KIJK Geschiedenis 6/7 - 2024

ALDERNEY
Het helse
nazi-eiland in
Het Kanaal
100
PAGINA’S:
EXTRA
DIK
TULPENMANIE
IN DE BAN VAN DE BOL
Economische zeepbellen zijn van alle tijden
DE EERSTE
SUPERSTER
Franz Liszt speelde
Europa plat
VERGETEN
BEROEPEN
Van porder
tot parlevinker
GÖBEKLI TEPE
De geboortegrond
van onze
beschaving?

Inhoud
20
6 Gevangenis voor gevorderden
In de zomer van 1934 werd Alcatraz, de meest legendarische
gevangenis ter wereld, in gebruik genomen. Hier zaten tientallen
jaren lang de gevaarlijkste criminelen van Amerika
vast en ‘The Rock’ kreeg zelfs mafiabaas Al Capone klein.
Een bezoek aan San Francisco.
12 Historisch nieuws
De lange reis van de Altar Stone, het verhaal achter de
mummie van de ‘schreeuwende vrouw’, de metamorfose
van het Thermenmuseum – en meer actuele historie.
14 In de ban van de bol
Wat heeft de tulpenhandel van 1637 te maken met de
kelderende beurskoersen en cryptocrashes anno 2024?
Alles. Tulpen zorgden in de zeventiende eeuw voor de
eerste economische ‘bubbel’ ooit. Wat blijkt? Bijna vier
eeuwen later maken we nog altijd dezelfde fouten.
26
20 De rivier die op hol sloeg
Het leek 310 jaar geleden zo’n goed idee, het omleggen van
de rivier Kander via een tunnel – dwars door een Zwitserse
heuvel. Het bleek een rampenplan. De ingreep veroorzaakte
een domino-effect aan onvoorziene problemen, die nú
pas opgelost lijken.
26 Uitgewerkt
Influencer, cybersecurityspecialist, robotingenieur... met
nieuwe tijden komen nieuwe beroepen. Tegelijkertijd zijn
er ook vakken die verdwijnen. Acht beroepen die een eeuw
terug nog heel gewoon waren, maar inmiddels zijn vergeten.
34
34 Kim de Tweede
In 1994 volgde Kim Jong-il zijn vader Kim Il-sung op als
leider van Noord-Korea. Er gingen al snel de wildste
verhalen rond over deze dictator, maar wie was hij nu
echt? Over de man, zijn macht en zijn erfenis.
38 Geheimen van Göbekli Tepe
Op verschillende heuvels in Zuidoost-Turkije wordt al meer
dan dertig jaar de ene spectaculaire vondst na de andere
gedaan. Samen werpen ze een unieke blik op de periode
waarin de eerste jager-verzamelaars zich vestigden,
gewassen gingen verbouwen en wilde dieren domesticeerden.
Hoog tijd voor een reportage naar Göbekli Tepe.
44 Historische vragen
Wie was de slechtste Amerikaanse
president? Wat was de ‘goldrush
van Nijverdal’? Aan welke Maarten
geef je de pijp? En meer geschiedenisvragen
beantwoord.
48 Wat als het Zuiden had gewonnen?
Als niet het Noorden de Amerikaanse Burgeroorlog (1861-
1865) had gewonnen maar het Zuiden? Dan hadden de afgelopen
anderhalve eeuw er zeer waarschijnlijk heel anders
uitgezien. Niet alleen in Amerika, maar ook in Europa.
38
4
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024

