gedeeld Namen en Savoie-Vaud.
Mogelijks is de keuze van een ruitvormig wapen te verklaren door het wapen van Aymon,
graaf van Savoie, die van 1330 tot 1343 eveneens met een ruitvormig
wapenschild zegelt. Vanaf dan zullen de graven en hertogen van
Savoie verder gebruik maken van een standaard wapenschild. Nadien
zal enkel Bonne de Bourbon, echtgenote van Amédée VI, graaf van
Savoie, van 1382 tot 1393 nog gebruik maken van een ruitvormig
gedeeld wapen om als regentes dan over te gaan naar een standaard
gedeeld wapen 7 .
Bonne de Bourbon - Comtesse de Savoie - sceau |
Douet d'Arcq 11654
7 Cibrario, Sigilli, n° 78; Détraz, Haute-Savoie, n° 85-86 en 88-89; Dubois, Pays de Vaud, pp. 64-
Empreinte
Bonne de Bourbon - An-
Ruitvormig schild. 8
Paris - J 502 n° 16

Tweede mogelijkheid:
Volgens Armorial des reines de France voerden de opeenvolgende koninginnen vanaf
Jeanne de Bourgogne tot Isabeau van Beieren een ruitvormig wapen. Isabeau zou dan
overgaan naar een ovaal wapen. De zegels en andere documenten van de Franse
koninginnen van Marguerite de Provence tot Eléonore van Oostenrijk geven het volgende
beeld. De figuren: normaal wapen (rood); ruit (geel) en rond, ovaal of vierkant (blauw)
geven de vorm van de zegels of wapenafbeelding aan die de belanghebbende gebruikte.
Deze afbeeldingen staan in het grijs als de datum ervan niet duidelijk is of het gebruik
ervan van een latere datum is 8 .
F-1
1295
F-2-a
F-2-b
1278
1305
Marguerite de Provence (1221 – 1295), echtgenote (1234) van
Lodewijk IX.
Ze gebruikt in 1295 als tegenzegel een rond zegel
beladen met één lelie.
De basis tussen de zuilen van haar grafmonument is
versierd met kleine ruitvormige wapenschildjes
beladen met één lelie.
Collecta, Gaignières, n° 1717, Tombeau de
Marguerite de Provence; Grégoire, Corpus des
armoiries des femmes, p. 1476; Grégoire,
Héraldique des femmes, p. 271; Nielen,
Corpus, pp. 76-77; Pinoteau, Saint Louis, pp. 201-203; Sigilla, Douët d’Arcq,
Inventaire, n° 154
Isabel de Aragon (1247 – 1271) eerste echtgenote (1262) van
Filips III de Stoute.
Er is geen zegel. Ook haar mausoleum in de kathedraal van
Cosenza en haar grafzerk hebben geen wapenschild afbeelding.
Collecta, Gaignières, n° 1342, Tombeau d’Isabelle d’Aragon à l’abbaye de
Saint-Denis; Wikipedia, Isabelle d’Aragon (1247-1271)
Maria van Brabant (1254 – 1321) tweede echtgenote
(1274) van Filips III de Stoute.
Zij zegelt in 1278 en 1305 met een tegenzegel, een
schild gedeeld Frankrijk en Brabant.
Delaroche, Rois et Reines de France, planche V-3; Douët
d’Arcq, Inventaire, n° 155-156; Grégoire, Corpus des
armoiries des femmes, pp. 1584 en 1586; Nielen, Corpus, pp.
78-80
68; Galbreath, Vaudois, pp. 22-25 en 33-34; Laurent, Sceaux avant 1482, D. I/2, pp. 552-553 en D. II.
pl. 309; Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 10320
8 Wikipedia, Armorial des reines de France
Ruitvormig schild. 9

Jeanne Ière de Navarre -
An-Paris - J 613 n° 20
Jeanne Ière de Navarre - deuxième - contre-sceau | SIGILLA
29/08/21 11(32
MOULA
F-3
1284
1300
F-4-a
1311
1311
F-4-b
1317
F-5
1325
1330
SCEAU TYPE
Jeanne Ière de Navarre - deuxième - contre-sceau
Accueil
Jeanne de Navarre (1271 – 1305) echtgenote (1284) van Filips IV
Sigillant Jeanne Ière de Navarre
de Schone.
Ordinal deuxième
Nature juridique du sceau contre-sceau
In 1284 gebruikt ze als tegenzegel
Forme rond
Première dimension 35 mm
een schild gedeeld Navarra en Description
Champagne.
In 1300 heeft ze als tegenzegel een
schild gedeeld Frankrijk en Navarra
Dans un double filet, encadré de rinceaux, un écu mi-parti : au 1, un semé de
fleurs de lis (France) ; au 2 coupé d’un rais d’escarboucle fermé et besanté
(Navarre) et d'une bande diaprée accompagnée de deux cotices (Champagne).
doorsneden met Champagne.
Iconographie
armorial
Delaroche, Rois et Reines de France, Douet planche d'Arcq 11381 V-5; bis
Légende théorique Anépigraphe Douët d’Arcq,
Inventaire, n° 157 en 11381; Grégoire, Corpus Contre-empreinte UTILISÉ COMME CONTRE-EMPREINTE
des armoiries des femmes, p.
1026; Nielen, Corpus, pp. 81-83; Sigilla, Csc Jeanne - Jeanne 1ère Ière de deNavarre
Navarre - An-Paris - J 613
Marguerite de Bourgogne (1290 – n° 1315) 20 eerste echtgenote (1305)
http://www.sigilla.org/sceau-type/jeanne-iere-navarre-deuxieme-contre-sceau-12805
van Lodewijk X Le Hutin.
In 1311 zegelt ze als koningin van Navarra een dame houdende
twee wapenschilden, rechts gedeeld I, een veld bezaaid met lelies;
II, de ketting van Navarra en links een schuinbalk
vergezeld van twee smalle schuinbalken
(Champagne).
In 1311 gebruikt ze eveneens als tegenzegel een
ruitvormig schild gevierendeeld Frankrijk, Navarra,
Champagne en Bourgondië. De vorm van de ruit laat
wel te wensen over!
Douët d’Arcq, Inventaire, n° 11383; Grégoire, Corpus des armoiries des
femmes, pp. 1433-1434; La Plagne Barris, Sceaux Gascons, p. 81; Nielen,
Corpus, pp. 84-85; Sigilla, Marguerite de Bourgogne
Clémence van Hongarije (1293 – 1328) tweede echtgenote (1315)
van Lodewijk X Le Hutin.
Ze zegelt in 1317 als tegenzegel, een schild
gedeeld Frankrijk en Hongarije.
Delaroche, Rois et Reines de France, planche VI-3;
Jeton de Compte, Clémence de Hongrie, femme de Louis
X, S.D.; Douët d’Arcq, Inventaire, n° 158; Grégoire,
Corpus des armoiries des femmes, p. 771; Nielen,
Corpus, pp. 86-87
Jeanne de Bourgogne (1291 - 1330), dochter van
Otto IV, graaf van Bourgondië, en Mahaut
d’Artois, huwt in 1307 met Filips V de Lange.
Ze zegelt in 1325 en 1330 een schild gedeeld
Frankrijk en Bourgondië-graafschap (een leeuw,
het veld bezaaid met blokjes).
Pagina 1 van 3
http://www.sigilla.org/sceau-type/jeanne-iere-navarre-premier-contre-sceau-21048
Ruitvormig schild. 10

Een XV e eeuws handschrift, waar Thomas le
Myésier, zijn werk “Breviculum seu parvum
Electorium” voorstelt aan Jeanne de
Bourgogne vergezeld van haar moeder
Mauhaut d’Artois, geeft drie standaard
wapenschilden weer.
Delaroche, Rois et Reines de France, planche VIII-
5; Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, pp.
1111-1112; Hamilton, Pleasure, p. 437, fig. 125;
Nielen, Corpus, pp. 88-90; Sigilla, Douët d’Arcq,
Inventaire, n° 159-160; Wikiwand, Jeanne II de Bourgogne
F-6-a
F-6-b
1322
+/-
1325
F-6-c
1349
1359
F-7-a
1320
1344
Blanche de Bourgogne (1296 – 1326), zuster van voorgaande,
eerste echtgenote (1308) van Karel IV de Schone.
Geen zegel aanwezig.
Maria van Luxemburg (1305 –
1324) tweede echtgenote (1322) van
Karel IV de Schone.
Volgens een tekening voert ze als
tegenzegel, een schild gedeeld
Frankrijk (drie lelies) en Luxemburg
(een leeuw).
Collecta, Gaignières, n° 632, Sceau de
Marie de Luxembourg
Jeanne d’Evreux (1310 – 1371) derde echtgenote (1325) van Karel
IV de Schone.
Ze zegelt in 1349 als tegenzegel, een schild gedeeld Frankrijk en
Evreux.
Ze zegelt in 1359 als weduwe het wapen van Evreux.
Collecta, Gaignières, n° 632, Tombeau de Jeanne d’Evreux; Delaroche,
Rois et Reines de France, planche VII-3 en X-3; Douët d’Arcq, Inventaire, n°
161-162; Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, pp. 1085-1087;
Grégoire, Héraldique des femmes, p. 175; Nielen, Corpus, pp. 91-92 en 106
Jeanne de Bourgogne (1293 – 1349), huwt in 1313 met Filips VI
de Valois.
Ze zegelt in 1320, een schild
gedeeld I, een veld bezaaid met
lelies met een getande zoom; II,
Bourgondië-hertogdom.
In 1344 als tegenzegel, een
ruitvormig wapen gedeeld Frankrijk en Bourgondië-hertogdom.
Bouly de Lesdain, Armoiries des femmes, p. 25; Delaroche, Rois et Reines
de France, planche VIII-2; Douët d’Arcq, Inventaire, n° 818-819; Grégoire,
Corpus des armoiries des femmes, pp. 1110 en 1113; Nielen, Corpus, pp. 93-
95; Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 163 en 820
Ruitvormig schild. 11

Date: 1315
Sigillant: Louis Ier de
Nevers
Sigillant: Louis Ier de
Nevers
Contre-empreinte:
Csc - Louis Ier de Dampierre
- An-Paris - J 256 n° 62
Date: 1403
Sigillant: Jean Ier de
Bourgogne
Date: 1403
Sigillant: Marguer
Bavière
F-7-b
1369
1396
F-8-a
1344
F-8-b
1350
1358
F-9
1355
1356
1357
1374
Blanche de Navarre (1331 – 1398) huwt in 1350 met Filips VI de
Valois.
Ze gebruikt in 1369 en 1396 als tegenzegel een schild
gedeeld Frankrijk en Navarra doorsneden van Evreux.
In 1396, een ruitvormig wapen met dezelfde
kwartieren.
Douet d'Arcq 879
Douet d'Arcq 879 bis Douet d'Arcq 880
Delaroche, Rois et Reines de France, planche VIII-3;
Date: 1415
Sigillant: Philippe de
Sigillant: Henri II
Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, pp. 691-692;
Bourgogne
Plantagenet
Nielen, Corpus, pp. 96-98; Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire,
n° 164-165
Jeanne de Boulogne -
premier - sceau
Date d'utilisation 1350
Sigillant: Philippe de
Bourgogne
Contre-empreinte:
Csc - Philippe de Bourgogne -
An-Paris - J 573 n° 4
Bonne de Luxembourg (1315 – 1349), eerste echtgenote (1332)
van Jan II, de toekomstige koning van Frankrijk.
Zegelde in 1344, een schild gedeeld I, een veld
bezaaid met lelies met een zoom; II, doorsneden A,
een dubbelstaartige leeuw; B, dwarsgebalkt van
tien stukken beladen met een leeuw.
Nielen, Corpus, pp. 99-100; Sigilla, Bonne de
Luxembourg, sceau en Douët d’Arcq, Inventaire, n° 882;
Wikipedia, Bonne de Luxembourg
Douet d'Arcq 881 bis
Douet d'Arcq 881
Douet d'Arcq 882
Jeanne Sigillant: d’Auvergne Jean II de France(1326 Date: – 1347 1361), dochter van Date: 1344 Willem XII
d’Auvergne en Marguerite d’Evreux, huwt in 1350,
Contre-empreinte:
Sigillant: Jean II de France
Sigillant: Bonne de
in een Csc tweede - Jean II de huwelijk, France - An- Jan II de Goede.
Luxembourg
Ze zegelt Paris - J 256 tussen n° 64 1350 met een hexagonaal zegel
en 1358 http://www.sigilla.org/collection/D?page=37
als tegenzegel, een ruitvormig wapen
gedeeld Frankrijk (een veld bezaaid met lelies) en
Auvergne gehalveerd.
Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, p. 1101; Nielen, Corpus, pp.
Jeanne de Boulogne -
101-103; Sigilla, Douët d’Arcq, Inventaire, n° 166 bis, contre-sceau Jeanne 1ère
Jeanne de Boulogne -
d’Auvergne en deuxième Jeanne - sceau de Boulogne
Date d'utilisation 1353
Date d'utilisation 1351
Jeanne de Boulogne -
grand sceau
Date d'utilisation
Jeanne de Bourbon (1338 – 1378) huwt in 1350 met Karel V de
1356 - 1358
Wijze.
In 1355-1357 zegelt ze, een vierkant wapen
gedeeld I, doorsneden Frankrijk (een veld bezaaid
met lelies) en Dauphiné; II, Bourbon.
In 1356 als tegenzegel een ruitvormig wapen.
In 1357 een vierkant wapen gevierendeeld
Frankrijk en Dauphiné.
In 1374 zegelt ze eveneens een ruitvormig wapen gedeeld
Frankrijk (een veld bezaaid met lelies) en Bourbon.
Bouchot, Gaignières, D.3, f° 33; Douët d’Arcq, Inventaire, n° 162;
Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, pp. 1103-1108; Grégoire,
Héraldique des femmes, p. 276; Nielen, Corpus, pp. 104-105
Douet d'Arcq 88
Sigillant: Henri II
Plantagenet
Contre-empreint
Csc - Henri II Planta
An-Paris - J 219, Co
Douet d'Arcq 88
Date: 1359
Sigillant: Charles V
France
Copyright ©2014-2021 Sigilla, Tous droits réservés - Conditions Générales d'Utilisation - Mentions légales - Crédits - Contact - Se connecter
SUIVEZ-NOUS SUR FACEBOOK
Ruitvormig schild. 12
SE CONNECTER

