KIJK editie 10 - 2024

INTERVIEW: ‘GROTE BEDRIJVEN MISBRUIKEN ONZE INSTINCTEN’
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 10 / 2024 / € 6,99
70 JAAR
ALLES OVER CERN
IN VIJF MINUTEN
Tegenpolen
Introvert, extravert:
is het allemaal
wel zo zwart-wit?
Natuurgenezers
Deze dieren
spelen voor
eigen dokters
Vergane
Urban mining
Hoe kun je
een flatgebouw
hergebruiken?
Het tragische lot
van zes moderne
marineschepen
glorie

SHOT
2 5/2023

NASA, ESA, CSA, STSCI
Pinguïn-ei-verhaal
en sterrenstelsel leidt over het algemeen
een eenzaam bestaan, maar
E
de kans is aanwezig dat het een ‘soortgenoot’
tegenkomt. En als dit stelsel te
dichtbij komt, resulteert dat niet in een
gezellig theekransje. In plaats daarvan
smelten de twee met veel geweld samen.
Een voorbeeld van zo’n duo is ARP 142,
dat wel wat wegheeft van een pinguïn die
zijn ei beschermt. De pinguïn bestaat uit
het sterrenstelsel NGC 2936, dat wordt
verwrongen, vervormd en uiteengereten
door de enorm sterke zwaartekracht van
zijn eivormige buur NGC 2937. Deze foto
van het tafereel toonde de NASA onlangs
om het tweejarige jubileum te vieren van
de James Webb­ ruimtetelescoop, die het
kiekje schoot.
Tekst: Naomi Vreeburg
10/2024 3

INHOUD
62
52
6 OPGEHELDERD?
KIJK KORT De maan heeft
een atmosfeer, maar eigenlijk
kán dat helemaal niet. Na
maanstof onder de loep te
hebben genomen, denken
geochemici nu te weten hoe
het zit. En meer nieuws uit de
wereld van de wetenschap en
technologie.
12 MODERNE WRAKKEN
Zinkende marineschepen zijn
zó twintigste eeuw… Toch?
Zeker niet. Deze zes militaire
vaartuigen belandden déze
eeuw op de bodem van de
zee.
20 CADEAUTJE
CERN mag deze maand
zeventig kaarsjes uitblazen.
En om die verjaardag te
vieren, wijden wij de rubriek
In 5 minuten dit keer aan het
Europese deeltjeslab.
22 STOF TOT NADENKEN
Van cosmetica tot kleding:
spullen met aromaten erin
kom je elke dag tegen. Maar
schoon zijn deze koolstofverbindingen
niet. Daarom
wordt naastig gezocht naar
klimaatvriendelijkere opties.
28 SUPERSCHURKEN
INTERVIEW Mensen zijn
enorm gevoelig voor superstimuli,
overdreven versies
van iets wat ons van nature
aantrekt. En daar manipuleren
bedrijven ons mee,
betoogt microbioloog
Nicklas Brendborg.
34 SCHEEFGROEI
WERELDPROJECTEN Zeggen
wij ‘schuin bouwwerk’, dan
denk jij aan...? Inderdaad, de
Toren van Pisa. Het verhaal
over zijn levensloop én zijn
redding.
40 KWELSPEL
IN BEELD Vosstuiteren,
katverbranden, gansjetrek.
Dierenrechtenorganisaties
zouden (terecht) op hun
achterpoten staan als deze
volksspelletjes nog zouden
bestaan.
20
22
4 10/2024

