NFM 47-24 eZine

NUMMER 47 • ZOMER 2024 | WWW.NEWFINANCIALFORUM.NL | WWW.MAATSCHAPPIJ.NU 

new 

FINANCIAL 

MAGAZINE 

EVA ROVERS 

NIEUWE DEMOCRATIE 

SAMEN WERKEN AAN EEN NIEUWE ECONOMIE 

WILLEM FERWERDA 

LANDSCHAP VAN DE TOEKOMST 

ALAN MCSMITH 

KUN JE DE MAAN HOREN? 

KEES KLOMP 

EEN BETERE WERELD 

BEGINT IN JEZELF 

BABETTE PORCELIJN 

OP WEG NAAR EEN HAPPY 2050 

SUZANNE VAN STRAATEN 

WAAR GROEN ECHT GROEN IS 

LAURA DE GRAVE 

COOK IT FORWARD 

THEMA 

Verliefd op 

de toekomst 

ANSELM GRÜN 

INNERLIJKE VREDE 

JONATHAN KARPATHIOS • GIJSBERT KOREN • PAUL LIEKENS • NADINE MAARHUIS • AMBA ZEGGEN

New Financial Forum 

Samen werken aan 

een nieuwe economie 

Missie 

De stichting New Financial Forum staat voor een nieuwe economie, 

dienstbaar aan de samenleving. Vanuit de kernwaarden: duurzaam, 

sociaal, inclusief en verantwoord. 

Visie 

De financiële sector is de bloedsomloop van de economie. Nu de oude 

economie niet langer de samenleving gezond houdt, dient de financiële 

sector een aanjagende rol te vervullen richting een nieuwe economie. 

Ambitie 

De stichting New Financial Forum bundelt krachten, ideeën, inspiratie 

en best practices van zowel financieel dienstverleners als innovatieve 

ondernemers en bedrijven om gezamenlijk die nieuwe economie 

versneld tot stand te brengen. 

Dit doen we met drie pijlers: 

• New Financial Inspiration biedt inspirerende praktijkvoorbeelden, 

visies en ontwikkelingen uit de nieuwe economie door middel 

van magazines, nieuwsbrieven, events, storytelling, films en 

dialoogsessies. 

• New Financial Activators is een netwerk dat vanuit haar sterke wortels 

in de financiële wereld haar expertise wil inzetten om ondernemers 

te helpen (verdere) stappen te zetten in de nieuwe economie. 

• New Financial Academy biedt opleidingen, trainingen en coaching die 

zelfontwikkeling en nieuw leiderschap stimuleren vanuit hart, hoofd 

en handen. 

De stichting New Financial 

Forum is opgericht in 2014 

op initiatief van Willem 

Vreeswijk. 

De Raad van Toezicht bestaat 

sinds 1 januari 2023 uit 

voorzitter Mark Boskamp 

(Dukers & Baelemans), 

secretaris Dick-Jan Abbringh 

(Purpose) en Carola 

Wijkamp-Hermsen (ARAG). 

Allianz, Alpina Group, ARAG, 

a.s.r., Dazure, De Goudse, 

Nationale Waarborg, Turien 

& Co., Univé, de Vereende en 

Welten Groep zijn partners 

van de stichting. Dankzij 

hun support komt de missie 

van de stichting een stuk 

dichterbij: een nieuwe 

economie, dienstbaar aan de 

samenleving. 

Werk mee aan een nieuwe economie en meld je aan 

www.newfinancialforum.nl

VERLIEFD OP DE VOORWOORD 

TOEKOMST 

Winst in alle opzichten 

“SAMEN 

SCHRIJVEN AAN 

HET NIEUWE 

VERHAAL” 

Hoe worden we weer verliefd op de toekomst? Dat is 

de hamvraag in deze onzekere en duistere tijden. Het 

begint met een verlangen naar iets moois. En vervolgens 

ga je gewoon van start. Je hoeft de verantwoordelijkheid 

van de hele wereld niet op je schouders te 

nemen, maar ga gewoon doen wat je wél kunt doen. 

En dat is verrassend veel. 

We weten dat de biodiversiteit achteruit holt, hoe groot 

het effect van de klimaatverandering is op al het leven op aarde, 

de kloof tussen arm en rijk alleen maar groter wordt. We 

weten hoe onrechtvaardig het huidige geldsysteem is en hoe 

fnuikend de huidige landbouwsystemen zijn voor natuur dier 

en mens en hoe boeren bekneld zijn geraakt tussen de machtige 

pleitbezorgers van de intensieve landbouw, vaak multinationals 

met omzetten van minimaal 10 miljard euro per jaar. 

De vraag is vervolgens: wat doen we met al die kennis? 

Je kunt er alleen iets mee als je je ermee weet te verbinden. 

Verbinding met je zelf, verbinding met anderen en verbinding 

met de natuur. Als je beseft dat wij allemaal natuur 

zijn en dat iedereen onderdeel is van het 

grotere geheel, kijk je anders naar de wereld en 

weet je dat je in actie moet komen om het wonder 

dat leven is te koesteren. Zonder natuur 

geen wij en zonder wij geen jou. 

Een nieuw perspectief helpt daarbij. Het 

verhaal van het achtuurjournaal is niet het 

enige verhaal. Alleen al in Nederland zijn vele 

mensen iedere dag keihard bezig met het vertellen 

van een ander verhaal, ontstaan vanuit 

een diep respect voor al het leven op aarde. Verhalen 

over nieuwe landbouw, democratische systemen, andere 

ruilmiddelen, nieuwe bedrijfsstructuren, nieuwe vormen 

van educatie en een andere kijk op zorg en ouderdom. Succesvolle 

verhalen uit de dagelijkse praktijk. 

Deze uitgave wil dat nieuwe verhaal zichtbaar en voelbaar 

maken zodat ze omarmd kunnen worden. Alleen als we 

de krachten bundelen en samen inhoud geven aan de nieuwe 

verhalen, creëren we een wereld die we onszelf en onze kinderen 

gunnen. 

Vele mensen laten in deze uitgave zien hoe we weer verliefd 

op de toekomst kunnen worden. Met liefdevolle bijdragen van 

onder meer Willem Ferwerda, Kees Klomp, Eva Rovers, Anselm 

Grün, Nadine Maarhuis, Alan McSmith, Lars Veraart, Babette 

Porcelijn, Jonathan Karpathios, Susanne van Straaten, 

Gijsbert Koren, Heidi Leenaarts, Jack Cox en vele anderen. 

Begin dit jaar kreeg de stichting New Financial Forum het 

platform MaatschapWij erbij, een platform voor een socialer, 

duurzamer en gezonder Nederland. Een platform met een 

enorm bereik en vol met verhalen, podcasts en 

videoportretten van pioniers die anders denken 

én doen. 

Door de krachten van de stichting MaatschapWij 

en de stichting New Financial Forum 

te bundelen, kunnen we nog duidelijker laten 

zien dat er door talloze mensen met vereende 

krachten een nieuw verhaal wordt geschreven. 

Het kan wel én het gebeurt al! Doe je mee? n 

WILLEM VREESWIJK 

willem@willemvreeswijk.com 

ZOMER 2024 NFM | 3

COLOFON 

NEW FINANCIAL MAGAZINE HÉT PLATFORM 

VOOR DE NIEUWE ECONOMIE 

Een initiatief van Willem Vreeswijk 

Nummer 47 van het New Financial Magazine 

verschijnt in een oplage van 1500 exemplaren. 

UITGEVER/HOOFDREDACTEUR 

Willem Vreeswijk 06 10630149, 

willem@newfinancialforum.nl 

EINDREDACTEUR 

Bibi Smissaert, bibi@bluebottle.nu 

UITGAVE VAN 

Stichting New Financial Forum en Stichting 

MaatschapWij, Wapendragervlinder 29, 

3544 DL Utrecht 

EVA ROVERS 

NIEUWE DEMOCRATIE 

6 16 

WILLEM FERWERDA 

LAND VAN DE TOEKOMST 

BASISIONTWERP EN VORMGEVING 

Peter Beemsterboer, www.beemsfoto.nl 

ABONNEMENTEN 

Een jaarabonnement (vier nummers) op het 

New Financial Magazine kost € 44,95, excl btw. 

Bedrijfsabonnementen op aanvraag: 

willem@willemvreeswijk.com. 

REPRODUCTIE 

Overname van artikelen, tekeningen, foto’s e.d. 

is slechts mogelijk na schriftelijke toestemming 

van de Stichting New Financial Forum 

REALISATIE 

Edicola Publishing bv 

Postbus 2013, 7420 AA Deventer 

info@edicola.nl / www.edicola.nl 

29 34 

ALAN MCSMITH 

KEES KLOMP EEN BETERE 

KUN JE DE MAAN HOREN? 

WERELD BEGINT IN JEZELF 

COÖRDINATIE 

Jolanda Leemhuis 

DRUKWERK 

Veldhuis Media, Meppel 

48 52 

SUZANNE VAN STRAATEN 


WAAR GROEN ECHT GROEN IS COOK IT FORWARD 

4 | NFM ZOMER 2024

INHOUD 

THEMA VERLIEFD OP DE TOEKOMST 

22 

LARS VERAART 

LANDBOUW OP DE SCHOP 

40 


HAPPY 2050! 

INTERVIEW 

6 Doorbreek met burgerberaden de maatschappelijke 

impasse | Eva Rovers 

16 Samen zin vinden in het landschap van de 

toekomst | Willem Ferwerda 

34 Een betere wereld begint in jezelf | Kees Klomp 

56 Innerlijke vrede voor iedereen | Anselm Grün 

70 Kook alsof het voor geliefden is | Xander Meijer en 

Jonathan Karpathios 

82 Als iets is, is het perfect | Paul Liekens 

PERSPECTIEF 

20 Wortelen | Nadine Maarhuis 

22 De landbouw op de schop | Lars Veraart 

26 Circulair denken en doen | Heidi Leenaarts 

40 Samen op weg naar een happy 2050 | Babette Porcelijn 

44 Laat je bedrijf aan je missie na | Gijsbert Koren 

48 Waar groen echt groen is | Suzanne van Straaten 

52 Cook it forward | Laura de Grave 

74 Wie dromen realiseert, wordt gezien | Maria Mazarakis 

78 Op Eigen Kompas | Ron van Es 

ESSAY 

12 Bij ons in Beusichem | Femke de Jong-Struiksma 

29 Kun je de maan horen? | Alan McSmith 

64 De macht van superstar bedrijven | Amba Zeggen 

87 Tot ruimte wordt hier de tijd | Kees van der Stel 

COLUMN 

62 Een kunstmatig intelligente economie | Jack Cox 

56 

ANSELM GRÜN 

INNERLIJKE VREDE 

BOEKEN VAN BETEKENIS 

92 Voor ieder wat waars | Rob Wijnberg 

94 Teamkracht met ProSocial | Matthijs Steeneveld 

96 En nu dan | Ariane Roos 


VERLIEFD OP DE TOEKOMST 

EVA ROVERS: 

“BEHOEFTE AAN MEER 

AMBITIEUZE POLITICI.” 

6 | NFM ZOMER 2024 

BEELD FRANK RUITER


In een tijd van polarisatie, groeiend wantrouwen en toenemende onzekerheden 

lijken antwoorden op enorme uitdagende en complexe 

onderwerpen als klimaatverandering, kunstmatige intelligentie, migratie 

of toenemende druk op de zorg vaak verder weg dan ooit, terwijl 

we geen tijd te verliezen hebben om echt in actie te komen. Volgens 

Eva Rovers doorbreken burgerberaden deze vicieuze cirkel. 

“Geef burgers het vertrouwen. Zij zijn in staat met elkaar complexe 

vraagstukken op te lossen, mits aan een aantal belangrijke spelregels 

is voldaan. In Nederland vinden momenteel regionaal zo’n dertig burgerberaden 

plaats en zijn er ook dertig in voorbereiding. En het Nationaal 

Burgerberaad over klimaat gaat hopelijk nog dit jaar van start.” 

Doorbreek met 

burgerberaden de 

politieke impasses 

TEKST WILLEM VREESWIJK 

en biodiversiteitsverlies 

stellen 

Nederland voor ongeken- 

problemen en pijnlijke 

beslissingen. Burgerberaden 

maken het makke- 

“Klimaatverandering 

lijker om die moeilijke beslissingen te 

nemen”, zo schrijft Eva Rovers (45) in 

haar boek Nu is het aan ons; oproep tot 

echte democratie uit 2022. “Ze wijzen de 

weg naar toereikend klimaat- en milieubeleid 

door de kennis en ervaring in 

de samenleving aan te boren. Sterker, 

burgerberaden kunnen leiden tot snellere 

besluitvorming, beter beleid voor 

de lange termijn, meer democratisch 

zelfvertrouwen van inwoners, en meer 

wederzijds vertrouwen tussen politiek 

en bevolking. Bovendien kunnen ze 

helpen om polarisatie en desinformatie 

tegen te gaan.” 

Haar boek heeft enorm bijgedragen 

aan de populariteit van het burgerberaad. 

Toch benadrukt Eva dat ze zeker 

niet de enige is geweest die het burgerberaad 

in Nederland op de kaart heeft 

gezet. “Ik werk hieraan met de ontzettend 

gedreven mensen van Bureau Burgerberaad. 

Ook hebben organisaties als 

G1000, en mensen als voormalige Denker 

des Vaderlands Daan Roovers of 

burgemeester Koos Janssen van Zeist 

hier een grote rol in gespeeld. En natuurlijk 

David Van Reybrouck met zijn 

boek Tegen Verkiezingen. 

Het moment waarop het boek verscheen, 

vlak na de gemeenteraadsverkiezingen, 

was ideaal: veel gemeenten 

waren toen bezig hun coalitieakkoord 

te schrijven. Bovendien bleken 

ministers Rob Jette en Hanke Bruins 

Slot enthousiast over een burgerberaad 

over klimaat. Zij zeiden niet: dat 

gaan we even top-down vanuit het kabinet 

regelen, maar wilden nadrukkelijk 

de Tweede Kamer erbij betrekken 

– om de teleurstelling te voorkomen 

die na het grote Franse klimaatburger- 



beraad ontstond. De oplossingen waarmee 

het Franse burgerberaad kwam, 

waren indrukwekkend en zouden zelfs 

nog voor de gestelde deadline van 2030 

tot de gewenste uitstootvermindering 

leiden, maar 90 procent van de aanbevelingen 

werd niet overgenomen. President 

Macron had weliswaar beloofd 

om alle aanbevelingen ongefilterd over 

te nemen, maar had verzuimd de Franse 

Senaat erbij te betrekken. Een duidelijk 

mandaat vanuit het parlement 

ontbrak. Van de 146 aanbevelingen 

werden er uiteindelijk slechts vijftien 

maatregelen overgenomen. Dit slappe 

aftreksel leidde juist tot verdere afbrokkeling 

van het vertrouwen in de 

politiek. Jette en Bruins Slot trokken 

hier lessen uit en vroegen daarom de 

Tweede Kamer of deze zich ook achter 

een burgerberaad kon scharen. De 

Kamer deed vervolgens uitgebreid onderzoek 

met als resultaat dat ze in juni 

2023 besloot een Burgerberaad over 

klimaat te omarmen. Tien dagen later 

viel het Kabinet.” 

Dit zorgde uiteraard voor onrust. 

Wat betekende de val van het Kabinet 

hiervoor? “Het was even spannend, 

maar uiteindelijk werd duidelijk dat het 

besluit gewoon stond. Er zit natuurlijk 

wel een nieuwe Kamer en het is belangrijk 

dat zij het ook steunen; gelukkig 

heeft onlangs nog een debat plaatsgevonden 

waar geen bezwaar bleek, dus 

de voorbereidingen lijken nu dus echt 

van start te kunnen.” 

Workshop Democratische Fitness, Bureau Burgerberaad. 

“IK HEB ALTIJD DE 

GESCHIEDENIS BESTUDEERD 

TOT IK IN 2016 INZAG DAT 

ONZE TOEKOMST OP 

HET SPEL STAAT” 

BEELD VERA KUIP 

VOORLEVEN 

Eva’s passie voor een rechtvaardige samenleving 

voor mens én dier is niet uit 

de lucht komen vallen. “Mijn vader was 

beeldend kunstenaar, mijn moeder verpleegkundige. 

Van huis uit heb ik verbeeldingskracht 

en aandacht voor de 

kwetsbaarheid van het leven meegekregen. 

Ook kreeg ik mee dat het een 

enorm voorrecht is om in Nederland te 

zijn geboren, maar ook het besef wat 

een rijk land als Nederland de rest van 

de wereld aandoet. 

Eva ging cultuurgeschiedenis studeren 

en schreef een aantal biografieën. 

Bijzonder indrukwekkend vond ze 

het leven van Helene Kröller-Müller. 

“Fascinerend om niet met hedendaagse 

ogen naar de geschiedenis te kijken, 

maar door de ogen van iemand die de 

geschiedenis daadwerkelijk meemaakte. 

Zij was rond 1900 een van de rijkste 

vrouwen van Nederland, werkte tijdens 

de Eerste Wereldoorlog als verpleegster 

in een veldhospitaal en had als missie 

om een museum ‘voor de eeuwigheid’ 

te bouwen, om aan toekomstige generatie 

een kunstcollectie na te laten die 

iets zei over haar tijd. Kröller-Müller 

keek dus eigenlijk met de ogen van de 

toekomst naar haar heden. Mede daardoor 

ben ik gaan beseffen dat je niet 

alleen de geschiedenis kunt ervaren, 

maar ook de toekomst.” 

Voor Eva was 2016 een kanteljaar 

met het voortdurend breken van klimaatrecords, 

de Brexit en de winst van 

Donald Trump bij de Amerikaanse verkiezingen. 

“Tot dan toe bestudeerde ik 

de geschiedenis, maar toen besefte ik 

dat de toekomst veel meer aandacht 

nodig had. Ik vroeg me af wat een eenvoudige 

cultuurhistorica die graag in 

archieven snuffelt, kon bijdragen aan 

een betere toekomst. Onderzoek doen 

en schrijven, was mijn antwoord.” 

COLLECTIEF 

“In eerste instantie onderzocht ik wat 

een individu kan doen om het tij te keren. 

Maar ik besefte dat die individuele 

aanpak toch het plakken van pleisters 

is op een systeem dat aan alle kanten 

piept en kraakt. Echte verandering is 

pas mogelijk als we collectief in beweging 

komen.” 

Het kwartje viel toen ze las over 

een burgerberaad in Ierland over abortuswetgeving. 

De Ierse premier besloot 

het totaal anders aan te pakken. Na 

een zorgvuldig georganiseerd burgerberaad, 

waarbij de hele bevolking actief 



Inwonerraad Energie, januari 2023. 

GOUDEN REGELS VOOR EEN BURGERBERAAD MET IMPACT 

1. Stel een open, heldere, niet-sturende vraag. 

2. Zorg vooraf voor een duidelijk mandaat en plan voor politieke opvolging. 

3. Stel voldoende tijd en middelen beschikbaar voor voorbereiding en uitvoering 

(deelnemers komen minimaal 40 uur samen). 

4. Waarborg een transparant en onafhankelijk proces: ontwerp, uitvoering en 

informatievoorziening zijn in handen van een onafhankelijke non-profit 

organisatie. 

5. Waarborg diversiteit zowel bij de organisatie als de deelnemers. Pas gewogen 

loting toe om een dwarsdoorsnede van de samenleving aan tafel te krijgen. 

6. Garandeer dat deelnemers zeggenschap hebben over het proces en zij ongeacht 

opleidingsniveau kunnen leren over het onderwerp (inclusieve kennisuitwisseling 

via verschillende werkvormen). 

7. Faciliteer dialoog in plaats van debat (en dus onafhankelijke, professionele 

gesprekbegeleiding). 

8. Neem barrières voor deelname weg (biedt een dagvergoeding, kinderopvang, 

taalbuddy’s aan). 

9. Ontwikkel een publiekscampagne die de samenleving betrekt bij het burgerberaad. 

10. Monitor de uitkomsten, evalueer en herhaal. Want één burgerberaad maakt 

nog geen nieuwe democratie. 

betrokken werd, stemde in 2018 in een 

referendum 66 procent van de Ieren 

voor legalisering van abortus, zoals het 

burgerberaad had voorgesteld. Na bijna 

veertig jaar politieke impasse kwamen 

99 burgers binnen een half jaar met een 

weloverwogen oplossing, vrij van partijpolitieke 

overwegingen en jarenlange 

lobby. Als het daar is gelukt, over zo’n 

omstreden onderwerp, dan is er veel 

meer mogelijk.” 

Nadat Eva een artikel had gepubliceerd 

over het Franse burgerberaad, namen 

verschillende mensen contact met 

haar op. “We gingen brainstormen hoe 

we het burgerberaad op de Nederlandse 

politieke agenda konden zetten. Dat 

was het begin van Bureau Burgerberaad. 

We spraken onder meer met wethouders, 

burgemeesters, politici en waren 

verheugd dat Agnes Mulder in 2020 

een motie indiende over de mogelijkheden 

van burgerpanels, een motie die 

werd aangenomen. In artikelen en opiniestukken 

gaven we keer op keer uitleg 

over de kracht van burgerberaden. 

Zo schreef ik met Jelmer Mommers een 

uitgebreide explainer op de Correspondent. 

Mede naar aanleiding hiervan ben 

ik gevraagd een boek te schrijven, passend 

in De Correspondent-serie ‘Vonkjes’, 

nieuwe ideeën voor deze tijd. Dit 

boek kreeg veel aandacht en zette het 

onderwerp op de kaart.” 

KEERZIJDE 

Doel van Eva is altijd geweest een bijdrage 

leveren aan de totstandkoming 

BEELD EXPERTTEAM ENERGIESYSTEEM 2050 

van een Nationaal Burgerberaad over 

klimaat. “Helaas is dat een enorm gepolariseerd 

en gepolitiseerd onderwerp 

geworden, terwijl natuurwetten 

zich echt niets aantrekken van de politiek. 

We weten al ruim veertig jaar wat 

er aan de hand is en wat er nodig is om 

gevaarlijke opwarming van de aarde tegen 

te gaan. Begin jaren tachtig stonden 

de seinen op groen om in actie te 

komen, maar halverwege de jaren tachtig 

ging er een andere wind waaien. Het 

nieuwe geloof werd marktdenken en 

eeuwige groei. Men was blind voor de 

lange termijn en het feit dat we onlosmakelijk 

verbonden zijn met de planeet 

waarop we leven. Inmiddels erkennen 

zo’n beetje alle politici wel dat er een gigantisch 

probleem is, maar het frame is 

nog vooral: het is duur en technisch ingewikkeld 

om dit aan te pakken. Alsof 

het om een puur technologische transitie 

gaat, nee, het is vooral een morele, 

emotionele en mentale transitie. ” 

Hoogste tijd voor een ander frame. 

Een frame dat we als samenleving gezamenlijk 

bepalen. “Natuurlijk heb je 

altijd een eigen keuze en verantwoordelijkheid 

in alles wat je doet, maar de 



overheid dient ervoor te zorgen dat de 

duurzame keuze de logische en betaalbare 

keuze wordt voor iedereen. Of dat 

nu gaat over voedsel, kleding, woningbouw 

of transport. Maar hoe komen 

we daar? Burgerberaden zijn een uitstekende 

manier om als samenleving 

de politiek te helpen om daar invulling 

aan te geven.” 

En dat lijkt te gaan lukken. Wellicht 

gaat het burgerberaad klimaat nog dit 

jaar van start. Ondertussen is ze aangenaam 

verrast hoezeer burgerberaden 

inmiddels op gemeentelijk en regionaal 

gebied zijn omarmd. “Waren het er drie 

jaar geleden hooguit drie, nu zijn het er 

inmiddels al dertig en er worden er ook 

nog eens dertig voorbereid.” 

Toch waarschuwt Eva ook voor een 

keerzijde. “Burgerberaden zijn echt wat 

anders dan inspraakavonden. Bij inspraakavonden 

kan je je zegje doen, 

maar vaak is de keuze al gemaakt. Het 

is een afvinkoefening voor participatie. 

Dat leidt tot boosheid bij inwoners die 

zich niet gekend voelen in het besluit. 

Een burgerberaad is er nu juist niet voor 

bedoeld om het groene licht te krijgen 

voor een beleidsplan dat er al ligt. Bij 

een burgerberaad staat juist de zeggenschap 

van inwoners en het gemeenschappelijke 

belang centraal. Inwoners 

gaan ook niet in debat met elkaar, maar 

in dialoog. Dat levert constructieve, 

haalbare en soms heel originele oplossingen 

op. Maar dat vraagt wel om vertrouwen 

van de politiek, want de uitkomst 

is ongewis, het gaat om een open 

vraagstelling. “ 

Een goed voorbeeld? “Een van de 

grote uitdagingen in Nederland is de 

vergrijzing. Als we niets veranderen, 

zou in 2050 één op de drie Nederlanders 

in de zorg moeten werken. Den 

Bosch organiseerde een burgerberaad 

met als vraag: ‘hoe worden we op een 

prettige manier oud in Den Bosch?’. 

De deelnemers kwamen uit alle lagen 

van de bevolking, alle leeftijden waren 

vertegenwoordigd, net als verschillende 

culturen. De vraagstelling was open 

en de Bossche politiek maakte duidelijk 

dat zij zich niet met het proces zou be- 

EVA ROVERS 

Eva Rovers is schrijver en mede-oprichter 

van Bureau Burgerberaad, 

een onafhankelijke non-profitorganisatie 

die adviseert en informeert 

over burgerberaden. In haar boek Nu 

is het aan ons. Oproep tot echte democratie, 

houdt ze een gloedvol betoog 

om de politiek niet uitsluitend aan 

politici over te laten. De veelkoppige 

problemen van de 21e eeuw vragen 

namelijk om een veelkoppige aanpak: 

burgerberaden zijn daarvoor 

ideaal. Het haalt de angel uit de polarisatie, het verstevigt de betrokkenheid en 

zeggenschap van burgers rond grote vraagstukken. Burgerberaden zijn onmisbaar 

voor een sterke, toekomstbestendige democratie waarin niet de meeste, 

maar alle stemmen tellen. 

Sinds 2017 schrijft Eva over manieren waarop gewone mensen zorgen voor 

buitengewone maatschappelijke veranderingen. Als deskundige op het gebied 

van democratische vernieuwing treedt ze regelmatig op in de media, bij congressen 

en op festivals als Lowlands en Brainwash. Zij studeerde cultuurgeschiedenis 

aan de Universiteit Utrecht en promoveerde aan de Rijksuniversiteit 

Groningen. 

moeien. Wethouder Pieter Paul Slikker 

en de gemeenteraad gaven de burgers 

volledig vertrouwen. Wat mij betreft 

mogen er in Nederland wel wat meer 

van dit soort politici komen, die inwoners 

om hulp durven te vragen.” 

Maar een sterke, duurzame democratie 

ligt niet alleen bij politici: we hebben 

als inwoners ook meer democratisch 

zelfvertrouwen nodig. We hebben 

besluitvorming helemaal uitbesteed 

aan de politiek en denken dat we zelf 

niet meer kunnen doen dan af en toe 

stemmen. Maar wij zijn de democratie. 

“EÉN BURGERBERAAD 

OVER HET KLIMAAT 

MAAKT NOG GEEN 

NIEUWE DEMOCRATIE” 

Om inwoners dat te laten ervaren, hebben 

wij vanuit Bureau Burgerberaad 

‘democratische fitness’ naar Nederland 

gehaald. Daarin train je verschillende 

democratische spieren, zoals actief luisteren 

of het constructief oneens zijn. Je 

kan dat overal doen: op school, op een 

festival, in een organisatie. Het is heel 

grappig en leuk om te doen, maar het 

heeft ook een serieuze boodschap: jij 

hebt een rol te spelen in de democratie. 

VOORWAARDEN 

In haar boek Nu is het aan ons geeft Eva 

tal van voorbeelden van geslaagde en 

minder geslaagde burgerberaden. Crux 

is namelijk dat een burgerberaad aan 

een aantal cruciale voorwaarden moet 

voldoen om politieke en maatschappelijke 

impact te hebben. Gebeurt dat 

niet, dan belanden aanbevelingen vaak 

in de ijskast met als gevolg dat het vertrouwen 

in de politiek juist nog verder 

afbrokkelt. Rovers formuleert in haar 

boek en op de site van Bureau Burgerberaad 

tien basisprincipes waaraan een 

burgerberaad dient te voldoen. n 



– essay – 

Wat bestuurders kunnen leren van een dorp dat 

zelf de regie pakt om woningnood op te lossen 

Bij ons in 

Beusichem 

Op een dinsdagavond in oktober van 2023 staan mijn man en ik in de rij voor de pittoreske 

kerk van Beusichem, een klein, middeleeuws dorp in het hart van de Betuwe. Wij wonen 

hier sinds kort. Buiten is het donker, het kerkplein is zacht verlicht, de sfeer is gemoedelijk. 

Het voelt alsof het dorp is uitgelopen om een vervroegd kerstconcert te beluisteren, 

niet alsof hier vanavond campagne voor een beter woonbeleid wordt gevoerd. 

TEKST FEMKE STRUIKSMA-DE JONG 

Deze avond wordt georganiseerd door Beusichem 

Bouwt, een burgerinitiatief van de Stichting Beusichem 

Leeft, een werkgroep van betrokken vrijwilligers 

die zich samen inzetten voor het dorp. De bijeenkomst 

stond al weken aangekondigd via een spandoek 

voor een grote, lege akker aan de rand van het dorp: 

‘Gaat de parel van de Betuwe op een VINEX-locatie lijken?’ De 

tekst was ingegeven door twee belangrijke ontwikkelingen die 

op korte termijn tot nieuwe uitbreidingen zouden leiden. 

Eerder was bekend geworden dat de Gemeente Buren, 

waar Beusichem onder valt, voor 2030 ca. 1650 woningen wil 

bouwen om aan bouwnormen van de rijksoverheid te voldoen. 

De gemeente zou de nieuwbouw gelijkmatig verdelen 

over de vier grote dorpskernen: Lienden, Buren, Maurik en 

Beusichem. Er was, met andere woorden, in eerste instantie 

gekozen voor een probleem georiënteerde aanpak: het probleem 

van de gemeente, wel te verstaan. Voor Beusichem betekent 

dit dat er ongeveer 300 tot 400 woningen bijkomen: 

op een dorp dat nu 1.414 woningen telt, is dat heel erg veel. 

De aankondiging leidde direct tot commotie, niet alleen 

in de betrokken kerndorpen, ook bij inwoners van omringende, 

vaak kleinere dorpen, die zich terecht gepasseerd voelden. 

Waarom wordt alles (weer) onder de vier grote dorpsclusters 

verdeeld? Waarom wordt er niet gekeken naar kleinere 

dorpen die vergrijzen en leeglopen, omdat er al jaren niet 

meer wordt geïnvesteerd? Was het niet veel logischer om voor 

kleinschalige uitbreidingen te kiezen, zodat alle dorpen in de 

regio organisch konden groeien en zo leefbaar en vitaal konden 

blijven? 

De meeste ‘Beusekommers’ zijn niet tegen bouwen. Integendeel: 

ook hier is woningnood. Er is een tekort aan seniorenwoningen, 

waardoor ouderen niet in hun eigen omgeving 

kunnen doorstromen. Jongeren hebben geen zicht op een betaalbare 

starterswoning, waardoor ze vaak heel lang bij hun 



Inwoners Beusichem bijeen in de kerk voor een beter woonbeleid. 

ouders blijven wonen. Het alternatief, vertrek uit het eigen 

dorp of de regio, is weinig aanlokkelijk. Het gras op de woningmarkt 

is elders niet veel groener. Voor jongeren die in 

het dorp geboren en getogen zijn, of hier al langer wonen, 

geldt bovendien dat hun sociale leven vaak nauw verweven 

is met het lokale verenigingsleven en met familie, die ook in 

het dorp woont. 

Dan is het zuur als je moet vertrekken omdat woningen 

die beschikbaar komen – gezinswoningen in het hogere 

prijssegment – worden opgekocht door ‘mensen van buiten’: 

Randstedelingen (zoals ik) die het platteland opzoeken 

omdat ze in de stad tegen dezelfde problemen aanlopen. 

Het leidt tot wrevel en wantrouwen, zowel tussen burgers en 

overheid, als tussen burgers onderling. Niet wenselijk in een 

tijd waarin de relatie tussen burger en overheid toch al op losse 

schroeven staat en de overheid actief op burgerparticipatie, 

sociale cohesie en zelfredzaamheid aanstuurt. Neem als 

voorbeeld kinderopvang of mantelzorg: dat laat zich makkelijker 

in eigen kring organiseren, als je bij elkaar in de buurt 

woont. Hoe kan er ditmaal gebouwd worden op een manier 

die steun heeft van inwoners? 

STROOMVERSNELLING 

De discussie kwam in een stroomversnelling toen de Stichting 

Weeshuis Buren, een ANBI-stichting met koninklijke 

signatuur, aankondigde dat zij de voornoemde akker per opbod 

ging verkopen. Het lag voor de hand dat de akker, die op 

een centrale plek aan de rand van het (beschermde) dorpscentrum 

ligt, voor veel geld door een projectontwikkelaar zou 

worden gekocht. Als iedere grondeigenaar op het platteland, 

door de huizenschaarste, Randstadprijzen gaat vragen, krijg 

je Randstadwijken: de enige manier om dat rendabel te krijgen 

(voor de projectontwikkelaar), is door er luxe woningen 

te bouwen. 