60
76
70
88
54 Politieke grabbelton
Radicaal-rechtse partijen in Europa dwepen wat af met de
middeleeuwen. Een tijd die nog ‘puur’ was, met dappere
strijders die vochten voor eigen volk en vaderland. Maar
klopt dat beeld wel? En waarom zijn de middeleeuwen
tegenwoordig weer zo populair?
60 Het Britse nazi-eiland
Het Verenigd Koninkrijk wist de nazi’s tijdens de Tweede
Wereldoorlog buiten de deur te houden. Alleen de Kanaaleilanden
kwamen in Duitse handen. Op een ervan, Alderney,
verrezen werkkampen waar ook Nederlanders en
Belgen naartoe werden gestuurd. Onlangs werd duidelijk
dat daar bijna twee keer zoveel doden vielen als gedacht.
‘Het was de hel op aarde.’
68 Alledaags: de balpen
Wie tegenwoordig denkt aan het woord ‘pen’, ziet vermoedelijk
een balpen voor zich, en geen vulpen of kroontjespen.
Maar het had heel wat
voeten in de aarde voor
dit schrijfinstrument
gemeengoed was.
70 Superster avant la lettre
Dit jaar schreef Taylor Swift geschiedenis met haar Eras
Tour, de lucratiefste concertreeks ooit. Maar tournees langs
uitverkochte zalen vol geobsedeerde fans zijn geen modern
verschijnsel. Twee eeuwen geleden deed Franz Liszt haar
dat al voor. Hoe werd deze Hongaarse pianist de eerste
muzieksuperster?
76 Beestachtig vermaak
We kennen de omstreden stierengevechten uit Spanje en
Latijns-Amerika, of de hondengevechten uit bijvoorbeeld
Azië en de Verenigde Staten. Maar vroeger waren er nog veel
meer van zulke beestachtige volksspelletjes, ook bij ons. Deze
kwelspellen zouden we tegenwoordig niet meer tolereren.
82 Out in de outback
In 1860 en 1861 doorkruiste een expeditie onder leiding van
een onervaren Ierse ontdekkingsreiziger de binnenlanden
van Australië. Het werd een ongekende mislukking.
88 Groot geheim in de Grote Oceaan
Midden in de Koude Oorlog proberen de Amerikanen een
gezonken Sovjetonderzeeër op te duiken van de bodem van
de Grote Oceaan. Het verhaal achter het ambitieuze, peperdure
en uiterst geheime Project Azorian, met een bijzondere
rol voor de eigenzinnige miljardair Howard Hughes.
96 Media
Over de geschiedenis achter de vier windstreken, de Kelten
(rare jongens!), hoe diep negatieve stereotypes over Joden
in onze taal geworteld zijn, en meer boeken en tentoonstellingen
die de moeite waard zijn.
98 Volgende keer
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024
5

ALCATRAZ
90 jaar geleden werden de eerste
criminelen opgesloten in Alcatraz Prison
Gevangenis
voor gevorderden
In de zomer van 1934 werd Alcatraz, de meest legendarische
gevangenis ter wereld, in gebruik genomen. Hier zaten
decennialang de gevaarlijkste criminelen van Amerika
vast. ‘The Rock’ kreeg zelfs Al Capone klein. Een bezoek
aan San Francisco, om te achterhalen wat dit eilandje tot de
hel op aarde maakte.
TEKST: ANDRÉ KESSELER
ANDRÉ KESSELER
6
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024