Isabeau de Bavière - Armorial | SIGILLA
5/08/21 10(36
SCEAU TYPE
Isabeau de Bavière - Armorial
F-10
1400
1407
1409
1418
F-11
1427
1430
1433
1438
1440
1458
Sigillant Isabeau de Bavière
Isabeau van Beieren (1370 – 1435) huwt in 1385
Date d'utilisation 1403
Premier titre porté sur la légende Reine de France
met Karel VI.
Description
Ze zegelt van 1400 tot 1407, een ruitvormig
wapen gedeeld Frankrijk (een veld bezaaid met
lelies) en Beieren.
Nadien van 1409 tot 1418 gebruikt ze een rond
Dans un polylobe à redents dont les lobes empiètent sur la légende, un écu en
losange, parti au 1 d'un semé de fleurs de lys, au 2 losangé en bande (Bavière).
wapen gedeeld Frankrijk en Beieren. Les symboles des quatre évangélistes, tenant chacun un phylactère, ornent les
lobes. Ne subsistent que l'ange dans le lobe supérieur restant (fragment séparé),
et le lion et le bœuf dans la partie inférieure (cf FRAD021PS 000253/S).
Chabouillet, Tombeau de Marie Davot, Iconographie p. 235;
armorial
Delaroche, Rois et Reines de France,
Légende
planche
théorique DIEU ROY__ FRACE
XI-2;
Légende transcrite [S Ysabel par la grace de] Dieu roy[ne de] France]
Langue de légende français
Demay, Clairambault, n° 3781; Demay, Flandre, n° 2; Gil,
UTILISÉ COMME EMPREINTE
Question de goût, p. 342; Grégoire, Corpus des armoiries
des femmes, pp. 910-913; Grégoire, Héraldique des
http://www.sigilla.org/sceau-type/isabeau-baviere-armorial-16561
femmes, p. 175; Hamilton, Pleasure, p. 438, pl. 126;
Nielen, Corpus, pp. 107-110; Sigilla, Demay, Clairambault, n° 3781 en Douët
d’Arcq, Inventaire, n° 167-168 en Isabeau de Bavière, Armorial
Marie d’Anjou (1404 – 1463) huwt in 1422 met
Karel VII.
Ze zegelt van 1427 tot 1430, een ruitvormig
wapen gedeeld I, Frankrijk gehalveerd; II,
gedeeld in drieën Jeruzalem, een veld bezaaid met
lelies en een barensteel (Anjou) en een veld bezaaid
met lelies met een zoom (Anjou-moderne).
In 1433 gebruikt ze, een rond wapen gedeeld I,
Frankrijk gehalveerd; II, gedeeld in drieën
Jeruzalem, Anjou en Anjou-moderne.
In 1438, een ruitvormig wapen gedeeld I,
Frankrijk gehalveerd, II, gedeeld in drieën Jeruzalem, Anjou en
Anjou-moderne.
Van 1440 tot 1458 opnieuw een rond wapen.
Vredius (de Wree) geeft, een rond wapen gedeeld
I, Frankrijk gehalveerd; II, doorsneden A, gedeeld
in drieën, Hongarije, Anjou en Jeruzalem; B,
gedeeld Anjou-moderne en Aragon.
Bouchot, Gaignières, D.3, f° 89v; Demay, Clairambault, n° 3783; Demay,
Flandre, n° 3; de Mérindol, Le roi René, p. 466 en pl. 53-55; de Wree,
Généalogie, D. 1, p. 109; Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, pp.
1550-1557; Nielen, Corpus, pp. 111-112; Roman, Inventaire, D. 1, n° 4837-
4841
Accueil
Pagina 1 van 3
F-12 Charlotte de Savoie (1442 – 1483) huwt in 1451 met Lodewijk XI.
In een manuscript, ‘Euvre du
sacrement de lautier’ wordt haar
wapen afgebeeld als, ruitvormig
doorsneden Frankrijk (drie lelies) en
Savoie gehalveerd.
Ruitvormig schild. 13

Een handschrift, van +/- 1470, van
Guillaume de Digulleville, Le
Pèlerinage de Vie Humaine, geeft een
afgerond schild gedeeld Frankrijk
gehalveerd en Savoie gehalveerd.
Bibliothèque Nationale de France, Ms Fr,
1813, f° 1; Christie’s London, Livres et
manuscrits de la bibliothèque de Jean A. Bonna; Tuetey, Charlotte de Savoie,
pp. 358 en 362; Wikimedia Commons, Charlotte de Savoie, reine de France
F-13
1488
1498
1504
1512
F-14-a
1487
1489
F-14-b
1514
Anne de Bretagne (1477 – 1514) huwt in 1491 met Karel VIII,
overleden in 1498, nadien in 1499, met Lodewijk
XII.
Ze zegelt in 1488 als hertogin van Bretagne, een
schild van hermelijn.
Zegelt in 1498 en van 1504 tot 1512 met een
schild gedeeld Frankrijk gehalveerd en Bretagne.
Een gravure van 1512, weergegeven in de
tweede uitgave van Jean Lemaire de Belges,
gedrukt te Lyon, geeft eveneens een schild
gedeeld Frankrijk en Bretagne.
de Wree, Généalogie, D. 1, p. 99; Fabre, Héraldique
médiévale, n° 84-87; Francou, Lemaire de Belges, p. 56;
Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, pp. 602-
603; Mathieu, Héraldique, p. 124; Nielen, Corpus, pp.
114-117; Sigilla, Anne de Bretagne – deuxième sceau
Jeanne de France (1464 – 1505) huwt in 1476 met Lodewijk XII.
Maar zodra hij koning wordt, laat hij het huwelijk annuleren. Zij
wordt geestelijke te Bourges.
In 1487 en 1489 zegelt ze als hertogin van
Orléans, een schild gedeeld I, Orléans
doorsneden met Visconti; II, Frankrijk.
R. de Maulde omschrijft het zegel van ‘S.
Johanne Francie, ducisse Aureliani, Milani et
Valesii ...’ als, gedeeld in azuur drie lelies van goud en doorsneden
van Orléans en Milaan.
Boven de ingangsdeur van de kerk van de door haar gestichte abdij
te Bourges is een ruitvormig wapen aangebracht.
Contamine, Jeanne de France, p. 32; de Maulde, Jeanne de France, pp. 223
en 432; Demay, Clairambault, n° 6901; Grégoire, Corpus des armoiries des
femmes, pp. 1153-1155; Wikipedia, Jeanne de France (1464-1505)
Mary Tudor (1496 – 1533), 18 jaar oud, huwt in 1514 de 52 jaar
oude Lodewijk XII, die in 1515 overlijdt.
In 1514 gebruikt ze een schild gedeeld Frankrijk en Engeland.
Een handschrift uit de periode toont het echtpaar met links boven
het wapen van de Franse vorst en rechts haar wapen, gedeeld
Frankrijk en Engeland.
Brouwer, Mary Tudor, pp 117-124; de Mérindol, Signification, pp. 88 en
Ruitvormig schild. 14

95; Douët d’Arcq, Inventaire, n° 169; Grégoire, Corpus des armoiries des
femmes, p. 1549; Nielen, Corpus, p. 118; Wikiwand, Mary Tudor, Queen of
France
F-15-a
1515
F-15-b
1530
1556
Claude de France (1499 – 1524) huwt in 1514 met Frans I.
In 1515 gebruikt ze, een schild gedeeld I,
Frankrijk gehalveerd; II, gevierendeeld Frankrijk
en Bretagne.
Douët d’Arcq, Inventaire, n° 171; Ferrari, Poitiers;
Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, p. 768;
Olivier, Manuel, n° 2502
Eléonora van Oostenrijk (1498 – 1558), zuster van keizer Karel,
echtgenote (1519) van Emanuel, koning van Portugal en (1530) van
Frans I, koning van Frankrijk.
In 1530 en 1556 gebruikt ze, een schild gedeeld
Frankrijk en Habsburg.
Volgens een portret uit 1502 met haar broer Karel
en zuster Isabella voerde zij een ruitvormig wapen
gedeeld blanco en Habsburg.
Een afbeelding, mogelijks van de hand van
Cornelis Anthonisz (1539 - 1544), waar ze afgebeeld
is te paard, geeft een ruitvormig wapen gedeeld
Frankrijk en Habsburg.
Brouwer, Maria van Hongarije, p. 48; de Wree,
Généalogie, D. 1, p. 134; Douët d’Arcq, Inventaire, n° 172-
173; Eichberger, Dames met Klasse, p. 125; Grégoire,
Corpus des armoiries des femmes, p. 792; Lorentz, Kinderportretten, p. 117;
Rijksmuseum Amsterdam, prent, RP-P-1932-171, Eleonora van Oostenrijk
Het gebruik van een ruitvormig wapen komt blijkbaar op in de tweede helft van de
XIV e eeuw bij Jeanne de Bourgogne. Het wordt verder sporadisch aangenomen door de
opeenvolgende koninginnen tot Charlotte de Savoie, om nadien opnieuw meer en meer
vervangen te worden door de klassieke schildvorm. Zo gaan Catherine de Médicis, Marie
de Médicis, Anne van Oostenrijk en Marie-Thérèse van Oostenrijk op hun boekbanden,
een gewoon schild gedeeld Frankrijk gehalveerd en hun familiewapen voeren. Wel wordt
Frankrijk bij het wapen van Marie-Thérèse van Oostenrijk vol afgebeeld. Marie
Leczinska en Marie-Antoinette van Oostenrijk gaan overgaan naar twee aanstotende
ovale wapens, rechts van de koning en links haar eigen wapen 9 .
Bij de Franse koninginnen kunnen we niet echt spreken van een ononderbroken
gebruik van een ruitvormig wapenschild. We gaan dit wel zien bij de echtgenotes van de
Bourgondische vorsten. Komt het gebruik ervan via Jeanne d’Auvergne, de stiefmoeder
van de eerste hertog uit het huis van Valois, Filips de Stoute, zoon van Jan II, koning van
Frankrijk, en Bonne van Luxemburg?
9 Knecht, Marie de Médicis, p. 46; Olivier, Manuel, n° 2503-2508
Ruitvormig schild. 15

Derde mogelijkheid:
Laten we dit even toetsen bij de vrouwen van de hertogen van Bourgondië en hun
aanverwanten.
De echtgenotes van de hertogen van Bourgondië
Bo-1
1383
1405
Bo-2
1403
1408
1419
Bo-3-a
1419
1422
Bo-3-b
Margareta van Male (1350 – 1405), echtgenote (1369) van Filips
de Stoute.
Ze gebruikt van 1383 tot 1405 een ruitvormig zegel
gedeeld Bourgondië en Vlaanderen. Dus ook na het
overlijden van haar vader in 1384, niettegenstaande
ze erfgename is van belangrijke gebieden. Thérèse de
Hemptinne noemt haar eerder een vrouw “fondée de
pouvoir” dan “de pouvoir”.
Opmerking: haar moeder, Margareta van Brabant,
zegelt van 1349 tot 1364, een schild gedeeld
Vlaanderen en het gevierendeeld wapen van
Brabant.
de Hemptinne, Marguerite de Male, pp. 477-481; de Wree, Généalogie, D.
1, pp. 104 en 117; Grégoire, Corpus des armoiries des femmes, p. 1465;
Grégoire, Héraldique des femmes, p. 103; Laurent, Sceaux avant 1482, D. I/1,
pp. 196-197, D. I/2, pp. 632-633 en D. II. pl. 86 en 388
Margareta van Beieren (1363 – 1423), echtgenote (1385) van Jan
zonder Vrees.
Zij zal een vierkant schild gedeeld I, doorsneden
Bourgondië-nieuw, en Bourgondië-oud; II,
doorsneden Beieren en Henegouwen voeren in 1403
en van 1408 tot 1419.
de Wree, Généalogie, D. 1, p. 60; Laurent, Sceaux avant
1482, D. I/2, pp. 634-635 en D. II. pl. 388-389
Michelle de France (1395 - 1422), eerste echtgenote (1409) van
Filips de Goede.
Ze gebruikt van 1419 tot 1422, een ruitvormig schild
gedeeld I, doorsneden Bourgondië-nieuw, en
Bourgondië-oud; II, Frankrijk.
Laurent, Sceaux avant 1482, D. I/2, pp. 635-636 en D. II. pl.
390; Scufflaire, Michelle de France, pp. 4-5
Bonne d’Artois (1396 - 1425), tweede echtgenote (1413) van
Filips, graaf van Nevers. Nadien tweede echtgenote (1424) van
Filips de Goede.
Er is geen zegel aanwezig.
Een eigentijdse gravure waar de hertog afgebeeld staat met zijn
drie echtgenotes en zoon, geeft voor de drie echtgenotes een
ruitvormig gedeeld wapen.
Attlane, Familles Royales d’Europe, Philippe le Bon, duc de Bourgogne; de
Soultrait, Nivernais, p. 17; Van Kerrebrouck, Valois, p. 401
Ruitvormig schild. 16