Men vreesde (wederom terecht) een invasie van rijke yuppen, 

met als gevolg dat het dorpse karakter verdwijnt en de 

huidige inwoners opnieuw achter het net vissen. In dit geval 

extra pijnlijk, omdat de Stichting Weeshuis Buren, op auspiciën 

van het koninklijk huis, al eeuwenlang een maatschappelijke 

taak in deze regio vervult. Bovendien was er geen dorpsof 

omgevingsvisie, die rekening houdt met uitbreiding op 

deze schaal. Stel dat er 200 luxe gezinswoningen worden gebouwd 

met gemiddeld twee kinderen per woning. Wat betekent 

dit voor de lokale basisschool, de voetbalvereniging en 

de supermarkt, die nu al uit hun voegen barsten? Waar gaan 

al die mensen parkeren? De inwoners zijn niet tegen bouwen, 

maar het moet wel op een evenwichtige manier. 

ONDERTUSSEN, BIJ DE BUREN… 

In ’t Goy – een dorp met 240 huishoudens aan de overkant 

van de Lek – stond men twee jaar geleden voor een vergelijkbare 

uitdaging. De Gemeente Houten wilde 55 nieuwe woningen 

realiseren. Stichting Mooi ’t Goy, een burgerinitiatief, 

pakte zelf de regie. Het uitgangspunt was even helder als 



vanzelfsprekend: bouw een wijk die een aanwinst is voor het 

dorp. Dus niet: hoe bouwen we zo snel mogelijk genoeg woningen. 

Geen ‘aanplakwijk’, maar een integraal concept dat 

past in de sociale, culturele en ecologische structuur van het 

dorp. Wat heeft het dorp nodig om te (blijven) floreren? Van 

daaruit ga je ontwikkelen. 

De eerste stap was een zogenaamd Masterplan dat in samenspraak 

met het dorp werd ontwikkeld. Het proces werd 

geleid door stedenbouwkundig ontwerper Nick van Garderen, 

die zelf in ’t Goy opgroeide en inmiddels bij het prestigieuze 

architectenbureau B-city in Antwerpen werkt. Het Masterplan 

is meer dan een ontwerp van wijk of woning, het voorziet 

ook in collectieve voorzieningen, zoals het kerkplein en 

de dorpsboerderij. 

In dat kader is eerst een grondige inventarisatie gemaakt 

van de wensen van huidige en toekomstige inwoners over 

leefbaarheid: mens, milieu en maatschappij. Vervolgens zijn 

de bevindingen vertaald naar een ontwerp dat met huidige en 

toekomstige inen omwonenden is ontwikkeld. Zo hebben de 

inwoners zelf de bouwplek aangewezen. Dit alles in opdracht 

en beheer van Stichting Mooi ’t Goy, in samenspraak met de 

Gemeente Houten en Provincie Utrecht. 

Van Garderen: “Door zelf de regie te pakken en het proces 

om te draaien, weet de projectontwikkelaar exact waar hij op 

intekent. Dan kunnen vernieuwing of uitbreiding van collectieve 

voorzieningen die anders als moeilijk of duur worden afgedaan, 

zoals een dorpsboomgaard, ineens wel. Als alles meezit 

gaan de eerste palen in het voorjaar van 2025 de grond in. 

De doorlooptijd van idee tot vergunningsaanvraag is ca. 24 

maanden. Voor een woonwijk! Dat is echt heel snel.” 

BEUSICHEM BOUWT 

In de kerk worden we begroet door onze buurvrouw, die hier 

al zeker veertig jaar woont. Ze deelt vanavond koffie en koekjes 

uit en dirigeert ons de kerk in. We nemen plaats op de 

houten banken langs de zijmuur, jassen aan, en wachten tot 

het begint. Beusichem Bouwt trapt af met een gedegen uitleg 

over de ontwikkelingen. Daarna mag de zaal reageren. Er volgen 

diverse constructieve suggesties, maar er is ook een hoop 

zorgen, boosheid en frustratie. Het onderliggende sentiment 

is steeds hetzelfde: ‘ze’ luisteren niet naar ons. ‘Heb je dit ooit 

meegemaakt?’, vraagt mijn man. Ik schud nee, voel dat hier 

meer aan de hand is. 

Nick van Garderen, stedenbouwkundige bij B-city in Antwerpen, 

presenteert plan Kerkzicht ’t Goy: “Zelf de regie pakken.” 

“ALS IEDERE GRONDEIGENAAR OP HET 

PLATTELAND RANDSTADPRIJZEN GAAT 

VRAGEN, KRIJG JE RANDSTADWIJKEN” 

De volgende ochtend vraag ik mijn buurvrouw of ik met de 

werkgroep mag meelopen. Dat mag. Tijdens de eerstvolgende 

vergadering, in de sfeervolle consistorie van het middeleeuwse 

kerkje in het naastgelegen Zoelmond, praten we na 

over wat er in de kerk is gebeurd. Het gevoel heerst dat er in 

het verleden te vaak concessies zijn gedaan, bijvoorbeeld door 

bestemmings- of bestekwijzigingen toe te staan, zonder rekening 

te houden met het dorp. Bouwen in beschermde natuur- 



zones, aantasting van het historische karakter, het schrappen 

van parken en speeltuinen: zaken die maken dat inwoners 

zich hier thuis voelen. Soms uit gemakzucht, soms om de portemonnee 

van (bevriende) projectontwikkelaars te ontzien. 

Zo verlies je draagvlak en vertrouwen, aldus de werkgroep. 

Ik denk dat dit klopt. Besluitvorming die primair is ingegeven 

door het eigen interne belang, is niet meer van deze 

tijd. Geld verdienen mag, maar niet over de rug van mens, milieu 

of maatschappij. Het volk pikt het niet meer, dat zie je in 

alle lagen van de samenleving terug. Kijk naar Tata Steel, de 

gaswinning in Groningen of de procedures tegen agrarische 

spuitzones. Regeren is vooruitzien: bestuurders en beleidsbepalers 

kunnen weerstand voorkomen door besluitvormingsprocessen 

anders in te richten. Stel je proactief op, stuur op 

ethiek en maatschappelijk belang en weersta – ook bij kleine 

(deel-)besluiten - de menselijke neiging om het duurzame belang 

van mens, milieu en maatschappij op te offeren voor een 

succesje op korte termijn. 

Martine de Bas, Wethouder wonen en duurzaamheid Gemeente 

Buren 

ONDERZOEK 

In de maanden daarna wordt duidelijk hoezeer dit sentiment 

in het dorp leeft. Beusichem Bouwt organiseert een 

uitgebreid inwonersonderzoek, waar 1.132 mensen aan meedoen. 

Uit het onderzoek blijkt dat mensen gehecht zijn aan 

de rust, ruimte en saamhorigheid die het dorpse leven biedt. 

Men wil geen grootschalige, anonieme bouw, zeker niet als 

dat ten koste gaat van landschappen, die nationaal erkend en 

beschermd zijn. Nieuwe wijken moeten kleinschalig, landelijk 

en veilig zijn. Met veel ruimte voor groen, buiten spelen, 

wandelen en fietsen. Het rapport wordt enthousiast ontvangen 

door de burgemeester en de gemeenteraad. 

Later verklaart Martine de Bas, wethouder duurzaamheid 

en bouwen van de Gemeente Buren, dat de gemeente graag 

in gesprek wil met de collega’s in Houten. In dezelfde periode 

groeit het openbaar verzet tegen besluitvorming, waar maatschappelijke 

belangen onder druk staan. Zo worden er 45 bezwaarschriften 

ingediend tegen een ander nieuwbouwproject 

in het dorp, onder meer omdat de gemeente ogenschijnlijk 

toestaat dat afspraken over de realisatie van collectieve 

(groen)voorzieningen niet worden nagekomen. 

De gemeente grijpt op haar beurt in bij de verkoop van 

de akker, waardoor het bestuur van de Stichting Weeshuis 

Buren alsnog wordt gedwongen om rekening te houden met 

haar maatschappelijke verantwoordelijkheid. De vrije verkoop 

wordt gestaakt: het bestuur moet de grond na taxatie 

via de rechter, alsnog eerst aan de gemeente aanbieden. 

Ondertussen voert Beusichem Bouwt gesprekken met alle 

belanghebbenden partijen, in de hoop dat er in de toekomst 

naar Goys voorbeeld wordt gebouwd. En ik? Ik doe mee, in de 

hoop dat ik hier nog lang mag blijven. n 

FEMKE DE JONG-STRUIKSMA 

Femke de Jong – Struiksma (1980) is schrijver en feminist. 

Eerder werkte ze jarenlang als advocaat, bestuurder 

en publicist in de verzekeringssector. Ze is getrouwd 

en heeft drie zoons. 



De mens denkt vaak lineair, terwijl het ecosysteem op aarde een geheel 

eigen dynamiek kent. “En daarin is het leven allesbepalend”, stelt Willem 

Ferwerda, die met Commonland wereldwijd landschappen herstelt. 

“Die potentie van leven hoort bij de natuur en zit ook in ons, als menselijke 

soort. Daarom is aanpassen aan veranderingen net zo onvermijdelijk 

als de verliezen die we nu lijden. Linksom of rechtsom bewegen we 

naar regeneratieve landschappen, want dáár ligt onze toekomst.” 

Ecoloog Willem Ferweda 

Samen zin vinden 

in het landschap 

van de toekomst 

TEKST AMBER BOOMSMA | BEELD JIM MACKINTOSH (COMMONLAND) 

Een wereldwijde industrie van 

landschapsherstel als dé nieuwe 

infrastructuur voor de menselijke 

samenleving. Daar droomt 

Ferwerda van en hij draagt het 

ook actief uit als oprichter & 

CEO van Commonland, dat al elf jaar op 

grote schaal landschappen herstelt; inmiddels 

al in meer dan twintig landen. 

Het goed doordachte initiatief slaat aan, 

omdat Ferwerda – die als tropisch ecoloog 

eerst twintig jaar ervaring opdeed 

in de internationale natuurbescherming 

– een taal en aanpak heeft ontwikkeld 

die bruggen bouwt tussen partijen 

die elkaar eerder nooit echt begrepen, 

maar die in de basis wél allemaal hetzelfde 

landschap delen. Commonland 

raakt de samenhang der dingen. 

DE MENS WIL LEVEN 

“Ecologische samenhang is van een 

complexe orde die voor de vaak lineair 

denkende mens moeilijk te begrijpen 

is”, merkt Ferwerda al zijn hele loopbaan. 

“Een orde waarin leven allesbepalend 

is, maar waar ook verval en verlies 

bij horen. Dat is moeilijk te accepteren. 

Mij doet het ook pijn om te zien hoeveel 

natuur er al is veranderd en verdwenen 

sinds mijn jeugd. Zeker in het besef dat 

wij als menselijke soort actief bijdragen 

aan de versnelde afname van biodiversiteit. 

Maar omdat die afname ons als 

mensheid steeds meer raakt – letterlijk 

en figuurlijk – is het proces van mitigatie 

en adaptatie de enige weg vooruit. 

We bewegen onvermijdelijk richting regeneratieve 

landschappen, want gezonde 

ecosystemen zijn nodig om als soort 

te overleven. Vanuit het oogpunt van 

evolutionaire biologie bekeken, ben ik 

daarom niet somber over de toekomst.” 

Optimistisch stemmen de projecten die 

Commonland al wereldwijd aanjaagt. 

Met haar verbindende aanpak verenigt 

de organisatie lokale natuurbeschermers, 

ondernemers, boeren, inheemse 

volken, overheden en investeerders 

voor landschapsherstel. Vaak in regio’s 

die door uitdroging, bodemerosie, kap, 

overbegrazing en klimaatverandering 

steeds minder werken leefbaar zijn. 

“Mensen kunnen dan twee dingen 

doen: wegtrekken naar andere gebieden 

of zorgen dat hun landschap en lokale 

economie weer gaan floreren. Met 

Commonland steunen we landschaps- 



herstel op regioniveau. Want alleen 

met een holistische aanpak én omvangrijke 

schaal kunnen we de ecologische 

samenhang in het landschap positief 

beïnvloeden. Daarom werken wij in gebieden 

van minimaal 100.000 hectare 

– dat is twee-derde van de provincie 

Utrecht – maar ook op de schaal van 

500.000 tot zelfs 1 miljoen hectare.” 

RICHTING 4 RETURNS 

Cruciaal in de werkwijze van Commonland 

zijn de vier Returns die een regeneratief 

landschap opleveren: 1. inspiratie, 

in de zin van een hoopvol toekomstperspectief, 

2. sociale waarde, 

door gemeenschapszin, werk en onderwijs, 

3. ecologische waarde, in de vorm 

van vruchtbaar landschap en biodiversiteit, 

en 4. financiële waarde, door de 

opbrengsten van duurzame businessmodellen. 

“Als we kiezen voor een economie 

in samenhang met de ecologie waarin 

we leven, creëren we winst op alle fronten. 

Daar is in principe niemand op tegen, 

maar onze grootste uitdaging is de 

tijd. Hoeveel energie en geld je er ook 

in stopt, het duurt minimaal twintig 

jaar – één generatie – om positief verschil 

te maken. En in de tussentijd zijn 

er voortdurend tegenkrachten actief. 

Soms vanuit de natuur zelf, maar vaker 

als gevolg van ons eigen menselijke 

handelen in het huidige politieke en 

economische systeem.” 

“Partnerschap, een gezamenlijke 

taal én inspiratie zijn daarom essentieel 

in het proces van landschapsherstel. 

Om tijdens zo’n lange-termijn-project 

voldoende in beweging te blijven, moet 

je elkaar blijven voeden en bemoedigen. 

Het toekomstperspectief is leidend, 

ook bij tegenslag. Niet vervallen 

in doemscenario’s, maar het gezamenlijke 

doel voor ogen houden en steeds 

weer kleine stapjes in die richting zetten. 

Als Commonland faciliteren wij die 

inspiratie vanuit ons kennisnetwerk; 

ook als de projecten na verloop van tijd 

zelfstandig vanuit de regio worden aangestuurd. 

Met het financieren van al die 

trajecten is veel geld gemoeid; nog los 

van de enorme bedragen die nodig zijn 

om het landschap zelf te herstellen. De 

investeringen daarin zijn vergelijkbaar 

met projecten als de aanleg van een Eurotunnel, 

maar de positieve impact is 

groter, duurzamer én uiteindelijk zelfs 

goedkoper, als je het afzet tegen de alsmaar 

oplopende prijs die we betalen 

voor onleefbare landschappen.” 

SAMEN ZIN VINDEN 

Door zich vanuit krachtige partnerships 

in te zetten voor een wereldwijde 

industrie van landschapsherstel, richt 

Commonland zich op een ecologische 

infrastructuur die bijdraagt aan veerkrachtige 

leefgemeenschappen. “Met 

onze holistische aanpak raken we aan 

enkele grote uitdagingen van deze tijd. 

Landschap is niet alleen de basis van 

de crisissen die zich aftekenen rondom 

water, voedsel, biodiversiteit en klimaat, 

het landschap is ook de bodem 

waarop we samenleven. Polarisatie en 

onbegrip voor elkaars bubbels kun je 

doorbreken door samen zin te vinden 

in het landschap van de toekomst. En 

technische oplossingen zijn zeer nuttig 

als we goed nadenken over wáár we 

die inzetten. De uitdaging is om in de 

ruimtelijke ordening – met oog voor 

het ecologische geheel – een evenwicht 

te creëren tussen de drie landschapszones 

die wij onderscheiden.” 



WILLEM FERWERDA: “GEZONDE 

ECOSYSTEMEN ZIJN NODIG OM 

ALS SOORT TE OVERLEVEN.” 

“Om uit te zoomen naar landschapsniveau 

en de samenhang te laten zien, is 

het belangrijk dat wij het verhaal blijven 

vertellen over de dynamiek van 

ecologische processen”, benadrukt Ferwerda. 

“Met een nieuwe managing director 

die onze organisatie verder gaat 

uitbouwen, ga ik me per 1 mei vanuit 

Commonland wijden aan het inspireren 

en begeleiden van jonge mensen en 

onze lokale partners. Ook ga ik bruggen 

bouwen en kennis overdragen richting 

bedrijven, financiers en overheden. Om 

te laten zien dat we met een schaalbare 

en goed navolgbare methodiek verschil 

kunnen maken voor de toekomstige generaties. 

En om duidelijk te maken dat 

de beweging naar regeneratieve landschappen 

niet te stoppen is. De mens 

wil nu eenmaal (over)leven; dat is de 

kracht van de natuur. Door alle hevige 

gebeurtenissen die wereldwijd plaatsvinden 

– van klimaatimpact en biodiversiteitsverlies 

tot polarisatie – worden 

we als soort gedwongen tot bewustwording 

en verandering.” 

HELEND WERK 

“Onze uitdaging als mens is om de ontwikkelingen 

die nu gaande zijn in een 

hoger perspectief te zien”, stelt de ecoloog. 

“Ook verval en verlies horen bij de 

ecologische dynamiek, maar als je ten 

diepste beseft dat leven onze potentie 

is, dan zijn de pijnlijke processen en 

schokken die we meemaken beter te dragen. 

Al weet ik hoe moeilijk dat is. Zeker 

sinds wij als gezin aan den lijve de impact 

van verlies ervaren. In 2022 stierf 

onverwacht onze zoon Lucas, in de bloei 

van zijn leven. De rouw draag ik voortaan 

bij me en ja, dat verandert mijn leven, 

maar niet mijn visie. Nog meer dan 

voor zijn dood besef ik dat we als mens 

geen controle hebben en dat het werk 

van Commonland in de kern gaat over 

heling – in onszelf, tussen elkaar én met 

het landschap dat ons omringt.” 

“Een Aboriginal-collega zei me eens 

dat biodiversiteit de manifestatie van 

onze ziel is”, legt hij uit. “Dat is spot 

on. Wat er buiten in de leefomgeving 

gebeurt, heeft invloed op onze binnenkant, 

maar het werkt ook andersom: 

wie wij zijn aan de binnenkant, vormt 

onze leefomgeving. Het is een constante 

wisselwerking en ook dat geeft hoop 

voor de toekomst. Het helen van onze 

landschappen zie ik als onderdeel van 

het helen van onze trauma’s als mensheid. 

Al jong leerde ik door mijn studieen 

werkreizen van inheemse volken 

over een andere realiteit, die ten diepste 

ook de onze is. Door de eenzijdige 

focus op maakbaarheid – met alle gevolgen 

van dien – zijn we in de westerse 

wereld de beleving van onze verbinding 

met de natuur kwijtgeraakt. Terwijl 

de samenhang een gegeven is: wij 

mensen zijn onderdeel van een levende 

dynamiek. Precies daarom richten we 

ons met Commonland op een vriendelijke 

en realistische transitie naar leefbare 

landschappen.” n 

Meer informatie: www.commonland.com 

Amber Boomsma is freelance schrijver en 

maker van Dagelijksemoed.nl. 



De afgelopen tijd ben ik diep 

in mijn zenuwstelsel gedoken, 

omdat het mijn aandacht vroeg. 

Ik ontdekte dat het in verschillende 

staten kan verkeren, en 

dat ik – door me met mijn lichaam 

te verbinden – steeds 

verliefder wordt. Op het heden, 

maar ook op de toekomst. 

TEKST NADINE MAARHUIS 

Het meest bekende deel van ons 

zenuwstelsel is het sympathische 

deel. Het zorgt ervoor dat 

we ’s ochtends genoeg energie 

hebben om op te staan, of 

om vol passie met iets aan de 

slag te gaan. Tevens is het – op momenten 

dat we in gevaar verkeren – verantwoordelijk 

voor de zogenaamde ‘vecht 

of vlucht’-reactie. Dan nemen onze instincten 

het over, gaat onze hartslag 

omhoog, ademen we oppervlakkig en 

schenkt ons lichaam minder aandacht 

aan processen zoals voedsel verteren. 

In plaats daarvan gaat alle energie naar 

onze spieren, zodat we snel kunnen 

handelen. 

NADINE MAARHUIS: 

‘EEN PAS OP DE PLAATS.’ 

Deze staat van zijn is prima en zeer 

nuttig, zolang je er maar niet te lang 

of te vaak in verkeert. Het probleem is 

echter dat de meesten van ons – in het 

tijdperk van de chronisch drukke mens 

– vrijwel altijd leven met het gevoel dat 

we door een beer/ tijger/ deadline achterna 

worden gezeten. En dus met het 

gevoel dat we niet veilig zijn. Met als 

gevolg: een overbelast zenuwstelsel in 

een overbelast lichaam. 

Ook ikzelf heb jarenlang in deze stand 

geleefd. Ik vertelde mijn lichaam keer 



Wortelen 

op keer om ‘nog even vol te houden’. 

Tot aan het weekend, of de volgende 

vakantie. Waarin ik mijn batterij net 

genoeg oplaadde om op dezelfde voet 

verder te kunnen gaan. Mijn werk, zo 

redeneerde ik, maakt immers een positieve 

impact op de Aarde. En dus was er 

altijd een goede reden om géén pas op 

de plaats te maken. 

Doen we dit wel, dan komen we in ons 

parasympatische zenuwstelsel terecht, 

ook wel de ‘rust en verteer’-stand genoemd. 

In deze zalige staat rusten we 

uit, laden we op en regenereren we lichaam 

en geest. Onze spieren ontspannen, 

onze hartslag gaat omlaag en we 

ademen rustig, diep in onze buik. Het 

lichaam voelt zich veilig en kan daardoor 

goed zorgen voor al haar processen, 

waaronder de spijsvertering (vandaar 

de naam). 

Een ander waardevol aspect van deze 

kalme en veilige staat, is dat het ‘t deel 

van ons brein activeert dat verantwoordelijk 

is voor compassie en verbinding. 

Het maakt dat we open kunnen staan 

voor anderen, ook als we het niet met 

ze eens zijn. En dat we de wereld – met 

al haar levende wezens – vol empathie 

tegemoet kunnen treden. Maar ook dat 

we problemen, groot of klein, constructief 

en samen oplossen, in plaats van 

te verdwalen in eenzaam doemdenken 

of polarisatie. En zo worden we, in alle 

rust, langzaam weer verliefd: op het heden 

en op de toekomst. 

Natuurlijk kun je met meditatie, een 

lege(re) agenda en wandelingen in de 

natuur een hoop voor je zenuwstelsel 

bereiken. Maar één van de meest krachtige 

manieren om je lichaam – dag in 

dag uit – het ‘alles is veilig’-signaal te 

geven, is door je te verbinden met al 

het leven in je gemeenschap, zo ontdekte 

ik toen ik naar een dorp in Portugal 

verhuisde. Waar ik eerst van hot 

naar her rende in een drukke stad vol 

mensen die ik niet kende, land ik inmiddels 

elke dag iets meer in mijn lijf. 

En keer ik steeds vaker terug naar het 

gevoel dat ik als kind had, wanneer ik 

urenlang buiten speelde en volledig kon 

opgaan in de zintuiglijke ervaring van 

het moment. 

Iedere week wandelen mijn partner en 

ik naar de lokale boerenmarkt, om onze 

tassen vol te laden met gifvrije en natuurherstellende 

boodschappen uit het 

seizoen. We kijken degenen die ons 

voedsel produceren in de ogen, maken 

een praatje en wisselen soms een omhelzing 

uit. In het dorp hebben tientallen 

vrouwen – Portugees en niet-Portugees 

– zich in een collectief verenigt. 

We helpen elkaar verhuizen, delen tips 

en spullen, dansen en huilen samen, 

en kijken op het strand naar dezelfde 

maan. Op straat glimlach ik hierdoor 

al maanden naar bekende gezichten. 

En op de regeneratieve boerderijen in 

de buurt, daar waar ons eten vandaan 

komt, helpen we geregeld een handje 

mee. Tijdens het wieden, oogsten, 

koken, eten en proosten voel ik mijn 

schouders ontspannen en verschijnt er 

spontaan een glimlach op mijn gezicht. 

Ik ben thuis. En weet, meer dan ooit, 

zeker: vanuit dit veilige, gewortelde gevoel, 

ben ik in staat om te dragen, te 

luisteren, te voelen en te zorgen. Voor 

mijn lichaam, de mensen om me heen 

en Moeder Aarde. n 

Als schrijver, journalist, hoofdredacteur 

en activist zet Nadine Maarhuis zich in 

voor de Aarde. Op dit moment schrijft ze 

een boek voor Uitgeverij de Geus over hoe 

we – op lokaal niveau – een ecologische samenleving 

kunnen creëren. Tevens is ze 

hoofdredacteur van We Are The ReGeneration. 



De hoge biodiversiteit in Transsylvanië 

is mede te danken aan eeuwenlange 

kleinschalige ecologische landbouw. 

De landbouw 

op de schop 

TEKST LARS VERAART, DIERENARTS EN OPRICHTER ALPA 

Op een dag zullen we terugkijken 

op dit donkere tijdperk 

in de landbouw en onze hoofden 

schudden. Hoe hebben we 

ooit kunnen geloven dat het een 

goed idee was ons voedsel met 

behulp van vergif te doen groeien? 

– Jane Goodall. 

Over landbouw wordt zoveel gezegd 

en geschreven. Het is ook 

niet niks. De meesten van ons 

eten graag drie keer per dag, iedere 

dag en bij voorkeur kwalitatieve 

en gezonde producten. 

We zijn met velen op een bijzondere 

planeet die duidelijke grenzen heeft en 

stelt. Hoe doe je dat? Hoe verbouw je 

nou zoveel voedsel voor zoveel mensen 

op een beperkte hoeveelheid grond, 

met beperkte hulpbronnen en beperkte 

ruimte om je afvalproducten kwijt 

te kunnen? Al decennia lang wordt ons 

voorgehouden dat industrialisatie, intensivering, 

technologische innovatie, 

chemische hulpmiddelen, genetische 

gemodificeerde organismen en internationale 

handelsverdragen het geldende 

antwoord zijn en de enige manier om 

de wereldbevolking te voeden. 

Nu komen daar NTG’s (nieuwe genomische 

technieken) en precisie landbouw 

met AI als hoofdpiloot nog bij. Ik 

geloof niet in dat verhaal en niet enkel 

omdat het de wereld in wordt geblazen 



door een zeer beperkt aantal financiële 

winstmakende mega-corporaties. Ik 

geloof niet dat voortdurende schaalvergroting 

nodig is, dat al het leven uit 

een akker spuiten nodig is, dat appels 

de wereld overvliegen nodig is. Nodig, 

noch wijs. Ik zie natuurlijk de financiële 

winst die eruit te halen valt voor die enkeling, 

maar ik zie vooral de buitensporige 

schade die wordt aangedaan aan 

unieke ecosystemen, een aanval op de 

basis van ieders leven. Ik zie de teloorgang 

van sociale netwerken en de verdamping 

van cultuur. Ik zie de ontevreden 

boeren, de misplaatste subsidies, 

de bergen afval, de gereduceerde kwaliteit 

van al dit dure innovatieve voedsel 

en de vele chronische en fatale ziekten 

die hieruit volgen. En ik zie ook dat het 

allemaal niet nodig is. 

ANDER VERHAAL 

Ik geloof een ander verhaal. Ik geloof 

in een wereld waarin we voedselsystemen 

creëren die samenwerken met de 

natuur, deze zelfs helpen te regenereren 

en gezond voedsel verbouwen voor 

lokale afzet. Een verhaal waarin de 

boer, de consument en de aarde weer 

met elkaar verbonden zijn, waar regionale 

identiteit weer waarde heeft. Alle 

kennis hebben we, zowel van vroegere 

tijden en volkeren als van de huidige 

moderne wetenschap. Men noemt dit 

tegenwoordig regeneratieve of natuurinclusieve 

landbouw en ook wel agroecologie. 

Het is een kwestie van willen. 

Dat echt willen, daar zit het hem in. En 

daar zijn we allemaal deel van. Van de 

consument op de lokale markt, de supermarkt 

eigenaar en de boer zelf. Van 

een bestuurslid in een lokale gemeenteraad 

tot de Europarlementariër in 

Brussel. Van de groenteboer op de hoek 

tot de CEO van een mega groot pesticiden 

bedrijf in Basel. Het wijzen naar elkaar 

heeft weinig zin. Het beweren dat 

het niet mogelijk is, is weinig steekhoudend. 

Het samen inzien dat het wel degelijk 

anders kan, en zoals het nu is gewoon 

niet meer kán, daar gaat het om. 

LOKAAL EN DUURZAAM 

Wereldwijd wordt er door velen hard gewerkt 

aan lokale duurzame voedselproductie. 

In veel landen is het zelfs nog 

norm. In andere landen, waar de ‘groene 

revolutie’ in de landbouw sinds de 

jaren 50 grootschalig is omarmd, zoals 

in het grootste deel van Europa, komen 

er overal initiatieven op die zich inzetten 

voor een eerlijke, ecologische lokale 

landbouw. Ook in Nederland zijn er tal 

van dit soort inspirerende en hoopgevende 

karrentrekkers. Als je wilt, kun 

je je waar dan ook in Nederland aansluiten 

bij een biologische tuinderij, 

een voedsel coöperatie, een landbank, 

een pluktuin, een boerenmarkt of een 

volkstuin, zodat je gezonde lokale producten 

op je bord kunt hebben. Met helaas 

de aantekening dat dit niet voor iedereen 

financieel haalbaar is, doordat 

deze producten meestal een behoorlijke 

meerprijs hebben. Wat gebeurt er 

toch met die miljarden aan Europese 

subsidies? Welke kant stromen die op? 

LAND 

Op Europees vlak zijn er ook steeds 

meer van dit soort initiatieven. Velen 

zien en willen, proberen en slagen. 

Eén zo’n project is ALPA, een organisatie 

die actief is in Transsylvanië, Roe- 

De biodiversiteit is zeer hoog en maakt van 

Transsylvanië een ware hotspot in Europa. 



menië. ALPA is opgericht om als landbank 

te fungeren voor een nieuwe generatie 

ecologische boeren. Ik woon 

zelf sinds 2009 in Transsylvanië en heb 

vanaf het begin het enorme potentieel 

gezien voor een toekomst met een 

groot aantal kleinschalige gediversifieerde 

ecologische boerenbedrijven. In 

Roemenië woont ongeveer de helft van 

alle kleinschalige boeren van de EU, en 

er verdwijnen er 5 per uur! Al de percelen 

land en vele boerderijen blijven 

achter, klaar om overgenomen te worden. 

Voornamelijk gebeurt dit overnemen 

door grote boerenbedrijven of 

door investeerders en beleggers, vaak 

buitenlands, met grond als het nieuwe 

goud. De lokale bevolking verliest 

hierdoor op grote schaal de toegang 

en band met de landbouwgrond die 

hun voorouders al generaties lang verbouwden. 

Dat de jonge generatie boeren 

geen toegang tot land meer vindt 

is een veel voorkomend probleem, ook 

buiten Roemenië. Het land is ofwel 

weggepikt door investerende corporaties, 

ofwel onbetaalbaar door woekerprijzen, 

veroorzaakt door de speculatie. 

Organisaties als ALPA treden hier 

naar voren en verwerven fondsen om 

landbouwgrond aan te kopen, het zo 

uit de markt te halen en beschikbaar te 

stellen aan een nieuwe generatie ecologische 

boeren. Want, zonder land, zeker 

geen kleinschalige ecologische boeren 

en gezond voedsel. 

Lars Veraart: “Werken aan een 

duurzame toekomstvisie.” 

ALPA is een afkorting voor het Roemeens 

‘Acces la Pâmănt pentru Agroecologie’, 

vertaald Toegang tot Land 

voor Agroecologie. We zijn een jonge 

organisatie en zijn actief in een gebied 

met waanzinnig potentieel voor 

lokale ecologische landbouw. Hier kan 

geschiedenis geschreven worden, hier 

kunnen we laten zien dat het in Europa 

wel degelijk anders kan. 

BIODIVERSITEIT 

Transsylvanië is in het buitenland 

vooral bekend om zijn vleermuizen en 

bloeddorstige vampiers. Minder bekend 

is dat die vleermuizen hier zo 

uitbundig zijn (32 soorten!) omdat de 

dichtheid insecten (nog) zo bijzonder 

hoog is, in tegenstelling tot die in 

West Europa (70-80 procent verdween 

in grofweg de laatste veertig jaar, voornamelijk 

door landbouw gifstoffen). 

Door al die insecten doen ook de wilde 

bloemen, vogels en zoogdieren het 

goed. Kortom, de biodiversiteit is zeer 

hoog, en vormt Transsylvanië een ware 

hotspot in Europa. En dit is belangrijk. 

Niet alleen voor de vleermuis in Transsylvanië, 

ook voor vleermuizen in Limburg. 

De genetische rijkdom aan biodiversiteit, 

plant en dier, die in Transsylvanië 

nog voort mag leven, kan het 

essentiële verschil uitmaken of Europese 

(en globale) ecosystemen zich door 

de milieu crisis weten te slaan of niet. 

Het behoud van de levende insecten en 

planten 2000 kilometer van de Veluwe, 

mocht wel eens een veel grotere urgentie 

en vergaand belang hebben dan 

we tot nog toe hebben beseft. Ecosystemen 

kennen geen landsgrenzen, en 

hebben elkaar hard nodig. 