H
et is best leuk op
Alcatraz. Het zonnetje
schijnt, zeilboten glijden
voorbij, in de verte zet
een containerschip
koers richting de Golden
Gate Bridge en heel af
en toe voert de wind geluiden van het
vasteland mee. Maar als je je omdraait
en door de hoofdingang van de gevangenis
naar binnen loopt, verandert de
sfeer volledig. Dan bestaat de wereld
ineens uit beton en staal en wordt
duidelijk waarom deze rots in de baai
van San Francisco door de onvrijwillige
bewoners ‘Uncle Sams Duivelseiland’
of ‘Hellcatraz’ werd genoemd.
Door de wereldwijde economische
crisis en de Drooglegging (het verbod
op alcohol) kampten de Verenigde Staten
in de jaren twintig en dertig van de
vorige eeuw met een ongekende criminaliteitsgolf.
Uit een onderzoek naar
de effecten van het alcoholverbod in
dertig grote Amerikaanse steden bleek
dat het aantal misdrijven tussen 1920 –
het jaar dat de antidrankwet van kracht
werd – en 1921 met maar liefst 24 procent
toenam. Zo werden er 12,7 procent
meer moorden gepleegd, 13 procent
meer mensen mishandeld en het aantal
drugsverslaafden steeg met 44,6 procent.
Maffiabazen als Al ‘Scarface’
Capone vergaarden kapitalen met de
handel in clandestiene drank, prostitutie
en illegale gokhuizen. Tegelijkertijd
beroofden criminelen als Machine
Gun Kelly, Bonnie en Clyde en de Ma
Barker Gang door het hele land banken
en postkantoren en moordden ze er
lustig op los.
Criminelen breken
Om al die zware criminaliteit te stuiten,
werd het Bureau of Investigation (BOI,
de latere FBI) opgericht en begon de
chef daarvan, J. Edgar Hoover, aan
de herovering van Amerika op het
gespuis. Alcatraz groeide uit tot het
afschrikwekkende toonbeeld van die
strijd. Desolaat, mysterieus, grimmig,
geïsoleerd en toch voor iedereen zichtbaar
werd ‘The Rock’ de plek waar de
gevaarlijkste, hardnekkigste misdadigers
van het land werden samengebracht.
Niet om ze te heropvoeden,
zodat ze daarna een waardevolle bijdrage
aan de maatschappij konden
leveren, maar om een definitief einde
te maken aan hun criminele leven door
ze weg te stoppen en ze te breken.
Dat die aanpak werkte, blijkt wel
uit het verhaal van Al Capone. De
gangsterbaas uit Chicago werd in 1931
veroordeeld tot elf jaar gevangenisstraf.
Opvallend genoeg niet voor moord of
het leiden van een criminele organisatie,
maar voor belastingontduiking. >
Spaanse ontdekkingsreizigers die in 1775 de baai van San Francisco in kaart brachten,
noemden de rots die ze daar aantroffen La Isla de los Alcatraces, naar een soort aalscholver
die op het eiland leefde. Later werd op het strategisch gelegen eiland een fort gebouwd
waar ook krijgsgevangenen uit de Amerikaanse Burgeroorlog werden ondergebracht.
In 1934 werd Alcatraz een federale gevangenis.
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024
7

TULPENMANIE
Deze Satire op de
tulipomanie schilderde
Jan Breughel de Jongere
rond 1640. Veelzeggend:
de handel wordt
gedreven door apen.
In de
14
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024

Vier eeuwen geleden klapte
de tulpenzeepbel – en daar
hebben we weinig van geleerd
ban van de bol
Wat heeft de tulpenhandel van 1637 te
maken met kelderende beurskoersen en
cryptocrashes anno 2024? Alles. Tulpen
zorgden in de zeventiende eeuw voor de eerste
economische ‘bubbel’ ooit. Wat blijkt: bijna
vier eeuwen later maken we nog
altijd exact dezelfde fouten.
TEKST: TIM VAN HAM / BEWERKING: BERRY OVERVELDE
VERENIGING REMBRANDT
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024 15

VERGETEN BEROEPEN
Acht beroepen die zijn ingehaald door de tijd
Uitgewerkt
Influencer, cybersecurityspecialist, robotingenieur... met nieuwe tijden
komen nieuwe beroepen. Tegelijkertijd zijn er ook vakken en ambachten
die verdwijnen. Acht beroepen die een eeuw geleden nog heel gewoon
waren, maar inmiddels (bijna) vergeten zijn.
TEKST: BERRY OVERVELDE
26 GESCHIEDENIS 6/7 . 2024

Trekschuitjager
Jaagpaden langs de rivieren, kanalen en sloten herinneren ons aan de
tijd van de trekschuit. Vervoer over het water was vroeger vaak sneller
dan over land, zeker als je een schip liet voorttrekken door paarden.
Of door mensen, want ook dat was vroeger heel gewoon. Dat voorttrekken
werd ‘jagen’ genoemd, vandaar de term ‘jaagpad’. Op deze foto
uit 1947 laten Amerikaanse toeristen zich op ouderwetse wijze door de
bollenstreek vervoeren.
NATIONAAL ARCHIEF
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024
27