|<
<
>
>|
Bo-3-c
1431
1462
Bo-4-a
Bo-4-b
Bo-4-c
1476
1503
Isabella van Portugal (1397 – 1471), derde echtgenote (1430) van
Filips de Goede.
Ze zegelt van 1431 tot 1462, een ruitvormig wapen
gedeeld Bourgondië en Portugal.
Het dubbelportret met haar echtgenoot, daterend
van rond 1450, geeft haar het volle wapen Portugal.
de Wree, Généalogie, D. 1, p. 125; Dugniolle, Le jeton
historique, D. 1, n° 53; Joosen, Aartshertog Karel, p. 40; Laurent, Sceaux
avant 1482, D. I/2, pp. 636-637 en D. II. pl. 391
Catherine de Valois (1428 – 1446), huwde als eerste echtgenote in
1440, 12 jaar oud zijnde, de 6 jaar oude Karel de Stoute, graaf van
Charolais.
Er is geen zegel aanwezig.
Wikipedia, Catherine de France (comtesse de Charolais)
Isabelle de Bourbon (1437 – 1465), dochter van Karel I, hertog
van Bourbon, en Agnès de Bourgogne, huwde in 1454 te Rijsel met
Karel de Stoute. Zij overleed te Antwerpen.
Volgens een diptiek en een “liber honarum” waar ze afgebeeld
staat met haar echtgenoot, voert zij, het wapen Bourbon.
In een gebedenboek, ontworpen te
Brugge tussen 1460 en 1465, genoemd
Heures de Charles de la maison de
France, dernier Duc de Bourgogne, wordt
zij samen met haar echtgenoot biddend
afgebeeld. Onderaan worden beide
wapens weergegeven. De hertogin voert
hier, het volle wapen Bourbon.
Opmerking: ook haar zuster Catharina,
echtgenote van Adolf, hertog van Gelre,
gestorven in 1469, voert op haar grafzerk
het wapen Bourbon.
Collecta, Gaignières, n° 1324, Charles le Téméraire et Isabelle de Bourbon
en prière; de La Roque, Bourbon, pp. 43-44; Det Kongelige Bibliotek, GKS
1612, Liber honarum, f° 1v; van Schilfgaarde, Zegels, pp. 107, 113 en pl. 6
Margareta van York (1446 – 1503), derde echtgenote (1468) van
Karel de Stoute.
Ze zegelt van 1476 tot 1503, een ruitvormig wapen
gedeeld Bourgondië en Engeland.
Het handschrift van Nicolas Finot van 1468-1477,
geeft een gelijkaardig ruitvormig schild, terwijl een
handschrift van de Weense Meester, waarschijnlijk
uit dezelfde periode, haar samen met haar
stiefdochter Maria biddend afbeelden. Twee engelen houden elk een
standaard wapen, de linkse van Margareta, de rechtse van Maria, dat
gedeeld blanco en Bourgondië is.
de Mérindol, Signification, pp. 91-92; de Wree, Généalogie, D. 1, p. 125;
Ruitvormig schild. 17

ONLINE SHOP
(https://www.froelichundkaufmann.de/)
KUND
(http
N
(https://www.froelichundkaufmann.de/)
Suchen Sie Produkte, Kategorien, Motive, Anlässe ... "
Sie sind hier: Lagerräumung (https://www.froelichundkaufmann.de/lagerraeumung/) / 20 % Rabatt (https://www.froelichundkaufm
Bo-5-a
1477
1482
Bo-5-b
Bo-2-1
1432
1434
# Übersicht
Eichberger, Dames met Klasse, pp. 67 en 77; Laurent, Sceaux avant 1482, D.
I/2, pp. 637-639 en D. II. pl. 392
(https://www.froelichundkaufmann.de/onlinekatalog/)
(https://www.froelichundkaufmann.de/lagerraeumung/20-
prozent-rabatt/?
pgNr=0)
Maria, hertogin van Bourgondië (1457 – 1482), huwt in 1477 met
Maximiliaan I van Oostenrijk.
Enkel één afgietsel van een
zegel met het ruitvormig
wapen Bourgondië is van
haar gekend.
Ze zal een standaard
wapenschild gebruiken als hertogin.
Das Berliner Stundenbuch van Maria van
Bourgondië toont eveneens een afbeelding
van een standaard wapen gedeeld
Habsburg en Bourgondië met over alles
een hartschild.
de Wree, Les Seaux, p. 39; Laurent, Sceaux
avant 1482, D. I/2, pp. 619-632 en D. II. pl. 365-387
Bianca Maria Sforza (1472 – 1510), tweede echtgenote (1494) van
Maximiliaan I van Oostenrijk.
Volgens het wapenboek Bianca Maria Sforza van
Lucas Cranach de Jonge, van 1565 (het ontwerp van
het wapen zou wel dateren van voor 1500), voert zij,
gedeeld I, de adelaar van het Roomse Keizerrijk, de
borst beladen met een gevierendeeld wapen BESCHREIBUNG van
Hongarije, Bourgondië-oud, Oostenrijk en Krain?
(kleuren geïnverteerd); II, gevierendeeld 1 en 4, het gevierendeeld
wapen van het hertogdom Milaan; 2 en 3, Savoie.
Pope, The Empress, pp. 1-2
De dochters van Karel de Stoute en Margareta van Male
∠ Vorheriger Artikel (https://www.froelichundkaufmann.de/lagerraeumung/20
(https://www.froelichundkaufmann.de/out/pictures/master/product/1/dasberliner-stundenbuch-der-maria-von-burgund-und-kaiser-ma_199125.jpg)
Marguerite de Bourgogne (1374 – 1441) echtgenote (1385) van
Willem IV van Beieren, graaf van Henegouwen.
In 1432-1434 zegelt ze als weduwe, een schild
gevierendeeld Beieren, Bourgondië-moderne, het
gevierendeeld wapen Henegouwen-Holland en
Catherine de
Bourgogne - Ad 21 - B
Bourgondië-oud.
295 - ps 264
Als dauphine van Frankrijk, hertogin van Guyenne,
Acte
Ad 21 - B 295 - ps 264
werd volgens Gaignières op haar grafzerk in de karmelietenkerk Date 1406 te
Parijs een gedeeld ruitvormig wapen aangebracht.
Demay, Flandre, n° 211-212; Grégoire, Corpus des armoiries des femmes,
pp. 1435-1437; Sigilla, Marguerite de Bourgogne-Hainaut, troisième sceau
Das
Mari
Max
Faksim
10,3 x 7
Orname
original
drei Sei
aus rote
aus Ster
das Orig
Statt 4.
nur 1
Preis inkl.
(https://w
* aufgehob
Menge:
1
Lieferba
Versand
geb. = fes
Tb. = Tasc
Vergleich
(https:
anid=19
Kupferstichkabinett der Staatlichen Museen zu Berlin Preußischer Kulturbesitz, Signatur 78 B
Burgund und die im Jahr 1477 unter schwierigsten Bedingungen abgeschlossene Ehe zwisch
und Erbin Karls des Kühnen, und dem Sohn Kaiser Friedrichs III., Maximilian, war ein romanti
politischen Geschehen im Europa des ausgehenden Mittelalters. Ihr Liebes- und Familienglüc
rein politischen Erwägungen, ohne Rücksicht auf die Gefühle der Betro!enen geschlossen w
Beziehung und gleichzeitig eine der wohl schönsten Bilderhandschri"en des burgundischen
Berliner Kupferstichkabinett, die eines der faszinierendsten Kunstwerke der Geschichte darst
sieben mal zehn Zentimetern ist das Berliner Stundenbuch der Maria von Burgund und Kaise
bebildertes Werk - auf nicht weniger als 90 Seiten enthält es prächtige Malereien und Orname
Catherine de Bourgogne - Armorial_1 | SIGILLA
Bordüren-schmuck, der in unerschöpflicher Phantasie Ornament und Naturbeobachtung ver
Früchten und Schmetterlingen sowie den Initialen von Maria und Maximilian eine unvergleich
eingestreuten Initialen sowie die eingefügten Wappen lassen keinen Zweifel daran, daß die b
weiterer Beweis ist ein von Maximilian in die Handschri" eingefügtes Autograph, mit dem er d
ihrer gemeinsamen Tochter Margarete widmet. Der Codex muß in der Zeit der Ehe von Maria
gescha!en worden sein. Damit gehört er zu den frühesten Zeugnissen eines Stils, der die Spä
Catherine de
Bourgogne - Ad 21 - B
295 - ps 266
Acte
Ad 21 - B 295 - ps 266
Date 1406
Bo-2-2
1406
1420
Catharine de Bourgogne (1378 – 1425) echtgenote
(1393) van Leopold, hertog van Oostenrijk.
Tussen 1406 en 1420 zegelt ze een schild gedeeld
Oostenrijk en Bourgondië.
Sigilla, Catherine de Bourgogne-Armorial_1
Ruitvormig schild. 18
Catherine de
Bourgogne - Am
Mulhouse - p.i.356
Acte
Am Mulhouse - p.i.356
Date 1406
Contre-empreinte
Csc - Catherine de
Bourgogne - Ad 21 -
B296 - ps 275
Catherine de
Bourgogne - Ad 21 - B
296 - ps 289
Acte
Ad 21 - B 296 - ps 289
Date 1420
Contre-empreinte
Csc - Catherine de
Bourgogne - Ad 21 -
B296 - ps 275

Bo-2-3
1420
Marie de Bourgogne (1380 – 1422) echtgenote (1401) van
Amadeus, graaf van Savoie.
Ze zegelt in 1420, een schild gedeeld Savoie en doorsneden
Bourgondië-moderne en Bourgondië-oud.
Galbreath, Vaudois, p. 27-3; Princesses de Savoie, 70 - Marie de Bourgogne
(1380-1422).
De dochters van Jan zonder Vrees
Bo-3-1
Bo-3-2
Bo-3-3
Bo-3-4
Marguerite de Bourgogne (1393 – 1442) huwt I (1404) elf jaar
oud, met Lodewijk, Dauphin van Frankrijk, en II
(1423) Arthur, hertog van Bretagne.
Haar grafzerk toont een ruitvormig wapen gedeeld I,
hermelijnenstaatjes en een barensteel met drie hangers
beladen met drie luipaarden, II, Bourgondië.
Fabre, Héraldique, n° 124; Collecta, Gaignières, n° 1347,
Tombe de Marguerite de Bourgogne, première femme d’Arthur
III de Bretagne, aux Carmes de la place Maubert à Paris;
Grégoire, Héraldique des femmes, p. 284; Wikipedia, Marguerite de
Bourgogne (1393-1442)
Marie de Bourgogne (1393 - 1463) echtgenote (1406) van Adolf
II, graaf, nadien vanaf 1417, hertog van Kleef.
Een handschrift ‘Genealogie des Hauses Kleve im
15. Jahrhundert’ geeft aan Maria een wapen gedeeld
I, doorsneden Kleef en La Marck; II, Bourgondië.
de Chestret de Haneffe, La Marck, pp. 43-44; Thissen,
Genealogie, p. 57
Anne de Bourgogne (1404 - 1432), echtgenote (1423) van Jan,
prins van Engeland, hertog van Bedford.
Haar grafzerk, daterend van 1435-1436, in de
Celestijnenkerk te Parijs, toont, een ovaal
wapenschild gedeeld Engeland met een barensteel en
Bourgondië.
Collecta, Gaignières, n° 1345, Anne de Bourgogne
Agnès de Bourgogne (1407 - 1476) echtgenote (1425) van Karel
de Bourbon.
Een XV e eeuws handschrift van Antoine de La Sale,
Le Paradis de la Reine Sybille, geeft het wapen van
Agnès de Bourbon en van Antoine de La Sale.
Volgens dit handschrift voert zij, een schild gedeeld
Bourbon en doorsneden Bourgondië-nieuw en
Bourgondië-oud.
Chantilly, Musée Condé, Ms 653, f° 002; Hablot, Devise: Violette
(devise.saprat.fr)
Ruitvormig schild. 19