De hoge biodiversiteit in Transsylvanië 

is mede te danken aan eeuwenlange 

kleinschalige ecologische landbouw. 

Kleine akkers, weinig gifstoffen, 

stalmest. Land beheerd door lokale 

boeren die in directe verbinding staan 

met de gezondheid van de grond en 

het leven erin en erop. Een belangrijke 

doelstelling in het werk van ALPA is 

om de nieuwe generatie boeren de kans 

te geven dit mooie en cruciale werk te 

kunnen voortzetten. 

MET EN VOOR ELKAAR 

En zo werken we aan een duurzame 

toekomstvisie, waar gezond voedsel 

verbouwd kan worden voor lokale consumptie 

en tegelijkertijd de natuur bij 

te staan zich te regenereren, zodat de 

kinderen van onze kleinkinderen opgelucht 

kunnen terugkijken naar wat wij 

in deze eeuw voor cruciale keuzes gemaakt 

hebben, in Transsylvanië, in Nederland, 

met en voor elkaar. n 

Wil je meer leren over ALPA of meehelpen 

land vrij te maken, bezoek dan de vernieuwde 

website: www.alpa.land. 

24 | NFM ZOMER 2024

Schrijf mee aan een nieuw verhaal 

waar wij en onze kinderen 

trots op kunnen zijn… 

Laten we 

toekomst 

schrijven… 

HELP 

De Gouden Cirkel is een gebied in Transsylvanië met 

de meeste biodiversiteit van Europa. Het is een gebied 

waar veel mensen juist nu naar verlangen: regeneratieve 

landbouw, een regionale voedselketen 

en sociale cohesie. Een gebied waar mensen in 

verbinding en harmonie leven, met zichzelf, met elkaar 

en met het omringende leven. 

Om dit unieke gebied te behouden, is snel actie 

nodig. De stichting ALPA, begeleid door het 

European Network of Access to Land, heeft de 

expertise om land aan te kopen en onder te 

brengen in de stichting die het land veilig stelt 

voor komende generaties. Ze beschikken echter niet 

over de financiële middelen om dit te doen. Met onze 

donatie kunnen zij dit wel. 

JE MEE? 

Help ALPA mee land in de Gouden Cirkel te 

verwerven. Ieder stukje land dat de stichting via 

donaties kan aankopen, is een concrete bijdrage 

aan uniek natuurbehoud. Door in dit gebied op 

slimme manier stukjes land aan elkaar te rijgen, 

ontstaat een onneembare veste voor partijen met 

destructieve intenties. 

ACTIE IS NU NODIG 

Initiatiefnemers zijn Willem Vreeswijk (stichting 

New Financial Forum) en Jelle Bartels (Next Step 

Factory) die dit initiatief onbezoldigd hebben 

opgezet. Lees de achtergrondverhalen in deze u 

itgave van het New Financial Magazine, vraag 

de digitale brochure aan en/of informeer naar 

de mogelijkheden om te doneren. 

• JELLE BARTELS 

(jelle@nextstepfactory.nl, 06-25024545) 

• WILLEM VREESWIJK 

(willem@willemvreeswijk.com, 06-10630149) 

MEER INFORMATIE: WWW.ALPA.LAND


WINNIE VAN BUUREN: 

“DUURZAME VERBINDINGEN 

LEGGEN.” 



Circulair denken en doen. Winny en Arjen van Buuren passen dat 

op alle denkbare manieren toe met hun natuurinclusieve boerderij, 

Landgoed Velhorst in Lochem. Om hun verhaal te vertellen, neemt 

Winny me mee het erf op. Naar de nieuwe schuur waar het graan 

verwerkt wordt. 

Circulair denken 

en doen 

TEKST HEIDI LEENAARTS, UNITED ECONOMY | BEELD GABRIELA HENGEVELD VOOR WE ARE THE REGENERATION 

De vele samenhangende kringlopen 

die Winny me laat zien, 

breng ik over via een lineair medium 

als het geschreven woord. 

In de werkplaats wordt het 

graan en andere oogst verwerkt. 

Een schoningsmachine scheidt 

letterlijk het kaf van het koren. Meteen 

een eerste voorbeeld van circulariteit, 

want het kaf en de andere reststromen 

van het schonen, worden niet als afval 

behandeld, maar als voer voor de varkens 

van het landgoed. 

RODE DRAAD 

Maar er is meer, veel meer. De boerderij 

draait op lokaal opgewekte duurzame 

energie van het Twentse bedrijf 

Pure Energie. De rekening voor die 

energie betaalt Winny met circulaire 

euro’s. Wanneer Winny verder vertelt, 

blijkt dat de circulaire euro’s als een 

rode draad door hun hele bedrijfsvoering 

(en keten) lopen. Niet geheel verbazingwekkend 

trouwens, want het 

speciale van circulaire euro’s is dat ze de 

verbinding leggen tussen duurzaam gemotiveerde 

mensen en bedrijven (unitedeconomy.nl). 

En precies dat – duurzame 

verbindingen leggen – is waar 

“HET LEVEN IS GOED IN 

HET CIRCULAIRE WEB VAN 

LANDGOED VELHORST” 

Arjen en Winny op vele manieren in 

uitblinken. 

Zo leveren ze meel en bloem aan 

Bakkerij Driekant in Zutphen en krijgen 

daar in circulaire euro’s voor betaald. 

Waarbij op hun beurt Arjen en 

Winny ook weer brood en ander lekkers 

bij Driekant kopen. 

Opvallend aan landgoed Velhorst 

is dat het zowel bedrijven bedient als 

een uitgebreid assortiment heeft voor 

consumenten. Hoge stapels met zakken 

graan liggen klaar om naar klanten 

te worden gebracht. Ook bij de verpakkingen 

die daarvoor nodig zijn, is de 

circulaire gedachte doorgevoerd. Geen 

plastic, maar papieren zakken die met 

aandacht voor mens en milieu geproduceerd 

zijn. Eén van de leveranciers 

daarvan is Moonen Packaging, waar 

wederom de circulaire euro’s van pas 

komen. 

VARKENS 

We sluiten onze ochtend af met een 

bezoekje aan de varkens. Overduidelijk 

doen zij het geweldig op de restproducten, 

die voor hen niet te versmaden 

zijn. In de grote weide liggen ze er zó 

genoeglijk bij! 

Naar het voorbeeld van de varkens 

heb ik van mijn terugreis ook maar een 

feestje gemaakt. Met de OV-fiets door 

het Lochemse land gefietst en vervolgens 

op de best denkbare plek gaan zitten 

om deze tekst uit te werken: Bakkerij 

Driekant in Zutphen. 

Het leven is goed in het circulaire 

web van landgoed Velhorst! n 

Zie ook het interview met Winny en haar 

man Arjen in de wintereditie 2023 van het 

New Financial Magazine: www.newfinancialforum.nl/magazine/winter-2023/34 

Heidi Leenaarts is initiatiefnemer en 

directeur coöperatie United Economy, 

www.unitedeconomy.nl 



“Nooit zal ik stoppen met 

luisteren naar de maan.” 

– essay – 

Kun je de maan 

horen? 

Het was een koude juni-avond en de winter stond voor de deur. De Melkweg hing laag in de Kalaharinacht. 

En terwijl de frisse woestijnlucht begon te wervelen, zette ik mijn kraag op en schuifelde ik dichter 

naar het kampvuur. De dansende schaduwen van ons kampvuur kietelden de glinsterende ogen van 

de gezichten om me heen, terwijl ze tevreden in de sintels staarden. We waren allemaal alleen met onze 

gedachten. Het leek of alles wat er was, hier was. Op dat moment raakte de oude Bosjesman mijn arm 

lichtjes aan en keek omhoog naar de uitgestrekte lege lucht. “Kun je de maan horen?” vroeg hij zachtjes. 

TEKST ALAN MCSMITH 

Zulke momenten echoën in de eeuwigheid. De oude 

man was onze gids, zijn taal was een mengeling van 

gebroken Engels en gebaren. Hij was thuis in de stilte. 

Door zijn nederigheid heeft hij ons meer geleerd over 

onze wereld en onze omgang ermee dan welk leerboek 

of encyclopedie dat ooit zou kunnen. Hij leerde ons dat 

een gesprek in wezen gaat over luisteren en niet over praten. 

Het gaat erom meer over jezelf te ontdekken via de verhalen 

van anderen. Hij liet ons inzien dat woorden zonder stilte 

niet meer dan ruis zijn. 

Maar zijn vraag over de maan intrigeerde mij. Kon hij de 

maan echt horen? Tot dat moment had ik er nooit aan gedacht 

om naar de maan te luisteren noch had ik me ooit afgevraagd 

of de maan enig geluid maakte. Dus luisterde ik roerloos, 

zo aandachtig als ik kon. Ik hield mijn adem in. Er was 

niets. Na een tijdje glimlachte de oude man en richtte zijn 

comfortabele blik weer op het kampvuur. Ik bleef luisteren. 

Een van de deelnemers begon te spreken. Woorden van 

waarheid werden gedeeld. En samen met hen stapten rauwe 

gevoelens, emoties en angsten uit de schaduw naar het licht 



“Het leek of alles wat er was, hier was.” 

om zich te openbaren. Zijn metgezellen luisterden en bleven 

stil uit respect voor zijn eerlijkheid en kwetsbaarheid. Toen 

zijn verhaal was vrijgegeven, waren diepe gevoelens van steun 

en begrip rond het kampvuur voelbaar. Het werd een diep inspirerende, 

verzoenende en opwindende avond. 

Het begon met luisteren. Fundamenten verschoven. Percepties 

veranderden. 

Ik glimlachte dankbaar naar de oude Bosjesman en staarde 

weer naar de maan. 

VRUCHTBARE GROND 

Deze gedenkwaardige avond vond een tijd terug plaats. Ik 

ben blij om te kunnen delen dat de zaden van transformatie 

van die avond in de deelnemers zijn gaan groeien en bij ieder 

van hen tot wasdom zijn gekomen. Het gesprek vormde de 

vruchtbare grond. 

Gesprekken vormen de kern van elke sociale interactie en 

discussie. Een gesprek is een kans om te delen en te ontdekken. 

Om te geven en om te nemen. Een kennismarkt. We zijn 

immers een sociale soort en het welzijn van onze buurman, 

collega, partner of teamgenoot zou voor ons volstrekt relevant 

moeten zijn. Voor een samenleving die een groot deel 

van haar tijd besteedt aan debat, discussie, teamvergaderingen, 

besluitvorming of conflictoplossing, is het cruciaal om 

‘het gesprek’ weer te omarmen. 

Met ongeveer 200.000 jaar is de traditionele Bosjesmannencultuur 

de oudste op aarde. Het vertegenwoordigt de 

blauwdrukken van het menselijk ras, en als dat zo is, verenigt 

het onze oorsprong in een levensstijl in harmonie met de natuur. 

Een levensstijl waarin compromissen, medeleven en samenleven 

centraal staan om te kunnen overleven. Bovendien 

hebben de Bosjesmangemeenschappen een uiterst geavanceerde 

en verfijnde cultuur om conflicten te vermijden en op 

te lossen. Dit is de oorsprong van de Afrikaanse manier van 

betekenisvolle dialoog. 

En deze eeuwenoude geest van natuurlijk leiderschap nemen 

we mee naar onze gesprekken in het wild. Zittend op 

de grond. Dit eenvoudige gebaar plaatst ons allemaal op hetzelfde 

niveau. Het ontkoppelt onze pretenties en zorgt ervoor 

dat verschillen in religie, positie of financiële status ons niet 

verdelen maar verenigen. Gesprekken worden gevoerd tijdens 

wandelingen, op zoek naar olifanten, leeuwen, buffels, 

nijlpaarden, antilopen en giraffen. Op deze manier hebben we 

allemaal zicht op het pad en de sporen die voor ons liggen, 

waardoor we allemaal in het moment zijn en open staan. 

INNERLIJK LEIDERSCHAP 

Wat de natuur mij heeft geleerd, is dat in ieder van ons een 

mens en een professional schuilt. Een mens is wie je bent, terwijl 

je beroep is wat je bent. Je bent als mens per definitie bewust 

en verbonden en dat mag niet worden versimpeld door 

wat je voor de kost doet. Wie je bent is niet hetzelfde als wat 

je bent. 

Je professionele leiderschap is een uiterlijk proces dat je 

door leren, studeren of ervaren hebt verworven en ontwikkeld. 

Je verzamelt informatie en gegevens uit je omgeving en 

maakt deze eigen. Maar jouw menselijke (of innerlijke) leiderschap 

komt uit een geheel andere ruimte. Het gaat over 

de voeding van je menselijke ziel en een verruiming van je bewustzijn. 

Dit is een spiritueel proces. 



Voor mij is het belangrijk veel tijd te besteden aan het begeleiden 

van jonge safarigidsen. Het is mijn overtuiging dat hoe 

bewuster en nieuwsgieriger een gids wordt hoe effectiever en 

impactvoller hij als gids zal worden. En dat gaat vanzelf. Het is 

het bijproduct van een betekenisvolle ontmoeting met het zelf. 

Stel je nu een groep mensen voor die in een zakelijke omgeving 

discussiëren over een probleem of conflictkwestie. Geen 

obankiers, financiers, advocaten, marketeers of influencers, 

maar gewoon mensen die een gesprek vanuit het hart voeren. 

Open en eerlijk delen en daarbij kwetsbaarheid door de deur 

laten. Zij worden uitgenodigd om wat de boeddhistische zenmeester 

Thich Nhat Hahn empathisch te luisteren. Luisteren 

wordt de PowerPoint van het gesprek. Je zult instinctief weten 

wanneer de tijd rijp is om te spreken en je eigen kwetsbaarheid 

te tonen. En dat geldt voor alle aanwezigen. 

Als we empathisch luisteren, vrij van vooroordelen of reacties, 

kunnen we via de verhalen van anderen iets meer over 

onszelf ontdekken. Onze perceptie van de persoon of het probleem 

kan veranderen en transformeren en er ontstaat op organische 

wijze vruchtbare grond. Ik ben ervan overtuigd dat 

leiderschap voortkomt uit gedeelde kwetsbaarheid. Het vindt 

plaats zodra eigendom en verantwoordelijkheid van zowel 

probleem als oplossing door alle betrokkenen worden gedragen. 

En dat roept een een uiterst belangrijke vraag op: kunnen 

leiderschap en transformatie gescheiden worden? Door 

te luisteren kun je ontdekken. 

MAGISCH 

Tijdens het gesprek heeft iedere persoon het zaadje van een 

oplossing in handen om in de vruchtbare grond te planten. 

“ZONDER STILTE ZIJN WOORDEN 

NIET MEER DAN RUIS” 

Met andere woorden: door samenwerking kan de oplossing 

vanuit de groep ontstaan en groeien. Voorwaarde is wel dat 

een ieder open moet staan voor compromissen. Dit is in feite 

een bekend Afrikaans spreekwoord en verwijst naar de kunst 

van het converseren. Een moeilijk en uitdagend proces voor 

ons in onze egowereld, waar een verandering van perceptie 

als een bedreiging voor ons welzijn of zelfs als een mislukking 

wordt beschouwd. 

Misschien komt het allemaal neer op vertrouwen. Tijdens 

een gesprek vanuit het hart geloof ik dat de kiem van vertrouwen 

bij alle deelnemers wordt geraakt. De gedeelde kwetsbaarheid 

stelt ons open om steun te bieden. Zodra we onvoorwaardelijke 

steun ontvangen, gebeurt er iets opmerkelijks. We doen 

dit zonder enige verwachting van beloning of rendement. Het 

is zo waardevol dat we het weggeven. Dit is de wortel van vertrouwen. 

Op dit punt wordt een compromis werkelijkheid. En 

veranderen percepties. En vindt er transformatie plaats. 

De kiem van vertrouwen wordt tijdens zo’n gesprek aangeraakt, 

maar vertrouwen wordt pas echt verdiend in de ruimte 

en tijd tussen de gesprekken in. Dit is waar we de daad bij 

het woord kunnen voegen, waar de magie plaatsvindt, wordt 

versterkt en in stand wordt gehouden. Regelmatig terugkeren 

naar de basis van het gesprek, het empathisch luisteren, 

is essentieel. 

“Als we empathisch luisteren, kunnen we via de verhalen 

van anderen iets meer over onszelf ontdekken.” 



LUISEREN OM TE ZIEN 

In de moderne samenleving hebben we de kunst van het gesprek 

uit het oog verloren. Een krachtig, egogedreven debat 

is de norm, waarbij de sterkste en krachtigste mening prevaleert. 

In het House of Commons, de belangrijkste wetgevende 

kamer van Groot-Brittannië, liggen twee rode lijnen op de 

vloer. De lijnen geven aan waar de tegengestelde partijen van 

een debat zich bevinden en op afstand van elkaar staan. Vanuit 

deze ruimte worden meningen, beledigingen en overtuigingen 

naar elkaar geslingerd. De ruimte tussen de rode lijnen 

is precies tweeënhalve meter, de lengte van twee middeleeuwse 

zwaarden! De kloof, die vandaag de dag nog steeds 

metaforisch bestaat, was bedoeld om een gewelddadig duel 

tussen afgevaardigden te voorkomen. Ik vraag me af hoeveel 

belangrijke en historische politieke beslissingen, die van 

groot mondiaal belang zijn, onder zulke omstandigheden zijn 

genomen. En wellicht nog steeds? 

Gesprekken vanuit het hart zijn dringend nodig zijn voor 

elke sociale, ecologische of economische discussie. We hebben 

dringend behoefte om terug te keren naar de oude regels 

voor betrokkenheid. Terug te keren om verder te gaan. Die 

van naar elkaar luisteren. 

We dienen onze perceptie en ons begrip te verbeteren 

voordat we beleid afdwingen, waardoor de mens vanuit het 

“Het is de eeuwenoude geest van natuurlijk leiderschap die 

we meenemen naar onze gesprekken rond het kampvuur.” 

Alan McSmith: “De Bosjesman leerde ons dat een gesprek in 

wezen gaat over luisteren, niet over praten.” 

ALAN MCSMITH 

Alan McSmith is dertig jaar wildernisgids en natuurbeschermer. 

Hij woont in Zuid-Afrika en faciliteert wilderniservaringen 

en transformationele leiderschapstrajecten 

in verschillende Afrikaanse landen. In de wildernis laat hij 

natuur diep ervaren, evenals de urgentie om ons natuurlijk 

erfgoed te behouden en te herstellen. Het liefst begeeft 

hij zich te midden van kuddes olifanten. Alan is tevens een 

inspirerend spreker en auteur. Voor het New Financial 

Magazine schrijft Alan over zijn wilderniservaringen. 

Meer informatie: www.alanmcsmith.com 

hart in gesprek kan komen. Upgraden we immers ook niet 

onze mobiele telefoons, auto’s of huizen? Hoe komt het dan 

dat we het meest fundamentele gevoel van verbondenheid 

dat we bezitten – onze perceptie – niet opwaarderen? 

Oké, terug naar het kampvuur. En de maan. Ik keer vaak 

terug naar de Kalahari om mezelf open te stellen voor de stilte. 

Toch weet ik nog steeds niet zeker of de maan daadwerkelijk 

geluid maakt. Maar ik weet ook dat ik nooit zal stoppen 

met luisteren. n 

LEADERSHIP TRAIL 

Alan McSmith en de stichting New Financial Forum 

zijn voornemens in 2024 een meerdaagse Leadership 

Trail te organiseren naar de Okavanga Delta in Botswana. 

Met minimaal acht deelnemers gaan we deze unieke 

reis organiseren. Inmiddels zijn er vier belanstellende. 

Meer informatie: www.newfinancialforum.nl/events/ 

leadership-trailbotswana of stuur een mail naar 

willem@newfinancialforum.nl. 



Zonder dat we ons daarvan bewust zijn, is onze economie 

existentieel, stelt betekeniseconoom Kees Klomp. Onze economie 

draait allang niet meer om het bevredigen van reële behoeften, 

maar om begeerte. “Begeertes zijn pseudo-oplossingen voor echte 

existentiële spanningen. Onze systemen kunnen alleen veranderen 

door de existentiële verhaallaag te wijzigen. En dat kan alleen in 

mensen: een betere wereld begint niet bij jezelf, maar in jezelf. 

Een betere wereld 

begint in jezelf 

TEKST NATHALIE ARTEEL EN MISCHA VERHEIJDEN 

rusten op systemen 

systemen rusten 

op verhalen”, zegt Kees 

Klomp, momenteel programmamanager 

Agency 

bij hogeschool Windes- 

“Symptomen 

heim. “Die uitspraak komt van de Amerikaanse 

denker Charles Eisenstein en 

wil zeggen dat de werkelijkheid zich 

altijd in drie lagen aan ons ontvouwt. 

Het is eigen aan de mens om zich het 

grootste deel van de tijd te focussen op 

de symptomen. Omdat we ze zien: klimaatverandering, 

biodiversiteitsverlies, 

polarisering, ongelijkheid, depressie 

en burn-out. Die symptomen ontstaan 

vanuit een systeem. Elk systeem 

is een conditionering van de maatschappelijke 

afspraken die we met elkaar 

hebben gemaakt.” 

De wezenlijke laag die Eisenstein 

toevoegt, is dat systemen ontstaan 

vanuit de onderliggende verhalen, 

zegt Klomp. “Wij zijn verhalende wezens. 

De verhalen die we vertellen vormen 

ons wereld- en mensbeeld. En zo 

ook ons zelfbeeld. Het is een proces 

van projectie en perceptie: zo binnen, 

zo buiten. Wat zich binnen onszelf en 

buiten onszelf afspeelt, komt op hetzelfde 

neer. En andersom. Omdat de 

buitenwereld niet meer overeenkomt 

met onze binnenwereld zijn we in een 

diepe existentiële crisis terechtgekomen.” 

EXISTENTIËLE ONZEKERHEID 

“We zijn geconditioneerd met het verhaal 

dat het altijd beter moet, de economie 

altijd moet groeien en dat we als 

mens in staat zijn alle gevaren te controleren 

en beheersen. Maar we zien 

voor onze ogen dat dit niet klopt en dat 

legt een diepe laag van existentiële onzekerheid 

bloot. Daar zit ook de crux 



KEES KLOMP: 

“BIODIVERSITEIT ALS 

INDICATOR VAN WELLEVEN.” 

BEELD MARK KOHN 

van hoe ik naar economie kijk en dus 

ook naar bedrijven en HR. Daar is een 

groot onvermogen om die existentiële 

onzekerheid bij zichzelf aan te gaan.” 

Volgens Klomp blijft men binnen 

leiding en management van bedrijven 

in de veilige symptoomlaag zitten 

waar mensen rollen vervullen en waarin 

de realiteit zich voor een belangrijk 

deel afspeelt in een spreadsheet. “We 

hebben mensen gematerialiseerd. Dat 

is veilig en beheersbaar omdat je met 

cijfers kan schuiven. Mijn theorie van 

economie is dat die materiële laag een 

soort pseudo-vervulling is van de existentiële 

laag die daaronder zit. Op die 

existentiële laag hebben we een emotionele 

laag gelegd die over plezierige en 

onplezierige emoties gaat. Daarop hebben 

we nog een morele laag gelegd die 

over goed en slecht gaat. Daarbovenop 

– en dat is ontzettend belangrijk – ligt 

dus de materiële laag die over bezitten 

en niet-bezitten gaat. Mijn theorie is 

dat onze economie, zonder dat we ons 

daarvan bewust zijn, eigenlijk niet materieel 

maar existentieel is.” 

DE VIJF V’S 

Onbewust worden we gedreven door 

de uitdagingen en spanningen die zich 

op die existentiële laag afspelen, stelt 

Klomp. “Het zijn vijf V’s die voor een 

diepe existentiële pijn zorgen. De eerste 

en grootste spanning is onze Vergankelijkheid: 

het besef dat we geboren 

worden om te sterven. Het besef dat alles 

wat we doen er niet toe doet omdat 

we uiteindelijk zullen sterven, maakt 

een diep existentiële spanning los.” 

De tweede spanning is Verwerkelijking, 

zegt Klomp. “Wij kunnen niet leven 

zonder zin. Wij zijn ons bewust van 

ons leven en daar moeten we iets mee, 

we kunnen niet leven zonder zin. In dat 

opzicht ben ik een echte existentialist, 

zoals ook psychiater Dirk De Wachter 

is: we moeten iets van dit leven maken. 

Als het leven geen zin heeft, waarom leven 

we dan? Ons zinloos voelen zorgt 

voor een diepe existentiële pijn.” 

Veiligheid is de derde. “Maar we leven 

in volstrekte bestaansonzekerheid. 

De enige zekerheid is onzekerheid. Die 

onzekerheid proberen we te controleren 

door schijnveiligheid te creëren. 

Dan is er nog Vrijheid en Verbinding. 

We hebben een diepgewortelde existentiële 

behoefte aan zelfbeschikking. Tegelijk 

weten we dat we niet overleven 

zonder verbinding met andere mensen. 

Inclusie, gezien, geliefd en gewaardeerd 

worden, is existentieel.” 

“In de economie en in onze samenleving 

zijn we deze existentiële spanningen 

en uitdagingen aan het uitspelen. 

De enorme bewondering van jonge 

mensen voor miljardairs bijvoorbeeld. 

Dat gaat niet zozeer over het feit dat 

deze mensen heel veel geld hebben, het 

gaat erom dat jonge mensen ze associëren 

met geslaagd zijn. Geslaagd zijn is 



BEELD ALFRED OOSTERMAN 

een existentiële uiting van ingesloten, 

gezien, geliefd en gewaardeerd willen 

worden. Het appelleert ook aan veiligheid, 

omdat het idee bestaat dat je onaantastbaar 

bent als je geld hebt. Mensen 

die rijk zijn associëren we met gelukkige 

mensen. Hoewel dat onzin is, is 

het een diepgeworteld geloofssysteem 

dat in onze samenleving nauwelijks 

wordt bevraagd. Het is een gegeven: ik 

bezit dus ik ben. Ik heb succes dus mijn 

leven heeft zin. Ik heb veel likes op sociale 

media dus ik word geliefd. Dat 

soort associaties is de motor van onze 

economie.” 

“ELK BEDRIJF SPEELT PER DEFINITIE EEN ROL 

IN MAATSCHAPPELIJKE ISSUES ALS WERELDVREDE, 

BIODIVERSITEIT EN SOCIALE INCLUSIE” 

FIX 

“Onze economie draait allang niet meer 

om het bevredigen van reële behoeften, 

maar om begeerte. Begeertes zijn 

de pseudo-oplossingen voor echte existentiële 

spanningen. Het mooie van 

begeerte, en dat is ook het kwaadaardige 

ervan, is dat je ze eindeloos kan najagen 

omdat ze net als heroïne of alcohol 

een fix geven. Nu zijn fatbikes een 

statussymbool onder jongeren. Als je 

die fatbike hebt, voel je je gezien, geliefd, 

gewaardeerd en succesvol. Alleen 

ebt dat gevoel snel weg en dan ben je 



weer die persoon met dezelfde existentiële 

spanningen.” 

“Het kenmerk van een existentiële 

uitdaging is dat het een gemis is, een 

diepgewortelde behoefte die nooit echt 

te bevredigen is. Wat je ook doet, je kan 

je dood niet voorkomen. We zullen dus 

met die existentiële spanningen moeten 

leren leven. Alleen kan je begeertes, 

de illusie dat je onsterfelijk kan worden 

als je steenrijk bent, eindeloos achterna 

jagen. Het is nooit echt, maar net echt 

genoeg om het de moeite waard te maken 

er achteraan te lopen.” 

Dit is wat in een verslaving fix 

wordt genoemd, zegt Klomp. “Dat korte 

moment van vervulling en voldoening 

als je een shot heroïne zet, is voor 

heel veel mensen de motor om ons huidige 

economische systeem in gang te 

houden. We moeten erkennen dat we 

een aan heroïne verslaafde samenleving 

zijn geworden om de pijn van wat 

het is om mens te zijn te ontlopen. Dat 

is mijn diepste analyse van de verhaallaag 

waar Charles Eisenstein het over 

heeft. Ik denk dat de bron van alle huidige 

crises het geconditioneerde en gecultiveerde 

misverstand is dat we individuele 

wezens zijn.” 

Volgens Charles Eisenstein is dit 

het verhaal van afscheiding. “De illusie 

dat wij een autonoom individueel 

bestaan leiden, afgescheiden van andere 

wezens, creëert een diep gevoel van 

eenzaamheid en onvermogen. Wat als 

je kan erkennen dat je niet leeft in afgescheidenheid, 

maar in verbinding? 

Dat is ook de ecologische werkelijkheid. 

Elke ecoloog kan je uitleggen dat 

het leven op aarde bestaat uit wederzijds 

afhankelijke relaties. Dat is een 

empirisch feit: we zijn geen individualisten. 

We hoeven ons niet alleen te 

voelen. We zijn verbonden met alles en 

iedereen.” 

BEVRIJDE MARKT 

Een tweede verhaalelement is het idee, 

de illusie, dat wij onvolkomen zijn, zegt 

Klomp. “Dat er iets mis met ons is, omdat 

wat we ook doen, die existentiële 

spanningen en zorgen niet weg gaan. 

“VERHALEN VORMEN ONS 

WERELD- EN MENSBEELD 

EN OOK ONS ZELFBEELD” 

Die onvolkomenheid hebben we gecultiveerd 

in een soort ratrace om altijd 

iets te bewerkstelligen: het gemis dat 

gevuld moet worden en gecompenseerd 

kan worden door bepaalde dingen te 

bereiken. Dat is niet nodig. We kunnen 

leven met het idee dat we zullen sterven. 

We kunnen leven met het feit dat 

we niets controleren. We kunnen leven 

met het feit dat een zinvol bestaan ook 

een zinloos bestaan is. Dat kunnen we 

allemaal.” 

“En dan kunnen we het gaan hebben 

over een bevrijde markt in plaats 

van een vrije markt, die helemaal niet 

vrij is, omdat de vrije markt ons nu 

allerlei illusies dicteert waar we achteraan 

lopen in de hoop op verlossing 

van existentiële pijn. Dat gaat 

niet gebeuren. Dat kan alleen als we 

het beest in de bek kijken. We moeten 

onszelf bevrijden om ook de markt te 

bevrijden.” 

“Wat ik hartstochtelijk geloof is dat 

onze systemen alleen kunnen veranderen 

door veranderingen op de existentiële 

verhaallaag. En die verhaallaag kan 

alleen veranderen in mensen: een betere 

wereld begint niet bij jezelf, maar in 

jezelf.” 

Ook de verandering in hoe we HR 

bedrijven en binnen organisaties met 

mensen omgaan, begint met de intrinsieke 

motivatie van de mensen die het 

beleid maken: als je aan HR doet met 

een materialistisch wereldbeeld kan je 

mensen niet existentieel benaderen.” 

MORELE KANTELING 

“Het probleem is dat HR na een paar 

honderd jaar kapitalisme en een paar 

decennia neoliberalisme een technocratische 

aangelegenheid geworden is. 

Mensen zijn nummers. Mensen zijn 

salarissen. Mensen zijn rollen. Mensen 

zijn resources. De mensen op HRafdelingen 

kunnen vaak niet veel anders 

dan met die realiteit werken. Ik 

ontmoet heel veel frustratie bij HRmanagers 

omdat zij dit ook zien. Ze 

lopen vast in een systeem waarin ze 

niet de tools en de middelen hebben 

om met de behoeften van jonge mensen 

om te gaan. Ik hoop dat HR inziet 

dat deze nieuwe jonge instromers – ik 

heb ze als studenten en dus aspirantwerknemers 

ook dagelijks voor mijn 

snufferd – aan het veranderen zijn en 

anders kijken naar bedrijven en werken. 

Echt anders dan ik. Ik ben een 

X-er, ik ben 55. Ik kan me nog herinneren 

dat toen ik na mijn studie politicologie 

en communicatiewetenschappen 

aan een linkse universiteit uitstroomde 

zelfs in mijn omgeving het hebben 

van een goede baan met een salarisperspectief 

een onvoorstelbaar dominante 

factor was bij het nemen van 

beslissingen.“ 

Klomp zegt dat dit het dominante 

verhaal in de jaren negentig was toen 

hij met werken begon. “Ik vind het een 

ontzettend positief en hoopgevend signaal 

dat ik nu studenten voor me heb 

die aangeven dat ze dat echt niet gaan 

doen. Er zijn studenten die heel bewust 

weigeren te solliciteren bij bedrijven als 

Shell, Vopak, Unilever of ABN Amro 

omdat dat een smet op hun CV is. Banen 

waar je heel veel geld verdient, zijn 

vaak de jobs die David Graeber de bullshit 

jobs noemde: de meest zinloze banen 

waaraan mensen kapot gaan van 

zinloosheid.“ 

Het goede nieuws volgens Klomp is 

dat studenten dit beginnen in te zien. 

“In plaats van te onderhandelen op salaris 

zeggen jonge mensen nu dat ze 

drie of vier dagen in de week willen 

werken, omdat ze andere dingen ook 

belangrijk vinden. Dat is een morele 

kanteling. Dat is heel erg wezenlijk. 

Daar moet een andere manier van denken 

en doen voor ontwikkeld worden.” 



WAARDE CREËREN 

Lange tijd ging Klomp uit van drie universele 

manieren waarop we waarde 

creëren: de drie W’s: Welvaart, Welzijn 

en Welbevinden. 