AFP/ANP
PORTRET
Kim Jong-il bleef tot
zijn dood in 2011
aan het roer in
Noord-Korea.
O
p het moment van zijn
geboorte stonden er
twee regenbogen aan
de hemel, zo wil het
verhaal. Er verscheen
bovendien een komeet.
Een passend begin voor
de man die als student al honderden
scherpzinnige verhandelingen publiceerde
over de meest uiteenlopende
zaken, van economie en kunst tot wetenschap,
die puur met de kracht van
zijn gedachten het weer kon veranderen
en die ook wel ‘Zon van de Eenentwintigste
Eeuw’ werd genoemd.
Volgens de officiële Noord-Koreaanse
geschiedschrijving zou de geboorte van
dit genie hebben plaatsgevonden op
16 februari 1942, aan de voet van de
‘heilige berg’ Paektu, in een kamp van
anti-Japanse guerrilla’s. Maar echte historici
houden het erop dat Kim Jong-il
een jaar eerder ter wereld kwam, en dan
ook nog eens op buitenlandse bodem,
om precies te zijn in het Oost-Siberische
dorp Vjatskoje. Zijn vader Kim Il-sung
(net als in China en Japan komt in Korea
de familienaam eerst) was namelijk een
Koreaanse vluchteling die in de Sovjet-
Unie als inlichtingenofficier diende in
het Rode Leger. Dat klinkt een stuk
minder heldhaftig dan in Korea zelf
tegen de Japanners vechten.
Kim Jong-il bracht de eerste twaalf jaar
van zijn leven grotendeels door tussen
Russische leeftijdsgenoten die hem
Joeri noemden. Intussen werd Japan
Dertig jaar geleden werd Kim Jong-il
de ‘Geliefde Leider’ van Noord-Korea
Kim de Tweede
In 1994 volgde Kim Jong-il zijn vader Kim Il-sung op als
leider van Noord-Korea. Er gingen al snel de wildste
verhalen rond over deze dictator, maar wie was hij nu
echt? Over de man, zijn macht en zijn erfenis.
TEKST: LEO POLAK
34 GESCHIEDENIS 6/7 . 2024

verslagen en maakte het Rode Leger
zich meester van de noordelijke helft
van Korea. (De Amerikaanse krijgsmacht
bezette de zuidelijke helft.)
Onder Russisch toezicht kreeg Kim
Il-sung het voor het zeggen in wat sinds
9 september 1948 de Democratische
Volksrepubliek Korea heet.
Bijna goddelijk
In de loop van de jaren vijftig, toen de
situatie na een bloedige oorlog tussen
het communistische noorden en het
pro-Amerikaanse zuiden enigszins was
gekalmeerd, verhuisde ook Kim Jong-il
definitief naar het vaderland. In 1960
ging hij aan de universiteit van de
hoofdstad Pyongyang politieke economie
studeren. Maar zoals gezegd liet hij
zich op veel meer terreinen gelden. En
geen enkele docent die hem een strobreed
in de weg durfde te leggen. Want
papa Kim stond inmiddels bekend als
Widaehan Suryong, oftewel Grote Leider:
een bijkans goddelijke figuur die
verantwoordelijk was voor fenomenale
prestaties als een groei van de industriële
productie met 700 procent, en
die uiteraard het levensgeluk garandeerde
van alle Noord-Koreanen.
Deze verering werd nog verder aangezwengeld
door Kim Jong-il, die na zijn
studie een belangrijke functie kreeg in
het propaganda-apparaat. Ter gelegenheid
van Kim Il-sungs zestigste verjaardag,
in 1972, liet Kim Jong-il in het hart
van Pyongyang een ruim 20 meter
In 2000 bracht de Zuid-Koreaanse president Kim Dae-jung (links) een
historisch bezoek aan Noord-Korea. Later stuurde president Clinton een
delegatie naar het land. In 2019 werd Donald Trump de eerste Amerikaanse
president die zelf voet op Noord-Koreaanse bodem zette.
hoog standbeeld van zijn vader neerzetten.
Het was met goud bekleed en
kostte omgerekend zo’n 800 miljoen
dollar. Twee jaar later wees Kim Il-sung
zijn zoon tijdens een topbijeenkomst
van de Koreaanse Arbeiderspartij aan
als opvolger. Ook kreeg Kim Jong-il
militaire topfuncties, ondanks het feit
dat hij nog geen dag soldaat geweest
was. Hij deed mee aan de planning van
terreuracties tegen Zuid-Korea, zoals
een bomaanslag door Noord-Koreaanse
agenten op een Zuid-Koreaanse regeringsdelegatie,
waarbij in oktober 1983
in de Birmese hoofdstad Rangoon 21
mensen om het leven kwamen. Het
opblazen van een Zuid-Koreaans passagiersvliegtuig
voor de kust van Thailand,
in 1987, kostte 115 mensen het
leven. Daarnaast was er nog een hele
reeks andere moorden, infiltraties en
ontvoeringen.
Zijn macht
Inmiddels begonnen buitenlandse
deskundigen Kim Jong-il in het oog te
krijgen. Maar erg veel harde informatie
hadden ze niet over ‘Kim de Tweede’. >
GETTY IMAGES
AFP/ANP
Wie was Kim Jong-il?
1941: Geboren op 16 februari in Vjatskoje, Sovjet-Unie.
1945: Na de Tweede Wereldoorlog keren de Kims terug naar Korea.
Volgens officiële bronnen zou ‘Jong-il’ zijn opleiding hierna in
Pyongyang genieten, maar buitenlandse deskun digen menen
dat hij (vanwege de oorlog in Korea) jarenlang in China naar
school ging.
1961: Lid van de Koreaanse Arbeiderspartij.
1971: Lid van het Centraal Comité, het hoogste orgaan van de partij.
1984: Zoon Kim Jong-un wordt geboren, zijn latere opvolger.
1994: Aan de macht gekomen als onder meer de secretaris-generaal
van de Koreaanse Arbeiderspartij, opperbevelhebber van het
Koreaanse Volksleger, Geliefde Leider, Vader aller Koreanen.
Oftewel: als dictator van Noord-Korea.
2011: Overleden op 17 december.
Kim Jong-il (rechts) aan de zijde van zijn vader Kim Il-sung, 1980.
De jonge Kim was toen al de tweede man van het land.
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024
35