Br-1-a
Br-1-b
1439
1444
Br-2
1415
1417
1418
1422
1433
De echtgenotes van de hertogen van Brabant.
Elisabeth de Goerlitz -
Bnf-Paris - Lat. 9268 -
Index 6
Index 6
Jeanne de Luxembourg-Saint-Pol (+/- 1382 – 1407), eerste
Date 1439
echtgenote (1402) van Antoine de Bourgogne, hertog van Brabant.
Van haar is geen zegel bewaard.
Van Kerrebrouck, Valois, pp. 393-394
Elisabeth von Görlitz (1390 – 1451), tweede echtgenote (1409)
van Antoine de Bourgogne, hertog van Brabant.
In 1439 en 1444 zegelt ze, een schild gedeeld I,
gevierendeeld Beieren en Henegouwen-Holland; II,
Jacqueline Bavière - comtesse Ponthieu - premier - grand sceau | SIGILLA
gevierendeeld Bohemen, Brandenbourg,
Niederlausitz en Görlitz met over alles Luxemburg.
SCEAU TYPE
ACADEMIC, Elisabeth von Görlitz; Demay,
Jacqueline
Flandre,
de Bavière - comtesse
n°
de Ponthieu - premier -
grand sceau
250; Sigilla, Elisabeth de Goerlitz-sceau; Van Kerrebrouck, Valois,
Lorraine 394
p. 394
Elisabeth de Goerlitz -
Jacoba van Beieren (1401 – 1436), Sigillant Jacqueline gravin de Bavière (1401-1436) van
Bnf-Paris
Henegouwen,
- Lat. 9268 -
Ordinal premier
Nature juridique du sceau grand sceau
dochter van Willem IV van Beieren, graaf van
Index 6
Premier titre porté sur la légende Comtesse de Ponthieu
Henegouwen en Marguerite de Bourgogne.
Surface d'estampage plane
Forme rond
Ze zegelt in 1415, een schild gedeeld Touraine en
Première dimension 52 mm
Description
doorsneden Beieren en Henegouwen-Holland.
In 1417-1418, een schild gevierendeeld
Jacqueline Bavière - Comtesse
Frankrijk,
de Hollande - grand sceau | SIGILLA
Beieren, Dauphiné en Henegouwen-Holland.
Au centre d'un polylobe est gravé un écu portant les armes parties de Jean de
Touraine (France à la brodrue componée et engrêlée) et mi-parties de Bavière-
Hainaut-Hollande (écartelé au 1 et 4 fuselé en bande - ici coupé au 1, et au 2 et 4
Van 1422 tot 1433 een schild gevierendeeld - ici Beieren
SCEAU en 2 - écartelé TYPEà 4 lions) ; l'écu est entouré de fines branches.
Type d'alphabet gothique
en Henegouwen-Holland.
Encadrement de la légende entre une frise de points et un filet
Présence caractères spéciaux
Accueil
Iconographie
Een schilderij, waarschijnlijk geschilderd na 1489,
armorial
Sigillant Jacqueline Bavière (1401-1436)
Légende Nature théorique juridique du + Sigillu sceau iacobe grand sceau bavaria ducisse [....] z comitisse pontivi
toont haar met een ruitvormig schild gevierendeeld
Langue de la légende latin
Caractères Premier spéciaux titre porté sur Les la terme légende sont séparés Comtesse par de des Hollande fleurettes
Beieren en Henegouwen-Holland.
Bibliographie Forme rond
Première dimension 62 mm
http://www.sigilla.org/sceau-type/jacqueline-baviere-comtesse-ponthieu-premier-grand-sceau-27316
Amsterdam, Rijksmuseum, n° inv. A498-499, Portrait of
Description
Jacoba of Bavaria; Bousmar, Jacqueline de Bavière, pp. 387-
405, 432, 443 en 453-454; de Wree, Généalogie, D. 1, p. 60;
Demay, Flandre; n° 213, 215 en 317-318; Jardot, Jacqueline
de Bavière, pp. 73-86; Laurent, Sceaux avant Au centre d'un 1482, jardin palissadé parsemé D.I/2, de fleurs, est gravé pp. un écu portant 383-388 un en D.
écartelé de Bavière et de Hainaut-Hollande, supporté par deux lions.
Type d'alphabet gothique
II, pl. 200-204; Sigilla, Jacqueline de Bavière – Comtesse Hollande-grand
Encadrement de la légende deux filets
Iconographie
sceau
Accueil
armorial
Acte
Bnf-Paris - Lat. 9268 -
Empreinte
19/08/21 12(40
19/08/21 12(39
Jacqueline de Bavière - Comtesse de Hollande - grand sceau
http://www.sigilla.org/sceau-type/elisabeth-goerlitz-sceau-33261
Pagina 1 van 3
De echtgenotes van het huis Habsburg.
Bibliographie
Légende théorique S[..........................]be ducisse in bavaria [...........]lla co[.......] ac pont' dne zuytbant et de vorne
Langue de la légende latin
DEMAY G., Inventaire des sceaux de Flandre, Paris, 1873 , n° 215
S-1
1506
1555
+/-
1500
EMBLÉMATIQUE
Johanna de Aragon (1479 – 1555) echtgenote (1504) van Filips de
http://www.sigilla.org/sceau-type/jacqueline-baviere-comtesse-hollande-grand-sceau-27331
Schone.
Ze zegelt in 1506, een wapen gevierendeeld Spanje en Oostenrijk,
gekroond met de koninklijke kroon.
Na het overlijden van haar echtgenoot zegelt ze
alleen of samen met haar zoon Karel, eveneens een
wapen gevierendeeld Spanje en Oostenrijk.
Volgens een glasraam van 1497 in de kapel van
Bourgondië te Antwerpen en een ontwerp voor een glasraam, te
dateren tussen 1501 en 1504, voerde zij een ruitvormig wapen
gedeeld Oostenrijk en Spanje.
Arribas Arranz, Sellos Reales, pp. 149-170, n° 54-II – 69-IX; Damen,
Pagina 1 van 3
Ruitvormig schild. 20

Memoria y propaganda, p. 176; Douët d’Arcq, Inventaire, n° 11268;
Menéndez Pidal, Casa Real de Leon y de Castilla, pp. 336-339; Navarro,
Catalogo de Sellos, n° 616-635; Vandenbroeck, La Belleza, p. 222
S-2
1533
1534
S-3-a
S-3-b
1556
1558
1554
1557
Isabella de Portugal (1503 – 1539) echtgenote (1526) van Keizer
Karel.
Zij gebruikt in 1533-1534 een schild gedeeld
Spanje-Oostenrijk en Portugal.
Een albast van de hand van Jean Mone, gedateerd
rond 1526, aanwezig in het kasteel van Gaasbeek
geeft haar het volle wapen van Portugal getopt met de
koninklijke kroon en omgeven met de Ordeketting.
Arribas Arranz, Sellos Reales, pp. 181-182, n° 85-I – Soly, Charles Quint,
p. 4
Marie-Manuelle de Portugal (1527 – 1545) eerste echtgenote
(1543) van Filips II.
Zij overlijdt bij de geboorte van Don Carlos en werd begraven in
de crypte van L’Escurial.
Wikipedia, Escurial, partie K-5
Mary Tudor (1516 – 1558) tweede echtgenote (1554) van Filips
II.
Volgens verscheidene zegels van 1554 tot 1556,
waar zij afzonderlijk afgebeeld wordt, en van 1556
tot 1558, waar zij gezamelijk met haar echtgenoot
afgebeeld wordt, hetzij zittend onder een doom,
hetzij te paard, voert zij het wapen van Engeland.
Een penning van 1554, toont enerzijds het echtpaar onder een
kroon en op de keerzijde, een ovaal wapen gedeeld
Spanje en Engeland getopt met een kroon.
Een penning van 1557 geeft hetzelfde wapen
ruitvormig.
Een Engels handschrift, gedateerd midden XVI e
eeuw, geeft haar een ruitvormig schild met het volle
wapen van Engeland.
de Gray-Birch, Seals, n° 424-441; de Wree, Généalogie, D. 1, p.
143; Dugniolle, Le jeton historique, D. 2, n° 2111; Menédez Pidal,
Heraldica, pp. 343-344; Teylersmuseum, Rekenpenning over het
huwelijk van Philips II met Maria van Engeland
Ruitvormig schild. 21

S-3-c
1559
1560
S-3-d
1571
1577
S-4
1598
1599
1599
1621
1621
1633
Isabelle de Valois (1545 – 1568), derde echtgenote (1559) van
Filips II.
Een penning geslagen te Rijsel in
1559,
toont enerzijds het echtpaar onder een kroon
en op de keerzijde, een ovaal wapen gedeeld
Spanje en Frankrijk getopt met een kroon.
Penningen van 1560, 1563 en 1565 geven
haar hetzelfde wapen maar ruitvormig.
Dugniolle, Le jeton historique, D. 2, n° 2232,
2356 en 2420; van Loon, Historiepenningen, D. 1,
pp. 31 en 45
Anna van Oostenrijk (1549 – 1580) vierde echtgenote (1570) van
Filips II.
Penningen ontworpen tussen 1571 en 1577 tonen
op de keerzijde, een gedeeld wapen Spanje en
Oostenrijk (gevierendeeld Hongarijë en Bohemen
met een hartschild Oostenrijk) maar omgeven met de
ketting van het Gulden Vlies.
van Loon, Historiepenningen, D. 1, p. 231
Isabella van Spanje (1566 – 1633), dochter van Filips II van
Spanje, echtgenote (1599) van Albert (1559
– 1621),
zoon van keizer Maximiliaan II.
In 1598-1599, voor haar huwelijk, zal ze een
ruitvormig wapen gebruiken gedeeld blanco en
Spanje. Een penning van 1599 van ISABELLA. D. G.
INFANS. HISP: D: BRAB: geeft hetzelfde
ruitvormig wapen.
Vredius (de Wree) vermeldt een zegel zonder
datum voor de Raad van Brabant, waar zij samen met
haar echtgenoot zegelt. Ze gebruikt een ruitvormig
wapen gedeeld blanco en Spanje.
Nadien zal zij van 1599 tot 1621 samen met haar
echtgenoot zegelen met een gezamenlijk wapen.
Na het overlijden van haar echtgenoot zegelt ze als
regentes opnieuw met een ruitvormig wapen gedeeld
het volle wapen van haar echtgenoot en het volle
wapen van Spanje.
de Wree, Les Seaux, pp. 195 en 202-203 en pl. 97 en 103;
Dugniolle, Le jeton historique, D. 3, n° 3463; Laurent,
Sceaux 1482 à 1794, pp. 56-60 en pl. 74-80; van Loon,
Historiepenningen, D. 1, p. 524
Ruitvormig schild. 22

Dochter van Maximiliaan en Maria van Bourgondië
H-1
1516
1524
1526
1519
1520
Margareta van Oostenrijk (1480 – 1530) echtgenote (1497) van
Don Juan en (1501) van Filibert de Schone, hertog
van Savoie.
Ze zegelt in 1516 een schild gedeeld Savoie en
gevierendeeld 1, Oostenrijk; 2, Bourgondiëmoderne;
3, Bourgondië-oud; 4, Brabant; over alles
Vlaanderen.
Ze zegelt in 1524 en 1526, een ruitvormig wapen
gedeeld Savoie en Habsburg. In 1524 breekt zij in het
hart een schildje met een leeuw.
Haar portret, van rond 1495, geschilderd door het
atelier van Pieter van Coninxloo, geeft een
ruitvormig wapen gedeeld blanco en Oostenrijk. Ook de penning,
ontworpen ter gelegenheid van haar verloving met Filibert de
Savoie, en een ander van 1519-1520, een heraldisch wandtapijt van
1528 van Henri van Lacke, en het wapen op haar praalgraf geven
een ruitvormig gedeeld wapen.
In 1507-1509 biedt Michele Riccio zijn handschrift “Le
changement de fortune en toute prospérité” aan Margareta van
Oostenrijk aan. Zij wordt er driemaal zittend afgebeeld, een eerste
maal als koningin van Frankrijk, afgezet door
Fortuna, een tweede als prinses van Aragon-
Castilië en een derde maal als hertogin van Savoie.
Telkens zijn de steunen van de zitting getopt links
en rechts met een standaard wapen.
Ze voert volgens een gravure van 1512
weergegeven in de tweede uitgave van Jean
Lemaire de Belges, gedrukt te Lyon, een
ruitvormig wapen gedeeld Savoie en Oostenrijk.
Brouwer, Margareta van Oostenrijk, pp. 10-18; Brouwer, Maria van
Hongarije, p. 54; Cibrario, Sigilli, n° 138; Douët d’Arcq, Inventaire, n°
10995; Dugniolle, Le jeton historique, D. 2, n° 1069, 1097 en 1105;
Eichberger, Margaret of Austria, pp. 578-580; Eichberger, Dames met Klasse,
pp. 50-51, 104, 131, 137, 140 en 257; Francou, Lemaire de Belges, p. 56;
Galbreath, Vaudois, p. 29-6; Gelders Archief, n° 2019-0001-1524-Margareta
van Oostenrijk; Joosen, Aartshertog Karel, p. 42; Sigilla, Marguerite
d’Autriche
Dochters van Filips de Schone en Johanna de Aragon
H-2-1
Eléonora van Habsburg (1498 – 1558) echtgenote (1519) van
Emanuel, koning van Portugal en (1530) van Frans I, koning van
Frankrijk.
cfr. F-15-b
Ruitvormig schild. 23

H-2-2
1502
1526
H-2-3
1557
H-2-4
Isabella van Habsburg (1501 – 1526) echtgenote (1515) van
Christiaan II, koning van Denemarken.
Volgens een portret uit 1502 met haar zuster Eleonora en broer
Karel, voerde zij een ruitvormig schild
gedeeld blanco en Habsburg.
Haar mausoleum in de Sint-Pietersabdij te
Gent geeft een ruitvormig schild gedeeld I,
het wapen van haar echtgenoot; II,
Habsburg.
Brouwer, Maria van Hongarije, p. 48; Lorentz, Kinderportretten, p. 117;
Maurice, Toison d’or, pp. 182-183; Van Driessche, Mausoleum, pp. 126 en 131-
132
Maria van Habsburg genoemd van Hongarije (1505 – 1558),
echtgenote (1521) van Lodewijk II, koning van Hongarije.
Zij zegelt in 1557 een gedeeld
Hongarije en Spanje.
Volgens een ex-libris aangebracht op
een 13 e eeuws handschrift voert zij
eveneens een gedeeld Hongarije en
Spanje.
Een gravure van Cornelis Anthonisz, ontworpen
tussen 1538 en 1548, waar ze afgebeeld is te paard,
geeft een ruitvormig wapen.
Brouwer, Maria van Hongarije, pp. 48-58; de Wree,
Généalogie, D. 1, p. 147; Glotz, Marie de Hongrie, p. 9;
Rijksmuseum Amsterdam, prent, RP-P-BI-122, Maria van
Hongarije
Catharina van Oostenrijk (1507 – 1578), echtgenote (1525) Joao
III, koning van Portugal.
Een niet eigentijdse bron, het wapenboek van 1675,
Thesouro de Nobreza, f° 22r, geeft als wapen gedeeld
Portugal en Spanje.
Brouwer, Maria van Hongarije, p. 58; Wikipedia, Tresauro
de Nobreza
Dochters van Keizer Karel
H-3-1
1579
Maria van Oostenrijk (1528 – 1603), echtgenote (1548) van keizer
Maximiliaan II.
Ze voert volgens een document betreffende giften
aan broeder Francisco Antonio, Jezuïet op datum
van 17 maart 1579, een onduidelijk accoladeschild.
Ader, Paris, Vente 18 nov. 2014, lot 66, Marie d’Autriche
(1528-1603)
Ruitvormig schild. 24