“De zakelijke realiteit van een bedrijf, 

de Welvaart, bestaat uit drie indicatoren: 

omzet, winst en assets. Soms 

als vierde ook nog beurswaarde. Dat 

is de realiteit van elke bestuurskamer, 

omdat dit de indicatoren zijn waarop 

een bedrijf bestuurd wordt.” 

“Daar kan je twee grotere ringen 

omheen tekenen. Een bedrijf heeft 

ook het persoonlijke domein van Welbevinden, 

omdat het werk een plek is 

waar mensen zich ontplooien en waar 

ze andere mensen ontmoeten.In het 

huidige reductionistische denken gaat 

werkgeluk echter vaker over het feit 

dat gelukkige medewerkers meer produceren 

en grotere financiële resultaten 

realiseren. 

“Als derde W heb je de maatschappelijke 

laag van Welzijn. Er is geen bedrijf 

in de wereld dat in isolement kan 

functioneren. Geen enkele onderneming 

staat op zichzelf. Dit betekent dat 

elk bedrijf per definitie een rol speelt in 

maatschappelijke issues als wereldvrede, 

biodiversiteit en sociale inclusie. In 

het huidige dominante verhaal zijn welzijn 

en welbevinden een uitvloeisel van 

welvaart. HR werkt in dienst van het 

zakelijk resultaat.” 

“WELZIJN EN WELBEVINDEN 

BELANGRIJKER MAKEN, 

GAAT TEN KOSTE 

VAN WELVAART” 

“Welvaart is een groot goed dat we 

moeten koesteren. Alleen moet je welvaart, 

welzijn en welbevinden als communicerende 

vaten zien. Probleem is 

dat de eenzijdige focus op Welvaart ten 

koste gaat van Welzijn en Welbevinden. 

We zijn steeds rijker geworden, terwijl 

het niveau van Welzijn en Welbevinden 

gelijk gebleven is of zelfs aan het afnemen 

is. Welzijn en Welbevinden belangrijker 

maken, gaat ten koste van 

Welvaart.” 

Mooi voorbeeld hoe het anders kan, 

is de Greystone Bakery in New York, in 

1982 opgericht door zenboeddhist Bernie 

Glassman. “Slogan is: ‘We don’t hire 

people to bake brownies, we bake brownies 

to hire people.’ Het wil zoveel mogelijk 

mensen empoweren. Ook kan je 

bij hen komen werken zonder sollicitatie. 

Om nog meer te kunnen betekenen, 

reiken de initiatieven steeds verder. 

Zelfs tot woningbouw- en scholingsprojecten.” 

DE VIERDE W: WELLEVEN 

Eind 2023 meldde Klomp dat de belangrijkste 

W in zijn model ontbrak. 

Dit voortschrijdend inzicht kwam door 

het schrijven en samenstellen van een 

nieuw ecologieboek.“Ik stuitte op een 

blinde vlek in mijn denken. Ecologie is 

een essentieel uitgangspunt voor het 

inrichten van een toekomstbestendig 

economisch systeem.Op de een of andere 

manier heb ik dit nog vertaald in 

een waardebeginsel en dat kan natuurlijk 

helemaal niet. Het creëren van zowel 

welvaart, welzijn als welbevinden 

is honderd procent afhankelijk van ons 

vermogen om de natuur te beschermen 

en versterken.Daarom moét ik mijn 

3W-model openlijk als achterhaald bestempelen 

en vervangen door het 4Wmodel. 

Er ontbrak een essentiële, existentiële 

waardebron die ik Wel-leven 

heb genoemd: mensen kunnen namelijk 

ook ecologische waarde creëren. 

Welleven is gericht op het versterken 

van de levenskwaliteit in de letterlijke 

zin van het woord; het versterken van 

het natuurlijke leven!” 

Welleven is volgens Klomp dat wat 

actief bijdraagt aan het laten gedijen 

van het leven op aarde. “Welleven 

draait dus om het regenereren van de 

aardse ecosystemen waarvan wij mensen 

een onderdeel vormen. Welleven 

kunnen we maken en meten door middel 

van het monitoren van een hele 

concrete ecologische indicator: biodiversiteit.” 

n 

Dit interview is een co-creatie van Nathalie 

Arteel (Leading Angel van Arteel Group 

arteel.com/nl/) en Mischa Verheijden. 

Het verscheen als column van Nathalie in 

ingekorte versie bij ZigZagHR magazine. 

Dit is de longread die door Mischa werd 

geschreven en gepubliceerd op Re-story. 

be: www.re-story.be/ 


Geld Gaat Nooit 

Over Geld 

en het is niet 

nou eenmaal zo 

Kwetsbaar en ijzersterk. Iedereen die zich 

afvraagt of ‘we misschien de weg kwijt zijn’ 

(en vooral wat ons dan wél te doen staat), 

vindt in dit boek vele bruikbare inzichten. 

Heidi Leenaarts, United Economy 

• Online vrij te lezen op een ‘geef wat goed voelt’ donatiebasis 

• Verrijkt met ruim 450 tekeningen 

• Beschikbaar op papier en als e-boek 

Meer weten? Het boek online lezen? (Jezelf ) een boek geven? 

GeldGaatNooitOverGeld.org/ja


BABETTE PORCELIJN: 

“WELKOM BIJ DE CREW. 

ENJOY THE RIDE.” 



Het happy 2050 scenario van Babette Porcelijn is een masterplan 

voor een veilige en fijne toekomst. Alles wat invloed heeft op ons geluk 

komt in samenhang voorbij: welzijn, gelijke kansen, economie, 

natuurlijke hulpbronnen, beleid en een veilige planeet. Het is een 

praktisch boek dat laat zien hoe je zelf kunt bijdragen aan een happy 

2050. “Als mensen zich verenigen en samenwerken, zijn ze in staat 

om grootschalige, positieve veranderingen teweeg te brengen.” 

Samen op weg naar 

een happy 2050 

TEKST MIREILLE WILLE | BEELD ANNELIEN NIJLAND 

Waarom ben je dit werk gaan doen? 

“Op zondag 12 januari 2014 begon het. 

Thuis op de bank met mijn man Rick, 

onze kinderen waren uit spelen en wij 

praatten. Over de verborgen impact die 

de productie van alles wat we hier kopen 

en gebruiken heeft aan de andere 

kant van de planeet. Ik liet voor het 

eerst tot me doordringen dat die impact 

zo groot is dat onze toekomst op 

het spel staat. En ik realiseerde me dat 

wij als burgers en consumenten niet 

zo machteloos zijn als ik had gedacht. 

Wij trekken aan allerlei touwtjes, elke 

keer dat we iets kopen. Ik wilde weten 

wat we er in het dagelijks leven zelf aan 

kunnen doen. Ik schreef er twee boeken 

over, gaf lezingen en trainingen. 

Nieuwe vragen bleven zich aandienen; 

vragen van lezers en mensen uit 

het publiek. Ook in mijn eigen hoofd 

bleef het tekeergaan: hoe kan het dat 

verborgen impact überhaupt bestaat? 

Welke onderliggende systemen sturen 

ons die onveilige kant op? Is overbevolking 

niet het probleem? Komt alles 

goed als we circulair en biobased produceren, 

plantaardig eten, windmolens 

en zonneparken bouwen? Past het dan? 

Hoe zit het eigenlijk met de sociale impact, 

uitbuiting, belastingontwijking, 

corruptie? Is economische groei noodzakelijk? 

Maar wat nou als eindeloze 

groei echt niet kan op een eindige planeet...? 

Over al die vragen is er wel wetenschappelijke 

informatie te vinden, 

maar het zijn vaak losse puzzelstukjes. 

Hoe hangen al die puzzelstukjes samen, 

is daar een complete puzzel van te leggen? 

Of soms zijn het juist grote, vage 

beelden, dat je denkt: mooi idee, maar 

hoe dan? 

Uit al die vragen kwam één hoofdvraag 

bovendrijven: hoe ziet het scenario 

waarin we een veilige en fijne toekomst 

creëren eruit, een wereld waarin 

we elkaar een welgemeend ‘happy 2050’ 

kunnen wensen? Ik kon het niet laten. 

Ik ging opnieuw op onderzoek uit.” 

Hoe heb je het aangepakt? 

“Ik interviewde tientallen experts en 

bestudeerde duizenden artikelen en 

rapporten, waaronder verschillende 

toekomstscenario’s. Op basis van al 

die wetenschappelijke inzichten ontwikkelde 

ik een realistisch, compleet 

en objectief plan van aanpak. Een masterplan. 

Want dat is volgens mij wat we 

nu nodig hebben. Het plan omvat een 

systeemverandering met een heleboel 

knoppen om aan te draaien. Ik maak 

ook de vertaalslag naar wat we zelf kunnen 

doen om die systeemverandering 

te verwezenlijken, met dashboards, 

spelregels en vuistregels voor beleidsmakers, 

bedrijven en burgers. 

Mijn onderzoek deed soms denken aan 

een hok met konijnen; de vragen vermenigvuldigden 

zich met enorme snelheid. 

Hoe meer vragen ik stelde, hoe 

meer nieuwe erbij kwamen. Omdat het 

onderzoek bijna vijf jaar duurde, werd 

ik links en rechts ingehaald door de realiteit: 

door allerlei goede en minder geslaagde 

ontwikkelingen, die ik dan ook 

weer in het plan wilde verwerken. Het 

onderzoek was zo ingewikkeld dat ik 

bang was dat ik me iets onmogelijks op 

de hals had gehaald. Ik heb vaak getwijfeld 

of het wel zou lukken. Of het wel 



kón lukken. Ik wist van veel onderwerpen 

weinig af. 

Nou ja, dacht ik dan, ik wil dit tóch 

graag snappen. Dus ging ik stug door. 

Met een ontketend konijnenhok en al. 

Het resultaat? Ik schreef een dikke pil 

met informatie over uiteenlopende onderwerpen. 

Het boek raakt alle onderwerpen 

aan die volgens mij een rol spelen 

in het happy 2050 scenario. En belangrijker: 

de samenhang daartussen. 

Mijn plan zal echt niet compleet zijn.” 

Wat wil je met je werk bereiken? 

“Het is onmogelijk om in mijn eentje 

de supercomplexe, steeds veranderende 

wereld helemaal te kennen. Ik ontwikkelde 

met ‘Het happy 2050 scenario’ 

een denkraam dat we met elkaar 

verder kunnen invullen en verbeteren. 

Ik hoop dat je je passie en talenten inzet 

voor iets wat er echt toe doet: een 

veilige en fijne wereld voor jou, je geliefden, 

de 8 miljard andere mensen op de 

wereld, voor allen die na ons zullen leven 

en niet te vergeten voor de 8 miljoen 

wonderlijke en prachtige soorten 

op onze planeet. Dat klinkt misschien 

als iets voor helden. Of voor overheden 

en bedrijven. Alsof we passieve passagiers 

zouden zijn. Maar zo is het niet. 

Wij zijn zélf de crew van deze planeet, 

gewone mensen zoals jij en ik. Wij zitten 

aan het stuur, of we dat nu doorhebben 

of niet. Think Big Act Now! 

Het is mijn missie om mensen en 

organisaties te inspireren, informeren 

en activeren voor positieve verandering. 

Een krachtig samenspel van inzicht 

en actie: “Think Big” betekent begrijpen 

op systeemniveau, terwijl “Act 

Now” staat voor de praktische stappen 

die je nu kunt nemen.” 

Geloof je in een mooie toekomst, in een 

Happy 2050? 

“Geloven doe ik niet haha, daarvoor 

ben ik te wetenschappelijk ingesteld. 

Maar ik heb wel ontdekt dat een happy 

2050 mogelijk is. Ik zie ook dat mensen, 

als ze zich verenigen en samenwerken, 

in staat zijn om grootschalige, positieve 

veranderingen teweeg te brengen. We 

kunnen onze slagkracht gebruiken om 

onze toekomst vorm te geven. Ik hoop 

dat ‘Het happy 2050 scenario’ helpt en 

richting geeft.” 

Hoe komen we ‘happy’ aan in het jaar 

2050? 

“Je zou wel in een glazen bol willen kijken. 

Helaas bestaan die niet, maar met 

behulp van toekomstscenario’s kom je 

een heel eind. Er zijn duizenden scenario’s 

ontwikkeld die mogelijke toekomsten 

van de wereld beschrijven. Ik heb 

de belangrijkste en meest inspirerende 

bestudeerd. Dit zijn de drie hoofdzaken 

die ik leerde van scenariostudies: 

Een groene en menselijke weg komt 

het beste uit de bus. Die leidt tot de 

hoogste welvaart én welzijn, ook op de 

langere termijn. 

Grote, structurele systeemveranderingen 

zijn nodig om de wereld in 



“ZODRA JE ER AANDACHT 

AAN BESTEEDT, BEN 

JE AL BEGONNEN.” 

veiligheid te brengen. Met business as 

usual voor kortetermijnwinst gaan en 

daarbij de natuur verder uitputten, of 

hier en daar wat innovatieve pleisters 

plakken op een systeem met weeffouten, 

leidt allebei volgens alle studies 

binnen 30 jaar tot maatschappelijke en 

economische ontwrichting. 

Het uiteindelijke welvaartsniveau 

dat we nog kunnen bereiken wordt hoger 

naarmate we sneller en effectiever 

ingrijpen. Hoe langer we wachten met 

veranderingen doorvoeren, hoe moeilijker 

(en duurder) het wordt om ons 

aan te passen en hoe gevaarlijker de 

planeet wordt voor de mens.” 

En nu concreet? 

“Het is een combinatie van inzicht en 

acties. Onderzoek wat er op systeemniveau 

misgaat, en bedenk dan wat je 

daar zelf aan kunt doen met concrete 

acties. Leer hoe impact op mens en planeet 

werkt, en ontdek waarmee jij veel 

slagkracht kunt (en wilt!) ontwikkelen 

om die impact aan te pakken. Je dagelijks 

leven verduurzamen is sowieso 

een goeie stap, en misschien kun je in 

je werk of met je geld bijvoorbeeld ook 

veel verschil maken.” 

Kortom? 

“We hebben een crew nodig die weet 

wat hem te doen staat en die graag 

wil sturen. Iedereen kan meedoen. Iedereen 

die dat wil kan slagkracht ontwikkelen, 

samenwerken voor een fijne 

wereld, nieuwsgierig zijn naar wetenschappelijke 

inzichten, naar hoe het 

beter kan. Effectieve oplossingen bedenken 

en daarmee aan de slag gaan. 

Zodra je er aandacht aan besteedt, ben 

je al begonnen. Welkom bij de crew. Enjoy 

the ride.” n 


Babette Porcelijn heeft Industrieel 

Ontwerpen gestudeerd aan de TU 

Delft (2001). Daar heeft zij kennis 

van industriële processen en ketenanalyse 

opgedaan. Babette startte 

in 2011 haar eigen ontwerpstudio 

voor design en communicatie. 

In 2016 verscheen haar eerste 

boek De verborgen impact, waarvan 

inmiddels meer dan 20.000 exemplaren 

zijn verkocht en dat ook is 

uitgegeven in België en Frankrijk. 

In 2020 kwam ook doeboek EcoPositief 

in vijf stappen uit. 

Ook richtte ze in 2016 de organisatie 

Think Big Act Now op, met 

als doel de maatschappij op effectieve 

wijze te verduurzamen. Ze geeft 

daarvoor regelmatig lezingen en 

trainingen. 

Op 8 juli 2021 verscheen haar 

grootste project tot nu toe: Het happy 

2050 scenario. Een science-based 

masterplan voor een veilige en fijne 

toekomst. 



Laat je bedrijf aan 

je missie na 

Steward-ownership wint aan populariteit: in 2023 hebben 20 ondernemers 

de stap gezet om hun bedrijf steward-owned te maken. 

Het aantal steward-owned bedrijven in Nederland groeide daarmee 

naar meer dan honderd. Veel bedrijven die steward-owned worden, 

zijn jonge ondernemingen met een sterke maatschappelijke drive. 

Maar steward-ownership wordt ook ingezet door ondernemers die 

met pensioen gaan en hun bedrijf ‘aan de missie’ willen nalaten. 

Steward-ownership is kort gezegd 

een ondernemingsvorm waarmee 

een bedrijf ‘van zichzelf’ 

wordt en bestaat om zijn missie 

te dienen. Daarbij zijn twee principes 

leidend: 

TEKST GIJSBERT KOREN 

– Zelfbestuur: Zeggenschap ligt bij 

steward-owned bedrijven bij stewards. 

Stewards zijn betrokken bij 

het bedrijf en hebben als taak om in 

het belang van de missie en het bedrijf 

de rol van eigenaar te vervullen. 

Deze zeggenschap kan niet verkocht 

worden of vererven. 

– Winst dient de missie: Winst van een 

steward-owned bedrijf dient de onderneming 

en de missie van de onderneming. 

Dat betekent dat winst 

wordt geherinvesteerd om ontwikkeling 

en innovatie mogelijk te maken. 

Daarnaast kan winst gedoneerd 

worden in lijn met de missie. 

Tot slot kunnen betrokkenen eerlijk 

vergoed worden voor hun bijdrage. 

Bij steward-owned bedrijven zijn deze 

principes juridisch geborgd, zodat ze 

leidend blijven. Het verschilt per bedrijf 

hoe de principes uitgewerkt zijn. 



FIOLET IMPACT 

Steward-ownership trekt de angel uit 

het aandeelhouderskapitalisme en 

biedt een stevig fundament voor ondernemingen 

die trouw willen blijven 

aan hun missie. Om die reden resoneert 

steward-ownership enorm bij 

jonge ondernemers die verschil willen 

maken, maar spreekt het net zo goed 

ervaren ondernemers aan die met pensioen 

gaan en de onderneming goed na 

willen laten. Zo ook Monique Schoorl 

die er samen met haar man voor koos 

om hun onderneming steward-owned 

achter te laten. 

Fiolet is een allround taalschool, 

gevestigd in Noord-Holland. Bij Fiolet 

kan iedereen (beter) Nederlands leren. 

Anderstaligen én Nederlandstaligen. 

Monique en haar man hebben 23 jaar 

lang met hart en ziel aan het bedrijf 

gewerkt en hebben de taalschool vorig 

jaar overgedragen aan Stichting Fiolet 

Impact. De stichting heeft drie bestuurders: 

de ‘stewards’ van Fiolet. De stewards 

zorgen er met de medewerkers 

van Fiolet voor dat de missie van Fiolet 

bij alle beslissingen voorop blijft staan 

en dat ook de winst naar de missie 

gaat. Monique: “Met een blij hart hebben 

Hans en ik onze taalschool overgedragen 

aan Stichting Fiolet Impact. We 

weten dat onze missie in stand blijft en 

dat het personeel in goede handen is. 

Een gouden greep om iets wat we met 

zoveel liefde hebben opgebouwd, te laten 

voortbestaan zoals wij dat willen!” 

ANDERE OPTIE 

Monique kwam dankzij Michael van 

Loenen, oprichter van steward-owned 

boekwinkel YouBeDo in aanraking met 

het concept. Monique: “We waren al jarenlang 

klant bij YouBeDo en toen ik 

Michael weer eens sprak, vertelde hij 

dat YouBeDo steward-owned was geworden.” 

Voor Michael en zijn compagnon 

Bert van Ingen voelde de onderneming 

niet als hun eigendom en met stewardownership 

konden zij borgen dat hun 

visie op eigendom en het centraal stellen 

van de missie richting de toekomst 

Monique Schoorl: “Deel je rijkdom, 

daar wordt de wereld beter van.” 

geborgd zou zijn. “Het klonk als muziek 

in mijn oren! We waren op dat moment 

al bezig om via bedrijfsmakelaars en 

collega-taalscholen Fiolet te verkopen, 

maar eigenlijk voelde dat niet goed. 

Ik zag opeens dat er een andere optie 

was.” 

Monique en Hans kozen ervoor om 

het verkoopproces te stoppen en voor 

‘STEWARD-OWNERSHIP 

TREKT DE ANGEL UIT 

HET AANDEELHOUDERS- 

KAPITALISME’ 

steward-ownership te gaan. Monique: 

“Dat je vast kan leggen dat de winst 

naar het personeel en goede doelen 

gaat, dat past zó bij hoe mijn man en ik 

in het leven staan: deel je rijkdom, daar 

wordt de wereld echt een beetje mooier 

van.” 

Een bijzondere stap. “Het is gek dat 

winst vaak alleen gaat naar de eigenaar 

van een bedrijf. Ik begrijp goed dat het 

fijn is om in een lekker groot huis te 

wonen, vaak op vakantie te kunnen, je 

geen zorgen te hoeven maken over geld. 

En ik snap dat je als eigenaar een zware 

eindverantwoordelijkheid hebt, die uitbetaald 

kan worden in geld. Maar daar 

zitten wel grenzen aan. Je kunt ook medewerkers 

mee laten delen in de winst, 

of mooiere producten maken als je je 

winst in verduurzaming steekt.” 



Fiolet Taaltrainingen: “Het werkt 

beter als je dezelfde taal spreekt” 

RUST 

In een wereld waarin het verkopen van 

een onderneming de norm is, geeft de 

keuze voor steward-ownership Monique 

rust. Monique: “Het is fijn dat wij 

nu weten dat onze missie en visie voor 

Fiolet blijft voortbestaan. Bij verkoop 

aan een commerciële partij zou dat zeer 

de vraag zijn. Onze grootste angst was 

dat er niets meer van Fiolet over zou 

blijven.” 

Er is veel gelijkenis met de overwegingen 

van Yvon Chouinard, de oprichter 

van Patagonia, die in 2022 zijn onderneming 

steward-owned maakte en 

zijn keuze als volgt toelichtte: “Eén optie 

was om Patagonia te verkopen en al 

het geld te doneren. Maar we konden er 

niet zeker van zijn dat een nieuwe eigenaar 

onze waarden zou handhaven 

of onze medewerkers over de hele wereld 

in dienst zou houden. Een andere 

optie was om het bedrijf naar de beurs 

te brengen. Wat een ramp zou dat zijn 

geweest. Zelfs beursgenoteerde bedrijven 

met goede bedoelingen staan onder 

te veel druk om winst op de korte 

termijn te creëren ten koste van vitaliteit 

en verantwoordelijkheid op de lange 

termijn. De waarheid is dat er geen 

goede opties beschikbaar waren.” 

FINANCIEEL 

Doe je je als ondernemer niet financieel 

tekort als je voor steward-ownership 

kiest? Monique: “Nee. Wij hebben 

een goed huis, een auto en voldoende 

geld gespaard om goed van te kunnen 

leven. Bij verkoop aan een commerciële 

partij had de onderneming natuurlijk 

veel geld opgebracht, maar dat had alleen 

maar op de bank gestaan. We zouden 

niet meer geld gaan uitgeven dan 

we nu doen. En als je geen opvolgers 

hebt voor jouw bedrijf, is steward-ownership 

ideaal. Je bedrijf blijft bestaan 

in de structuur die je zelf hebt neergezet. 

Dat geeft zo’n goed gevoel… en je 

maakt er je personeel ontzettend blij 

mee, want die komen niet onder een 

ander bewind, of op straat te staan als 

de koper gaat bezuinigen om het aankoopbedrag 

terug te verdienen.” 

WAARDECREATIE 

Steward-ownership is een optie die veel 

ondernemers en hun adviseurs nog 

niet overwegen, maar goed aansluit als 

continuïteit van de onderneming en 

maatschappelijke waardecreatie voorop 

staan. Daarnaast biedt het ook de 

mogelijkheid om een pensioen zeker te 

stellen, door de onderneming niet om 

niet over te dragen, maar te verkopen 

in ruil voor een pensioenvergoeding. 

Voor ondernemers die voor steward-ownership 

kiezen en een deel van 

hun onderneming willen schenken, is 

het sinds 1 januari van dit jaar mogelijk 

om aandelen vanuit een vennootschap 

belastingvrij te schenken aan een stichting 

met ANBI status. Daarmee stimuleert 

de overheid dat ondernemers deze 

keuze maken en wordt steward-ownership 

ook een fiscaal aantrekkelijk alternatief 

voor bedrijfsopvolging binnen 

de familie. 

Steward-ownership biedt ruimte 

om voor meer dan een grote zak geld te 

kiezen. n 

Gijsbert Koren is oprichter van We Are 

Stewards en pionier op het gebied van 

crowdfunding. 

Meer informatie: www.wearestewards.nl. 



SUZANNE VAN STRAATEN: 

“DE BIOLOGISCHE KWEKERIJEN 

WAARMEE WE SAMENWERKEN ZIJN 

EEN SOORT NATUURGEBIEDEN.” 



Ondanks dat planten en bloemen in reguliere tuincentra er misschien 

groen uitzien, zitten de meesten vol landbouwgif, waardoor 

ze de natuur beschadigen. Met Sprinklr wil Suzanne van Straaten het 

tij keren, door gifvrij groen voor iedereen toegankelijk te maken. 

Waar groen echt 

groen is 

TEKST NADINE MAARHUIS | BEELD GABRIELA HENGEVELD VOOR WE ARE THE REGENERATION 

Hoe kan het dat we een plant 

– iets dat inherent gezond is 

voor de natuur – zodanig hebben 

geïndustrialiseerd dat het 

schadelijk is geworden? Dat 

is de vraag die Suzanne van 

Straaten na het lezen van een onderzoek 

over bespoten planten in tuincentra 

niet meer loslaat. “Uit dat rapport 

bleek dat ruim 95 procent van de onderzochte 

planten vol chemische pesticiden 

zat, die via het stuifmeel en nectar 

bij bestuivende insecten terechtkomen. 

Bijen, vlinders en andere insecten 

die daarmee in aanraking komen, overleven 

het niet… Toen ik daarachter 

kwam, is de missie van Sprinklr ontstaan.” 

Sinds de oprichting in 2016 heeft 

Sprinklr meer dan een half miljoen biologische 

planten, bloemen, bomen, 

struiken en zaden verkocht. Die worden 

door de webshop aan huis bezorgd, 

zodat ook mensen zonder biologische 

kweker in de buurt toegang hebben tot 

goed groen. “De biologische kwekerijen 

met wie we samenwerken zijn een 

soort natuurgebieden. Je vindt er allerlei 

bestuivers, maar ook lieveheersbeestjes, 

sluipwespen, vogels en andere 

soorten die plagen op natuurlijke wijze 

bestrijden. Zo eten lieveheersbeestjes 

de bladluizen op en houden vogels het 

aantal slakken in toom.” 

Verder staat het bodemleven er centraal: 

dat wordt door de kwekers continu 

verzorgd en gevoed, zodat er voldoende 

nutriënten in de bodem aanwezig 

zijn om veerkrachtige en sterke 

planten groot te kunnen brengen. “Terwijl 

er bij reguliere kwekers en bollentelers 

vrijwel geen bodemleven te bekennen 

is, waardoor planten afhankelijk 

zijn van kunstmest en pesticiden om te 

overleven.” 

“GELD IS EEN 

MIDDEL OM HÉT 

VERSCHIL TE MAKEN” 

HET ROER OM 

“Er zijn ontzettend veel partijen die in 

actie moeten komen om de wereld van 

de sierteelt te veranderen”, weet Suzanne 

inmiddels, “want de realiteit is dat 

onze kwekers nog steeds de uitzondering 

zijn.” 

Het begint volgens haar bij het voelen 

van urgentie: in het bedrijfsleven en 

bij de consument, maar zeker ook bij de 

overheid. “Nu gaan er nog flinke subsidies 

naar de achterhoede, zoals lelietelers 

die voor de export produceren en 

zoveel landbouwgif gebruiken dat ze 

letterlijk hun hele omgeving vervuilen. 

Dan denk ik: als overheid kun je je ook 

richten op de voorhoede die laat zien 

dat het anders kan. Of op kwekers die 

willen omschakelen naar biologisch. 

Voor hen zijn er nog veel te weinig loketten 

waar ze kunnen aankloppen 

voor hulp.” 

Ondanks de uitdagingen is Suzanne 

positief over de toekomst, niet in 

het minst omdat ze de vraag naar regeneratieve 

planten ieder jaar ziet toenemen. 

Sterker nog, Sprinklr heeft op 

dit moment zelfs moeite om biologische 

kwekerijen te vinden die genoeg 

kunnen leveren. “Planten gaan er soms 

met tienduizenden in één week uit, dus 

we moeten reserveringen kunnen doen 

van honderdduizenden planten per 

jaar, en in Nederland en België zijn er 

slechts een paar plekken waar dit kan. 



Dat is voor ons nu even ingewikkeld, 

maar in essentie is dit natuurlijk ontzettend 

hoopvol: de vraag naar biologisch 

groen is groter dan het aanbod, 

en dus ligt hier een enorme kans om reguliere 

kwekers te helpen in dit gat te 

springen.” 

REGENERATIEVE 

BEDRIJFSVOERING 

Om de missie van Sprinklr voor altijd te 

waarborgen, hebben Suzanne en haar 

medeoprichter Liedewij Loorbach in 

2023 besloten om het bedrijf stewardowned 

te maken. “Praktisch gezien betekent 

dit dat we een stichting hebben 

opgericht waaraan we al onze aandelen 

hebben gedoneerd en met onze investeerders 

hebben we een regeling getroffen, 

waarbij hun aandelen zijn omgezet 

naar een soort lening. Die lossen we de 

komende jaren af, waarna Sprinklr volledig 

van zichzelf – en dus van de missie 

– zal zijn.” 

Maar ook nu al kan Sprinklr niet 

meer verkocht worden én heeft het bedrijf 

geen reguliere aandeelhouders met 

zeggenschap en eeuwige winst meer. 

“OOK OP EEN PAAR 

VIERKANTE METER 

KUN JE HET 

VERSCHIL MAKEN” 

In plaats daarvan wordt het bestuurd 

door zogenaamde stewards, die geen financieel 

belang hebben bij het bedrijf, 

waardoor ze in hun beslissingen de natuur 

altijd voorop kunnen stellen. 

De switch naar steward-ownership 

voelt voor Suzanne als de logische volgende 

stap richting een compleet regeneratieve 

bedrijfsvoering. “We zijn dit 

bedrijf gestart omdat we biodiversiteit 

willen herstellen, maar als BV waren 

we onderdeel van een extractief economisch 

systeem waarbij investeerders 

geld in je onderneming stoppen 

om daar grote rendementen uit te halen. 

Nu is geld weer wat het moet zijn: 

een middel om een verschil te maken.” 

IEDERE VIERKANTE METER 

TELT 

“In de natuur zijn alle levende wezens 

met elkaar verbonden, en dus kunnen 

wij als mens een enorme bijdrage leveren”, 

aldus Suzanne. Daarom moedigt 

ze iedereen aan om hun balkon of 

tuin te vergroenen, hoe klein ook: zelfs 

op een paar vierkante meter kun je een 

verschil maken. 

“Wilde bijen kunnen bijvoorbeeld 

maar een paar honderd meter vliegen, 

dus die zijn jou straks enorm dankbaar 

voor een onbespoten groene oase waar 

ze kunnen uitrusten en voedsel kunnen 

vinden. En natuurlijk is het voor jezelf 

ook een stuk fijner, gezonder en koeler: 

een tuin vol regeneratief groen.” n 

Dit is een ingekorte versie van het pioniersverhaal 

van Suzanne van Straaten 

dat verscheen op We Are The ReGeneration: 

hét platform voor regeneratie. Meer 

inspiratie vind je op www.re-generation.cc 





Toen ik ooit in een depressie zat en alleen maar doemscenario’s kon 

dromen, leerde ik van mijn tante de grootste les van mijn leven tot 

nu toe. Ze zei ze: “Je hebt altijd een keuze in hoe je kijkt naar dingen,” 

zei ze. “Je kunt naar links kijken en je blijven focussen op het doemscenario. 

Maar je kunt ook naar rechts kijken en focussen op de best 

mogelijke uitkomst.” Met deze bril kijk ik sindsdien naar het leven, en 

naar het voedselsysteem: mijn werkgebied. 

Cook it forward 

TEKST LAURA DE GRAVE, 24KITCHEN 

Later, toen ik uit mijn depressie 

was, zag ik het advies van mijn 

tante vanuit een breder perspectief. 

De twee emoties waaruit 

ik kon kiezen, zaten op dezelfde 

lijn van het spectrum. Door 

naar links te kijken, ging ik in de angst 

zitten, door naar rechts te kijken ging 

ik vertrouwen. 

Twaalf jaar geleden begon ik als culinair 

journalist met het schrijven van 

verhalen achter eten. Hoe meer ik me 

in ons voedselsysteem verdiepte, hoe 

meer ik schrok. De werkelijkheid was 

f*cked up. 

De manier waarop we met eten omgaan, 

is in zeventig jaar tijd radicaal 

veranderd. Hield mijn oma nog haar eigen 

kippen, haalde zij groente en fruit 

uit eigen moestuin en kocht zij slechts 

enkele producten bij de kruidenier, tegenwoordig 

liggen er zo’n 150.000 producten 

uit alle delen van de wereld en 

heeft ons bord avondeten gemiddeld 

30.000 kilometer gereisd. 