34
46 INTRO OF EXTRA?
Kost het omgaan met andere
mensen je energie? Dan kun
je jezelf het stempel ‘introvert’
geven. Maar in hoeverre
verschil je dan van een extravert?
En wat houden die
termen precies in?
50 BOLWERK
FAR OUT Al jaren wordt er
gezocht naar dysonbollen,
buitenaardse megabouwwerken
rond een ster die als
een soort zonnepanelen
werken. Heel misschien
hebben deze astronomen
eindelijk beet.
52 TERUGWINNEN
Een woningtekort én
schaarste aan bouwstoffen:
die twee gaan niet samen.
Het recyclen van beton uit
oude gebouwen, urban mining,
moet uitkomst bieden.
60 ALLES-IN-ÉÉN
TECH-TOYS Eén afstandsbediening
voor al je apparaten,
een elektrische gitaar
boordevol handigheidjes, een
toetsenbord dat je overal mee
naartoe kunt nemen, en meer
leuks in deze gadgetrubriek.
62 DIERENDOKTERS
Waar wij al snel naar de huisarts
gaan voor een receptje
tegen een infectie, moeten
wilde dieren zo’n ontsteking
zelf tegen zien te gaan. En
daarvoor grijpen ze naar
natuurlijke remedies.
68 OVERWICHT
Ruim een miljard mensen ter
wereld hebben obesitas. Eten
die dan allemaal zo ongezond
en bewegen ze zo weinig? Of
spelen er factoren waar ze
geen invloed op hebben?
74 VRAAGBAAK
KIJK ANTWOORDT Waarom
spreken de Fransen zo slecht
Engels? Kan iedereen leren
fluiten? Waar is de eikenprocessierups
gebleven? En
meer vragen beantwoord door
ons team van experts.
79 KLETSPRAAT
COLUMN Een vrouw zou meer
over vreemdgaan fantaseren
als ze ovuleert. Ook kleedt ze
zich tijdens deze periode
sexyer en staart ze naar stoere
mannen. Allemaal gebaseerd
op slecht onderzoek,
oordeelt Ronald Veldhuizen.
46
BEELD COVER: EXTREME PHOTOGRAPHER/GETTY IMAGES, CERN, ISTOCK/GETTY IMAGES, SUAQ FOUNDATION/AFP/GETTY IMAGES, NEW HORIZON
BEELD INHOUDSOPGAVE: SUAQ FOUNDATION/AFP/GETTY IMAGES, BRAM PETRAEUS, CERN, TNO, ISTOCK/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK/FRANK HH
EDITORIAL
KESSELER
Rattenhendel
aar lig, sta, zit of hang ik dan weer. Met
de telefoon in de hand scrollend door
D
internetland. Nieuws over Gaza, de
Amerikaanse verkiezingen, Oekraïne,
wetenschappelijke ontwikkelingen op
de site van dit blad…. Maar, om eerlijk te
zijn, val ook ik soms ten prooi aan een eindeloze parade
van domme filmpjes, memes en comments op Reddit. Zo
moeilijk als het is om een spannend boek weg te leggen
of een boeiende NetflixPrimeHBODisney-serie uit te
zetten, zo verrot lastig blijkt het ook om die verslavende
stroom aan digitale flut te onderbreken.
Dat gedrag reduceert me, zo vertelt de door Sebastiaan
van de Water geïnterviewde Deense microbioloog en
auteur Nicklas Brendborg, tot een hypergeile Julodimorpha
bakewelli-kever. En dat in mijn eigen blad. Niets
menselijks (of keverachtigs) is mij kennelijk vreemd.
Het deed me denken aan de zogenoemde intracranial
selfstimulation-onderzoeken die decennialang in labs
over de hele wereld op ratten werden uitgevoerd. Om
onderzoek te doen naar verslavingsgevoeligheid en welke
hersenonderdelen daarbij betrokken zijn, kregen de
beestjes een geïmplanteerde elektrode die rechtstreeks
het beloningsysteem in hun hersenen kietelde als ze
een hendel indrukten. In sommige gevallen moesten de
onderzoekers het systeem zelfs uitschakelen omdat de
dieren alleen nog maar aan de hendel hingen en bijna
het loodje legden doordat ze hun eten en drinken lieten
staan.
Een swipe met onze duim doet zo ongeveer hetzelfde
als die hendel bij ratten. Superstimuli noemt Brendborg
dat. Want nooit eerder werd een diersoort zo extreem
verwend, verleid, geteisterd en gebombardeerd door
kunstmatige superstimuli als de mens anno 2024. Wat
hem betreft wordt het hoog tijd om natuurlijke stimuli te
verkiezen boven die holle superstimuli. Hoe dat precies
zit, lees je op pagina 28 en verder. Het zorgde ervoor dat
ik me wederom voor heb genomen om mijn eigen rattenhendel
wat vaker terzijde te leggen. Al was het maar om
te voorkomen dat ik uitgehongerd en uitgedroogd aan
m’n einde kom, met mijn duim nog in de swipe-stand.
ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
10/2024 5