H-3-2
Johanna van Oostenrijk (1535 – 1573), echtgenote
(1552) van Joao, prins van Portugal.
Haar wapen, afgebeeld op de muur van het Real
Colegio de Agustinos Calzados te Alcala de Henares,
geeft een gedeeld wapen Portugal en Spanje.
Wikipedia, Alcala de Henares
Dochters van Filips II
H-4-1
H-4-2
Isabella van Spanje (1566 – 1633), echtgenote (1599) van Albert
van Oostenrijk.
cfr. S-4
Catharine-Michelle van Oostenrijk (1567 – 1597), echtgenote
(1585) van Emanuel, hertog van Savoie. Zij werd begraven in het
Santuario di Vicoforte te Turijn.
Princesses de Savoie, 97 – Catherine-Michelle d’Autriche (1567-1597)
Bij deze derde voorstelling zien we dat, waar aanwezig, de meeste echtgenotes van de
hertogen van Bourgondië gebruik maakten van een ruitvormig zegel. Bij de dochters van
de hertogen is dit reeds minder uitgesproken. Maria zal dit eerst wel gebruiken maar zodra
zij hertogin werd, gaat zij, zoals gebruikelijk, een normaal wapenschild aannemen. Bij de
Habsburgers gaat het gebruik opnieuw in voege bij de echtgenotes van Filips II. Ook zijn
dochter Infante Isabella gaat dit doen voor haar huwelijk en als weduwe, maar niet als
gehuwde dame. Van de overige dochters van het huis vinden we dit enkel terug bij
Margareta van Oostenrijk en Isabella van Habsburg.
Tot nog toe hebben we vooral de zegels bekeken, wat stellen we vast in andere
heraldische bronnen?
De portretten van de kinderen van Filips
de Schone, waarschijnlijk van de hand van
de Meester van de Sint-Jorisgilde, tonen de
eerste gedateerd 1502, de dochters met een
ruitvormig schild gedeeld blanco en
Habsburg (gevierendeeld Oostenrijk,
Bourgondië-nieuw, Bourgondië-oud en
Brabant met erover Vlaanderen). De
tweede schilderij, van 1507 en toegewezen
aan dezelfde hand, geeft een ruitvormig
schild gevierendeeld Oostenrijk,
Bourgondië-nieuw, Bourgondië-oud en
Brabant met erover gedeeld Vlaanderen en
Tirol 10 .
10 Brouwer, Maria van Hongarije, p. 45; Eichberger, Dames met Klasse, p. 117; Rodriguez-
Salgado, Charles Quint pp. 29 en 40-41. Voir aussi l’article de Christiane Van den Bergen-Pantens,
“A propos d’un vitrail offert par Philippe le Beau à l’église du Sablon”, p. 299.
Ruitvormig schild. 25

Hoe het gebruik van een ruitvormig schild door de meeste
hertoginnen van Bourgondië en de Spaanse koninginnen opvolging
kreeg bij de adel en het patriciaat.
Via een aantal voorbeelden wil ik aantonen dat zij door bepaalde klassen van de
bevolking hierin werden gevolgd. De brongegevens zijn belangrijk en zeer uiteenlopend.
Ik wil me zoveel mogelijk beperken tot de Bourgondische periode zelf en een overzicht
geven van de evolutie.
Zo zegelde Jeanne de Bethune, gravin van Marle en Guise, met een ruitvormig schild,
in 1417 gedeeld Bar en gevierendeeld Bethune-Coucy en in 1437, gedeeld Luxemburg
met een barensteel en gevierendeeld Bethune-Coucy. Jacqueline de Bethune, vidamesse
van Amiens, zegelde in 1434, een ruitvormig schild gedeeld 1 Ailly en 2 gevierendeeld
Bethune en Coucy, gebroken in het hart met Ghistelles. Het wapenboek Nassau-Vianden,
gedateerd rond 1490, geeft slechts één vrouwelijk wapen, namelijk het ruitvormig schild,
gedeeld Nassau en Heinsberg, van Maria van
Loon-Heinsberg, echtgenote van Jan IV, graaf
van Nassau 11 sinds 1440.
Een memorietafel, te dateren tussen 1555 en
1560, van Elisabeth van Culemborg, echtgenote
van Jan de Luxembourg-Fiennes en nadien van
Antoon de Lalaing vertoont twee ruitvormige
wapens, het eerste gedeeld Luxemburg-Fiennes
en Culemborg en het tweede gedeeld Lalaing en
Culemborg. Ook een schilderij van dezelfde
periode geeft dezelfde wapens 12 .
Hans Domsta geeft, in zijn werk over de Fürsten von Merode, 26 vrouwelijke zegels
van 1332 tot 1546, waaronder twee ruitvormig. In 1517 zegelt Margareta de Melun,
echtgenote van Johan, heer van Merode, met een gedeeld ruitvormig wapen en de
echtgenote van hun zoon Frans de Merode, heer van Morialmé, Jolante de Hennin-Bossu,
zegelt in 1546 eveneens met een gedeeld ruitvormig wapen 13 . Hulshoff geeft in het werk
over de graven van Limburg 89 zegels waarvan 16 vrouwelijke zegels, met 3 uit de
zestiende eeuw. Geen enkele dame voert een ruitvormig wapenschild 14 .
Zegels, memoriepenningen en andere bronnen van de XVI e eeuw van families zoals
Croy, Egmont, Luxemburg, Wassenaer en anderen tonen het gebruik van een ruitvormig
wapen voor de echtgenotes of vrouwelijke leden van deze families 15 .
11 du Chesne, Bethune, D. 2, pp. 225, 231 en 254; Pastoureau, Les armoiries des femmes au Moyen
Age, pp. 18-19; Wikipedia, Wapenboek Nassau-Vianden (ca. 1490) – KB 1900A016, f° 20r
12 Joosen, Filips van Lalaing, p. 100
13 Domsta, Fürsten von Merode, D. I, pp. 161-163, X 23 en 208, XI 35 en 184, afbeelding 22 (1553),
216, Afbeelding 30 (1555) en 31 (1556) en D. II, p. 673, S 132 en 678, S 150
14 Hulshoff, Grafen und Herren von Limburg, pp. 819-856.
15 Dugniolle, Le jeton historique, D. 2, n° 1263, 1601, 1818, 1992, 2066, 2217, 2317, 2481 en 2681
en D. 3, 3111; Gelders Archief, n° 203-20-11-1543-1-Elisabeth van Lemborch, 203-25-01-1541-1-
Anna van Egmont, 0372-360-136-1-1569 en 0372-11-154-4-1579-Catharina van Gelre en 0405-25-2-
Ruitvormig schild. 26

Ook patriciërsfamilies gaan de ruit in deze periode aanwenden. Een memorietafel van
de familie van Boshuijsen, geschilderd rond 1540, toont rechts een
ruitvormig schild met het volle wapen (een uitkomende leeuw) van
Elisabeth Coppier van Calslager 16 . Het wapen van Marie de
Damhoudere, echtgenote van Jan Reyphins, dat van Anna van der
Noot, bij haar huwelijk in 1547 met Lodewijk van Schoore, en
andere 17 . Een wapenboek van rond 1550 geeft voor enkele
echtgenotes van de familie van Pottelsberghe een ruitvormig gedeeld
wapen omgeven met renaissance motieven. Hier afgebeeld het
wapen van Lievine van Steelant, echtgenote van Lievin-Willem van
Pottelsberghe, ridder, heer van Wissekerke. Hij overleed in 1531, zij
in 1562 18 .
Maar ruim niet alle vrouwelijke wapens zijn ruitvormig. Het bronnenmateriaal
betreffende grafzerken is zeer uitgebreid, daarom beperk ik me hier tot enkele werken
waaruit een verhouding kan bepaald worden.
Marie Grégoire beschrijft in haar Corpus des armoiries des femmes, de wapens van 46
grafzerken uit de collectie Roger de Gaignières. Negen wapens zijn ruitvormig. Twee zijn
uit het einde van de dertiende eeuw, drie in de tweede helft van de veertiende eeuw en
vier van de vijftien in de zestiende eeuw (Renée de Bourbon, abdis van Fontevrault, 1523,
Philippe de Montmorency, 1516, Louise de Bourbon, abdis van Fontevrault, 1575 en
Madeleine de Montmorency, 1598) 19 .
Om een idee te hebben van de verhouding van het ruitvormig wapen op grafzerken in
onze gewesten, maak ik gebruik van het werk van Ronald Van Belle, Corpus Laminae.
Hij geeft 84 afbeeldingen met de wapens van een dame. Uitgezet in de tijd geeft dit de
volgende tabel. De gegevens tonen aan dat er vooral een evolutie was tussen 1500 en
1600 waar de voorkeur voor het ruitvormschild duidelijk is, terwijl na 1700 meer een
ovaal wapenschild werd verkozen.
Jaar normaal ruit ovaal totaal normaal ruit Ovaal totaal
< 1400 3 3 3,6 % 3,6 %
< 1450 3 3 3,6 % 3,6 %
< 1500 13 1 14 15,5 % 1,2 % 16,7 %
< 1550 10 8 18 11,9 % 9,5 % 21,4 %
< 1600 3 17 1 21 3,6 % 20,2 % 1,2 % 25,0 %
< 1650 4 4 4,8 % 4,8 %
< 1700 3 3 3,6 % 3,6 %
> 1700 3 5 10 18 3,6 % 6,0 % 11,9 % 21,4 %
Totaal 35 38 11 84 41,7 % 45,2% 13,1% 100,0%
1591-Wilhelma van Voorst; Kallenborn, Maria van Duivenvoorde, pp. 177-179 en 183; Nagtegaal,
Heraldisch vademecum, omslag; van Loon, Historiepenningen, D. 1, pp. 17-18, 38, 94, 149 en 220
16 Bosters, Nicolaes van Boshuijsen, p. 96
17 Demay, Clairambault, n° 5623; Dugniolle, Le jeton historique, D. 2, n° 1470, 1928, 2304, 2673,
en 2821; Roman, Inventaire, n° 3234
18 Blommaert, Graf- en gedenkschriften, D. I, p. 246; de Schoutheete de Tervarent, Magistratures,
p. 131
19 Grégoire, Héraldique des femmes, pp. 66-68 en 268-308
Ruitvormig schild. 27

Ook het werk van graaf d’Arschot-Schoonhoven, Epitaphier de la famille d’Arschot
geeft voor een bepaalde familiale groep meerdere afbeeldingen met vrouwenwapens. In
totaal zijn er 32 weerhouden die het volgende beeld vertonen.
Jaar normaal ruit ovaal totaal normaal ruit Ovaal totaal
< 1500 2 2 6 % 6 %
< 1550 2 2 6 % 6 %
< 1600 1 7 8 3 % 22 % 25 %
< 1700 4 4 8 13 % 13 % 26 %
> 1700 1 11 12 3 % 34 % 37 %
Totaal 4 13 15 32 12 % 41 % 47 % 100 %
Het succes van het ruitvormig schild voor vrouwen was op het einde van de XV e en
de XVI e eeuw zo belangrijk dat verschillende auteurs van heraldische werken ervan
uitgingen dat de vrouwen verplicht waren deze schildvorm te gebruiken.
Claire Boudreau heeft de werken van 25 wapenherauten, gaande van 1341 tot 1597,
onderzocht. Slechts enkele bespreken de samenstelling van het wapen dat vrouwen dienen
te voeren in functie van hun burgerlijke stand. Slechts één, Jacques Le Boucq (1564 –
1572), bespreekt de vorm van het wapenschild. Hij schrijft dat “il convient que elles
portent leurs armes en lozenge, quelque grandes princesses et maistresse qu’elles soient,
comme dit est”. Geliot en Palliot geven daarbij als rede, “... à cause que le principal
honneur de la femme consiste au mesnage, qui se represente par la quenouille & le
fuseau”. P. Ménestrier schrijft dat de ruitvorm afkomstig is uit de Nederlanden en voegt
toe dat “qu'en France, l'usage n'en a pas esté si constant ny si réglé, que nous ne voyions
la plupart des armoiries des femmes nobles dans des écussons”. Ook Boiseau schrijft
rond 1650 in zijn Promptuaire Armorial, dat de echtgenotes een normaal gedeeld schild
gebruiken en de jonge dames een ruit. In de XIX e eeuw schrijft Viton de Saint-Allais nog
steeds, “les reines seules sont exceptées de cette règle, et les femmes qui ont commandé
dans les armées” 20 .
Einde XIX e en begin XX e eeuw, gaat Jules Bosmans er van uit dat de vrouwen, gehuwd
of weduwe een ruitvormig schild gebruikten wanneer dit enkel werd afgebeeld en een
ovaal schild wanneer dit samen naast het wapen van de echtgenoot werd afgebeeld.
Volgens Georges de Crayencour evenwel, voerden de jongere meisjes en niet gehuwde
vrouwen een ruitvormig schild terwijl de gehuwde vrouwen een ovaal schild gebruikten,
geplaatst naast dit van hun echtgenoot, alhoewel men in dit geval vaak een standaard
schild gebruikte. Emile Gevaert en Michel Pastoureau gaan dit alles sterk relativeren door
zich te baseren op historische gegevens. Deze laatste gaat het geheel kritisch analyseren
en schrijft “l'écu en losange est à l’origine une pure fantaisie sigillaire. II se rencontre
dans les sceaux français dès la seconde moitié du XIII e siècle. Contrairement aux
affirmations de la plupart des manuels et à l’opinion généralement admise, cette forme
n'a jamais été l’apanage des femmes. Jusqu'au milieu du XIV e siècle, ce sont surtout des
20 Boiseau, Promptuaire Armorial, p. 2; Boudreau, Héritage, pp. 83 en 717; Chabouillet, Tombeau
de Marie Davot p. 231; Geliot, Indice Armorial, p. 182; Grégoire, Héraldique des femmes, pp. 76-83;
Mathieu, Héraldique, pp. 199-200; Palliot, Vraye, p. 308; Viton de Saint-Allais, Dictionnaire
encyclopédique de la noblesse de France, D. 1, p. 364
Ruitvormig schild. 28