Als we zijn wat we eten dan is de 

mens een plofkip. In de supermarkten 

liggen de schappen vol rundvlees uit 

Argentinië en Ierland, en varkens- en 

kippenvlees die levend nooit daglicht 

hebben gezien. Bij het kopen van anonieme 

euroknallers weet je één ding zeker: 

namelijk dat het product van ver 

komt, verbouwd is in een monocultuur 

met chemicaliën en pesticiden, en dat 

de boer er geen eerlijke prijs voor heeft 

gekregen. 

“ALS WE ZIJN 

WAT WE ETEN DAN IS 

DE MENS EEN PLOFKIP” 

GELD 

Hoe het komt dat we als mens zo ver 

verwijderd zijn geraakt van de natuur 

en daarmee van ons eten? Eigenlijk 

heel logisch: uit angst. Na de hongerwinter 

tijdens de Tweede Wereldoorlog 

werd het credo: Nooit meer honger. 

Onze manier van landbouw veranderde 

en er ontstond een explosieve schaalvergroting. 

Mede door mechanisering, 

specialisatie en de opkomst van kunstmest, 

bestrijdingsmiddelen en krachtvoer 

werd Nederland een belangrijke 

voedselexporteur. We gingen van een 

lokaal naar een mondiaal voedingssysteem, 

waarbij eten niet meer om ons 

voeden en natuurbehoud draait, maar 

om geld. 

Tegenwoordig zorgen onze voedselsystemen 

voor eenderde van de wereldwijde 

uitstoot van broeikasgassen. 

De opwarming van de aarde (broeikaseffect) 

is een gegeven, de biodiversiteit 

neemt af, de stikstofkringloop is 

een groot probleem, en we schuren tegen 

de grenzen van oceaanverzuring, 

waterschaarste, landgebruik en de fosforkringloop 

aan. Als we in dit tempo 

voedsel blijven consumeren en verspillen, 

hebben we in 2050 twee wereldbollen 

aan landbouwgrond nodig. 

Hoe ik vertrouwen houd in de toekomst, 

of – sterker nog: verliefd erop 

wordt? Door te weten dat ik altijd een 

keuze heb. Niet alleen in hoe ik hiernaar 

kijk – namelijk focussen op de best 

mogelijke uitkomst – maar ook heel 

praktisch in dat ik een keuze heb in wat 

ik eet. Minstens drie keer per dag stem 

ik met mijn vork voor een beter voedselsysteem. 



Dat wat we eten heeft – ondanks dat we 

dat vrijwel nooit zien – namelijk direct 

effect op onze omgeving. In het boeddhisme 

noemen ze dit begrip eshõ-funi: 

jij en je omgeving zijn één. En niet 

alleen ik, ook jíj hebt de tool ervoor in 

huis om onze wereld een beetje mooier 

te maken: een vork. Als wij samen onze 

vork heffen, dan volgt de politiek vanzelf. 

Zo eten we samen ons voedselsysteem 

weer gezond. 

JE HEBT ALTIJD EEN KEUZE 

Je hebt een keuze. Kies je voor anoniem 

en goedkoop voedsel van ver uit 

een monocultuur waarvoor pesticiden 

en kunstmest zijn gebruikt, wat destructief 

is voor de kwaliteit van de bodem? 

Of kies je voor vers, seizoensgebonden 

en biologisch voedsel van een 

lokale boer, dat goed is voor het behoud 

van onze bodem, biodiversiteit en ecosysteem 

in het algemeen? Om je een 

beeld te geven van hoe je beter kunt 

eten voor de wereld, hieronder enkele 

richtlijnen. 

• Gooi geen eten weg 

Van al het voedsel dat we wereldwijd 

produceren belandt circa 

éénderde in de prullenbak: 1,6 miljard 

ton voedsel per jaar. In Nederland 

gooien we per persoon per jaar 

ruim 34 kilo eten ongebruikt de afvalbak 

in. Dit komt neer op 590 miljoen 

kilo eten per jaar. Dat is natuurlijk 

doodzonde. We verspillen 

namelijk niet alleen goed voedsel, 

maar ook alles wat ervoor nodig was 

om dit voedsel te telen, verpakken 

en transporteren, zoals heel veel 

water, land, arbeid en energie. 

• Eet minder dierlijke en meer 

plantaardige eiwitten 

Alle dierlijke producten samen veroorzaken 

bijna twee-derde van de 

broeikasgasemissies door het Nederlandse 

voedingspatroon. Verminder 

vlees en zuivelproducten, 

en eet meer eiwitten uit andere 

bronnen zoals bonen, peulvruchten 

en noten. Advies van het Wereld 

Natuur Fonds: eet zo’n één tot 

twee porties vlees per week en de 

rest van de week vegetarisch. Dan 

blijven wijzelf én de planeet gezond. 

Als je vis wilt eten, zorg ervoor dat 

deze duurzaam gevangen (MSC) of 

gekweekt (ASC) is, zonder overbevissing 

en schadelijke vangstmethoden 

en volg de VISwijzer (kijk op 

www.goodfish.nl). 

• Eet biologisch 

Ons huidige landbouwsysteem richt 

zich op een steeds grotere opbrengst 

door gebruik van kunstmest en chemische 

bestrijdingsmiddelen. Dit 

systeem is onhoudbaar. Er zal een 

verschuiving moeten plaatsvinden 

van maximale productie naar landbouw 

in balans met de natuur. Dit 

houdt in: biodiversiteitsherstel, 

minder uitstoot van broeikasgassen, 

vastleggen van koolstof in bodems 

en herstel van bodemvruchtbaarheid. 

Europa wil toegroeien 

naar biologische landbouw op 25 

procent van de landbouwgrond in 

2030 (Green Deal). In Nederland is 

slechts 4 procent van de landbouw 

biologisch. Om dit cijfer omhoog te 

krikken, is meer biologisch eten key. 

• Eet lokaal en seizoensgebonden 

Door bewuster te zijn van je voeding, 

weet waar deze vandaan komt 

en hoe deze is geproduceerd, krijg 

je weer een connectie met je eten 

en maak je duurzamere keuzes. Lokaal 

en seizoensgebonden eten is 

goed voor mens, planeet én portemonnee. 

En het leuke is: je kunt 

“ALS WIJ SAMEN ONZE 

VORK HEFFEN, VOLGT DE 

POLITIEK VANZELF” 


Toen culinair journalist en 24Kitchen 

presentator Laura de Grave 

twee jaar lang op een elektrische 

motor door Nederland croste om 

een kookboek over eten in Nederland 

te schrijven, interviewde zij 

honderden boeren, producenten 

en chefs. Tijdens het maken van 

dit kookboek kreeg zij een missie: 

1 miljoen Nederlanders te inspireren 

duurzaam te eten. Laura is tevens 

ambassadeur van Maatschap- 

Wij (www.maatschapwij.nu) en zet 

ze iedere week een seizoensgroente 

of -fruit in het zonnetje. 

jaarrond van Nederlandse bodem 

eten. Er zijn in Nederland ruim 65 

soorten groente en vijftien soorten 

fruit, en dan heb ik het nog niet 

eens over de enorme diversiteit aan 

rassen binnen deze soorten. Koop 

een lokale seizoenskalender en eet 

mee met het ritme van de Nederlandse 

natuur. n 



“MISSCHIEN IS DAT OOK 

WEL GENADE: DAT JE 

ACHTEROM KIJKT EN 

DAN BETER ZIET WAT ER 

MET JOU IS GEBEURD” 



Anselm Grün blijft eeuwig jong, ook op de hoge leeftijd van 77 jaar. 

Zijn boeken zijn in alle continenten beschikbaar, zijn wijsheid is wereldwijd. 

Leo Fijen reist af naar Münsterschwarzach, de benedictijner 

abdij die Anselm Grün zijn thuis noemt. Het is een vertrouwde 

ontmoeting, een openhartig gesprek: over nederigheid, gebalde 

vuisten en genade van boven. 

Anselm Grün over leven van genade 

‘Die innerlijke 

vrede is er voor 

iedereen’ 

TEKST LEO FIJEN | FOTO’S PETER BEEMSTERBOER 

Het is even na twee uur in de 

middag, een mooie herfstdag 

in Münsterschwarzach. Daar 

komt hij aanlopen, Anselm 

Grün, 77 jaar, altijd in balans, 

gebruind door de zon. Onze 

begroeting is hartelijk, als vanouds, 

een omhelzing voor het schilderij van 

de aanbidding door de koningen. In het 

middaggebed leest hij de voorbeden 

voor kerk en wereld. Met rustige stem 

en zonder de kerk in te kijken. Bescheiden, 

deemoedig bijna. Gewoon één van 

de vele monniken van deze markante 

abdij die de kost verdient met scholen, 

bakkerij en slagerij. En dan de boekwinkel, 

daar is Anselm Grün overal: op kalenders, 

in agenda’s, op kaarten en in 

boeken. 

En toch is hij nergens te groot voor, 

deze dienstknecht van Onze-Lieve- 

Heer. Hij neemt ons mee naar de crypte, 

zoekt een luciferdoosje en ontsteekt 

dan het licht. Eenvoudiger kan het niet, 

steeds een nieuwe lucifer om het licht 

van Kerstmis naderbij te brengen. Dat 

herhaalt hij voor de fotograaf zonder 

morren, alsof hij net komt kijken. De 

deemoed waar hij over schrijft leeft hij 

zelf. In zijn gebreken, in zijn eenvoud, 

in zijn fluisteren bijna. Hij kent zichzelf, 

zijn illusies en zijn gebrokenheid 

en hij weet dat ook hij leeft van de genade, 

nu meer dan ooit. 

PARADOX 

‘Gods kracht werkt sterker in ons naarmate 

onze eigen kracht zwakker is’, zo 

omschrijft Anselm Grün een paradox 

in zijn eerste boek Spiritualiteit van beneden. 

Wij kunnen opstijgen door af te 

dalen. ‘Juist je eigen tekortschieten, de 

zonde, kunnen een wegwijzer zijn die 

naar God leidt’, schrijft hij in deze klassieker 

die hem een podium gaf in de 

Lage Landen en ver daarbuiten. 

God is niet te bereiken door deugd 

en ascese, maar juist door onze onmacht 

onder ogen te zien. Dan pas gaan 

wij open voor Gods genade en kan Hij 

in ons hart wonen. Waar wij het einde 

van onze mogelijkheden hebben be- 



reikt, gaan wij open voor een persoonlijke 

relatie met God. De weg naar die 

ontmoeting: is die omhoog of omlaag? 

’Het ware gebed stijgt uit de diepte van 

onze nood omhoog’, zo biedt Anselm 

Grün ons allen een handvat om open te 

gaan voor God die ons zoekt. 

Zijn boeken zijn een gids naar de 

aarde, naar onze aardsheid, naar onze 

deemoed. Daar nemen we afscheid van 

onze illusies. Deze aardsheid bevrijdt 

ons ook van de illusie om op eigen 

kracht God te bereiken. ‘Daar waar wij 

aan het einde van onze mogelijkheden 

zijn, waar er niets anders meer voor ons 

opzit dan ons over te geven, daar kan 

onze relatie tot Christus groeien, daar 

krijgen wij een vermoeden hoe wij helemaal 

op Hem zijn aangewezen’, zo is te 

lezen in Spiritualiteit van beneden. 

“GODS KRACHT WERKT 

STERKER IN ONS 

NAARMATE ONZE EIGEN 

KRACHT ZWAKKER IS” 

AFDALEN OM OPEN TE GAAN 

Het boekje dat deze benedictijn schreef 

met medebroeder Meinrad Dufner is 

de rode draad van zijn gedachten en 

honderden boeken daarna. Alles is een 

doordenking en uitwerking van deze 

wijsheid die Bijbels gefundeerd is. Afdalen 

om open te gaan voor God die ons 

zoekt en die in Christus een relatie met 

ons aan wil gaan. Ook in zijn meest recente 

boekje, Waarom ik in de kerk blijf, 

komt deze gedachte terug. In de boekhandel 

ligt het prominent bij de aanbiedingen, 

tweede druk alweer. 

Het is het antwoord van Anselm 

Grün op de crisis in de kerk. Ook de katholieke 

kerk in Duitsland gaat door 

een diep dal na schokkende onthullingen 

over seksueel misbruik. Natuurlijk 

is er eerst het diepe medeleven met de 

slachtoffers en de oproep dat er recht 

gedaan moet worden aan hun pijn en 

wonden. En daarna zegt deze monnik 

dat de kerk afscheid moet nemen van 

de illusie van heiligheid en volmaaktheid. 

Dat de kerk de mensen pas tegemoet 

kan treden vanuit haar eigen gebrokenheid 

en zondigheid. De kerk kan 

alleen maar toekomst hebben als zij 

afdaalt naar haar aardsheid en onder 

ogen ziet in alle deemoed hoe zij in de 

diepste afgrond vertoeft. Daar in haar 



eigen wonden zal zij open gaan voor 

de Geest van Jezus en voor de pijn van 

haar slachtoffers. 

“OM ONS TE OPENEN 

HEBBEN WE RITUELEN EN 

SACRAMENTEN DIE ONS 

LETTERLIJK AANRAKEN” 

HEER, ONTFERM U 

Het is een vrijdagmiddag als de fluisterende 

stem van Anselm Grün ons 

vraagt om stil te zijn in de crypte van 

de abdijkerk. Ook wij zijn afgedaald, letterlijk 

en figuurlijk, om open te gaan in 

de aarde van Münsterschwarzach, om 

stil te worden in het donker van een intieme 

ruimte, om in onze harten ruimte 

te maken voor de ontmoeting met God. 

Hij zegt niets, maar gaat bij de kaarsen 

staan die hij eerder heeft aangestoken. 

Hij vraagt om in stilte te bidden. 

We geven betekenis aan die stilte, 

aan die aardsheid en aan die gebrokenheid 

door een gebed om vergeving voor 

te bidden. Dat doen we niet op de traditionele 

manier. Nee, Anselm Grün fluistert 

ons toe om net als hij de armen te 

strekken en te openen. Daar staan we 

met gebalde vuisten. ‘Heer, ontferm U’, 

bidt hij. ‘Geef ons de kracht om de boosheid, 

de polarisatie, de verdeeldheid en 

de bitterheid onder ogen te zien. Geef 

ons de wijsheid om onze schaduwen en 

teleurstellingen in de ogen te kijken. 

Geef ons het inzicht dat we op deze wijze 

in ons leven, in onze kerk en in onze 

wereld niet verder komen. Vergeef ons, 

Heer.’ 

TEKEN VAN GENADE 

Daarna openen we onze gebalde vuisten, 

en opnieuw bidt hij: ‘Heer, ontferm 

U. Geef ons de ruimte om die schaduwen 

en teleurstellingen los te laten, 

geef ons de deemoed om ons toe te vertrouwen 

aan de diepste grond, de aardsheid 

van ons bestaan, en geef ons daarin 

het vertrouwen om onze boosheid en 

onze wonden neer te leggen bij God zelf 

en los te laten wat op ons drukt.’ 

Anselm Grün bidt met gesloten ogen 

voor wat afdalen in de aardsheid van 

je leven betekent voor je eigen bestaan. 

Hij leeft voor hoe je jezelf kunt openen 

voor de genade van God. In de wonden 

van je leven gaat de deur open, door je 

handen te openen in een gebed om vergeving. 

En door de handen vervolgens 

om te draaien en de lege handen te tonen 

aan God zelf. ‘Heer, ontferm U’, 

klinkt het weer in de crypte van Münsterschwarzach. 

‘Geef ons de moed om 

onze lege handen aan te bieden. Geef 

ons de wijsheid om diep in ons te weten 

dat in de leegte de Eeuwige kan wonen. 

Geef ons de deemoed om na de gebalde 

vuisten en de loslatende handen de lege 

palm van de hand te tonen als ultiem 

teken van onze zwakheid. Geef ons de 

genade om ons in onze leegte te bevrijden’, 

zo bidden we. 



“OP DE BODEM VAN ONZE 

ZIEL IS REEDS EEN RUIMTE 

VAN STILTE” 



Tenslotte is daar het teken van genade, 

handen die in elkaar grijpen, vingers 

die elkaar vinden, teken van vrede, 

vriendschap en genade. Want met 

gebalde vuisten kunnen we geen vrede 

sluiten, hoeven we niet aan vriendschap 

te denken en zullen we er niet 

in slagen om te bidden. Met lege handen 

en open vingers kunnen we vrede 

sluiten, mogen we dromen van vriendschap 

en zullen we bidden wanneer we 

willen bidden. ‘Heer, ontferm u’, bidt 

Anselm Grün om onze harten te openen 

voor die genade van boven. 

RITUELEN 

Het is stil als we zo om vergeving hebben 

gebeden en het blijft een tijd ook 

stil. Op dit moment is de genade tastbaar, 

ook buiten de sacramenten. Eenmaal 

boven legt Anselm Grün uit: ‘Genade 

is op onze eigen kracht niet mogelijk. 

De Regel van Benedictus is daar 

helder over. Het leven trouwens ook. 

Zo werkt het niet. Het gaat erom ons 

te openen voor die genade. Want God 

wil bij ons zijn, een relatie aangaan, ons 

zijn teken van liefde geven. Om ons te 

openen hebben we rituelen en sacramenten 

die ons letterlijk aanraken en 

die ons ook op die manier kunnen openen 

voor die liefde. En ik ervaar in mijn 

eigen leven dat die genade ook op andere 

wijze mij kan raken, als een onverdiende 

genade. Ik ben 77 jaar, ben beproefd 

door ziekte en ervaar toch weer 

een goede gezondheid. Dat is voor mij 

genade, onverdiend.’ 

Hij gaat verder: ‘Genade kan tot 

ons komen als we van onze realiteit 

uitgaan, van onze angsten, van onze 

dagelijkse zorgen, van onze noden en 

hartstochten. Als we die realiteit toelaten 

in al onze aardsheid, in de diepte 

van onze ziel, dan kan het fundament 

van God in mijn bestaan daar aan raken. 

Dat gebeurt vooral in situaties dat 

we beproefd worden. Maar het kan niet 

zo zijn dat we alleen in deze situaties 

open gaan voor genade. Ik kan ook diep 

dankbaar zijn als ik juist niet beproefd 

word. Dat ervaar ik ook als genade, als 

God die zich tot me richt en me liefde 

“NU IK OUDER WORD, 

LEEF IK BEWUSTER” 

geeft. Dat geldt niet alleen voor mij. 

Die innerlijke vrede is er voor iedereen. 

Soms hoor je dat ook mooi verwoord: 

de hemel heeft het goed met mij voor’, 

zo legt Anselm Grün de spiritualiteit 

van beneden nog eens uit. 

EERSTE GEVOEL VAN GENADE 

We staan weer voor de grote afbeelding 

van de aanbidding van het kindje Jezus 

door de drie koningen, de wijzen uit het 

oosten. Het hangt in de entreehal van 

het klooster, nog voor het claustrum, 

het afgesloten deel waar de monniken 

wonen. Daar mijmert Anselm Grün verder 

over de eerste keer in zijn leven dat 

hij de genade heeft ervaren. Hij kijkt 

naar de afbeelding en vertelt: ‘Als kind 

heb ik met ons gezin vaak Kerstmis gevierd. 

En ik heb met mijn ouders gezongen 

over de Kersttijd die genade brengt. 

Ik wist toen niet wat ik zong. Maar ik 

weet nog als de dag van gisteren hoe de 

tijd van Advent en Kerstmis me diep geraakt 

heeft. Misschien heb ik daar voor 

het eerst in mijn leven mogen ervaren 

wat het betekent om diep van binnen 

vrede te voelen en intens verbonden te 

zijn met het gezin en met Christus. Misschien 

is dat wel mijn ervaring van genade 

geweest. Toen heb ik het niet zo 

benoemd, nu heb ik er woorden voor. 

En misschien is dat ook wel genade: dat 

je achterom kijkt en dan beter ziet wat 

er met jou en in jou is gebeurd.’ 

Weer komt zijn leeftijd ter sprake, dat 

bijzondere getal van 77. Hoe ouder hij 

wordt, des te meer is hij ontvankelijk 

voor de liefde van God in zijn leven. ‘Dat 

doet de leeftijd, dat gebeurt er als je in 

ouderdom mag groeien. Je bent je dan 

meer bewust van het geschenk van iedere 

dag, je beseft dan veel sterker de bijzonderheid 

van het gewone geschenk: 

als een gesprek goed gaat, als de mooie 

gedachten en inspirerende ideeën me 

voeden bij het schrijven zonder dat ik 

er moeite voor hoef te doen, als een 

overweging mensen in het hart raakt of 

als iemand me een hart onder de riem 

steekt in een mailbericht. In de drukte 

van een professioneel bestaan leef je 

er misschien aan voorbij. Nu ik ouder 

word, leef ik bewuster. En ik ben diep 

dankbaar voor zulke momenten. Dat is 

genade in de herfst van mijn bestaan’, 

klinkt het op zachte toon uit zijn mond. 

KERSTSFEREN 

We nemen weer afscheid, niet voor de 

eerste keer. Al meer dan 20 jaar trekken 

we met elkaar op. Het begon ooit 

met televisieopnames rond de tien geboden. 

Daarna bleven we elkaar zien en 

schrijven. Over het sterven van onze 

vaders, over de toekomst van de kerk, 

over het vieren van de liturgie als pelgrims 

in het leven, over het bidden in 

de Veertigdagentijd en de Kersttijd. We 

ervaren allebei een grote verbondenheid, 

misschien ook wel als een genade 

van de vriendschap. Die overbrugt tijd 

en afstanden. 

Bij thuiskomst is er een mail van 

Anselm, met toch nog een laatste boodschap 

over Kerstmis: ‘Als we Kerstmis 

vieren dan wordt God mens in ons bestaan, 

dan is Zijn liefde er voor ons en 

in ons, dan wordt Christus ook in mijn 

huis en in jouw woning geboren, dan 

geeft God zich aan ons. Ik moet dan 

vaak denken, aan thuis, mijn ouders. 

Ze brachten alles in Kerstsfeer terwijl 

wij als kinderen op onze slaapkamers 

moesten wachten. Als mijn vader de bel 

luidde, mochten we naar beneden komen. 

Daar brandden echte kaarsen in 

de boom. Mijn vader las het Evangelie, 

wij zongen Stille Nacht, Heilige Nacht. 

Dat is mijn herinnering, zo dierbaar. In 

het klooster gaat het anders. Daar staat 

de liturgie centraal. We vieren de geboorte 

van Christus tussen 22.45 uur 

en 01.30 uur met vele psalmen en vanaf 

middernacht met een eucharistieviering. 

Dat is ook genade om zo met alle 

broeders in Christus opnieuw te mogen 

beginnen. Zalig Kerstmis.’ n 


COLUMN 

“Met kunstmatig intelligente 

hulp klimaatproblemen 

oplossen.” 

Een kunstmatig 

intelligente economie 

De Amerikaanse technologiereus Microsoft kwam begin van dit jaar met een opvallend bericht 

naar buiten. Ze claimde door gebruik te maken van kunstmatige intelligentie een doorbraak 

te hebben bereikt in het vinden van een nieuwe combinatie grondstoffen voor het 

produceren van oplaadbare batterijen. Wereldwijd zijn wetenschappers druk doende om de 

ideale batterij samenstelling te vinden. Voor de energietransitie zijn veel metalen nodig die 

lastig te winnen zijn. Zeker omdat mijnbouw vaak ten koste gaat van mens en milieu. 

TEKST JACK COX | BEELD PICTURE PEOPLE 

De door Microsoft ontworpen batterij heeft 70 procent 

minder lithium nodig dan de huidige variant. 

Het bijzondere aan het bericht was dat met behulp 

van supercomputers en AI er razendsnel 32 miljoen 

verschillende combinaties werden beoordeeld op toepasbaarheid. 

Uiteindelijk bleven minder dan twintig 

combinaties over die in laboratoria verder zijn onderzocht. 

Dit hele proces heeft minder dan negen maanden geduurd. 

Door in een zeer korte tijd miljoenen combinaties te vergelijken 

is in het uiteindelijke resultaat een moeilijk te winnen 

grondstof vervangen door het zeer gemakkelijk verkrijgbare 

natrium. Op voorhand hadden wetenschappers deze samenstelling 

niet als een waarschijnlijk succesvolle combinatie beoordeeld. 


COLUMN 

AI 

Artificial intelligence is inmiddels niet meer weg te denken 

uit ons dagelijks bestaan. Waar de een de oneindig nieuwe 

toepassingen toejuicht maakt de ander zich zorgen over de 

onheilspellende scenario’s dat AI een eigen realiteit krijgt die 

het in de toekomst gaat winnen van onze menselijke identiteit. 

AI kan worden beschouwd als het automatiseren van 

onze denkkracht. Begin negentiende eeuw is de industriële 

revolutie ontstaan door de automatisering van onze spierkracht. 

Hierdoor hebben we een majeure sprong in welvaart 

en welzijn weten te creëren. De algemene opvatting is dat 

met het automatiseren van onze denkkracht de gevolgen voor 

onze samenleving een veelvoud hiervan zullen zijn. 

1 APRIL 

Soms zou je willen dat iets een grap was. Maar afgelopen 1 

april had Nederland zijn eigen Overshoot Dag. Concreet 

houdt dit in dat indien de hele wereld onze levensstijl zou nabootsen, 

we inmiddels vier planeten nodig hebben om al onze 

activiteiten te kunnen laten plaatsvinden. In één jaar tijd is 

onze Nederlandse ecologische voetafdruk met bijna een halve 

planeet toegenomen. 

De zaken waarmee we als samenleving worden geconfronteerd 

zijn dermate complex dat het lijkt dat we niet of nauwelijks 

in staat zijn om de juiste keuzes te maken. Neem de 

steeds verder toenemende kloof tussen arm en rijk, waarbij 

een groot deel van de bevolking moeite heeft om maandelijks 

de eindjes aan elkaar te knopen. Nadenken over verdelingsvraagstukken 

waarbij ook een rol is weggelegd voor diegene 

die nog geboren moeten worden is voor deze groep dan ook 

niet vanzelfsprekend. 

We zijn niet in staat om rekensommen te maken waarbij 

we de belangen van toekomstige generaties meenemen in de 

verdeling van welvaart. Het is een uitruil over de tijd. De vraag 

hierover lijken we als samenleving niet te kunnen beantwoorden. 

Discussies aan opinietafels worden op het scherpst van 

de snede gevoerd en vaak op of over het randje van respect. 

OPLOSSING 

Kan AI hiervoor een oplossing bieden? Kunnen we miljoenen 

combinaties laten doorrekenen waarbij we een optimale combinatie 

ontdekken over hoe we welvaart en welzijn verdelen 

over de huidige bevolking en toekomstige generaties. Wellicht 

komt er een optimale mix uit van maatregelen die we op voorhand 

niet als zeer waarschijnlijk zouden hebben beschouwd. 

Door voormalig president van de Verenigde Staten Barack 

Obama werd zeer regelmatig de uitspraak gedaan “We zijn de 

eerste generatie die de gevolgen van klimaatverandering aan 

den lijve ondervindt en de laatste die er iets aan kan doen” en 

dit met een vleugje kunstmatig intelligente hulp. n 

JACK COX: “AI KAN WORDEN 

BESCHOUWD ALS HET AUTOMATISEREN 

VAN ONZE DENKKRACHT.” 

Jack Cox is directeur van vermogensbeheerder Forza Asset Management 

en auteur van ‘Vlindereconomie’. 



AMBA ZEGGEN: 

“ZORG DAT ELKE 

ONDERNEMING HAAR 

FAIR SHARE BETAALT.” 



– essay – 

De macht van 

superstar bedrijven 

Het fenomeen Superstar kennen we uiteraard uit de entertainmentindustrie, sport en literatuur. 

Een superstar in deze context gaat over uitzonderlijke prestaties van een team of persoon. Die op 

een bepaald gebied mijlenver boven de collega-concurrenten uitstijgt. Deze supersterren domineren 

de spotify muzieklijst, het sportveld en de bestseller lijsten. De super status hebben ze vaak 

bereikt door een combinatie van factoren. De gemene deler: talent en hard werken. Verder helpt 

het natuurlijk enorm dat je de rust en ruimte hebt om prestaties te ontwikkelen en te verbeteren. 

TEKST AMBA ZEGGEN | BEELD PETER BEEMSTERBOER 

Maar over deze supsterren wil ik het nu niet hebben. 

Ik vind het belangrijk om de supersterren van het 

bedrijfsleven te bespreken. Superstar bedrijven 

hebben namelijk een enorme impact op de economie 

en maatschappij. En helaas is deze vaak niet 

positief. 

Een superstar bedrijf is een zeer succesvol en dominante 

speler in een bepaalde sector. Superstar bedrijven hebben 

buitengewoon veel marktmacht, behalen extreem hoge 

inkomsten, hebben een hoge winstgevendheid, en groeien 

doorgaans harder dan de concurrenten. En niet onbelangrijk, 

deze bedrijven hebben door hun economische en maatschappelijke 

positie politieke invloed. 

Het bedrijf is dus een ‘superstar’ omdat ze de allerbeste 

zijn (als je kijkt naar financiële resultaten en macht). Voorbeelden 

van superstar bedrijven zijn technologiegiganten als 

Apple, Alphabet, Amazon en Meta (bekend van Facebook en 

Instagram). Op alle karakteristieken van een superstarbedrijf 

scoren ze maximaal. 

Vaak wordt het superstar zijn gekoppeld aan technologiebedrijven. 

Maar als je kijkt naar marktaandeel en machtspositie 

zijn ook het luxewaren bedrijf van Moët en Louis Vuitton 

(LVMH), Volkswagen maar ook ASML en IKEA voorbeelden 

van superstarbedrijven. 

Ter indicatie van de grootte van een superstartbedrijf: de 

marktwaarde van Apple (2.620 miljard dollar, een getal met 12 

nullen) is groter dan de economie van Canada, Brazilië of Italië. 

OMVANG EN REIKWIJDTE 

Door de dominante positie van deze bedrijven kun je er vaak 

als consument ook niet omheen. Software van je mobiele telefoon 

komt voornamelijk (99 procent) van Apple of Google. 

En als je als kleiner tech bedrijf succes boekt en wellicht een 

geduchte concurrent in wording bent, dan word je met graagte 

opgeslokt door de superstars die veel geld op zak hebben. 

Denk aan Meta die Instagram en Whatsapp opkoopt. 

Nog wat voorbeelden over de omvang en reikwijdte van 

dit soort bedrijven. De twee grootste telecomaanbieders in de 

VS waren ruim twintig jaar geleden goed voor dertig procent 

van de omzet in de industrie. Nu is dat zeventig procent. In de 

Amerikaanse luchtvaartindustrie is het marktaandeel van de 

vier grootste luchtvaartmaatschappijen in binnenlands luchtverkeer 

gestegen van 48 procent naar 68 procent in twintig 

jaar. En zo kunnen we nog een tijdje doorgaan. 



Kortom een superstarbedrijf is financieel oppermachtig, 

heeft grote invloed op de maatschappij en heeft toegang tot 

de juiste politieke kanalen. 

NOU EN 

Nou en, kun je denken, leuk toch voor hen. Is het erg dat deze 

bedrijven zo succesvol zijn? Het is toch prachtig dat door creativiteit, 

durf en doorzettingsvermogen vanuit de garagebox 

een prachtig bedrijf is ontstaan, waar soms wel meer dan 

100.000 mensen werken. Geweldig toch? Het probleem ontstaat 

als deze bedrijven door hun machtspositie de markt verstoren. 

Met nadelige gevolgen voor de concurrentie, werknemers 

en de economie. 

BYE BYE-CONCURRENTIE 

Een mogelijk vervelend bijeffect van deze marktdominantie is 

het ontstaan van een ongelijk speelveld. Een superstar bedrijf 

kan bijvoorbeeld aanzienlijke invloed hebben op de marktprijzen, 

de toegang tot distributiekanalen en de voorwaarden 

waaronder andere spelers kunnen opereren. De boardroom 

van menig superstar bedrijf is plots vergeten hoe belangrijk 

een gelijk speelveld is om je als (beginnend) bedrijf te kunnen 

meten met concurrenten. 

Een mooi, of beter droevig, voorbeeld van oneerlijke concurrentie 

zijn de illegale praktijken van Amazon. Volgens 

de Amerikaans Federal Trade Commission (FTC), blokkeert 

Amazon concurrentie met de algoritmes op hun website. 

Voordelige aanbiedingen van concurrenten bovendien van 

een betere kwaliteit komen niet bovendrijven in de zoek-algoritmes 

van Amazone. Amazone tovert de eigen producten 

bovenaan de lijst. 

Nogal een ongelijk speelveld. Elke serieuze concurrent 

wordt zo de markt uitgedrukt. Dag gelijkspeelveld, welkom 

monopoly. 

Naast dat andere bedrijven kansen worden ondernomen 

is de consument duidelijk ook de dupe. Ze krijgen duurdere 

producten aangeboden voor een slechtere kwaliteit. 

“DE WINNER TAKES ALL MENTALITEIT IS EEN 

KNAP STAALTJE VAN GEHEUGENVERLIES 

OVER HOE MEN DAAR GEKOMEN IS” 

ONGELIJKHEID 

Een ander mogelijk nadelig effect van superstar bedrijven is 

de sterke groei van ongelijkheid. Uit verschillende onderzoeken 

naar superstarbedrijven en het effect op aandeel van arbeid 

in de economie zie je dat de sectoren waar de concentratie 

van bedrijven heel hoog is (lees er is weinig concurrentie, 

er zijn slechts enkele grote spelers) verantwoordelijk zijn voor 

een daling van achttien procent van het aandeel arbeid in de 

economie. Een deel zal zijn toe te schrijven aan technologische 

voordelen (je kunt meer produceren zonder dat je meer 

mensen moet aannemen). Maar een deel is zeker te vertalen 

naar het feit dat deze bedrijven de winsten onvoldoende delen 

met werknemers (via loonstijging) en door hun machtspositie 

voor minder werkplekken zorgen. 