Naar de
Lange tijd leek het kelderen van marineschepen iets van vroeger, tot Oekraïne het
Russische vlaggenschip Moskva liet zinken. Maar vergis je niet: ook in de 21e eeuw
zijn al heel wat militaire vaartuigen gesneuveld. Zes opvallende voorbeelden.
Tekst: Rick van de Weg
et is halverwege de avond van woensdag
H
13 april 2022 als iemand op Facebook meldt
dat de Moskva geraakt is door Oekraïense
raketten en in brand staat. Het bericht wordt
massaal opgepikt, maar er wordt vol ongeloof
op gereageerd. De machtige kruiser Moskva…
Het 186 meter lange vlaggenschip van de Russische Zwarte Zeevloot?
Dat zal toch niet? De volgende dag blijkt het wel degelijk
waar. Het vaartuig, deels uitgebrand, kapseist en zinkt naar de
bodem.
Inmiddels zijn er in de oorlog tussen Rusland en Oekraïne aan
beide kanten al diverse marineschepen gekelderd. Maar tot aan
de invasie van 2022 was het zinken van marineschepen toch
vooral iets van de vorige eeuw. Denk maar aan de aanval op Pearl
Harbor door de Japanners, of de slag in de Javazee waarbij onder
meer een heel Nederlands eskader werd vernietigd. Ook over hoe
de Bismarck, de HMS Hood en vele Duitse U-boten aan hun einde
kwamen, zijn boeken volgeschreven.
Het laatste conflict waarbij zinkende marineschepen groot
nieuws waren, was de Falklandoorlog tussen het Verenigd Koninkrijk
en Argentinië in 1982. De Britten waren not amused toen
de Argentijnen de Islas Malvinas, zoals zij de Falklandeilanden
noemen, binnenvielen. Dus stuurden ze de Royal Navy eropaf.
Het kostte hen uiteindelijk twee jagers, twee fregatten, een landingsschip,
een landingsvaartuig en een containerschip, maar ze
wonnen de strijd en hadden hun Falklands weer terug. De Argentijnen
verloren negen schepen, waaronder hun kruiser General
Belgrano (de grote foto). Dat was tot de Moskva de laatste kruiser
die naar de bodem werd gejaagd.
Daarna waren er geen grote zeeslagen meer – maar dat wil niet
zeggen dat er deze eeuw geen marineschepen meer gezonken
zijn. We varen langs zes opmerkelijke gevallen.
AP PHOTO/ANP
12 10/2024

haaien
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
De Argentijnse kruiser
General Belgrano
zinkt omringd door
oranje reddingsvlotten
met overlevenden.
Het schip werd
op 1 mei 1982 getorpedeerd
door de
Britse onderzeeboot
HMS Conqueror. 323
opvarenden kwamen
om het leven; bijna de
helft van het totale
aantal Argentijnse
slachtoffers tijdens
de Falklandoorlog.
FIRESHOT/GETTY IMAGES
Het Russische
vlaggenschip Moskva,
werd op 14 april
2022 door Oekraïne
met R-360 Neptune
anti-scheepsraketten
tot zinken gebracht.
Rusland beweerde
aanvankelijk dat er
aan boord brand was
uitgebroken en dat
die de munitieopslag
had bereikt.
SCREENSHOT YOUTUBE
10/2024 13

WERELD-
PROJECTEN
Tarter
van de
zwaartekra
ARNE MÜSELER/ARNE-MUESELER.COM/CC BY-SA 30
We stampen wat uit de grond: steden, wegen, havens,
wolkenkrabbers, vliegvelden… Maar soms maken mensenhanden
iets dat je als een soort modern wereldwonder kunt beschouwen.
In deze aflevering van de serie Wereldprojecten: de krankzinnige
levensloop én redding van de scheve Toren van Pisa.
Tekst: André Kesseler
34 10/2024

Het ommuurde plein waar de Toren
van Pisa staat, heette ooit Piazza
del Duomo, het dom-plein. De naam
werd veranderd in Piazza dei Miracoli
(het plein der wonderen) toen een
Italiaanse schrijver het in die lovende
bewoordingen omschreef.
cht
10/2024 35