hommes (et pas seulement des ecclésiastiques) qui en font le plus fréquemment usage. Ce
n'est que peu à peu que l’emploi en fut préféré pour figurer les armes des jeunes filles et
des veuves, d'abord en Angleterre puis sur le continent. Mais jusqu'en plein XVIII e siècle,
il est possible de rencontrer des armoiries masculines, notamment celles des prélats,
représentées sur un écu en losange. Cette forme d'écu, esthétiquement très agréable, rend
malaisé le dessin de certaines figures héraldiques (animaux passants, armes écartelées);
aussi a-t-elle toujours été utilisée avec une certaine réticence. C'est pour les rebattements
des pièces (bandé, fascé, palé, etc.) et pour les semés qu'elle convient le mieux … L’écu
ovale a surtout été employé en Italie où il succéda, à la fin du XV e siècle, à l’écu en
amande des guerriers normands qui tout au long du Moyen Age avait connu dans la
péninsule une grande vogue héraldique. Mais cet écu ovale a également été utilisé dans
d'autres régions. On le voit dès 1241 sur un contre-sceau d’Alphonse de Portugal, second
mari de 1a comtesse Mahaut de Boulogne. Et aux XVII e et XVIII e siècles, il se rencontre
à peu près partout, notamment dans les armoiries féminines et ecclésiastiques. En France
il fut adopté de manière permanente par plusieurs familles qui étaient ou qui se
prétendaient d’origine italienne”. Een gelijkaardig standpunt vindt men eveneens in de
heraldische werken van Ernest Warlop en van Honoré Rottier samen met Marc Van de
Cruys 21 .
Het gebruik van het ruitvormig wapenschild voor vrouwen gaat effectief afnemen
vanaf de XVII e eeuw en meer en meer vervangen worden door een ovaal wapen dat men
vaak naast het wapen (vaak eveneens ovaal) van de echtgenoot weergeeft.
Een mooi voorbeeld hiervan zijn de wapenafbeeldingen op boekbanden van Franse
prinsessen of aangetrouwden. Eugène Olivier geeft in de delen 26 tot 29 van zijn Manuel
de l’amateur de reliures armoriées françaises, een overzicht van de met de wapens
versierde boekbanden van 52 prinsessen die hun wapen op boeken lieten aanbrengen
tussen 1650 en 1850. Hieruit is op te maken dat aan het Franse hof het ruitvormig
wapenschild (16) werd voorbehouden voor de ongehuwde prinsessen en dat, buiten
enkele uitzonderingen, de overige (33) gebruik maakten van een ovaal wapenschild
geplaatst naast het ovaal wapenschild van hun echtgenoot. Slechts twee gebruikten een
gedeeld ovaal wapenschild. Een uitzondering hierop is het ruitvormig gedeeld
wapenschild van Marie-Adélaïde de Savoie. Zij voert volgens Olivier in 1694 een
ruitvormig wapen, daar zij bij haar huwelijk slechts twaalf jaar oud was. Nadien gaat zij,
vanaf 1699, eveneens een ovaal schild gebruiken naast dit van haar echtgenoot 22 .
21 Bosmans, Traité d’héraldique Belge, p. 61; de Crayencour, Dictionnaire héraldique, p. 59-60;
Gevaert, Héraldique, pp. 257-262; Pama, Wapenkunde, p. 29; Pastoureau, Traité, p. 94; Rietstap,
Wapenkunde, p. 81; Rottier, Heraldiek, pp. 112-113; Warlop, Heraldiek, pp. 70-71
22 Olivier, Manuel, n° 2511 tot 2647
Ruitvormig schild. 29

Is deze evolutie eveneens terug te vinden in de boekdrukkunst vanaf
de XV e eeuw?
De kronieken van de Lage Landen, die vaak afbeeldingen van vorsten weergeven, al
dan niet met hun vermoedelijk wapen, volgen
deze trend iets later. Zo geeft de kroniek van
Vlaanderen van 1531 van Vorsterman voor de
echtgenotes een standaard wapenschild zoals op
de afbeelding van Maximiliaan van Oostenrijk
en Maria van Bourgondië.
Alhoewel het hiermee geen rechtstreeks
verband heeft, is het de moeite waard te melden
dat deze kroniek voor Margareta van Male het
volle
wapen van Vlaanderen geeft en voor haar
echtgenoot het gedeeld wapen Bourgondië en
Vlaanderen, wat normaal gezien wordt
toegekend aan de echtgenote. De kroniek van
Brabant, gedrukt te Antwerpen in 1565 door Jan
Mollyns, kent aan de echtgenotes van de
hertogen een ruitvormig wapen toe behalve voor
Maria van Bourgondië die een standaard
gedeeld wapen voert. Daarentegen geven de
werken van Michaël Vosmer, Hadrianus
Barlandus en Corneille Martin voor de vrouwen,
ofwel geen wapenafbeelding ofwel een
normaal wapen. Pas in de uitgave van
1599, van de Brabantse kroniek van
Hadrianus Barlandus wordt aan de
echtgenote een ruitvormig
wapenschild toegekend. Dezelfde
afbeeldingen zullen we eveneens
terugvinden in de werken van Laurens
van Haecht van Goidtsenhoven en van
Franciscus Haraeus. In 1662
daarentegen zal Cornille Meyssens
reeds overgaan naar een ovaal
wapenschild 23 .
Andere genealogische werken zoals Claude Paradin, Alliances généalogiques des rois
et princes de Gaule, gedrukt te Lyon in 1561 en opgedragen aan de moeder-koningin,
Catherine de Medici, geven voor de echtgenotes een ruitvormig gedeeld wapen. Een
genealogisch werk van Scohier van 1589 betreffende de familie de Croÿ geeft aan de
echtgenotes eveneens een ruitvormig wapenschild. Rond 1620, gaat Jacques de Bie in
zijn, Livre Contenant la Genealogie et descente de ceux de la Maison de Croy, voor de
oudste generaties een ovaal of normaal wapenschild tekenen om vanaf de XV e eeuw over
23 Bijsterveld, De kroniek, pp. 178-181, 240-241 en 275
Ruitvormig schild. 30

te gaan naar een ruitvormig schild.
Een interessante evolutie is op te merken bij André du
Chesne, die van een standaard wapenschild, in zijn
geschiedenis van het huis de Chastillon sur Marne (1621),
overgaat naar een standaard gedeeld schild (echtgenoot en
vader) in zijn geschiedenis van de familie de Montmorency
(1624) tot het gebruik van een ruitvormig wapenschild bij de
geschiedenis van het huis de Vergy (1625). Een werk van
Gilles-André de La Roque, Les blasons des armes de la Royale maison de Bourbon,
gedrukt te Parijs in 1626, geeft voor alle leden van de familie een accoladeschild. Maar
gezien de ruimte voor de afbeelding per persoon beperkt is,
geeft hij voor Louise de Bourbon, gravin van Montpensier,
Dauphine van Auvergne, echtgenote van André de Chauvigny,
heer van Chateau-Roux, burggraaf van Brosse, en nadien van
Louis de Bourbon, prins van La Roche-sur-Yon, heer van
Champigny, het hiernaast afgebeelde alliantie wapen. Ook
Boiseau gebruikt een speciale overlapping om de gedeelde
wapens van de drie echtgenotes van de Franse vorst Karel IV
af te beelden 24 .
Ook de heraldische wapenkaarten van Vlaanderen, Rijsel-Douai-Orchis, Brabant en
Henegouwen, met uitzondering van de Henegouwse wapenkaart van Mathias Borrekens
(1641-1644), geven aan de vrouwenkloosters eveneens een ruitvormig wapenschild.
24 Boiseau, Promptuaire Armorial, deel 2 vervolg, p. 31; Born, Les Croy, pp. 164, 166 en 182; de
La Roque, Bourbon, pp. 62-63
Ruitvormig schild. 31

Wat blijft er over van dit Bourgondische modeverschijnsel in België
en de omringende landen?
België:
Bij de Belgische koninginnen en prinsessen tot voor 2019 zijn volgende schildvormen
terug te vinden:
Enkel schild Samen met echtgenoot Gedeeld schild
Louise-Marie (koningin) 1 1 1 3
Charlotte 1
Marie-Henriette (koningin) 1 2 3 1
Louise 1 2
Stephanie 2 1 1 1 1
Clémentine 1 1
Marie 1 3
Henriette 1 2 1
Josephine 1 1
Elisabeth (koningin) 1 1 3 5
Marie-José 1 1 1
Astrid (koningin) 1 2 2 1 4 2 1
Liliane 1
Josephine-Charlotte 1 1 1 2 1 2 2
Marie-Christine 2
Esmeralda 2
Fabiola (koningin) 1 1 2 1
Paola (koningin) 1 1 4 1
Mathilde (koningin) 4 1
Elisabeth 1
Eléonore 1
Astrid 2 1 1
Total 10 16 1 15 1 37 3 9 7
Het ovale schild wordt hier vooral gebruikt als het afgebeeld staat samen met het
wapen van de echtgenoot.
Nederland:
Marinus Flokstra geeft voor het land van Kessel, gelegen aan de westelijke Maasoever,
34 zegels van 28 vrouwen, gaande van 1301 tot 1498. Enkel het oudste zegel van Ysabel
van Spraland vertoont een vrouwenfiguur zonder wapenschild. Een zegel toont een dame
die twee wapenschilden houdt (Elisabeth van Millen, 1333) en één, een engel die twee
schilden houdt (Karda van Gemen, 1493). De overige zegels, waarvan 22 uit de tweede
helft van de XV e eeuw, tonen allen een gewoon wapen, waarvan 18 (58 %) met een
gedeeld wapen. Wat uitzonderlijk is, één zegel, dat van Adriana van Broekhuizen van
1495, heeft eveneens een helm en een vlucht als helmteken. A. van Schilgaarde, in zijn
Ruitvormig schild. 32

werk betreffende de zegels van de graven en hertogen van Gelre geeft eveneens een zegel
van 1477-1478 van Catharina, jonkvrouw van Gelre waar ze zegelt met twee schuin
toegewend geplaatste wapenschilden, rechts Gelre en links Gulik, beide getopt met helm,
helmteken en dekkleden 25 .
Muschart heeft voor Nederland een analyse gedaan op basis van wapenzegels van
zowel gehuwde, ongehuwde vrouwen als weduwen. De eerste categorie (een normaal
zegel) is gedateerd van 1246 (Katerina van Vorne ende van Telinghe) tot 1761 (Elisabeth
van Roemburg). De ruitvormige zegels zijn gedateerd van 1521 (vrouw van Joest van
Aemstel van Milden tot Loenersloot) tot 1823 (J. A. van Imhoff). Het oudste ovaal zegel
is van 1655 (vrouw van Otto graaf van Limborgh) 26 :
Eeuw normaal ruit ovaal totaal Normaal ruit ovaal totaal
13e 1 1 0,3% 0,3%
14e 41 41 13,8% 10,7%
15e 112 112 37,6% 29,2%
16e 115 18 133 38,6% 25,0% 34,7%
17e 26 32 11 69 8,7% 44,4% 84,6% 18,0%
18e 3 17 2 22 1,0% 23,6% 15,4% 5,7%
19e 5 5 6,9% 1,3%
Totaal 298 72 13 383 77,8% 18,8% 3,4% 100,0%
Ook persoonsportretten van voorname dames van XVII e eeuwse Nederlandse schilders
geven een mooi overzicht van het gebruik van hetzij een ruitvormig hetzij een ovaal
wapenschild.
Duitsland:
Curt von Querfurth schrijft dat ”in Deutschland hat man den Frauen und Mädchen
keine besondere Art von Schilden als ausschliessliches Eigenthum zugewiesen”. Werner
Leonhard voegt eraan toe dat, “Rautenförmige Schilde, ..., sind ausgesprochen
unheraldische Schildformen, die aussschliesslich in der Diplomheraldik Verwendung
finden. Sie bleiben etwa ab 1500 als sogenannte Damenschilde den Frauen vorbehalten,
überwiegend in Frankreich und England, seltener in Deutschland”. Hildebrandt schrijft
ongeveer hetzelfde maar voegt eraan toe dat, indien de wapenfiguur niet op een goede
manier op een ruitvormig schild kan worden afgebeeld, men ervan afstand neemt. Zo
geeft een handschrift uit de XV e eeuw over de familie Kleef de alliantie wapens weer als
standaard gedeelde wapens 27 .
Ook in Duitsland komen helmen zelden voor. Andrea Stieldorf geeft twee
voorbeelden, Jutta von Sayn in 1260 en Irmintrud von Westerburg in 1299. Voor beide
zegels houdt een dame in de rechterhand een schild en in de linker een helm. Gustav
Seyler geeft eveneens twee vrouwenzegels met helm, namelijk dit van 1318 van gravin
25 Flokstra, Land van Kessel, pp. 31-42; van Schilfgaarde, Zegels, pp. 66-67 en plaat 117-118
26 Muschart, Schildvorm, pp. 49-51
27 Hildebrandt, Wappensibel, p. 153; Leonhard, Wappenkunst, p. 33; Thissen, Genealogie des
Hauses Kleve, pp. 49-57; von Querfurt, Heraldischen Terminologie, pp. 27-28
Ruitvormig schild. 33

Verena, echtgenote van graaf Heinrich von Fürstenberg en dit van 1334 van Agnes,
echtgenote van Otto, hertog van Braunschweig, en weduwe van Waldemar, markgraaf
van Brandenburg. Het toont een zittende gekroonde vorstin die rechts de Braunschweiger
helm met helmteken verbonden met het schild en links de Brandenburgse helm met
helmteken verbonden met het schild houdt. In feite gaat het hier om de wapens van haar
echtgenoten. Het enige ruitvormig schild dat Seyler weergeeft is dit van 1331 van
hertogin Beatrix von Kärthen, dochter van graaf Amadeus de Savoie 28 .
Jutta von Sayn
1260
Agnes, echtgenote van Otto,
hertog van Braunschweig
en
weduwe van Waldemar,
markgraaf van Brandenburg 1334
Catharina van Gelre
1477
Oostenrijk:
Eduard Melly schrijft dat in Oostenrijk de zegels van vrouwen rond, spitsovaal, ovaal,
driehoekig, vierhoekig of een zeshoekige vorm hadden. Het oudste zegel met een wapen
is gedateerd van 1230. Hij beschrijft 70 dameszegels gaande van 1290 tot 1470, maar
geen enkel met een ruitvorm 29 .
Een studie van Michael Göbl over de vorm van vrouwenwapens gebaseerd op de
“Reichsregisterbüchen”, toegekend door de Habsburgse monarchie tussen 1400 en 1918,
geeft voor het Habsburgse rijk een ander beeld. Michael Göbl geeft een voorbeeld uit
1598 waar Maria Holzhauser en haar zuster Regina tot de adelstand werden verheven met
predicaat “von Horn”. Het toegekende wapen heeft de normale vorm en is voorzien van
helm, dekkleden en helmteken. Hij schrijft dat ruitvormige schilden in de XVI e eeuw
werden toegepast voor ongehuwde vrouwen in Frankrijk, de Nederlanden en in het
Rijnland.
28 Jenks, Frauensiegel, pp. 541-553; Seyler, Geschichte der Heraldik, pp. 292-303; Seyler,
Geschichte der Siegel, pp. 295, fig. 286 en 300, fig. 293 en fig. 295; Stieldorf, Rheinische, pp. 264,
503, n° 305 en 529-530, n° 375
29 Melly, Österreichischer Damen, pp. 221-222, 227 en 233-248
Ruitvormig schild. 34