Uit onder andere een onderzoek van Harvard Business Review 

blijkt dat naarmate de industrieën meer geconcentreerd 

zijn en het gewicht van superstarbedrijven toenemen, daalt 

het totale aandeel van arbeid in de economie. Het aandeel in 

de economie verschuift van arbeid (inkomsten van de werknemer) 

naar de eigenaren van de superstar bedrijven (inkomsten 

uit de waardestijging van aandelen). Met als gevolg toenemende 

inkomensongelijkheid. 

SLECHTE WERKOMSTANDIGHEDEN 

Naast dat werknemers steeds slechter worden betaald zie je 

ook dat de omgang met werknemers niet erg fantastisch is. 

Door de omvang van deze organisaties kun je als werkzoekende 

niet makkelijk voor een ander werkgever kiezen. Deze monopolypositie 

als werkgever geldt zeker voor de lager betaalde 

banen. De horrorverhalen over het personeelsbeleid van 

Amazone zijn genoegzaam bekend. Voor een marktpartij zoals 

Amazon is het makkelijk om een zeer bedenkelijke wijze 

van omgang met haar werknemers instant te houden. 

De sterke concurrentiepositie of beter de monopolistische 

positie stelt Amazon in staat medewerkers onder te betalen, 

te laten werken onder slechte omstandigheden en eenvoudig 

aan de kant te zetten als de werknemers niet meer nodig zijn. 

Overigens geldt dit heus niet alleen voor Amazone. Denk bijvoorbeeld 

ook aan hoe McDonalds werknemers onderbetaalt 

en geen veilige werkplek biedt of Tesla waar werknemers onder 

hoge werkdruk en gevaarlijke werkomstandigheden hun 

werk moeten uitvoeren. 

Een bijkomend nadelig effect is dat nieuwe toetreders die 

zich fatsoenlijk willen gedragen naar werknemers zich wellicht 

de markt uit prijzen doordat ze op een normale wijze 

hun werkgeverschap willen invullen. 

INVLOED OP POLITIEK BELEID 

We kunnen nog wel even doorgaan met negatieve gevolgen 

van marktovermacht, helaas. Een andere onprettige bijkomstigheid 

aan deze superstar bedrijven is de politieke macht. 

Deze superstar bedrijven zitten vaak niet alleen in de boardroom 

om heel innovatief te zijn, ze zijn ook graag geziene 

gasten in de politieke arena. En dan kun je weer denken nou 

en? Maar dat doen ze echt niet (alleen) omdat ze supporter 

zijn van een bepaalde politicus. Ze bepalen ook de agenda op 

allerlei terreinen. En niet onsuccesvol. Waardoor hun superstatus 

verder wordt vergoot. De lobby richt zich voornamelijk 



“EEN STEVIG MIDDENKADER 

IS NOODZAKELIJK VOOR EEN 

GEZONDE MARKTECONOMIE” 

op de eigen organisatie. Dus niet om de sector als geheel er 

beter uit te laten komen. Maar wat hebben wij nodig vanuit 

de overheid om onze status veilig te houden. 

Neem bijvoorbeeld het regelen van belastingvoordelen. 

Superstar bedrijven zijn in staat speciale regels af te spreken 

met overheden. Onder het mom van: ach ja, we betalen toch 

best een leuk bedrag aan euro’s, dus doe ons maar een onsje 

minder belastingen. Aangevuld met het voorspellen van 

doemscenario’s ingeval deze bedrijven moeten verhuizen als 

de belastingverlichting niet gegund wordt. 

Maar het geldt ook voor regels voor het toetreden van de 

markt, machtsmisbruik en werkgeverregels. En ja het klopt, 

er is bestaande wetgeving en nieuwe wetgeving in de maak 

om consumenten en concurrenten te beschermen. Tegelijkertijd 

vrees ik dat er allerlei juridische loopholes in de maak zijn 

om er onderuit te komen. Kortom, superstar bedrijven houden 

een economie in stand die de superstatus veilig houdt. 

DOE GOED EN WEES EEN PLOERT 

Heel vaak wordt het argument aangehaald: maar deze bedrijven 

en hun leiders zijn gewoon slimmer, beter, creatiever, efficiënter. 

Dus een superstatus is eerlijk verkregen. Dat klinkt 

sympathiek. Je bent goed, zo niet geniaal dus je hebt het verdiend. 

Meneer Musk heeft toch Tesla bedacht? Daar wil ook 

wel iets tegenover zetten. Het klopt dat Musk of andere founders 

het bedrijf hebben opgebouwd. Maar niet alleen vanuit 

eigen kracht. Menig superstarbedrijf kan gebruik maken 

van goed opgeleide werknemers die meehelpen om een Tesla 

van de band te laten rollen. Deze bedrijven profiteren met 

graagte van een goede financiële infrastructuur, scholing en 

gezondheidszorg die mede met belastinggeld mogelijk wordt 

gemaakt. 

Bovendien geldt dat technologische of medische vondsten 

niet alleen uit het bedrijfsleven komen. Universitair onderzoek 

of denktanks gefinancierd met overheidsgeld dragen 

hier ook aan bij. Dus de winner takes all mentaliteit als de top 

is bereikt, is ook een knap staaltje van geheugenverlies over 

hoe men daar gekomen is. Ook hadden deze bedrijven nooit 

de top kunnen bereiken als andere, bestaande partijen, de 

markt hermetisch hadden afgekit en nieuwe toetreders lekker 

dwars zouden zitten. Zoals deze bedrijven nu zelf wel doen. 

ARISTOTELES 

We zouden best nog meer negatieve gevolgen kunnen benoemen, 

maar ik denk dat de voorbeelden van marktverstoring, 

ongelijkheid, politieke invloed en onfatsoenlijk werkgever- 



schap wel voldoende zijn. Gegeven al deze negatieve bijeffecten 

zou je verwachten dat deze inzichten mogelijk nog niet heel 

bekend zijn. En dat is juist het tegenovergestelde. De negatieve 

impact is door globalisering en technologische veranderingen 

inderdaad toegenomen. Maar het gegeven dat een monopolistische 

speler die zich asociaal gedraagt niet goed is voor de economie 

en de maatschappij is echt wel langer bekend. 

Hoeveel langer? Nou ruim tweeduizend jaar geleden al. 

Aristoteles stelt in zijn boek Ethica dat de middenklasse van 

cruciaal belang is voor een stabiele en rechtvaardige samenleving. 

Hij beschouwt de middenklasse als essentieel omdat 

zij vrij zijn van de extreme eigenschappen die de rijken en 

de armen kenmerken. Aristoteles betoogt dat mensen in de 

middenklasse meer geneigd zijn om redelijk te handelen en 

deugdzaam te zijn, omdat zij geen overmatige rijkdom nastreven. 

De middenklasse wordt gezien als een groep die in 

staat is om de excessen te matigen en een evenwicht te bewaren 

tussen uitersten. Dit evenwicht draagt volgens Aristoteles 

bij aan een rechtvaardige en duurzame samenleving. Dit 

geldt ook voor bedrijven: als de middenklasse in staat is om 

te concurreren met de grote bedrijven kan dit excessen voorkomen 

en een eerlijkere economie bevorderen. 

Dus we weten dit al best een tijdje. We zijn alleen hardleers. 

HOE NU VERDER? 

Als eerste goed om op te merken dat er al veel bestaande regelgeving 

is die de macht van superstar bedrijven moet beperken. 

Zoals antitrustwetgeving, regelgeving ter bevordering 

van innovatie en concurrentie en regelgeving om transparantie 

en openheid over de bedrijfsvoering te bevorderen. Alleen 

gaat het vaak mis in de uitvoering en handhaving. Bedrijven 

zijn in staat om de duurste advocaten in te huren om de regelgeving 

te ontwijken of ze zijn bereid de boete te betalen. 

Deze boete is vaak een schijntje van de winsten die men behaalt. 

Het is dus belangrijk boetes vast te stellen die ook echt 

als afschrikmiddel dienen voor deze bedrijven. Daarnaast is 

het belangrijk om niet alleen regels te bedenken hoe de grote 

bedrijven af te schrikken en aan banden te leggen maar meer 

focus op het ondersteunen van innovatie en het bieden van 

financiële middelen en andere middelen aan kleine bedrijven 

om hen te helpen te groeien en te concurreren met grotere 

spelers op de markt. 

“ALS DE MIDDENKLASSE IN STAAT IS 

OM TE CONCURREREN MET DE GROTE 

BEDRIJVEN VOORKOMT DIT EXCESSEN” 

AMBA ZEGGEN 

Amba Zeggen (wiskundige en actuaris) is partner insurance 

bij Probability & Partners en heeft meer dan vijfentwintig 

jaar expertise in de financiële sector met een 

focus op risicomanagement. Naast consultancy is Amba 

commissaris bij verzekeraars en doceert zij over Risk Management 

aan de Amsterdam Business School en het Actuarieel 

instituut. 

Een andere belangrijke maatregel is het zorgen dat dit soort bedrijven 

eerlijk belasting betalen. Er is geen gelijk speelveld als 

jij als superstar bedrijf een lagere belastingdruk regelt dan je 

concurrenten en ondertussen wel gebruik maakt van dezelfde 

voorzieningen gesponsord met belastinggeld. Deze speciale regels 

worden door overheden gemaakt. Dus diezelfde overheid, 

die verdrietig in een hoek staat te huilen om de overmacht van 

superstar bedrijven, helpt aan de achterkant mee om dit in 

stand te houden. Dus stop met die speciale belastingafspraken 

en zorg dat elke onderneming haar fair share betaalt. 

SIZE DOES MATTER 

Tot slot moeten we de adviezen van Aristoteles ook ter harte 

nemen. Een stevig middenkader is noodzakelijk voor een 

gezonde markteconomie. Opsplitsing van supersterke bedrijven 

in kleinere entiteiten kan de marktconcurrentie bevorderen 

en voorkomen dat een enkel bedrijf te veel macht krijgt 

binnen een sector. Size does matter. n 



Jonathan Karpathios 

en Xander Meijer. 

Kook alsof het 

voor je geliefden is 

Gezondheid en liefde. Dat zijn de pure ingrediënten van The Farm 

Kitchen van ondernemers Xander Meijer en Jonathan Karpathios. 

“Wij willen een bijdrage leveren aan een gezonder Nederland met 

het allerlekkerste plantaardige eten op aarde, gemaakt van verse 

ingrediënten, in het seizoen en geoogst door lokale boeren. En dat 

serveren we onder meer in bedrijfskantines.” 

Xander en Jonathan waren altijd 

al bezig met ondernemen 

voordat ze The Farm Kitchen 

begonnen. Xander had een 

Impact marketingbureau en 

werkte in het begin van zijn 

TEKST JELLE BARTELS 

carrière voor grote bedrijven als Unilever 

en Procter & Gamble al ook voor 

kleinere bedrijven. Hij kwam erachter 

dat hij gevoelig was voor chemicaliën. 

“Toen ik me daarin ging verdiepen, 

kwam ik vanzelf uit bij het landbouwsysteem. 

Dat kan er niet alleen voor zorgen 

dat de persoonlijke gezondheid van 

mensen verbetert, maar ook herstellend 

is voor de bodem, het milieu en de 

aarde als geheel.” 

De focus in zijn werk verlegde hij 

naar ‘duurzaamheid’. “Als dat centraal 

staat in bedrijfsstrategieën dan krijgt 

duurzaamheid opeens betekenis en 

positieve impact, ga je anders naar de 

wereld in kijken en worden andere besluiten 

genomen. Langetermijndoelen 

worden belangrijker dan snel succes.” 

Jonathan had in diezelfde tijd het 

goedlopende restaurant ‘Vork & Mes’. 

Bij dit restaurant met een prachtig uitzicht 

over het Haarlemmermeerse bos 

keek hij al anders naar voedsel. “Ik had 



er al een eigen groentetuin en een eigen 

kas, die we gebruikten voor het menu 

en was constant op zoek naar een manier 

om mijn passie voor gezond en 

duurzaam voedsel te kunnen delen.” 

Jonathan had al veel restaurants 

van binnen gezien, zoals: Piere Koffman, 

La tante Claire (Londen), Restaurant 

Zin in Loosdrecht, Merlet in Schorrel 

en De Nederlanden in Vreeland. Eigenlijk 

was hij per ongeluk in het vak 

beland. Hij was een ‘moeilijke’ leerling 

en zijn ouders gaven hem de keuze tussen 

een koksopleiding of een internaat. 

Bij Vork & Mes serveerde hij eerlijk 

voedsel. Dat wil zeggen onbespoten 

producten, geteeld in eigen beheer 

waarbij samengewerkt wordt met leveranciers 

die hun vak met liefde uitoefenen. 

“Belangrijkste was om te laten 

proeven hoe heerlijk verse ingrediënten 

van eigen bodem zijn. Dat begon 

bij mezelf. Om beter eten op tafel te 

kunnen zetten, wilde ik precies weten 

wat ik mijn gasten voorschotelde: waar 

komt het vandaan, wat zit erin, hoe 

wordt het verbouwd? Al lange tijd voel 

ik me dan ook meer boer dan kok.” 

Het waren tropenjaren en in 2017 

besloot hij zijn restaurant te verkopen 

en een sabbatical te houden. “Aan de 

vooravond van zijn sabbitacal vroeg ik 

hem of hij zijn visie over voedsel met 

mij zou willen delen”, zegt Xander. Jonathan 

voelde de bui al hangen en probeerde 

het af te houden. “Alleen als we 

minimaal 10.000 mensen gaan raken 

met eerlijk eten, ga ik mijn visie delen”, 

zei hij. Ze raakten in gesprek, er was een 

klik. Ze keken allebei met verbazing hoe 

de mens de natuur in snel tempo aan 

het vernietigen is en wilden allebei hier 

iets aan gaan doen. Voor Jonathan het 

wist, had hij zijn sabbatical afgezegd en 

was The Farm Kitchen geboren. “We willen 

mensen en bedrijven laten ontdekken 

hoe gaaf het is om met verse producten 

van een lokale boer te werken.” 

“OP DEZE MANIER STAAN ER ALTIJD VERSE, 

SEIZOENSGEBONDEN EN LOKALE PRODUCTEN 

OP TAFEL EN UITERAARD GEHEEL BIOLOGISCH” 

GEZOND VOEDSEL VOOR 

IEDEREEN 

Wat maakt The Farm Kitchen zo bijzonder? 

In een wereld waar bodemvruchtbaarheid, 

biodiversiteit en voedingswaarde 

(per product) afnemen, is regeneratieve 

landbouw van essentieel 

belang voor een duurzamere toekomst. 

The Farm Kitchen heeft als missie om 

een nieuwe generatie foodies te inspireren 

met het allerlekkerste plantaardige 

eten op aarde, gemaakt van verse ingrediënten, 

van het seizoen en geoogst 

door lokale boeren, zo luidt hun missie. 

Dit doen ze onder meer met kookworkshops, 

lunches en catering en met 

farm events. “Alles wat we doen, is erop 

gericht om het contact met de natuur te 

herstellen”, zegt Xander. “Dat doen we 

ook voor een grote groep boeren die de 

overstap naar regeneratieve landbouw 

wil maken. We steunen hen onder meer 

door hen een afzetmarkt te bieden plus 

afnamezekerheid van producten. Dat 



biedt boeren die de overstap willen maken 

het belangrijke zetje in de rug.” 

Grote bedrijven kunnen bij The 

Farm Kitchen een hectare land ‘adopteren’. 

Op die hectare wordt vervolgens 

regeneratief geboerd waardoor de 

grond gezonder wordt. De opbrengst 

van het land is voor het bedrijf en komt 

terecht in de gezonde lunches van de 

werknemers. Die werknemers gaan ook 

zelf naar de boer toe om te oogsten. 

Jonathan: “Het heeft me altijd verbaasd 

dat medewerkers van bedrijven, 

die hard moeten werken, tussen de 

middag alleen maar ‘vulling’ als lunch 

krijgen. Terwijl goede voeding zo belangrijk 

is. Ook om ziekten te voorkomen. 

Als we gezond en duurzaam voedsel 

voor iedere werknemer toegankelijk 

maken, heeft dat een enorme positieve 

invloed. Nederlanders worden gezonder, 

zijn energieker, leven langer en 

de kosten voor de gezondheidszorg dalen. 

Hoe vreemd is het dat de mens de 

enige diersoort op deze planeet is die 

zijn voedsel eerst vergiftigt voordat hij 

het opeet? Ik zou graag zien dat eerlijk 

voedsel niet alleen beschikbaar is in alle 

bedrijfskantines van Nederland, maar 

voor iedereen. Het adopteren van een 

hectare land is een mooie eerste stap.” 

Xander Meijer: “Gezondheid begint 

in je kantoor, bij je kantine. Laat daar 

mensen ervaren wat echt eten is.” 

Jonathan Karpathios : “Start vandaag.” 

Jonathan benadrukt dat het niet alleen 

gezonder is, maar ook veel lekkerder. 

“Kom maar proeven, kom ervaren. We 

hebben het hier vaker over liefde dan 

over voedsel. Liefde is de basis van alles 

wat we doen en met wie we samenwerken. 

Als je voor geliefden kookt, dan 

wil je ook liefde op tafel. Dat heeft met 

zorg en aandacht te maken. We zijn dat 

in Nederland vaak vergeten. Wij willen 

graag laten zien hoe leuk en makkelijk 

dat eigenlijk is.” 

Samenwerking is de sleutel tot succes. 

“We kunnen veel meer bereiken als 

we samenwerken dan als we allemaal 

ons eigen pad bewandelen. We zijn dan 

ook voortdurend op zoek naar nieuwe 

partners die onze waarden delen.” 

Deze visie op samenwerking is terug 

te zien in de manier waarop ze werken. 

Zo maken de koks niet de dienst 

uit bij de inkoop, maar worden de lokale 

boeren nauw betrokken bij wat er 

geleverd kan worden. Op deze manier 

staan er altijd verse, seizoensgebonden 

en lokale producten op tafel. En uiteraard 

geheel biologisch. 

Xander: “Je kunt je nauwelijks voorstellen 

hoe geïnspireerd medewerkers 

van een bedrijf hier uit een kookworkshop 

komen. Teams komen op een andere 

manier met elkaar in verbinding en 

daar begint het mee. Hoe meer mensen 

we inspireren hoe meer mensen een andere 

voedingskeuze gaan maken. Dat is 

niet alleen goed voor hun eigen gezondheid 

en de gezondheid van een bedrijf, 

maar uiteindelijk voor de hele planeet.” 



The Farm Kitchen in Hoofddorp. 

“HOE MEER VERSCHILLENDE MENSEN SAMENWERKEN 

HOE GROTER HUN POSITIEVE IMPACT ZAL ZIJN” 

MENSBEELD 

Volgens Xander hebben we, juist nu, 

behoefte aan een positief mensbeeld. 

“Natuurlijk zie ik alle uitdagingen waar 

we momenteel als mensheid mee te maken 

hebben en tegelijkertijd zie ik ook 

de vele creatieve initiatieven die oplossingen 

bieden. Diversiteit is daarbij de 

sleutel. Hoe meer verschillende mensen 

samenwerken hoe groter hun positieve 

impact zal zijn.” 

Mooi voorbeeld is het pand van The 

Farm Kitchen. “Met een heel divers E- 

team, waarbij de E voor energie staat, 

hebben we gekeken naar gezondheid, 

duurzaamheid en circulariteit. Onder 

meer hebben we een Feng Shui meester 

ingeschakeld. Het resultaat is dat mensen 

graag in dit pand verblijven. In tegenstelling 

tot panden in de omgeving 

hebben wij nooit gebrek aan huurders 

gehad.” 

Beide ondernemers zijn ervan overtuigd 

dat back to basics de oplossing is 

voor de vele problemen waar we als samenleving 

mee te maken hebben. “Uiteraard 

geldt dit voor ons voedselsysteem, 

hoe we tegen voedsel aankijken 

en hoe we met de natuur omgaan, maar 

het geldt in feite voor alle sectoren. 

Vraag je af waarom je ook alweer op 

aarde bent, wat je bestaansreden is en 

wat je als bedrijf wilt toevoegen. Vanuit 

die basisvragen zal je altijd waarde 

toevoegen.” 

BEWUST 

Om mensen zelf te leren hoe makkelijk, 

gezond en lekker het is om duurzaam te 

koken, zijn er inmiddels zes locaties in 

het land waar je dat kan ervaren. Daarnaast 

is iedereen welkom om te komen 

lunchen bij moederschip ‘The Farm Kitchen’ 

in Hoofddorp om zo zelf de liefde 

te ervaren waarmee het eten bereid 

wordt. 

“Natuurlijk is het dan de bedoeling 

dat deze visie op eten op steeds meer 

plekken bereikbaar wordt”, zegt Xander, 

“want je kunt als individu nog zo 

goed de eerste stappen zetten, het 

helpt natuurlijk enorm als je werkgever 

je ook stimuleert om gezond te zijn en 

te blijven. En dat begint in de kantine.” 

“Gelukkig zien we steeds meer bewustwording 

ontstaan”, aldus Jonathan. 

“Maar we zijn er nog lang niet. 

Ik zie nog steeds bij veel bedrijven een 

sportabonnement naast de kroketten 

liggen. Maar het is een stuk makkelijker 

om mensen tijdens de lunch gezonder 

te laten eten, dan ze te dwingen 

na het werk nog een uurtje te gaan 

sporten. Dus… start vandaag en maak 

de lunch in je kantine gezonder én lekker.” 

n 



“ALLES KOMT 

UITEINDELIJK GOED” 



‘Wie dromen realiseert wordt gezien…’, lees ik op de achterkant 

van een vrachtwagen, rijdend in mijn auto. Wat een mooie zin zeg ik 

hardop. Zou die stelling waar zijn? Is het dan ook zo dat mensen die 

hun dromen niet realiseren niet worden gezien? 

Wie dromen 

realiseert, wordt 

gezien… 

TEKST MARIA MAZARAKIS | BEELD CHRIS SMALLENBROEK 

Als ik de stelling snel op waarheid 

probeer te checken, blijkt 

de complexiteit van de stelling 

groter dan ik dacht. Hij 

lijkt te ‘plat’. De stelling relateert 

even snel twee aspecten, 

maar als je dieper of verder kijkt dan is 

elk woord in die zin van betekenis voor 

het geheel. Het gaat over mensen, over 

dromen die je al of niet kunt realiseren, 

over zelfontwikkeling, over gezien worden 

en tenslotte ook nog over de relatie 

tussen het een en het ander. Ik vind 

het een interessante stelling. Hieronder 

doe ik kort verslag van mijn onderzoek 

naar de dieper liggende lagen van deze 

stelling. 

DROMEN DOEN WE ALLEMAAL 

Dromen en ‘bomen’ over het leven en 

over wat we allemaal in dit leven willen 

realiseren, doen we allemaal in meer of 

mindere mate. Dromen over hoe je zou 

willen dat je leven er uitziet, over hoe je 

de wereld mooier kunt maken, over hoe 

jij daarin van betekenis kunt zijn. 

Ik droom graag en het liefst zo groot 

mogelijk. Groot dromen heb ik in de 

loop van mijn leven geleerd. In het begin 

is dat best lastig, omdat er per direct 

beren opspringen die zeggen: “dat 

kan (je) helemaal niet joh!” of “dat lukt 

je toch niet!” Het waren mijn eigen beren; 

onzekerheden over wat ik wel en 

niet kan, het gebrek aan vertrouwen. 

Ze zeiden iets over de waarde die ik 

mezelf toekende en de voorwaarden 

waaraan mijn droom en ikzelf blijkbaar 

moeten voldoen. Vaak waren het ongedefinieerde 

beren die zorgden dat mijn 

dromen kleiner werden; de vele gedoetjes 

die ik zelf in het leven riep. In 

mijn coach-praktijk hoor ik veel mensen 

zeggen dat ze hun dromen kwijtgeraakt 

zijn en ze die graag terug willen 

vinden. Dan blijkt later dat ze hun 

dromen niet kwijt zijn, maar hun eigenwaarde. 

ANDERE KOEK 

Hoe breng je nu een nieuw avontuur in 

beweging? Ik zou zeggen, door de eerste 

stap te zetten, ook met bibberende 

knietjes. Ik herinner me een zangles 

waarin ik voor het eerst leerde improviseren 

op een bestaand nummer. 

Hoe moeilijk was het om uit de vertrouwde 

melodie te stappen en een eigen 

draai te geven aan het nummer. 

In die improvisatie kwam ik valse noten 

tegen, noten die niet klopten met 

wat ik in mijn hoofd had. En omdat ik 

“HET AANGAAN VAN EEN NIEUW AVONTUUR 

VRAAGT BEST WAT MOED” 



niet mocht stoppen van mijn zangdocent, 

ging ik door tot het weer klopte. 

Via zijpaden kwam ik op geheel nieuwe 

wegen terecht. Het aangaan van een 

nieuw avontuur vraagt best wat moed: 

De moed om je eigen angsten aan te kijken 

én daarmee te dealen. 

Daarnaast heb ik ook ervaren dat 

zodra ik de eerste stap in mijn droom 

zet, andere mensen zich ermee gaan 

bemoeien. Zij zetten vaak ongevraagd 

vraagtekens bij mijn droom en doen al 

het mogelijke om hun beren op mijn 

weg zetten. Het vraagt me om alert te 

zijn om die beren bij hen te laten en te 

gaan staan voor wat ik te doen heb. Het 

vraagt stevigheid en bewustzijn in discussies 

en het besef: Deze droom is de 

mijne, jullie hebben andere dromen. 

ZICHTBAAR 

Over dromen kun je lang blijven praten, 

maar niet eindeloos. Want als je je dromen 

deelt, zullen mensen je bevragen; 

over het wat en waarom, maar ook over 

het hoe, met wie, waar en wanneer. De 

ambassadeurs van je droom helpen je 

dichterbij je droom te komen en houden 

je graag bij de les. Als het enkel 

bij praten blijft en je geen stappen zet, 

wordt dat ook zichtbaar voor jezelf en 

voor hen. 

Als iemand zijn dromen realiseert, 

wordt de droom zichtbaar én degene 

die het neerzet. Wat mij opvalt, is dat 

we graag aanhaken bij mensen die hun 

dromen realiseren. We willen graag in 

hun buurt zijn omdat ze iets vertegenwoordigen 

of representeren wat jij en 

ik ook willen, maar (nog) niet doen. We 

zien dat zij durven experimenteren en 

iets nieuws creëren; ze laten zien dat 

dat kán. Wij zien hun creatie-kracht, 

daadkracht, zelfbewustzijn, zelfverzekerdheid, 

hun enthousiasme. Ze lijken 

“WIE DROMEN REALISEERT ZET ZIJN 

EIGEN WAARDE IN DE WERELD” 

alle vertrouwen te hebben in zichzelf en 

in wat ze doen. We zien vaak een hele 

lange lijst met kwaliteiten die zij hebben. 

Zou je die allemaal nodig hebben 

om een droom te realiseren? 

RETRO-CAMPER 

Misschien moet ik dat vragen aan iemand 

die zijn droom heeft gerealiseerd. 

Wat wordt voor hem of haar dan zichtbaar? 

Ik denk even terug aan mijn eigen 

ervaring: Ik kocht twee jaar geleden 

een retro-camper in Portugal en reed 

ermee terug naar Nederland. Ik wilde 

al jarenlang een camper en nu was 

het dan zover. Dat werd een groot, onbekend 

avontuur. Alle kwaliteiten van 

hierboven, zagen mensen ook bij mij: 

durf, daadkracht, zelfvertrouwen, zelfverzekerdheid. 

Het was echter niet zo 

dat ik dat al had toen ik eraan begon; ik 

kreeg het steeds meer gedurende mijn 

reis. Wat zichtbaar werd voor mij, is dat 

ik veel meer lef in me heb dan ik dacht, 

veel meer daadkracht ook en veel meer 

zelfvertrouwen. 

Dat was heerlijk en dat maakte 

mijn eerste lange rit in mijn eentje 

waardevol. Ik vroeg mijn engeltjes 

elke ochtend om mij bij te staan en gelukkig 

hadden ze tijd. Mensen die me 

volgden, vonden me moedig. Die moed 

kreeg ik onderweg, toen ik mijn eigen 

angsten tegenkwam en ermee te dealen 

had. Moed krijg je vanzelf als je 

doorgaat; ook als het stormt in jezelf, 

het buiten regent of als je tegenwind 

hebt. Ik ontdekte dat het leven me 

geeft wat ik aankan: Niet meer, maar 

ook zeker niet minder. Met dat vertrouwen 

kan ik meebewegen op wat er 

op mijn pad komt. Alles komt uiteindelijk 

goed. Over de timing en de manier 

waarop, heb ik niet altijd zeggenschap. 

Maar dat alles goed komt en ik daarop 

MARIA MAZARAKIS 

Maria Mazarakis is zingevingscoach/ 

socioloog. Ze heeft veel kennis 

over de werking van levensverhalen. 

Change your Story! “Door vanuit 

een ander perspectief naar je ervaringen 

te kijken en je levensverhaal opnieuw 

te structureren, ontstaat een 

nieuw up-to-date verhaal die krachtiger 

is en je laat zien dat je veel verder 

bent ten aanzien van je ‘issues’ en 

veel meer kunt dan je dacht.” 

Meer info: www.mariamazarakis.nl/ 

kan vertrouwen dat heb ik tijdens deze 

reis echt wel ervaren. 

EIGEN WAARDE 

Ik denk dat de stelling, die ik achterop 

de vrachtwagen zag, waar is: Wie dromen 

realiseert wordt gezien. Dat begint 

bij de eerste stap. Wanneer je je droom 

in de wereld zet geef je het aandacht, 

vraagt er aandacht voor én je ontvangt 

aandacht. Dat durft niet iedereen. Ik 

denk daarom dat mensen die dromen 

realiseren ruimte durven innemen. Zij 

durven te gaan staan voor wie zij zijn 

en voor hun dromen. 

De meesten van hen hebben dat in 

de loop van hun leven geleerd. De waarde 

van gezien worden, is misschien wel 

je bewust zijn van je eigen waarde: Jij 

ziet jouw waarde en anderen zien dat 

ook. Als je die waarde ruimte geeft en 

in die ruimte gaat staan, krijg je ook alle 

ruimte van anderen. 

Dromen realiseren, kun je leren. 

Wanneer je je beren durft aan te kijken 

en de beren van anderen durft te weren, 

wordt het rustiger op jouw weg en 

in jouw hoofd. Dan is stilstaan ook fijn. 

Die stilte biedt ruimte voor nieuwe ontdekkingen 

over jezelf, over de dromen 

die in jou leven. In het nu is alles goed. 

Iedereen is van waarde. Wanneer je dat 

ziet, worden je dromen zichtbaar. Als je 

je eigen waarde weet en kunt voelen wil 

je die misschien ook wel graag in de wereld 

zetten. n 



WAT LEIDT ONS, 

WIE LEIDT ONS, 

WIE WIJST DE WEG? 



Wat is je kompas, wat geeft je richting en vooral wat is dan het ‘juiste 

noorden’? De Chinese filosoof en dichter Shen Kuo vond de magnetische 

kompasnaald uit, die zeevaarders hielp om met een betere 

breedtegraad te navigeren. 

Op Eigen Kompas 

TEKST RON VAN ES 

In haar boek Lengtegraad van Dava 

Sobel beschrijft zij de zoektocht 

naar dat andere probleem, namelijk 

het varen van schepen op de 

lengtegraad. Ook dat probleem 

werd uiteindelijk opgelost, maar 

niet voordat er veel schepen verloren 

gingen doordat ze tegen vreemde kusten 

kapot sloegen. 

Tegenwoordig gebruiken we natuurlijk 

satellieten in de ruimte om ons 

de weg te wijzen. En Google Maps. Of 

Waze. We worden gewaarschuwd voor 

slecht weer onderweg, of een pechgeval 

op de rijbaan. Let op, kijk uit, en dit 

is de snelste route. Allemaal goed om 

spullen en onszelf van de ene naar de 

andere plaats te brengen, liefst zo veilig 

mogelijk. 

Maar de belangrijkste vraag wordt 

door deze richtingwijzers niet opgelost: 

waar zijn we dan eigenlijk op weg 

naartoe? 

HET WARE NOORDEN 

“Ik kom uit een plek waar geen plek is / 

Mijn adres heeft geen adres / Een plek 

waar lichamen niet toebehoren / Ik 

kom uit de oorsprong / Waarlijk / Uit 

de bron der bronnen.” Dit zijn de beroemde 

dichtregels van de dichter die 

zich later Rumi is gaan noemen. Het 

zijn de dichters die het ‘ware noorden’ 

beschrijven als het doel voor ons, mensen, 

maar daarvoor moeten we een innerlijk 

kompas leren gebruiken. Wat is 

dat kompas, en hoe luister je daar dan 

naar? 