TWEEDE WERELDOORLOG
Het Brit
THOMAS KOLE
De overblijfselen van een Duitse
geschutsbatterij op Alderney. Het
daadwerkelijke belang van de Kanaaleilanden
was veel minder groot dan het
grote aantal verdedigingswerken deed
vermoeden. Daarom wordt ook wel
gezegd dat Hitler leed aan Inselwahn
(eilandgekte).
60
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024

Op Alderney, in Het Kanaal, stierven twee keer
zoveel mensen als tot voor kort gedacht
se nazi-eiland
Het Verenigd Koninkrijk wist de nazi’s
tijdens de Tweede Wereldoorlog buiten de
deur te houden. Alleen de Kanaaleilanden
kwamen in Duitse handen en op een ervan,
Alderney, verrezen werkkampen waar ook
Nederlanders en Belgen naartoe werden
gestuurd. Onlangs werd duidelijk dat daar
bijna twee keer zoveel doden vielen als
gedacht. ‘Het was de hel op aarde.’
TEKST: LAMBERT TEUWISSEN
CARL COURT/GETTY IMAGES
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024
61

VOLKSCULTUUR
Van ganstrekken tot vossenstuiteren:
bij kwelspellen waren dieren het lijdend voorwerp
Beestachtig
We kennen de omstreden stierengevechten uit Spanje en
Latijns-Amerika, of de hondengevechten uit bijvoorbeeld
Azië en de Verenigde Staten. Maar vroeger waren er nog veel
meer van zulke beestachtige volksspelletjes, ook bij ons. Deze
kwelspellen zouden we tegenwoordig niet meer tolereren.
TEKST: ANDRÉ KESSELER
76 GESCHIEDENIS 6/7 . 2024

vermaak
Jacht in de arena
In de tweede eeuw voor Christus zocht de Romeinse generaal Marcus Fulvius Nobilior
een creatieve manier om zijn succesvolle veldtochten tegen de Grieken te vieren. Dat
werd een venatio (letterlijk ‘jagen’), een evenement waarbij gladiatoren in een arena
tegen leeuwen en panters vochten. Het betekende het startschot voor een eeuwenlange
traditie. Zo ongeveer elke diersoort die maar enigszins bereid was zich te verweren,
werd de arena’s in gejaagd. Dus niet alleen beren en tijgers, maar ook struisvogels,
wezels, giraffen, wolven, gorilla’s en (veel) meer. Dat leverde schokkende
aantallen dode dieren op. Zo werden onder Julius Caesar tijdens zo’n ‘jachtfestijn’
een keer vierhonderd leeuwen gedood, en onder keizer Augustus 3500 olifanten.
FLORILEGIUS/GETTY IMAGES
GESCHIEDENIS 6/7 . 2024
77