Anna Catharina Wappen Brecher
1712 Johanna Viktoria Junge 1732 Katharina Seyfert 1740
In het Habsburgse rijk komt er verandering met William O’Kelly d’Aghrim, die in
1707 wordt aangesteld als “wappeninspector”. In 1712 ontwerpt hij voor het eerst voor
Anna Catharina Brecher uit Leipzig in Saksen een ruitvormig schild getopt met helm,
helmteken en dekkleden. In 1732 gaat hij voor Johanna Viktoria Junge de helm vervangen
door een schelp en even later, in 1740, gebruikt hij een accoladeschild getopt met een
mosselschelp, beladen met een parel, helmteken en dekkleden. Na zijn dood, in 1751,
werden deze vernieuwingen evenwel niet meer toegepast en maakte men opnieuw geen
onderscheid meer tussen het mannelijk en vrouwelijk wapen 30 .
atharina Brecher, die in Leipzig in Sachsen wohnende Bürgerstochter, stammte zwar aus
gesehenen Familie von Kauf- und Handelsleuten, wollte jedoch den adeligen
tbesitzer Sigmund von Troschke heiraten. Deshalb richtete sie 1712 ein Gesuch an den
er möge sie doch in den Ritterstand mit dem Prädikat „von Rosenwerth“ erheben, damit
m künftigen Ehegatten ebenbürtig sei und ihre gemeinsamen Nachkommen bereits
chend standesgemäß ausgestattet sein würden. Sie brachte auch gleichzeitig ein
n in Vorschlag, das vom Wappeninspektor entsprechend beurteilt werden musste. Das
ere daran war der Rautenschild, der hier zum ersten Mal offiziell verwendet worden war.
Gold und Silber gevierte Schild ist mit einem blauen Schrägbalken belegt. Der
balken ist in der Mitte mit einem roten Herz belegt, begleitet von zwei goldenen Sternen.
den silbernen Felder sind mit je einer Rose belegt. Über dem Schild ein gekrönter
helm aus dem ein rotgekleideter Frauenrumpf wächst, auf dem Kopf mit drei
nfedern besteckt.[15]
Engeland:
Stephen Slater schrijft dat in Engeland “by the 15th century the diamond or lozenge
had become the normal platform for the display of the single woman’s arms in Britain,
France and the Low Countries, and so it continues to this day, the somewhat harsh shape
being softened at times into the oval”. Fox-Davies geeft aan dat ongehuwde vrouwen en
weduwen een ruitvormig schild gebruiken. Volgens zijn brongegevens was de oudste
toekenning van een wapenschild aan een gehuwde dame “Dame Marye Mathew
‘otherwise called Dame Marye Jude, wyffe to Sir Andrew Jude, Knight”, dochter van
Thomas Mathew of Golchester. “Clarenvcieux Kinge of Armes” kende haar en haar
nakomelingen als wapen toe, “partye per cheveron sables and argent a Lyon passant in
chefe off the second the poynt goutey of the firste as more plainly aperith despicted in this
margent” 31 .
30 Het Nederlands Register Familiewapens heeft zich hierdoor laten inspireren. Zij gebruiken
vandaag voor vrouwenwapens een ovaal schild getopt met een sint-jacobsschelp, vergezeld van een
schelpkleed en getopt van een schelpteken (Gens Nostra, Wapenregistraties, pp. 32-35; Göbl, Die
Frau und das Wappen im Hl. Römischen Reich und der Habsburger-Monarchie; Seibold,
Wappenbrief, pp. 233-234)
31 Fox-Davies, Art of Heraldry, pp. 388-390; Slater, The complete book of heraldry, pp. 112-113
Ruitvormig schild. 35

Schotland:
Charles Franklin heeft voor Schotland slechts één voorbeeld teruggevonden waar een
dame in 1439 een ruitvormig schild gebruikt 32 .
Spanje:
Prinsault schrijft, volgens een manuscript uit de tweede helft van de XVe eeuw, “par
toutes les Espaignes, les femmes de maisons royalles, par deffault de masles, succedent
par droit et anciens privileges ... et portent leurs armes toutes pures comme roynes”. Zie
eveneens het handschrift van Jean Guillemet, heer van Argentaye, te dateren tussen 1482
en 1492. Barnabé Moreno de Vargas schrijft dat in Spanje alle wapenschilden
weergegeven kunnen worden in vier vormen, het normaal, het ovaal, het rond en
ruitvormig schild. Van deze vier vormen worden echter vooral de twee eerste gebruikt.
Geestelijken gaan enkel het ovaal wapenschild gebruiken. Over het vrouwelijk schild is
hier geen sprake 33 . Nochtans zijn er vanaf de XV e eeuw voorbeelden aanwezig van
ruitvormige wapenschilden.
Als besluit:
We kunnen vooropstellen dat de ruitvorm, waarschijnlijk door een modeverschijnsel,
vooral in onze gewesten, voorrang heeft gekregen in bepaalde kringen om het wapen van
vrouwen af te beelden. Het heeft nooit een verplicht karakter gehad en het normaal wapen
werd zowel door vrouwen als door mannen gebruikt. Voor vrouwen werd het wel vaak
gedeeld met het wapen van de echtgenoot. Helm en helmteken voor vrouwen komen in
onze gewesten quasi nooit voor.
Waarom men de ruitvorm heeft verkozen boven andere vormen heb ik niet kunnen
achterhalen. Op heraldisch vlak vertoont deze vorm nochtans veel nadelen of moeten wij
Le Boucq geloven als hij schrijft, “la cause est pour ce que la fourme d’une lozengue est
en fachon que pour couvrir la ventre et les partyes verecondieuses et secretes de la
femme, encquoy gist et garde la pluspart de son honneur”? 34
32 Grégoire, Héraldique des femmes, p. 115
33 Boudreau, Héritage, pp. 75, 79 en 715-716; Moreno de Vargas, Discursos, p. 200
34 Boudreau, Héritage, p. 717
Ruitvormig schild. 36

Bibliografie:
ACADEMIC, Elisabeth von Görlitz.
Ader, Paris, Vente 18 nov. 2014, lot 66, Marie d’Autriche (1528-1603).
F. Arribas Arranz, Sellos reales Castellanos de placa, Valladolid, 1941.
Comte d’Arschot-Schoonhoven, Epitaphier de la famille d’Arschot, Arlon, 1913.
G. Attlane, Familles Royales d’Europe, Philippe le Bon, duc de Bourgogne, Amator Temporis Acri,
(www.altesses.eu).
R. Van Belle, Corpus laminae Belgische koperen graf- en gedenkplaten, 1143-1925, 2 delen,
Brugge, 2017.
Ch. Van den Bergen-Pantens, A propos d’un vitrail offert par Philippe le Beau à l’église du Sablon,
in Le Parchemin, D. 20, 1973, pp. 298-302.
Bibliothèque Nationale de France, Ms Fr, 1813, Préparation au “sainct sacrement de l’autier”,
quatrième livre de l’imitation.
A.-J. Bijsterveld, De kroniek van de hertogen van Brabant door Adrianus Barlandus, ’s-
Hertogenbosch, 2004.
Ph. Blommaert, Graf- en gedenkschriften der provincie Oost-Vlaanderen, 4 delen, Gent, 1860-
1870.
J. Boiseau, Prompuaire armorial et général, Paris, 1658.
J. A. de Boo, Feminiene heraldiek, in Heraldisch Tijdschrift, D. 25, 2019, pp. 67-71.
R. Born, Les Croy, Brussels, 1981.
J. Bosmans, Traité d’héraldique Belge, Bruxelles, 1890.
A.-M. Bosters, Nicolaes van Boshuijsen (ca. 1565-1636) Ambachtsheer van Vossemeer en zijn
familie, in Heraldicum Disputationes, D. 26, 2021, pp. 94-102.
H. Bouchot, Inventaire des dessins exécutés pour Roger de Gaignières, Bibliothèque nationale de
France. Département des Manuscrits. Clairambault 633.
Cl. Boudreau, L’héritage symbolique des hérauts d’armes, 3 delen, Paris, 2006.
L. Bouly de Lesdain, Les armoiries des femmes, in Etudes héraldiques, Paris, 1978, pp. 47-75.
E. Bousmar, Jacqueline de Bavière, trois comtés, quatre maris (1401-1436): l’inévitable excés
d’une femme au pouvoir? in Femmes de pouvoir, femmes politiques durant les derniers siècles du
Moyen Âge et au cours de la première Renaissance, Bruxelles, 2012, pp. 385-455.
H. Brouwer, Het ex-libris van Maria van Hongarije, in Blazoen, D. 3, 2017, pp. 44-58.
H. Brouwer, Mary Tudor (Bloody Mary), koningin van Engeland, in Blazoen, D. 4, 2018, pp. 117-
124.
A. Chabouillet, Tombeau de Marie Davot, épouse de Jacques André, seigneur de Sainte-Croix dans
l'église paroissiale de Ryes, près Bayeux, in Bulletin de la sociéte des Antiquaires de Normandie, D.
XIV, 1886-1887, pp. 220-256.
Chantilly, Musée Condé, Ms 653.
J.-L. Chassel, Femmes, armoiries et lignage. Les sceaux des châtelaines de Saint-Omer et de
Tournai (XIIIe-XIVe siècles), in Le sceau dans les Pays-Bas méridionaux, Xe-XVIe siècles. Actes du
colloque de Bruxelles et Namur 27-28 novembre 2014, Brussel, 2017, pp. 285-311.
J.-L. Chassel, Le nom et les armes: la matrilinéarité dans la parenté aristocratique du second
Moyen Âge, in Droit et cultures, D. 64, 2012, pp. 117-148.
A. du Chesne, Histoire généalogique de la maison de Bethune, Paris, 1639.
J. de Chestret de Haneffe, Histoire de la maison de La Marck, Liège, 1898.
Christie’s London, Livres et manuscrits de la bibliothèque de Jean A. Bonna, Guillaume de
Digulleville, 16 juin 2015, lot 1.
L. Cibrario en D. Promis, Sigilli de’ Principi di Savoia, Torino, 1834.
Collecta, Archives numériques de la collection Gaignières (1642-1715).
Ph. Contamine en M.-H. Tesnière, Jeanne de France, duchesse de Bourbon, et son livre d’heures,
in Monuments et mémoires de la Fondation Eugène Piot, D. 92, 2013. pp. 5-65.
G. de Crayencour, Dictionnaire héraldique, Paris, 1985.
A. Creber, A Chronological list of European Laywomen’s Seals, (A_Provisional_List_of_European
_Laywomen.pdf).
M. Damen, Memoria y propaganda Las vidrieras de Felipe el Hermoso en los Paises Bajos, in
Felipe I el Hermoso, La belleza y la locura, Madrid, 2006, pp. 164-183.
Ruitvormig schild. 37