Het is een vraag die zeker in deze 

tijden meer dan ooit om antwoorden 

vraagt: waar zijn we dan op weg naartoe? 

De oorsprong? De bron der bronnen? 

Genoeg redenen om een briefwisseling 

op te zetten met een aantal mensen 

over die vragen van het kompas. 

Een kompas dat op drie niveaus kan 

werken. 

1. Als een letterlijk kompas, bruikbaar 

voor de wegen die je inslaat in je leven 

(en werk). 

2. Een kompas als een innerlijke stem, 

je opvoeding, je wortels, maar ook 

je houvast, je purpose. 

3. En het kompas dat als een universele 

kracht werkt - soms is dat de roep 

van je ziel, soms is dat je verbinding 

met wat je mogelijk een hogere 

macht, of God noemt. 

Harry Starren, ex-directeur van De 

Baak schreef mij: “Vroeger, niet eens zo 

heel lang geleden, zocht je bij binnenkomst 

in een stad een parkeerhaventje 

op waar zich een groot beglaasd bord 

met de stadsplattegrond bevond. In de 

regen (het regende in die tijd voortdurend) 

zocht je met de index van een letter 

en een cijfer naar de straat van bestemming. 

Maar wat heb je aan je bestemming 

als je niet weet waar je bent? 

Daarom stond er een grote rode stip bij 

de straat waar je stond. Dat is het kompas. 

De grote rode stip. ‘U bevindt zich 

hier’. En dan is er het pijltje op je kompas 

dat het Noorden wijst. Het magnetische 

noorden. Wat is your true North? 

Hoe verhoud ik mij tot de wereld.” 

Ik schreef Harry terug: “Als kleine 

jongen heb ik weleens zo’n blikken 

kompasje gekregen, met zo’n wiebelend 

naaldje in het midden. Het voelde 

te goedkoop aan om het te geloven. 

Bovendien had ik het niet nodig 

dacht ik, want het ‘noorden’ was enkel 

de rand van mijn oude arbeiderswijk. 

Verder gaan was niet het gevoel dat er 

daar heerste. We wisten wie we waren 

en hoopten op weinig meer. Pas toen ik 

dichters ging ontdekken, ontstond er 

een nieuwe horizon. De taal werd mijn 

kompas. Ik werd er geloof ik een dromerig 

mens van. De grenzen van mijn 

ouderlijk huis rekten op. Er was meer, 

en er was bovendien meer van mijzelf, 

“HET KOMPAS IS NIET ALLEEN RICHTINGGEVEND, MAAR 

HELPT OOK OM JE PLEK IN DE WERELD TE DUIDEN” 



Een kompas houdt je bij de les en 

behoedt je voor verleidingen.” 

bedacht ik. Het kompas werd daar een 

innerlijk kompas, een avontuur dat 

naar binnen sloeg. Woorden kregen een 

andere betekenis, of in ieder geval een 

diepere laag. Ik was nog niet zover dat 

ik mij afvroeg wie ík nou was, maar dat 

er meer was, dat het kompas een andere 

richting aangaf dan ik gewend was 

daar in die oude wijk, was wel duidelijk. 

Maar hoe kwam ik weg? Hoe ging ik 

verder? Waarheen dan. Teveel voor een 

jonge jongen nog. Er was slechts een 

lichte tinteling, een vermoeden.” 

Klaartje Freeke, ex-advocaat en nu 

kunstenaar, schreef mij: “Een kompas? 

Laatst sprak ik iemand die geloofde dat 

niets een keuze is, dat mensen geen 

vrije wil hebben. Om die reden wilde hij 

nooit rechter worden: waarom iemand 

straffen die onbewust handelt? Je kunt 

maar beter advocaat zijn, en die mensen 

helpen in de benarde positie waarin 

ze terecht zijn gekomen. Zo heb ik mijn 

werk als advocaat ook altijd gezien.” 

EINDPUNT 

Is je kompas van jou? Of is er een groot 

voortdurend bewegend kompas bestuurd 

door een hogere macht? Een 

religieus besef misschien? Daarover 

schrijf ik in mijn briefwisseling aan 

Jos de Keijzer, auteur en tekstschrijver: 

“Dit jaar, meer nog dan andere jaren, 

drukt dat lijden van de mensheid 

zo op mij. De onzinnige dood van velen. 

De strijd. Het verlies van liefde, de onstuimige 

haat. En toch, toch is daar de 

paasmorgen weer. Ook nu. De dag van 

nieuw leven. Misschien is dat het kompas 

waar ik mijn leven op wil sturen, of 

laat sturen. Hoe werkt dat voor jou?” 

Hij schreef terug: “Er staan geen 

mensen op uit de dood. Er keren geen 

mensen terug uit het hiernamaals. De 

dood is het eindpunt en we doen er 

goed aan dit te aanvaarden. Dat is beter 

dan valse hoop of een van de andere 

vele duizenden vluchtpogingen die 

mensen ondernomen hebben. Maar leren 

leven met de dood is erg moeilijk. 

Het betekent constant besef te hebben 

van de eindigheid van het eigen ik, de 

betrekkelijkheid van een samenleving 

en de tijdelijkheid van liefdesrelaties. 

En hoe kunnen we dit doen zonder te 

vervallen tot nihilisme? Ik denk dat het 

mogelijk is, maar het is een moeilijke 

weg. Het vraagt meer van de mens dan 

ze op kan brengen. Toch denk ik dat 

dat de enige weg is: volstrekte eerlijkheid 

over de wereld en onszelf en daarin 

staan vol liefde voor de ander. Daarin 

kan hoop geboren worden.” 

TEGEN HET LICHT 

In haar antwoord op mijn vraag hoe 

dat kompas van geloven en liefde voor 

haar werkt, schrijft Agnes van der Sluijs, 

coach en facilitator, terug: “Om spiritueel 

te groeien, zul je op de één of andere 

manier dat wat je hebt meegekregen 

aan opvattingen tegen het licht moeten 

houden. En dat is iets anders dan ‘ja en 

amen’ zeggen op je geloofsopvoeding. In 

welke vorm je die ook hebt ontvangen. 

Wat is van je ouders? Wat is van de gemeenschap? 

Wat is van jezelf? Wat is 

van God? Deze midlife fase waarin ik me 

OP EIGEN KOMPAS 

Op de site www.opeigenkompas.com 

vind je ondersteuning om tijd te maken 

om met je eigen kompas (weer) 

om te gaan, het misschien terug te 

vinden, en wat zo mooi heet: te kalibreren. 

Binnenkort worden verschillende 

ideeën gedeeld via de site. 

begeef, leent zich blijkbaar uitstekend 

voor een volgende stap in volwassenwording. 

Kan ik mijn religieuze opvoeding 

integreren in een groter verhaal? Mag 

het verder ontwikkelen? Hoe komt dat 

er dan uit te zien? En wat kan ik daarvan 

weer overbrengen aan mijn kinderen?” 

“Is dat kompas die rode draad die 

ons helpt bij belangrijke beslissingen? 

Wijst de naald altijd naar true north? Is 

er een innerlijke stem die ons de weg 

wijst? En van wie is die stem dan? Is er 

iets voorbeschikt, of ligt er een ‘flow’ 

vast die we maar hoeven te volgen? Is 

het kompas het gevolg van onze essentie? 

Onze opvoeding? Onze ingebakken 

denkbeelden?” 

ANDERE INZICHTEN 

De briefwisselingen helpen mij – en 

mogelijk jou – naar antwoorden. Andere 

inzichten. Moed om je weg te gaan. 

Je eigen kompas te gebruiken. Daarom 

zijn de briefwisselingen nu te lezen 

op de website Op Eigen Kompas. En ik 

nodig jou ook uit om te reageren. Misschien 

op iets dat je daar leest, of met 

een eigen vraag of een ervaring. Zo worden 

onze briefwisselingen samen over 

het kompas veelkleurig en een veelvoud 

aan wijsheid. Zo nodig vandaag. 

Harry Starren: “Waar ik op hoop 

is dat slimheid plaatsmaakt voor wijsheid. 

Dat kompas als instrument waarmee 

je koers zet en koers houdt, is voor 

mij ‘het geweten’, je innerlijke kennis 

van goed en kwaad. Het is iets dat je bij 

de les houdt en behoedt voor verleidingen.” 

n 

Ron van Es is mentor, schrijver, maker en 

spreker bij School for Purpose Leadership. 



Naast het schrijven van een flink aantal goed gelezen boeken, leidde 

Paul Liekens in de jaren 90 en 00 meer dan duizend mensen op 

tot NLP-practitioner en NLP master-practitioner. Ik was indertijd 

een zijn studenten en zocht hem thuis op in een klein dorpje onder 

de rook van Gent. Het Ankh voor zijn deur bevestigd dat ik het juiste 

adres heb. Hoewel Paul intussen zijn 85ste levensjaar nadert, geeft 

hij nog altijd workshops en trainingen, ook al zijn ze tegenwoordig 

beperkt tot maximaal een dag. 

Als iets is, is het 

perfect, anders 

zou het er niet zijn 

TEKST JORIS VINCKEN 

Paul Liekens werd net voor de 

Tweede Wereldoorlog in 1939 

in Antwerpen geboren. Hij studeerde 

klassiek Latijns-Grieks 

en bedrijfseconomie en werkte 

voor een groot aantal bedrijven, 

waaronder Unilever en Lonka. 

Daarna ging hij zich meer en meer richten 

op het trainen en begeleiden van 

managers en particulieren in hun persoonlijke 

en spirituele ontwikkeling. 

Paul is een begaafd spreker, die met 

een prachtige Vlaamse tongval smakelijk 

– en vaak breeduit lachend – vertelt 

over zijn leven. “Mijn eerste verjaardag 

vierde ik in Frankrijk, op de 

vlucht voor de Duitsers maar we keerden 

later weer terug naar België, omdat 

de Duitsers de Vlamingen relatief 

goed gezind waren. We woonden vlakbij 

een door de Duitser bezet klooster 

en in onze kelder zaten vluchtelingen. 

Daar was een jongetje van een jaar of 

vijf, net zo oud als ik toen was. We hadden 

geen speelgoed, maar mijn grootvader 

had sigarenbandjes. Dat was iets 

fantastisch. We vroegen heel voorzichtig 

of we misschien zo’n bandje mochten 

hebben. In die tijd mocht er niemand 

tussen twaalf en twee uur buiten 

zijn, omdat de Duitse soldaten dan 

lunchpauze hadden.” 

“Verwonderd door de prachtige 

bandjes, waren we compleet de tijd vergeten. 

Het was al vijf over twaalf. Dus 

wij, twee kleine gastjes, renden zo snel 

als we konden met de sigarenbandjes 

terug langs het klooster. Een Duitse 

wachter zag ons en begon direct te 

schieten. De kogels ploften om ons 

heen in de grond. Terwijl we renden en 

renden en renden, riep mijn vriendje 

tegen me als we doodgeschoten zouden 

worden, hij tegen zijn papa ging zeggen 

dat het mijn schuld was.” 

KATTEN EN HONDERVOER 

Toen Paul algemeen verkoopdirecteur 

bij de snoepfabriek Lonka was, breidde 

hij hun assortiment uit met hondenen 

kattenvoer. Omdat deze producten 

niet pasten binnen Lonka, nam Paul 

uiteindelijk dit bedrijfsonderdeel over 

om het zelf verder te laten groeien. Bij 

de ALDI kun je nog altijd het katten- en 

hondenvoer ‘Lucky Dog’ en ‘Lucky Cat’ 

vinden. Het gaf hem de financiële vrijheid 

om zich meer en meer op zijn passie 

te richten, het geven van trainingen 

en het schrijven van boeken. 



PAUL LIEKENS: 

“GROOT VERSCHIL 

TUSSEN THEORIE EN 

IETS ECHT BELEVEN.” 

Een opvallend kenmerk van Paul is zijn 

speelsheid en lichtheid. In veel van zijn 

verhalen klinkt een heerlijke combinatie 

van serieusheid en een knipoog. “Ik 

vroeg God of hij de bestuursvoorzitter 

van mijn bedrijf wilde worden. Hij 

heeft zich blijkbaar goed geamuseerd, 

want het bedrijf ging van boem naar 

boem naar boem en erger.” 

SJAMAAN 

Paul beschikt over een enorme schat 

aan kennis. Naast zijn traditionele commerciële 

achtergrond (be)studeerde hij 

onder andere klassieke homeopathie, 

piramides, NLP en Ho’oponopono. Als 

ik hem vraag hoe hij zichzelf ziet, zegt 

hij: “In eerste plaats ben ik sjamaan, in 

tweede plaats NLP’er.” Hij combineert 

op een unieke manier de sjamanistische 

rituelen Munay-ki en Soulretrieval 

met zijn jarenlange NLP ervaring. 

“Het combineren van sjamanistische 

inwijdingen met NLP heeft een enorm 

effect. Het is een groot verschil of je 

een inwijding krijgt in een piramide of 

in een huis.” 

In eerste instantie kwam hij in Hawaii 

in aanraking met sjamanisme 

via Ho’oponopono. Hij haalde de Hawaïaanse 

kahuna (priesteres) Morrnah 

Simeona naar Nederland en vertaalde 

in de jaren 80 een boek over 

Ho’oponopono. Hoewel er nu in het 

westen meer en meer interesse voor 

deze traditie is, was er toen vrijwel niemand 

in geïnteresseerd. Het grootste 

deel van de 500 boeken die hij liet drukken 

werden uiteindelijk aan de plaatselijke 

scouting gegeven om als oud papier 

verwerkt te worden. 

Later ging hij naar Alberto Villoldo 

in Peru om meer te weten te komen 

over het sjamanisme. Villoldo is 

psycholoog en medisch antropoloog 

en deed diepgaand onderzoek naar 

de geneespraktijken van sjamanen in 

de Amazone en de Andes. ”We gingen 

wandelen in de jungle en ineens 

springt er een aapje op mijn schouder. 

Die bleef daar een half uur zitten, terwijl 

we gewoon verder liepen. Die moet 

gedacht hebben: hé, dat is familie van 

mij.” 

EGYPTE 

Jaren geleden werd Paul uitgenodigd 

door de minister van toerisme in Egypte. 

“Ik ben altijd al geïnteresseerd geweest 

in dingen die bijna onmogelijk 

waren.” Bijvoorbeeld in hoe de piramides 

gebouwd zijn om het lichaam van 

de farao zo goed mogelijk te preserveren. 

Ik heb toen een foto van mij en de 

minister laten maken. ’s Avonds ben ik 

met die foto – en een hoop flappen uit 

mijn zak – naar de bewakers van de piramides 

gegaan. Na wat gemurmel en 

nog wat extra flappen heeft uiteindelijk 

een van hen mij naar de top van de piramide 

geholpen. Ik heb daar tot drie uur 

’s nachts in totale rust gelegen. Het was 

fantastisch, maar ik ben uiteindelijk 

verjaagd door de echte bewakers van de 

piramides, de muggen!” 

NLP 

Op mij persoonlijk maakten niet alleen 

zijn NLP-opleidingen, maar vooral wie 

Paul als mens was veel indruk. Ik herinner 

me hoe hij NLP niet alleen doceerde, 

maar hij het ook diep doorleefde. 



Zijn impact op groepen was daardoor 

vaak groter dan die van sommige andere 

trainers, die weliswaar meer wisten, 

maar het minder leefden. Het wierp 

mijn overtuiging omver dat je eerst iets 

perfect moet beheersen, voordat je het 

kunt toepassen. 

Daarbij was Paul een geweldige verkoper. 

Door zijn bijna kinderlijke speelsheid 

voelde het geen moment opgedrongen 

of geforceerd. “Als je mensen dit 

kunt meegeven, dan creëren ze een betere 

samenleving, een betere werkomgeving 

en een liefdevoller gezin. Prachtig 

om hier een bijdrage aan te leveren.” 

Lachend: “Ik had een vereniging zonder 

winstgevend doel, maar misschien was 

het wel een winstgevende vereniging 

zonder doel. Ik organiseerde evenementen 

waar 500 mensen op af kwamen en 

het ging allemaal als vanzelf.” 

“Voor mij zit er een groot verschil 

tussen theorie en het echt beleven. Ik 

ben opgevoed met ‘gij dommerik, gij 

stoutert’. Maar dat is het stomste wat je 

kunt doen, je kinderen beledigen, want 

ze komen immers van jou.” 

Paul had onder meer een opleiding 

gevolgd aan het New York Training Institute. 

Anné Linden van dat instituut 

stimuleerde hem zelf trainingen te 

gaan geven. “Zij kwam zelfs naar België 

om NLP-examens af te nemen. Toen ze 

mijn eerste studenten zag, zei ze dat ik 

fantastisch werk had gedaan. Dat was 

heel leuk.” 

Van 1990 tot 2012 heeft Paul opleidingen 

gegeven. “Het is nu te zwaar 

voor me om nog een volledige opleiding 

te verzorgen, dus geef ik enkel nog losse 

dagen. Het is wonderlijk hoe mensen 

soms vertellen dat een enkele dag hun 

leven heeft veranderd.” 

PERFECT 

“Als iets is, dan is het perfect, anders 

zou het er niet zijn. Dat is mijn vertrouwen. 

Het kan misschien onaangenaam 

zijn of aanvoelen, maar alles wat 

je tegenkomt, is perfect voor jouw ontwikkeling. 

Dat geeft rust, en als je rust 

hebt, beschik je over al je capaciteiten.” 

“Het onderbewustzijn is fantastisch. 

Neem het voorbeeld van een gezin 

waar het tweede kindje geboren 

wordt. Op dat moment verkopen de ouders 

hun oude auto en schaffen ze een 

nieuwe aan. Het eerste kindje denkt: 

oei, er komt een nieuw kind en nu word 

ik weggedaan. Het kind ontwikkelde 

daardoor een allergie voor rubber.” 

Ander voorbeeld: “Iemand kwam bij 

me met een allergie voor een hond. Het 

bleek de hond van een lastige tante te 

zijn. Ik zei dat ik hem wel van zijn allergie 

af wilde helpen, maar dat hij dat 

dan tegen niemand moest zeggen, anders 

had hij geen excuus meer om niet 

naar die tante te gaan.” 

Paul leeft zijn unieke leven zonder 

zich te verontschuldigen. “Als mensen 

wat ik doe hocus pocus vinden, dan 

is dat oké. Ik ben geen missionaris, ik 

hoef niemand te bekeren. Wie komt die 

komt en wie niet komt die komt niet. Er 

zijn veel mensen, waaronder mijn broer 

die het maar ‘dikke zever’ vinden waar 

ik mee bezig ben.” En met knipoog: “Ik 

heb al zoveel mensen geholpen dat als 

ik in de hemel kom, ik vast en zeker op 

de schoot van God mag zitten.” n 

Meer info over Paul en zijn werk: www. 

paulliekens.be en www.munay-ki.be 

Joris Vincken is schrijver, coach, muzikant 

en inspirator (www.jorisvincken.nl) 



– essay – 

Tot ruimte wordt 

hier de tijd 

Door marketing- en managementgoeroes wordt regelmatig indringend geschreven en gesproken 

over het zogenaamde ‘buiten de box’ denken, waarmee men zegt dat het belangrijk is om uit 

de ‘comfortzone’ te stappen, wil je succes in het leven boeken en dat zou met name gelden voor 

mensen die een eigen bedrijf runnen of er een willen opstarten. Comfortzones zijn te beschouwen 

als mentale constructen. Mede daarom ben ik in toenemende mate aan het realiteitsgehalte 

van het genoemde denkbeeld gaan twijfelen en stel me de vraag of het wel mogelijk is uit de 

comfortzone te stappen, zonder onmiddellijk te gaan bouwen aan een nieuw mentaal construct. 

TEKST KEES VAN DER STEL | BEELD PAUL DE GRAAFF 

Het is net als met de Russische Baboesjka poppen, er is 

steeds weer een grotere pop die weliswaar alle vorige 

poppen insluit en voor het oog onzichtbaar maakt, 

maar als de poppen een voor een worden ontmanteld 

blijken de kleinere exemplaren er nog allemaal te zijn 

en een ‘harmonisch geheel’ te vormen. 

Dat het lonkende succes buiten de comfortzone ligt, is 

naar mijn inzicht dan ook een drogredenering, een luchtspiegeling. 

IN DE COMFORTZONE 

Het is juist verstandig om er voor te zorgen goed geborgd te 

zijn in de comfortzone om vandaar uit stapsgewijs nieuwe 

mogelijkheden tot ontwikkeling te laten komen. Dit betekent 

dat succes, hoe dat ook gedefinieerd wordt, zijn wortels heeft 

in de comfortzone en geenszins daarbuiten. 

Het lijkt mij vanzelfsprekend dat als je activiteiten doet 

waar je goed in bent, die je inspireren en uitdagen, waarin je 

je ei kwijt kunt en waarin je je hart legt je dat ook uitstraalt, je 

het succes naar je toetrekt en door de bank genomen zal je je 

dan comfortabel en senang voelen. 

De comfortzone kan je zien als een verzameling data in het 

geheugen, waarin de informatie over iemands levenservaringen 

is opgeslagen. 

De informatie uit die ervaringen kan modelmatig ingedeeld 

worden in drie met elkaar samenhangende deelverzamelingen, 

te weten: data gekoppeld aan het denken, data gekoppeld 

aan het voelen en data gekoppeld aan activiteiten. 

Het model gaat ervan uit dat ieder van ons een bepaalde 

voorkeur van ordening van de continue informatiestroom 

heeft dat voortkomt uit de subjectieve ervaringen van de 

mens. Zo zal de ene persoon meer gericht zijn op denken, terwijl 

een ander meer voorkeur heeft voor voelen of doen. Het 

zijn subjectieve ervaringen, omdat een ieder van ons iets dat 

zich voordoet in het leven anders ervaart of beleeft. 

HOOFD, HART EN HANDEN 

Een visualisatie van de comfortzone is een ‘taart met drie 

‘punten’. Een taartpunt voor denken, een voor voelen en een 

voor doen. Dit wordt ook wel ingevuld met: hoofd, hart en 

handen of meer in het jargon: Interne Processen, Interne Toestand 

en Extern Gedrag. 



Hoofd: De visualisatie volgend verwijzen de Interne Processen 

naar het verloop van ons denkproces, naar onze ideeën, 

gedachten, aannames, (voor)oordelen. Ons denken wordt 

gevoed door onze referentiekaders, normen, overtuigingen 

en waarden. 

Hart: De Interne Toestand verwijst naar onze gemoedsbeleving, 

naar hoe we ons fysiek en mentaal voelen, hoe we ons 

verhouden tot hetgeen er ‘is’ en welke emoties wij hieraan 

verbinden, zoals geluk, blijheid, trots, vrijheid, alsmede angst 

en boosheid. 

Handen: Extern Gedrag verwijst naar de concreet waarneembare 

acties en reacties in zowel verbale als non-verbale zin, 

met andere woorden wat iemand laat zien en horen aan de 

buitenwereld. 

DYNAMISCH 

Om je senang te blijven voelen en het succes te bestendigen, 

is het van belang goed te letten op de interactie met je omgeving 

en steeds alert te zijn op signalen die aanleiding kunnen 

geven tot aanpassing of vernieuwing. De comfortzone is 

daarmee geen statisch, maar juist een dynamisch fenomeen. 

Het is van belang jezelf te blijven ontwikkelen, nieuwe 

dingen te doen en te blijven experimenteren. Ik noem dat 

het ‘vergroten van de comfortzone’. Daar is durf voor nodig, 

maar met buiten de box denken of luchtspiegelingen heeft 

dat niets van doen, wel met focus op ontwikkeling en het volharden 

in de bereidheid je steeds weer aan te passen. 

CONDITIONERING 

De eerder genoemde voorkeur van het ordenen van informatie 

uit de subjectieve ervaringen naar interne processen, interne 

toestand en extern gedrag is veelal ontstaan door conditionering, 

waaronder te verstaan denkpatronen, emotionele 

reacties of gedragingen die zijn aangeleerd, overgenomen 

zijn van anderen of die onder bepaalde omstandigheden tot 

stand zijn gekomen en die tot gewoonte zijn geworden. Dat 

kan waardevolle conditionering zijn, maar kan ook belemmerend 

werken en leiden tot trauma’s en angsten. 

Een andere belemmering is dat we door onze voorkeurspatronen 

en het grote aanbod aan informatie slechts selectief 

kunnen ‘waarnemen’ en ‘filteren’, waardoor er ‘blinde vlekken’ 

in het bewustzijn ontstaan. 

Het effect van belemmerende conditionering is bijvoorbeeld 

dat iemand die een sterke ordeningsvoorkeur heeft 

voor de combinatie denken en voelen blijft hangen in gedachten, 

gevoelens en emoties, waardoor er moeilijk of niets uit 

zijn/haar handen komt. Dit is een regelmatig terugkomend 

patroon bij angsten, schuldgevoelens en boosheid. 

Om de invloed van belemmerende conditionering en blinde 

vlekken in de comfortzone terug te dringen en om te buigen 

naar mogelijkheden het levenspad succesvol te ondersteunen 

is een leerproces van bewustwording en loslaten nodig. 

Het aangaan van zo’n leerproces is evenwel geen sinecure, 

met name door het houvast dat mensen onbewust en veelal 

onterecht ontlenen aan een weerbarstig en hardnekkig refe- 

“Doorbraken leveren ons 

een meer effectieve staat van 

innerlijke vrijheid op.” 



“Loslaten is vooral gericht op 

het vrijlaten van de ander.” 

rentiekader dat vooral door beïnvloeding van de buitenwereld 

is gevormd. 

LOSLATEN EN LOSKOMEN 

Loslaten, letterlijk niets vasthouden, vrijlaten, met rust laten 

en toelaten dat iets in beweging komt, minder druk maken 

over wat anderen zeggen en doen. De controle loslaten, vertrouwen 

in anderen stellen, kiezen voor de rol die je het beste 

past, geen identificaties. Samengevat: loslaten is vooral gericht 

op het vrijlaten van de ander. 

Loskomen, letterlijk beweeglijk worden, ontspannen, vrij raken, 

beschikbaar worden, ontplooien, zich gaan vertonen, kijken 

naar wat je zelf wilt doen en beleven. Met afstand kunnen 

kijken naar jezelf, je relaties en je (zakelijke) beslommeringen. 

Meer ruimte nemen om te kiezen voor jezelf en je ontwikkeling. 

Meer flow in je persoonlijke waarden. Jezelf meer 

manifesteren. Per saldo loskomen van het onder invloed van 

de buitenwereld gevormde referentiekader richting een referentiekader 

dat door innerlijke factoren, zoals je eigen visie, 

missie, talenten, persoonlijke waarden en overtuigingen 

wordt gevormd. Samengevat: loskomen is vooral gericht op 

het vrijmaken van jezelf. 

Door loslaten en loskomen ontstaat er ruimte en rust om het 

ego belang te overstijgen en meer evenwicht in het denken, 

voelen en doen te bereiken, zodat je zonder belastende ballast 

kunt functioneren. 

Vanuit het tijdsperspectief gaat het om het loslaten en 

loskomen van het verleden en het nalaten van binding aan 

de toekomst om uit te komen in het hier en nu. Daarmee vervalt 

het juk van de tijd en ontstaat er ruimte om te genieten 

van innerlijke vrijheid, beleven van schoonheid en spelen in 

het moment. 

BOOSHEID ONDER OGEN ZIEN 

• Zoek een rustig moment in een ruimte waar je wat 

heen en weer kunt lopen. 

• Zorg dat je een kwartier tot twintig minuten ongestoord 

alleen bent. 

• Neem een stuk blanco papier. 

• Schrijf in grote en dikke letters het woord BOOSHEID 

op het papier. 

• Loop een minuut of vijf met het papier voor ogen, met 

open ogen naar de tekst kijkend door de ruimte. Je 

loopt als het ware achter je BOOSHEID aan en komt 

tot besef dat hetgeen je voor ogen houdt waar wordt. 

• Ga rustig zitten op een rechte stoel, beide benen op de 

vloer en knieën van slot en leg het papier met de zichtbare 

tekst naar boven op je schoot. 

• Kijk naar de tekst die op je schoot ligt. Je ziet nu met 

gebogen hoofd de tekst onder ogen. 

• Cruciaal is nu dat je laat gebeuren wat er gebeurt. Laat 

het toe! Het kan even zeer confronterend zijn, maar 

houd vol! Zie de BOOSHEID onder ogen! 

• Na een tijdje ebt het nare gevoel weg en er komt vrede 

en rust. 

• Kom rustig terug in het hier en nu en drink een glas 

water of thee. 



Dan is het letterlijk ‘Tot ruimte wordt hier de tijd.’ (‘Zum 

Raum wird hier die Zeit’ betreft een citaat uit de opera Parsifal 

van Richard Wagner, red). 

EMOTIES EN ANGSTEN 

Het is belangrijk je te realiseren dat loslaten en loskomen 

geenszins hetzelfde zijn als opgeven. Zodra je de emoties 

en angsten die in een bepaalde situatie kunnen optreden los 

kunt laten, ervan los kunt komen en volledig kunt aanvaarden, 

komt er een kracht in je los die je één laat zijn met de 

situatie waarin je je op dat moment bevindt. Je voelt je dan 

minder snel overweldigd of terneergeslagen en meer tegen 

deze en iedere andere situatie opgewassen. Opgeven voegt 

frustratie toe en eventuele problemen gaan alleen maar een 

groter beslag op je leggen. 

Om concreet los te laten en los te komen staat een scala 

aan oefeningen, interventies en modellen ter beschikking 

die alle ten doel hebben een helikopterview in het hier en nu 

te ontwikkelen, vanuit het hart. Ter verduidelijking volgt een 

voorbeeld hoe om te gaan met boosheid jegens een persoon. 

Boosheid is bindend en houdt ons af van vrijheid. Het verbindt 

ons met het gedrag of houding van een ander persoon 

en deze bepaalt dan in een hoge mate ons denken en/of gedrag. 

We zitten vast in het negatieve patroon totdat we de 

energie van boosheid en de kleine beloningen van gerechtvaardigde 

verontwaardiging, het gevoel dat ons onrecht is 

aangedaan en het verlangen naar wraak, loslaten. Als we dat 

nalaten dan zal dit patroon van boosheid en wrok zich blijven 

herhalen totdat we onze innerlijke boosheid onder controle 

hebben en opgeven. Dan verdwijnt het probleem plotseling 

uit ons leven. 

Het opgeven van boosheid en angsten brengt ons veel 

voordelen. We zijn vrij om emotioneel comfort en gemak te 

ervaren, dankbaar te zijn voor de dagelijkse kansen om te 

groeien en te genezen, wederzijdse zorg te bieden voor een 

ander zonder subtiele ‘toevoegingen’, verbeteringen in gezondheid 

te bereiken en meer energie te ervaren. Deze ‘doorbraken’ 

leveren ons een meer effectieve staat van innerlijke 

vrijheid op. Je bent dan meer in balans. 

De instructie hoe boosheid los te laten, vind je in het kader. 

n 

“WANNEER JE HET HUIDIGE MOMENT TOT 

HET BRANDPUNT VAN JE LEVEN MAAKT, 

NEEMT DE KWALITEIT VAN JE LEVEN 

DRAMATISCH TOE.” – ECKHART TOLLE 

“DE COMFORTZONE 

IS EEN DYNAMISCH 

FENOMEEN” 

KEES VAN DER STEL 

Kees van der Stel heeft als Executive Mentor in Bewustzijnsontwikkeling 

een missie om mensen in hun ontwikkelingsproces 

te begeleiden naar wat hen na aan het hart 

ligt met als gevolg dat mensen meer bevlogenheid als leidraad 

in hun leven toelaten. 

Na een langjarige carrière in het bedrijfsleven op directieniveau 

maakte Van der Stel een innerlijke levensreis 

van het financieel-economische terrein naar het terrein 

van coaching en bewustzijnsontwikkeling. 

Mentoring is zijn tweede natuur geworden: zijn manier 

van werken bestaat uit het bieden van veiligheid en 

vertrouwen, een luisterend oor, spontaniteit, gevoel voor 

humor en medemenselijkheid. ‘Zien met het hart‘ noemt 

hij dat. 

Van der Stel is financieel-economisch en actuarieel 

geschoold en heeft een universitaire mastertitel in marketing. 

Sinds 2005 volgt hij studies in coaching en bewustzijnsontwikkeling. 

Meer informatie: www.keesvanderstel.nl. 



Het verlangen naar die Tweede Berg, 

waar we weer gemeenschapszin ontdekken 

en waar de waarheid geen idee is dat 

ons verdeelt maar samenbrengt. 

Hoe waarheid ons veroordeelt en ons weer kan samenbrengen 

Voor ieder wat waars 

Het boek Voor ieder wat waars van Rob Wijnberg, 

filosoof en oprichter van De Correspondent, eindigt 

op een berg. “Zo bereikten we de top van de 

welvaartsberg, met uitzicht over de ongekende 

rijkdom en de ruïnes die hij had nagelaten. Eenzaam, 

bleek het boven op de welvaartsberg, waar 

geluk zich had ontdaan van gemeenschapszin.” 

TEKST RON VAN ES 

Een opvallend beeld dat exact lijkt waar het boek De 

Tweede Berg van David Brooks mee begint. Hij begint 

zijn boek over de Eerste Berg, dat is de weg die je als 

mens aflegt naar het bereiken van succes, een carrière, 

welvaart, erkenning – de weg naar boven, naar de 

top dus. “Ze deden de dingen waartoe de maatschappij 

ons aanmoedigt, zoals een stempel drukken, succesvol worden, 

een huis kopen, een gezin stichten, geluk nastreven.” 