Toen was wreedheid
We kennen natuurlijk de omstreden stierengevechten uit Spanje
en Latijns-Amerika of de al dan niet illegale hondengevechten
in onder meer Azië en de VS. Maar vroeger waren er veel
meer buitengewoon beestachtige volksspelletjes, kwelspellen
genoemd, die we tegenwoordig absoluut (en gelukkig) niet
meer zouden tolereren.
Tekst: André Kesseler
FLORILEGIUS/GETTY IMAGES
40 10/2024

nog heel gewoon
Beestenjacht
In de tweede eeuw voor Christus zocht de Romeinse generaal Marcus Fulvius Nobilior
een creatieve manier om zijn succesvolle veldtochten tegen de Grieken te vieren. Dat
werd een venatio (letterlijk jagen), een evenement waarbij gladiatoren in een arena
tegen leeuwen en panters vochten. Het betekende het startschot voor een eeuwenlange
traditie. Zo ongeveer elke diersoort die maar enigszins bereid was om zich te
verweren, werd gevangen en de arena’s in gejaagd. Dus niet alleen beren en tijgers,
maar ook onder (veel) meer struisvogels, wezels, giraffen, wolven en gorilla's. Dat
leverde schokkende hoeveelheden dode dieren op. Zo werden voor dit volksvermaak
een keer 400 leeuwen en 3500 olifanten afgeslacht.
10/2024 41

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
NEW HORIZON
is het
Ontmant
nieuwe
52 10/2024

Bouwstoffen, zoals zand voor beton, zijn
schaars. Toch moeten er de komende jaren
gigantisch veel huizen worden gebouwd om
het woningtekort weg te werken. Hoe denken
bouwbedrijven al die grondstoffen uit hun
hoge hoed te toveren? De grote truc:
hergebruik, oftewel urban mining.
Tekst: Niels Olfert
elen
slopen
10/2024 53

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Dieren
artsen
Mensen zijn niet de enigen die
dokteren; dieren doen het ook.
Hoewel vaak lastig te bewijzen is
dat ze dat bewust doen, zijn er
talloze voorbeelden van
geneeskundige ‘behandelingen’
gevonden.
Tekst: Tim Tomassen
62 10/2024

Liaan als wondzalf
n de zomer van 2022 volgden biologen een aantal
wilde Sumatraanse orang-oetans in het Indonesische
I nationaal park Gunung Leuser. Een mannetje, dat ze
Rakus noemden, liep tijdens de observatieperiode een
flinke wond op aan zijn rechterwang. De onderzoekers hadden
niet gezien hoe dat was gebeurd, maar ze vermoedden dat hij
die had overgehouden aan een gevecht met een soortgenoot. Tot
hun verbazing zagen ze even later hoe Rakus op een liaan kauwde
en de vloeistof die daarbij vrijkwam op zijn wond aanbracht.
Vervolgens bedekte hij zijn wond volledig met de gekauwde
bladeren. Toen de biologen de literatuur in doken, ontdekten ze
dat de liaan antibacteriële, ontstekingsremmende en schimmelwerende
eigenschappen heeft. En dat blijkt in het voordeel van
de orang-oetan te hebben gewerkt: in de dagen na de behandeling
raakte de wond niet geïnfecteerd, binnen vijf dagen was hij gesloten
en na een maand volledig genezen.
Doordat Rakus herhaaldelijk plantaardig materiaal op zijn wond
aanbracht en niet op andere lichaamsdelen, is het volgens de onderzoekers
aannemelijk dat hij zijn gezichtswond opzettelijk met
de liaanbladeren behandelde. In hun recent gepubliceerde artikel
schrijven de biologen dat ze niet weten of dit de eerste keer was
dat Rakus een wond behandelde en ook niet of hij het trucje heeft
geleerd van andere orang-oetans. Ze hebben het gedrag in elk
geval niet gezien bij andere individuen in het gebied. Maar dat
kan ook komen doordat ze zelden gewonde orang-oetans tegenkwamen.
Primatoloog Serge Wich van de Liverpool John Moores-universiteit
vindt het een bijzondere ontdekking: “Dit is de eerste waarneming
van het directe gebruik van een plant op een wond door
mensapen.” Wat hem betreft is het aannemelijk dat Rakus de
plant inderdaad als medicijn gebruikte. “Orang-oetans eten deze
liaan niet vaak en het aanbrengen van het plantensap op de wond
lijkt erg gericht op het tegengaan van een eventuele infectie of op
zijn minst om de pijn te verzachten.”
SUAQ FOUNDATION/AFP VIA GETTY IMAGES
Links orang-oetan Rakus met een wond op zijn wang. Op de
foto hierboven, van een maand later, is de wond bijna genezen.
AFRUDDIN
10/2024 63