E. Danbury, Queens and Powerful Woman: Image and Authority, in Good Impressions: Image and
Authority in Medieval Seals, Oxford, 2008, pp. 17-24.
P. Delaroche, Trésor numismatique et de glyptique - Sceaux des rois et reines de France, Paris,
1858.
J.-Fr. Demange, Glossaire historique et héraldique, Biarritz, 2004.
G. Demay, Inventaire des sceaux de la collection Clairambault à la Bibliotheque Nationale, 2
delen, Paris, 1885-1886.
G. Demay, Inventaire des sceaux de la Flandre, 2 delen, Paris, 1873.
G. Demay, Le costume au Moyen Âge d’après les sceaux, Paris, 1880.
G. Détraz, Catalogue des sceaux médiévaux des Archives de la Haute-Savoie, Annecy, 1998.
H. Domsta, Geschichte der Fürsten von Merode im Mittelalter, 2 delen, Düren, 1981.
L. Douët d'Arcq, Inventaires et documents publiés par ordre de l'empereur. Collection de sceaux
des Archives de l'Empire, 3 delen, Paris, 1863-1868.
A. Van Driessche, Het mausoleum van Isabella van Oostenrijk (+1526) in de Gentse Sint-Pieters
abdijkerk, in Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent, D. 44,
1990, pp. 125-138.
F.-Th. Dubois, Monuments héraldiques de la domination savoyarde sur le Pays de Vaud, in
Archives héraldique Suisses, D. 54, 1940, pp. 1-6 en 63-69, D. 56, 1942, pp. 16-20 en D. 58, 1944,
pp. 33-36 en 77-79.
J.-F. Dugniolle, Le jeton historique des dix-sept provinces des Pays-Bas, 4 delen, Bruxelles, 1876-
1877.
D. Eichberger, Instrumentalising Art for Political Ends. Margaret of Austia, regente et gouvernante
des pais bas de l’empereur, in Femmes de pouvoir, femmes politiques durant les derniers siècles du
Moyen Âge et au cours de la première Renaissance, Bruxelles, 2012, pp. 571-584.
D. Eichberger met bijdragen van verscheidene auteurs, Dames met Klasse Margareta van York –
Margareta van Oostenrijk, Leuven, 2005.
M. Fabre, Héraldique médiévale bretonne. Images personnelles, (vers 1350-1500) armoriaux,
sceaux, tombeaux, 2 delen, Paris, 1993.
M. Ferrari, Poitiers, Musée Sainte-Croix, pièce erratique (Claude de France),
(https://armma.saprat.fr).
M. Flokstra, Vrouwenzegels in het land van Kessel tussen 1300 en 1500, in De Nederlandsche
Leeuw, D. 137, 2020, pp. 31-42.
A. de Foras, Le blason, dictionnaire et remarques, Grenoble, 1883.
A. Fox-Davies, The art of heraldry an encyclopaedia of armory, London, 1904.
M. Francou, Les armoiries de Jean Lemaire de Belges et de ses protectrices, in Archives
Héraldiques Suisses, D. 111, 1997, pp. 55-57.
D. Galbreath, Inventaire des sceaux Vaudois, Lausanne, 1937.
Gelders Archief, Graven en hertogen van Gelre, graven van Zutphen, zegels
(www.geldersarchief.nl).
L. Geliot, Indice Armorial ou Sommaire Explication des mots usitez au Blason des Armoiries, Paris,
1635.
Gens Nostra, Wapenregistraties van het Nederlands Register Familiewapens, D. 77, 2022, pp. 32-
35.
E. Gevaert, L’héraldique, son esprit, son langage et ses applications, Bruxelles, 1923.
M. Gil, Question de goût, question de genre? Commandes de sceaux royaux et princiers autour des
reines Jeanne II de Bourgogne (1328-1349) et Jeanne II de Navarre (1329-1349), in Les Femmes,
la culture et les arts en Europe entre Moyen Âge et Renaissance; Brepols, Turnhout, 2016, pp. 327-
343.
S. Glotz, De Marie de Hongrie aux Gilles de Binche, in Les cahiers binchois, D. 13, 1995.
M. Göbl, Die Frau und das Wappen im Hl. Römischen Reich und der Habsburger-Monarchie,
(http://oktogon.at/Goebl/frauenwappen.htm)
W. de Gray Birch, Catalogue of Seals in the department of manuscripts in the British Museum, 6
delen, London, 1887-1900.
M. Grégoire, Héraldique des femmes en France: Archéologie et histoire en Corpus des armoiries
de femmes, pp. 355-1804, Montréal, 2017.
Ruitvormig schild. 38

M. Grégoire, Héraldique sigillaire des femmes au Moyen Âge en France. Usage et fonction, The
British Museum, Conference: Seals and status 800-1700 A.D., London, 2015.
L. Hablot, Devise emblématique et héraldique à la fin du Moyen Äge: Violette (devise.saprat.fr)
T. Hamilton, Pleasure, Politics, and Piety: The Artistic Patronage of Marie de Brabant, Austin,
2004.
Th. de Hemptinne, Marguerite de Male et les villes de Flandre. Une princesse naturelle aux prises
avec le pouvoir des autres (1384-1405) in Femmes de pouvoir, femmes politiques durant les derniers
siècles du Moyen Âge et au cours de la première Renaissance, Bruxelles, 2012, pp. 477-492.
A. Hildebrandt, Handbuch der Heraldik Wappensibel, Neustadt an der Aisch, 2002.
A. Hulshoff, Die Geschichte der Grafen und Herren von Limburg und Limburg-Styrum und ihrer
Bezitzungen, Teil II, Band 2, Assen und Münster, 1963.
L. Jardot, Les sceaux de Jacqueline de Bavière: les branches fleuries, le sanglier et la Vierge, in
Revue française d’héraldique et de sigillographie, D. 87-89, 2017-2019, pp. 73-86.
S. Jenks, Frauensiegel in den Würzburger Urkunden des 14. Jahrhunderts, in Zeitschrift für
bayerische Landesgeschichte, D. 45, 1982, pp. 541-553.
L. Jéquier, Notes sur les derniers Chalon, princes d’Orange, in Archives Héraldiques Suisses, D.
107, 1993, pp. 147-161. (Marguerite de Clisson, 1407 et Philiberte de Luxembourg 1522)
Jeton de compte, Clémence de Hongrie, femme de Louis X, S.D.
T. Joosen, De glorie van aartshertog Karel als koning van Spanje in 1516, in Blazoen, D. 5, 2019,
pp. 35-42.
T. Joosen, Filips van Lalaing, de fortuinlijke carrière van een jongere zoon, in Blazoen, D. 3, 2017,
pp. 97-102.
L. Kallenborn, Op zoek naar Maria van Duivenvoorde, in De Nederlandsche Leeuw, D. 121, 2004,
pp. 177-189.
P. Van Kerrebrouck, Les Valois, Nouvelle histoire généalogique de l’auguste maison de France,
Volume III, Villeneuve-d’Ascq, 1990.
R. Knecht, Catherine de Médicis, les années mystérieuses, in Femmes de pouvoir, femmes
politiques durant les derniers siècles du Moyen Âge et au cours de la première Renaissance,
Bruxelles, 2012, pp. 31-46.
Det Kongelige Bibliotek, GKS 1612, Liber hinarum
P. La Plagne Barris, Sceaux Gascons du Moyen Âge, Paris & Auch, 1888-1892.
G.-A. de La Roque, Les blasons des armes de la Royale maison de Bourbon, Paris, 1626.
R. Laurent, Les sceaux des princes territoriaux belges de 1482 à 1794, Bruxelles, 1997.
R. Laurent, Les sceaux des princes territoriaux belges du X e siècle à 1482, 2 delen, Bruxelles, 1993.
R. Laurent en Cl. Roelandt, Inventaire des collections de matrices de sceaux des Archives Générales
du Royaume et de la Bibliothèque Royale, Bruxelles, 1997.
A. Lecoy de La Marche, Les sceaux, Paris, 1889.
L. von Ledebur, Ueber die Frauen-Siegel des deutschen Mittelalters, Berlin, 1859.
W. Leonhard, Das grosse Buch der Wappenkunst, Augsburg, 2003.
G. van Loon, Beschrijving der Nederlandsche historiepenningen, 4 delen, ’s Gravenhaage, 1723-
1731
Ph. Lorentz, Kinderportretten Beelden van huwelijkspolitiek en familieherinneringen, in Dames met
Klasse, Margareta van York – Margareta van Oostenrijk, Leuven, 2005, pp. 115-123.
R. Mathieu, Le système héraldique français, Paris, Janin, 1946.
R. de Maulde, Jeanne de France, duchesse d’Orléans et de Berry (1465-1505), Paris, 1883.
J.-B. Maurice, Le blason des armoiries de tous les chevaliers de l’ordre de la Toison d’or, La Haye,
1667.
E. Melly, Siegel und Siegelweise österreichischer Damen, in Beitraege zur Siegelkunde des
Mittelalters, Wien 1846, pp. 219-248.
F. Menéndez Pidal de Navascues, Leones y Castillos. Emblemas heraldicos en España, Madrid,
1999.
F. Menéndez Pidal, Los sellos en nuestra historia, Madrid, 2018.
Ch. de Mérindol, De la signification d’une héraldique féminine singulière: les écus parti de deux
armoiries entières, in Revue française d’héraldique et de sigillographie, D. 87-89, 2017-2019, pp.
87-95.
Ruitvormig schild. 39

Ch. de Mérindol, Le roi René et la seconde maison d’Anjou, Le Léopard d’Or, Paris, 1987.
B. Moreno de Vargas, Discursos de la nobleza de España, Madrid, 1795.
R. Muschart, De schildvorm voor wapens van vrouwen, in De Nederlandsche Leeuw, D. 50, 1932,
pp. 49-51.
H. Nagtegaal, Heraldisch vademecum, Den Haag, 2003.
A. Navarro, Catalogo de sellos de la seccion de sigilografia del Archivo Historico Nacional, 3
delen, Valencia, 1974.
O. Neubecker en R. Harmignies, Le grand livre de l’héraldique, Bruxelles, 1977.
M.-A. Nielen, Corpus des sceaux français du moyen âge. Tome III Les sceaux des reines et des
enfants de France, Paris, 2011.
A. O’Kelly de Galway, Dictionnaire archéologique et explicatif de la science du blason, Tome 1 er ,
Bergerac, 1901.
E. Olivier, G. Hermal en R. de Roton, Manuel de l’amateur de reliures armoriées françaises, 30
delen, Paris, 1924-1938.
P. Palliot, La vraye et parfaite science des armories, Paris, 1661.
C. Pama, Rietstap’s handboek der wapenkunde, Leiden, 1961.
M. Pastoureau, Du père au mari et retour. Les armoiries des femmes au Moyen Age, conférence
aux Ymagiers (IRHT / CNRS) le 9 avril 2021.
M. Pastoureau, Traité d’héraldique, Paris, 1979.
H. Pinoteau, Saint Louis son entourage et la symbolique chrétienne, Lathuile, 2005.
B. Pope, The Empress, the Elector and the Painter: the Armorial of Bianca Maria Sforza, Copied
for August of Saxony by Lucas Cranach the Younger (Manchester, John Rylands Library, German
MS. 2), in Bulletin of the John Rylands Library, D. 94, 2018, pp. 1-49.
Princesses de Savoie, 97 – Catherine-Michelle d’Autriche (1567-1597), (https://princessesavoie.fr).
C. von Querfurt, Kritisches Wörtenbuch der Heraldischen Terminologie, Nördlingen, 1872.
J.-Th. de Raadt, Sceaux armoriés des Pays-Bas et des pays avoisinants, 4 delen, Bruxelles, 1898-
1903.
J.-B. Rietstap, Handboek der wapenkunde, Amsterdam, 1857.
Rijksmuseum Amsterdam, prenten, RP-P-BI-122, (rijksmuseum.nl).
M. Rodriguez-Salgado, Charles Quint et la dynastie, in H. Soly, Charles Quint 1500-1558.
L’empereur et son temps, Actes Sud, Arles, 2000, pp. 27-111.
J. Roelstraete, Wegwijs in de wereld van de heraldiek, Cursus Heraldiek, 2015.
J. Roman, Inventaire des sceaux de la collection des pièces originales du cabinet des titres à la
Bibliotheque Nationale, D. I, Paris, 1909.
R. Rottier en M. Van de Cruys, Heraldiek, Leuven, 2004.
H. Rüegg, Die Wappen der Grafen von Buchegg, in Archives héraldiques suisses, D. 128, 2014, pp.
124-131.
A. van Schilfgaarde, Zegels en genealogische gegevens van de graven en hertogen van Gelre,
graven van Zutphen, in Gelre, D. 33, Arnhem, 1967.
A. de Schoutheete de Tervarent, Les anciennes magistratures du Pays de Waes en leurs titulaires,
Saint-Nicolas, 1867.
A. Scufflaire, Un sceau de Michelle de France, comtesse de Charolais (1419), in Mélanges offerts
par ses confrères étrangers à Charles Braibant, Bruxelles, 1959, pp. 1-6.
G. Seibold, Der Wappenbrief, 2 delen, Wien Köln Weimar, 2020.
G. Seyler, Geschichte der Siegel, Leipzig, 1895.
G. Seyler, J. Siebmacher’s grosses und allgemeines Wappenbuch. Band A. Geschichte der
Heraldik, Nürnberg, 1890.
Sigilla, Base numérique des sceaux conservés en France, 2014-2021.
S. Slater, The complete book of heraldry, London, 2002.
H. Soly, Charles Quint 1500-1558. L’empereur et son temps, Actes Sud, Arles, 2000.
A. Stieldorf, Rheinische Frauensiegel, Köln-Wien, 1999.
B. Thissen en R. Nagel, Genealogie des Hauses Kleve im 15. Jahrhundert, in Archives héraldiques
suisses, D. 121, 2007, pp. 49-57.
Ruitvormig schild. 40

A. Tuetey, Inventaire des biens de Charlotte de Savoie, in Bibliothèque de l'école des chartes, D.
26, 1865, pp. 338-366;
J.-B. de Vaivre, Autour de la Dame à la Licorne et d’autres tentures II, Notes de méthodologie et
études comparatives, in Monuments et mémoires de la Fondation Eugène Piot, D. 94, 2015, pp. 89-
200.
P. Vandenbroeck, La Belleza y/desde la locura Una vinculacion existencial y estética hacia 1500,
in Felipe I el Hermoso, La Belleza y la locura, Madrid, 2006, pp. 212-238.
Viton de Saint-Allais, Dictionnaire encyclopédique de la noblesse de France, Tome premier, Paris,
1816.
M. Vulson de la Colombière, La science héroique traitant de la noblesse, de l’origine des armes,
..., Paris, 1669.
E. Warlop, Heraldiek, Brussel, 1985.
Wikimedia Commons, Charlotte de Savoie, reine de France.
Wikipedia, Alcala de Henares (RPS 26-08-2007) Real Colegio de Agustinos Calzados, escudo de
Juana de Austria.png.
Wikipedia, Bonne de Luxembourg.
Wikipedia, Catherine de France (comtesse de Charolais).
Wikipedia, Escurial.
Wikipedia, Isabelle d’Aragon (1247-1271).
Wikipedia, Jeanne de France (1464-1505).
Wikipedia, Marguerite de Bourgogne (1393-1442).
Wikipedia, Marie de France (1344-1404).
Wikipedia, Tresauro de Nobreza.
Wikipedia, Wapenboek Nassau-Vianden (ca. 1490) – KB 1900A016, (www.kb.nl/nassauvianden).
Wikiwand, Jeanne II de Bourgogne.
Wikiwand, Mary Tudor, Queen of France.
O. de Wree, La généalogie des comtes de Flandre, 3 delen, Bruge, 1642-1644.
O. de Wree, Les seaux des comtes de Flandre et inscriptions des chartes par eux publiées, Bruge,
1641.
Ruitvormig schild. 41