Het is de ratrace naar boven, die onoverkomelijke weg die 

je denkt te moeten gaan om op de apenrots te overleven. Het 

gevolg is vaak burn-out, eenzaamheid, vervreemding, zielloosheid. 

Velen vallen van die Berg naar beneden. De vallei in. 

Een mislukt huwelijk, een doodlopende carrière, ziekte – het 

zijn de butsen en blauwe plekken die we oplopen in het leven. 

Het boek De Tweede Berg is de persoonlijke tocht van David 

Brooks die de mislukking van zijn leven beschrijft op die 

Eerste Berg om daarna de Tweede Berg te ontdekken. Op die 

andere Berg ontdekt hij de anderen, de mensen die hij miste, 

de liefde voor elkaar, en zijn eigen bestaansrecht. 

DE REIS 

Rob Wijnberg neemt ons in zijn boek ook mee op reis. Een 

boek dat over het idee waarheid gaat. Hoe waarheid ons ooit 

samenbracht, en daarna eenzaam maakte, intens verdeelde 

en uiteindelijk compleet in de war op een berg bracht. De welvaartsberg. 

En daar, schrijft hij, ontdekken we dat wat David 

Brooks ook ontdekte: “Het antwoord (op waarheid, red.) 

kwam niet van boven, van beneden of van binnen. Want het 

antwoord lag al die tijd al tussen ons in. Een antwoord dat 

steeds luider klinkt: waarheid is wat zich vermenigvuldigt 

als we het delen. Zoals vrijheid, kennis, vertrouwen en liefde 

groeien als ze aan een ander worden gegeven.” 



Die reis van het idee van waarheid beschrijft Rob Wijnberg 

heel mooi in een matrix door het te koppelen aan perioden in 

onze geschiedenis als mens. Van de pre-moderne tijd (400 v 

Chr - 1600 na Chr) waar waarheid als een verlossing van ‘boven’ 

moest komen. Naar de moderne tijd (1600 - 1950) waar 

waarheid vooral ten dienste staat van vooruitgang, gekoppeld 

aan een stevige industrie. Dan de post-moderne tijd (vanaf 

1950) waar waarheid ons helpt om van knellende normen 

te bevrijden. De postmoderne consumptietijd (vanaf 1980), 

waar waarheid ons terugwerpt op een extreme individualiteit 

en ten dienste staat van onze behoeftebevrediging. En tenslotte 

de verbondentijd (toekomst). Het verlangen naar die 

Tweede Berg, waar we weer gemeenschapszin ontdekken en 

waar de waarheid geen idee is dat ons verdeelt maar samenbrengt. 

“Waarheid, dat is geen hoop, feit of verzinsel, en is zeker 

niet iets dat toe te eigenen is. Waarheid is een weefsel. Een 

netwerk van samenwerkende soorten, verbonden door een 

besef van zichtbare en onzichtbare afhankelijkheid.” 

AAN DE KANT 

In een samenleving, deze postmoderne tijd vol polarisatie en 

tegenstelling, waar we elkaar met de waarheid het hoofd inslaan, 

is er ook het diepere verlangen om die stellige waarheid 

niet de boventoon te laten voeren tussen ons. Het gaat over 

iets anders, dat voelen we wel, maar hoe zetten we onze mening, 

onze ideeën over hoe het moet en onze angst voor de 

toekomst dan aan de kant? 

Recent kwam ik deze uitspraak van Parker Palmer weer 

tegen: ‘Before you tell your life what you intend to do with it, 

listen for what it intends to do with you.’ Parker Palmer is een 

Quaker en daar leert men – er is geen voorganger in de gemeente 

– te wachten op dat wat zich aandient of wie wat wil 

vertellen. Zijn boek A hidden wholeness is een aanrader. Het 

heeft deze ondertitel: The journey toward an undivided life: welcoming 

the soul and weaving community in a wounded world. 

In iedere editie van het New Financial 

Magazine, een van de uitingen 

van de stichting New Financial Forum, 

bespreekt Ron van Es (mentor, 

schrijver, spreker, maker bij School 

for Purpose Leadership Rotterdam) 

een boek van betekenis. Koop Voor 

ieder wat waars bij YouBeDo en doneer 

van de vaste boekenprijs 1,98 

euro aan een goed doel naar keuze. 

HELING 

Wat is de verborgen onderstroom en hoe breng je die in contact 

met je dagelijks gedrag? Uiteindelijk gaat het geloof ik, 

let op dat woord ‘geloof’, om de heling tussen dat wat we ‘ik’ 

noemen (compleet met de stemmen van de blauwe plekken 

uit het verleden en het gedrag dat daardoor onze weg bepaalden) 

en onze ziel. Die heling, die genezing van het afgescheiden 

zijn, is ons grotere doel in het leven. Alles wat daarna 

gebeurt, leidt je naar dat wat nodig is. Voor jezelf en voor 

anderen. Waarheid is dus niet van jou, of van een ander, of 

zelfs iets dat boven ons uitstijgt, maar ‘waarheid is wat we 

delen’, stelt Rob Wijnberg in zijn laatste zin in zijn boek. En 

zo is het. n 

“WAARHEID IS EEN NETWERK VAN 

SAMENWERKENDE SOORTEN” 



Jarenlang was het overheersende beeld in de economie dat mensen 

uiteindelijk kiezen voor eigenbelang – ‘de tragedie van de commons’. 

Elke boer zal extra schapen op de gemeenschappelijke graasweide 

plaatsen, totdat de weide uitgeput raakt. Gemeenschappen zouden 

dit niet onderling kunnen oplossen, maar Elinor Ostrom won de Nobelprijs 

door met haar onderzoek naar een alternatief voor de traditionele 

economische gedachte: de meent. 

Prosociaal 

samenwerken 

TEKST MATTHIJS STEENEVELD 

Volgens Garret Harding, die 

de tragedy of the commons beroemd 

maakte, zijn er slechts 

twee manieren om uitputting 

en misbruik te voorkomen: 

privatiseren zodat iedereen 

zorgt voor het eigen stukje grond 

of een autoriteit die als een politieagent 

de regels bewaakt. Elinor Ostrom toonde 

een succesvolle derde aanpak van 

gemeenschappen over de hele wereld. 

Groepen mensen kunnen zélf prosociaal 

samenwerken zónder dat privatisering 

of een strenge overheid noodzakelijk 

is. Ostrom onderzocht gemeenschappen 

met een gedeelde bron (‘resource’). 

Het gedachtegoed van ProSocial brengt 

deze inzichten naar allerlei groepen: 

van teams tot coöperaties. 

BELANG 

Het klassieke idee van de tragedie gaat 

uit van egoïstische mensen die als een 

homo economicus hun eigen winst proberen 

te maximaliseren. Hierop volgt 

logischerwijs kritiek: dit maakt de wereld 

kapot. Dat lokt een beeld van een 

tegenpool uit, een soort altruïstische 

moeder Theresa die enkel denkt aan 

het belang van de ander. Dat is echter 

voor velen een brug te ver. Prosociaal 

samenwerken vraagt niet om jezelf 

compleet wegcijferen, maar om een gezonde 

mix van eigenbelang en groepsbelang. 

Ik stop moeite in ons gezamenlijk 

doel en jouw wensen en behoeftes, 

waarbij ik ook ruimte mag vragen voor 

mijn eigen belangen. 

Evolutionair gezien is dat logisch. 

Een egoïst ‘wint’ misschien van iemand 

die samenwerkt, maar als sociale wezens 

‘winnen’ de samenwerkende groepen 

van egoïstische groepen. Dit is een 

belangrijk uitgangspunt in ProSocial: 

groepen functioneren prettiger en beter 

als mensen prosociaal samenwerken. 

Denk aan een wielerwedstrijd bij 

een redelijk vlakke etappe: de zelfzuchtige 

ontsnapper kan alleen winnen als 

het peloton niet wil samenwerken. 

DE PRINCIPES VAN OSTROM 

Ostrom beschreef acht principes waar 

gemeenschappen aan voldoen die succesvol 

wisten samen te werken. Atkins, 

Wilson en Hayes hebben dit vertaald 

naar groepen in algemene zin. De principes 

in het kort: 

1. Gemeenschappelijke identiteit en 

gezamenlijk doel 

2. Rechtvaardige verdeling van inzet 

en opbrengsten 

3. Eerlijke en inclusieve besluitvorming 

4. Toezicht houden op afgesproken gedrag 

door transparantie 

5. Aanspreken op helpend en niet-helpend 

gedrag. 

6. Snelle en eerlijke conflictoplossing 

7. Ruimte voor zelfbestuur m.b.t. de 

voorgaande principes 

8. Samenwerkingsrelaties met andere 

groepen op basis van voorgaande 

principes 

Een belangrijke vraag hierbij: wat helpt 

groepen om samen te werken op basis 



MATHIJS STEENVELD: 

“DE MEENT WERKT.” 

van deze principes? Hoe maakt een groep 

de benodigde afspraken en hoe hou je elkaar 

hieraan? Een groep moet in staat 

zijn om (soms moeilijke) gesprekken te 

voeren en tegelijkertijd het gedeelde doel 

in het oog te houden. Dit vraagt een bepaalde 

volwassenheid van de groep die 

je kunt ontwikkelen. ACT (Acceptance & 

Commitment Therapy/Training) is een beproefde 

aanpak die hierbij helpt. 

Die prosociale samenwerking begint 

met het eerste principe. Wat is eigenlijk 

het grotere doel, het ‘purpose’ 

van de groep? Zijn alle groepsleden het 

daarover eens en staat iedereen er achter? 

Dit bepaalt wie er onderdeel zijn 

van de groep (en wie niet). Als wij samen 

een gedeeld doel hebben, dan is 

het logisch dat we elkaar willen helpen 

om dat doel te realiseren. Zelfs al herken 

ik me niet in jouw behoefte, als het 

bijdraagt aan ons doel dan is dat ook 

voor mij de moeite waard. 

Tegelijk kan het ongemakkelijk zijn 

om doelen en samenwerking zo openlijk 

te bespreken. Een docententeam 

kiest bijvoorbeeld voor kwaliteit. Voor 

de een betekent dat het ondersteunen 

van de ‘zwakke’ leerlingen, de ander 

ziet het echter als excelleren van topstudenten. 

Ook in de samenwerking kan het 

schuren. We staan voor goede zorg, 

maar als ik het idee heb dat mijn collega’s 

zich er makkelijk vanaf maken, dan 

doe ik óók niet al teveel m’n best. Als 

ik twijfel of men wel zit te wachten op 

mijn bijdrage, hou ik me stil. ProSocial 

biedt een team handvatten om hierover 

een constructief gesprek te voeren. 

GEZAMENLIJK DOEL 

Goed presterende teams die werken 

aan een betekenisvolle purpose gaan 

heel goed samen in ProSocial. De 

groepsleden vinden het gedeelde doel 

écht de moeite waard en werken beter 

samen. In plaats van onderlinge competitie 

om een bonus te verdienen, zetten 

teamleden zich sámen in om iets te 

maken dat de moeite waard is. Mensen 

in een vereniging of coöperatie 

delen een gezamenlijk doel terwijl er 

óók ruimte is voor individuele wensen. 

Denk aan een ecowijk waar bewoners 

als ‘rekkelijken en preciezen’ kunnen 

botsen, maar ook elkaar kunnen waarderen 

en steunen. 

De principes van Ostrom zijn een 

krachtig startpunt. ProSocial voegt 

daar handvatten aan toe om als groep 

die principes uit te werken. Zo is er 

ruimte voor ieder individu die zich wil 

inzetten voor het gedeelde doel. Als 

groepen onderling ook gezamenlijke 

doelen vinden met ruimte voor eigenheid, 

kunnen we dit vergroten tot de 

aarde als gemeenschap. Prosociaal samenwerken 

aan een betere wereld! n 

MATTHIJS STEENEVELD 

Matthijs Steeneveld is positief organisatiepsycholoog 

en schreef samen 

met Jenny Blaauwbroek het 

boek Teamkracht met ProSocial | 

Van eigenbelang naar betekenisvol 

samenwerken (Boom, 2023). In zijn 

dagelijks werk is hij opleider, trainer, 

adviseur met als missie om bij 

te dragen aan florerende mensen in 

florerende organisaties op een florerende 

planeet. Meer over ProSocial 

op www.msteeneveld.nl/prosocial. 



Eigenlijk weten we het allemaal wel. De grote vraagstukken van deze 

tijd gaan over klimaatverandering, afname van biodiversiteit, uitputting 

van de aarde, vervuiling en polarisatie. Is jouw organisatie een onderdeel 

van de oplossing of het probleem? Hoe kun je als organisatie 

een positieve bijdrage leveren, terwijl je ‘business’ gezond groeit? 

Werk samen op 

gedeelde dromen 

TEKST ARIANE ROOS, SYNERGIE 

Als je ceo’s van bedrijven vraagt 

wat hen écht drijft, is het zelden 

een tweede vakantiehuis 

of een nieuwe Maserati. Het is 

nagenoeg altijd ‘iets voor een 

ander betekenen’. Vaak eerst 

in de directe sociale kring. Zoals zorgen 

dat je kinderen een goede toekomst 

krijgen, waarbij de aarde niet te veel opwarmt. 

Maar ook iets verder van huis: 

zorgen dat arme kinderen een speeltuin 

krijgen. Of nog verder: zorgen dat 

kinderen in ontwikkelingslanden scholing 

krijgen. 

Het goede voert eigenlijk altijd de 

boventoon. Slechts een enkeling zoekt 

naar het ‘gat in de markt’ om er persoonlijk 

rijk van te worden. Alle anderen 

willen iets oplossen wat écht van 

betekenis is. Maar het is en blijft verwonderlijk 

dat dit nog zo weinig in de 

eigen organisatie tot uiting komt. De 

zwaartekracht van aandeelhouders 

en kwartaalcijfers wint het van ‘goed 

doen’. En dat terwijl het goede en een 

gezonde business heel goed hand in 

hand kunnen gaan. 

“VAN CHIEF FINANCIAL OFFICER 

NAAR CHIEF VALUE OFFICER” 

CSRD 

Een CSRD-rapportage toont aan hoe 

de organisatie ervoor staat op het gebied 

van ‘goed doen’. Het bedrijf moet 

op zijn minst een dubbele materialiteitsmatrix 

opleveren (combinatie van 

impactmaterialiteit en financiële materialiteit, 

red.) en over de assen ESG 

(Environment, Social en Governance) 

cijfers rapporteren. Bij de dubbele materialiteit 

lijkt het al mis te gaan. Want 

waar de enkele materialiteit gaat over 

de materiële impact van het bedrijf op 

de omgeving, gaat de tweede as over risicobeheersing. 

Hoe maakt het bedrijf 

zich weerbaar tegen bijvoorbeeld klimaatverandering? 

Hele legers van financieel 

adviseurs staan klaar om tegen 

hoge vergoedingen te helpen met 

rapportages. En dan? Dan staat er een 

hoop op papier en hebben we een hoop 

uren verspild zonder nog maar een millimeter 

impact te maken. 

Neemt niet weg dat het goed is om 

nulmetingen te doen. En dat de rapportages 

helpen met bewustwording. Maar 

men kan vaak zonder deze metingen al 

aanvoelen dat het wellicht handig is om 

bijvoorbeeld geen zakenreizen met het 

vliegtuig meer te maken, meer werk te 

maken van het aannemen en begeleiden 

van mensen met een afstand tot de 

arbeidsmarkt en vlees te weren uit de 

kantine. Hier is geen CSRD voor nodig. 

PERSPECTIEF 

We weten dus dat we te maken hebben 

met grote vraagstukken op milieu- en 

sociaal gebied. En we weten dat de wetgeving 

steeds scherper wordt op duurzaamheid. 

En nu dan….? Kwartaalcijfers, 

reorganisaties en klantrelaties zijn 

al zo tijdrovend. Hoe zorg je dat je met 

de business goed kan doen? En dat iedereen 

in de organisatie met je mee wilt 



EN NU DAN…? 

Dat is de vraag. Je weet dat er grote 

maatschappelijke vraagstukken zijn en 

in je hart wil je daar ook graag aan bijdragen. 

Maar de aandeelhouders roepen 

om verhoging van dividend en de 

medewerkers om verhoging van hun 

loon. Hoe zorg je ervoor dat je impact 

kunt hebben én de salarissen kunt blijven 

betalen? In ons boek laten we zien 

dat elke organisatie een impactorganisatie 

kan zijn. Dat begint bij het krachtigste 

instrument dat mensen hebben: 

samenwerken op gedeelde dromen. n 

ARIANE ROOS: 

“HET BEGINT MET 

URGENTIE.” 

Ariane Roos werkt voor Synergie, een 

adviesbureau dat organisaties helpt om 

duurzame impact te maken en helpt bij 

het opschalen van deze impact. 

doen? Dat mensen kunnen werken vanuit 

purpose met een simpele strategie? 

Impact maken begint met de vraag: 

waar wil ik aan werken. Met de kennis 

dat een organisatie niets meer en niets 

minder is dan een groep mensen die 

samen met elkaar iets voor elkaar wilt 

krijgen is een duidelijke, liefst meetbare 

missie de eerste stap. Uit ons onderzoek 

naar de meest inspirerende organisaties 

(inspirerende40.nl) blijkt dat inspirerende 

missies beginnen met urgentie. 

Met een van de grote maatschappelijke 

vraagstukken. Voor Tony’s Chocolonely 

was dat kindslavernij en voor Too Good 

to Go voedselverspilling. Zij keren dit 

naar een nieuw perspectief: een slaafvrije 

chocolade industrie en een wereld 

zonder voedselverspilling. Hun key performance 

indicator is niet financieel, 

maar gericht op de missie. 

VAN CFO NAAR CVO 

In bijna alle kwartaal- en jaarrapportages 

rapporteren klassieke organisaties 

op winst, omzet, medewerkers, martkaandeel. 

Impactorganisaties rapporteren 

op impact. Zie het als een ‘key 

purpose indicator’. Zo rapporteert Too 

Good to Go op het aantal geredde maaltijden 

en Tony’s op het aantal boeren 

dat de impact daadwerkelijk merkt. En 

het leuke is, medewerkers en klanten 

gaan veel meer ‘aan’ op deze impact, 

dan op het vergroten van de winst. Er 

is geen klant die wil bijdragen aan het 

vergroten van jouw kwartaalwinsten. 

Wel aan het meehelpen van het oplossen 

van een maatschappelijk vraagstuk. 

En er zijn ook maar weinig medewerkers 

die het echt interesseert hoeveel er 

naar de aandeelhouders gaat. 

Het maken van meetbare impact inspireert 

en de betrokkenheid van medewerkers 

is groter bij betekenisvol 

werk. Een CFO is bij uitstek de aangewezen 

persoon om deze impact meetbaar 

te maken. Zo wordt de chief financial 

officer de chief value officer. 

Wie En nu dan; De kracht van inspiratie 

en werken vanuit purpose van 

Ariane Roos en Joris van Zoelen 

bestelt bij YouBeDo.com, doneert 

2,15 euro aan een goed doel naar 

keuze. 


AMBASSADEURS 

Activators van het 

• Dick-Jan Abbringh | Purpose 

Newfinancialforum.nl/dick-jan-abbringh 

• Kim van den Anker | MeerwAarde 

Newfinancialforum.nl/kim-van-den-anker 

• Roy van den Anker | Heilbron 

Newfinancialforum.nl/roy-van-den-anker 

• Jeroen Bais | Next Step Factory 

Newfinancialforum.nl/jeroen-bais 

• Femke Bakker | AnsvarIdéa 

Newfinancialforum.nl/femke-bakker 

• Pieter van den Ban | Univé 

Newfinancialforum.nl/pieter-van-den-ban 

• Jelle Bartels | The Main Thing 

Newfinancialforum.nl/jelle-bartels 

• Ewald Bary 

Newfinancialforum.nl/ewald-bary 

• Ron Bavelaar | Univé 

Newfinancialforum.nl/ron-bavelaar 

• Lambert Becks | Qees 

Newfinancialforum.nl/lambert-becks 

• Robin van Beem | Polis Advocaten 

Newfinancialforum.nl/robin-van-beem 

• Toon Berendsen | VVP 

Newfinancialforum.nl/toon-berendsen 

• Onno Bloemers | First Day Advisory Group 

Newfinancialforum.nl/onno-bloemers 

• Robbert Boeijink | YouBeDo 

Newfinancialforum.nl/robbert-boeijink 

• Cees Bol | BOL-Advies 

Newfinancialforum.nl/cees-bol 

• Thom Boot | Thomorrow LifePlanning 

Newfinancialforum.nl/thom-boot 

• Mark Boskamp | Dukers & Baelemans 

Newfinancialforum.nl/mark-boskamp 

• Jules Brader | De Goudse 

Newfinancialforum.nl/jules-brader 

• Nanda Bramer | MY Organization 

Newfinancialforum.nl/nanda-bramer 

• Michiel Brandt | SVC Brandt Advies 

Newfinancialforum.nl/michiel-brandt 

• Robert van den Broek / Financieel Zeker 

Newfinancialforum.nl/robert-van-den-broek 

• Wilma de Bruijn | Eurapco 

Newfinancialforum.nl/wilma-de-bruijn 

• Paul Burger | AnsvarIdéa 

Newfinancialforum.nl/paul-burger 

• Christel van Capelleveen | a.s.r. 

Newfinancialforum.nl/christel-van-capelleveen 

• Urjan Claassen | C-Profile 

Newfinancialforum.nl/urjan-claassen 

• Jos Claessens | result-is 

Newfinancialforum.nl/jos-claessens 

• Marcel Coopman | Next Step Factory 

Newfinancialforum.nl/marcel-coopman 

• Jack Cox | Econsenso 

Newfinancialforum.nl/jack-cox 

• Kim Cramer | Emotone 

Newfinancialforum.nl/kim-cramer 

• Ralph van Dam | Centraal Beheer Achmea 

Newfinancialforum.nl/ralph-van-dam 

• Gary Damen | Paradigma Groep 

Newfinancialforum.nl/gary-damen 

• Chris Das | Taurus Financiële Belevingen 

Newfinancialforum.nl/chris-Das 

• Michiel Dietvorst | Pridea 

Newfinancialforum.nl/michiel-dietvorst 

• Douwe Dijkstra 

Newfinancialforum.nl/douwe-dijkstra 

• Ilse Diks | Alpina Groep 

Newfinancialforum.nl/ilse-diks 

• Joram van Doorn | Site Online 

Newfinancialforum.nl/joram-van-doorn 

• Kees Dullemond | INSVER 

Newfinancialforum.nl/kees-dullemond 

• Peter Dussel | Figlo 

Newfinancialforum.nl/peter-dussel 

• Patrick Eppink | Turner 

Newfinancialforum.nl/patrick-eppink 

• Ron van Es | School for Purpose Leadership 

Newfinancialforum.nl/ron-van-es 

• Erik Friedeberg 

Newfinancialforum.nl/erik-friedeberg 

• Indra Frishert | Dazure 

Newfinancialforum.nl/indra-frishert 

• Peter van Geijtenbeek | Turien & Co 

Newfinancialforum.nl/peter-van-geijtenbeek 

• Frank Jan de Graaf | Hogeschool van Amsterdam 

Newfinancialforum.nl/frank-jan-de-graaf 

• Roger Hagen | Rebels in Finance 

Newfinancialforum.nl/roger-hagen 

• Jan Hamburger | Turien & Co 

Newfinancialforum.nl/jan-hamburger 

• Aloys Harmsen | Pensioen Support Nederland 

Newfinancialforum.nl/aloys-harmsen 

• Kees Haverkamp | Advieskeuze.nl 

Newfinancialforum.nl/kees-haverkamp 

• Trèske Heere | De Dreamfabryk 

Newfinancialforum.nl/treske-heere 

• Maurice van den Hemel | All-Insure 

Newfinancialforum.nl/maurice-van-den-hemel 

• Robin Heuten | VLPN 

Newfinancialforum.nl/robin-heuten 

• Eline Hesse | Circular IQ 

Newfinancialforum.nl/eline-hesse 

• Jaap Hiddinga | Jaap Hiddinga 

Newfinancialforum.nl/jaap-hiddinga 

• Jac Hielema | Economy Transformers 

Newfinancialforum.nl/jac-hielema 

• Marco Hoekstra 

Newfinancialforum.nl/marco-hoekstra 

• Liesbeth Hogervorst | Energizer 

Newfinancialforum.nl/liesbeth-hogervorst 

• Fred Huibers | Hogeschool van Amsterdam 

New Financial Forum/fred-huibers 

• Arno Groot Koerkamp | Future of Finance 

Newfinancialforum.nl/arno-groot-koerkamp 

• Chantal Inen | The Punchy Pack 

Newfinancialforum.nl/chantal-inen 

• Sylvia Janssen 

Newfinancialforum.nl/sylvia-janssen 

• Femke de Jong 

Newfinancialforum.nl/femke-de-jong 

• Gert de Jong | Hogeschool van Amsterdam 

New Financial Forum/gert-de-jong 

• Antoinette Kalkman | Nationale Waarborg 

Newfinancialforum.nl/antoinette-kalkman 

• Ron van Kesteren | Stv 

Newfinancialforum.nl/ron-van-kesteren 

• Mark Klabbers | AS Support 

Newfinancialforum.nl/mark-klabbers 

• Pepijn van Kleef | MoneyView Research 

Newfinancialforum.nl/pepijn-van-kleef 

• Kees Klomp | Karmanomics 

Newfinancialforum.nl/kees-klomp 

• Erna Knipscheer | Financieel Vitaal 

Newfinancialforum.nl/erna-knipscheer 

• Theo Kocken | Cardano Group 

Newfinancialforum.nl/theo-kocken 

• Alexander Koene | BR-ND 

Newfinancialforum.nl/alexander-koene 

• Dirk Kooiman | Kooiman Advies 

Newfinancialforum.nl/dirk-kooiman 

• Gijsbert Koren | We Are Stewards 

Newfinancialforum.nl/gijsbert-koren 

• Stef Kuypers | Happonomy 

Newfinancialforum.nl/stef-kuypers 

• Sjoerd Laarberg | Alpina Groep 

Newfinancialforum.nl/sjoerd-laarberg 

• Heidi Leenaarts | United Economy 

Newfinancialforum.nl/heidi-leenaarts 


AMBASSADEURS 

New Financial Forum 

• Peter Paul Leutscher | RedZebra Group 

Newfinancialforum.nl/peter-paul-leutscher 

• Michael van Loenen | YouBeDo 

Newfinancialforum.nl/michael-van-loenen 

• Nicolette Loonen | Fidet Finance Professionals 

Newfinancialforum.nl/nicolette-loonen 

• Nadine Maarhuis | VMaatschapWij 

Newfinancialforum.nl/nadine-maarhuis 

• Michael Mackaaij | Verne Business Excellence 

Newfinancialforum.nl/michael-mackaaij 

• Gerard van der Made | Gerard van der Made BV 

Newfinancialforum.nl/gerard-van-der-made 

• Thom Mallant | Allianz Nederland 

Newfinancialforum.nl/thom-mallanT 

• Damaris Matthijsen | Economy Transformers 

Newfinancialforum.nl/damaris-matthijsen 

• Gilbert Mattu | a.s.r. 

Newfinancialforum.nl/gilbert-mattu 

• Maria Mazarakis | Maria Mazarakis Levensverhaal 

Inzicht 

Newfinancialforum.nl/maria-mazarakis 

• Jaap van der Meer | VLPN 

Newfinancialforum.nl/jaap-van-der-meer 

• Hubrien Meijaard | Hubrien financieel advies 2.0 

Newfinancialforum.nl/hubrien-meijaard 

• Patrick Meijn 

Newfinancialforum.nl/patrick-meijn 

• Richard Meinders | SVC Groep 

Newfinancialforum.nl/richard-meinders 

• Saskia Michels | W’aarde controlling 

Newfinancialforum.nl/saskia-michels 

• Marc de Moor | Sandstreet Consultants 

Newfinancialforum.nl/marc-de-moor 

• Kaj Morel | De Zaak van Betekenis 

Newfinancialforum.nl/kaj-morel 

• Carla Muters | NHG 

Newfinancialforum.nl/carla-muters 

• Natasja Naron | Garbriël Financiële Bescherming 

Newfinancialforum.nl/natasja-naron 

• Maarten Nijman | ONE 

Newfinancialforum.nl/maarten-nijman 

• Harrie-Jan van Nunen | De Financiële Makelaar 

Newfinancialforum.nl/harrie-jan-van-nunen 

• Thera van Osch | OQ Consulting 

Newfinancialforum.nl/thera-van-osch 

• Li An Phoa | Drinkable Rivers 

Newfinancialforum.nl/li-an-phoa 

• Gilbert Pluym | Onderlinge ‘s-Gravenhage 

Newfinancialforum.nl/gilbert-pluym 

• Karin Polman | Florius 

Newfinancialforum.nl/karin-polman 

• Peter Post | MoneyView Research 

Newfinancialforum.nl/peter-post 

• Jeppe van Pruisen | Change the Story 

Newfinancialforum.nl/jeppe-van-pruisen 

• Cindy Ras | Fontys 

Newfinancialforum.nl/cindy-ras 

• Mundo Resink | Astronauts on Earth 

Newfinancialforum.nl/mundo-resink 

• Paul Rijns | a.s.r. 

Newfinancialforum.nl/paul-rijns 

• Tim Rijvers | DAK Intermediairscollectief 

Newfinancialforum.nl/tim-rijvers 

• Bert Rorije 

Newfinancialforum.nl/bert-rorije 

• Han de Ruiter 

Newfinancialforum.nl/han-de-ruiter 

• Faisal Setoe | HDI 

Newfinancialforum.nl/faisal-setoe 

• Kyon Soons | a.s.r. 

Newfinancialforum.nl/kyon-soons 

• Ellen Steijvers | Senvy Consulting 

Newfinancialforum.nl/ellen-steijvers 

• Pieter van Stratum | FIDIB 

Newfinancialforum.nl/pieter-van-stratum 

• Boudewijn van Uden | a.s.r. 

Newfinancialforum.nl/boudewijn-van-uden 

• Gert Vasse | Ockto 

Newfinancialforum.nl/gert-vasse 

• Leon Veenhuijzen | First Day Advisory Group 

Newfinancialforum.nl/leon-veenhuizen 

• Christiaan van der Ven | Budlr. 

Newfinancialforum.nl/christiaan-van-der-ven 

• Ben Venneman | Onderboven 

Newfinancialforum.nl/ben-venneman 

• Cas Verhage | Nh 1816 Verzekeringen 

Newfinancialforum.nl/cas-verhage 

• Regina Vermeulen | YouBeDo 

Newfinancialforum.nl/regina-vermeulen 

• Jan Verstegen | Dialogue Group 

Newfinancialforum.nl/jan-verstegen 

• Joris Vincken | Joris Vincken 

Newfinancialforum.nl/joris-vincken 

• Valentina Visser | Havelaar & Van Stolk 

Newfinancialforum.nl/valentina-visser 

• Jack Vos 

Newfinancialforum.nl/jack-vos 

• Willem Vreeswijk | NFF/VVP 

Newfinancialforum.nl/willem-vreeswijk 

• Michiel van Vugt | NNEK 

Newfinancialforum.nl/michiel-van-vugt 

• Esther Vuijsters | Florius 

Newfinancialforum.nl/esther-vuijsters 

• Ozewald Wanrooij | Rendement van Geluk 

Newfinancialforum.nl/ozewald-wanrooij 

• Rinus van Warven | Uitgeverij Van Warven 

Newfinancialforum.nl/rinus-van-warven 

• Judith Webber | Pure Human 

Newfinancialforum.nl/judith-webber 

• Richard Weurding | Verbond van Verzekeraars 

Newfinancialforum.nl/richard-weurding 

• Angelo Wiegmans | Bedrijf Plus 

Newfinancialforum.nl/angelo-wiegmans 

• Enno Wiertsema | Adfiz 

Newfinancialforum.nl/enno-wiertsema 

• Carola Wijkamp-Hermsen | De Vereende 

Newfinancialforum.nl/carola-wijkamp-hermsen 

• Robert Witteveen | First Day Advisory Group 

Newfinancialforum.nl/robert-witteveen 

• Max Wohlgemuth Kitslaar | Maxmundo 

Newfinancialforum.nl/max-wohlgemuth-kitslaar 

• Peter Wormskamp | Helder Beheerd 

Newfinancialforum.nl/peter-wormskamp 

• Amba Zeggen | Risk & Goverance 

New financial forum.nl/amba-zeggen 


NEW FINANCIAL MAGAZINE 

Samen werken aan een nieuwe economie 

Het magazine is een van de uitingen van de stichting New Financial Forum. 

De stichting bundelt krachten, ideeën, inspiratie en best practices van positief 

ingestelde mensen die gezamenlijk een bijdrage leveren aan een gezonde en 

gerespecteerde financiële sector. Het Forum organiseert bijeenkomsten, workshops, 

faciliteert dialogen, is aanjager van vernieuwing, voegt betekenis toe en is 

de stem van een innovatieve en betrokken financiële sector. 

WWW.NEWFINANCIALFORUM.NL

NFM 47-24 eZine

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?