T£2r!geringe . SS

N I E U W
A L G E M E E N
M A G A Z Y N,
V A N
WETENSCHAP, KONST EN SMAAK»
Ifte Deel, Ilde Stuk.

•

N I E U W
A L G E M E E N
M A G A Z Y N,
V A N
WETENSCHAP, KONST EN SMAAK.
B E H E L Z E N D E :
I. WYSBEGEERTE EN ZEDEKUNDE.
II. NATUURKUNDE EN NATUURLYKE HISTORIE.
III. H I S T O R I E K U N D E .
IV. BESCHAAFDE LETTEREN, FRAAIJE KUNSTEN,
EN MENGELWERK.
EERSTE DEEL, TWEEDE STUK.
TE AMSTERDAM,
Ey D'ERVEN P. MEIJER en G. WA RN ARS,
M D C C X C I I.
"7—^

L
N I E U W
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
WYSBEGEERTE EN ZE DE KUNDE.
WYSBEC. I. Deel. LI

OVER DE
BESTEMMING DER MENSCHEN,
EN DEN STAAT DER
WOESTHEID EN BESCHAAFDHEID.
Si5.
Wanneer men in de imren van overdenking de waereld
van rondom befchouwt , en over de verfcheiden
trappen van befchaafdheid en volkomenheid , waarop
de mensch Haat , nadenkt; wanneer men daarby
vraagt; op welken trap moest hy ftaan , op welken
zou hy wel het_ gelukkigfte zyn ? dan geraakt men in
een' doolhof, waar men re vergeefs naar den weldaadigen
draad van Ariadne zoekt. De mensch is hier
op aarde geplaatst, gelyk een boom , die fterk en
friscli in zyne natuurlyke gedaante kan voortwasfen,
doch waaruit men ook een fchoonen Vaticaanfchen
Apollo fnyden kan.
Moet hy een boom blyven of een Apollo worden ?
Wanneer is hy het gelukkigfte ? Wie lost ons dit
groote raadfel op ? Aan beide kanten ontmoeten wy
zwarigheden , die zich met de beftemming van den
jnenfch niet laaten overeenbrengen, en die ons nog
dieper in deezen doolhof inwikkelen. De Wilde (want
wy moeten een' natuurmensch neemen , gelyk hy
werkelyk voorhanden is ; de denkbeeldige natuurmensch
beftaat alleen in de boeken) de Wilde leeft met
zyn familie in een hut, die hy met zyn eigen hand
bouwde , is timmerman, bouwmeester, pottebakker,
bontwerker , alles te gelyk : hy onderhoudt zich of
van zyn vee , dat rondom zyne wandelbaare tent
weidt, of hy gaat des morgens op de jacht enzoekt zyn
LI a voed-

Jl6 ' OVER DE BESTEMMING DER MENSCHENj
voedfel voor den volgenden dag. Daar by is hy fterk,
gezond, en vrölyk van hart. Behoeften van den
geest kent hy niet. Hy hoort geen Opera van Ridder
GLUK, geen tooneelfpel van SHAKESJPEAR, geen concert
van vierhonderd gelyk Hemmende fpeeltuigen,
doch hy heeft ook naar dit alles geen trek, en brengt
zyn namiddag en avond aan een rookend vuur of op
een dierenhuid in eene bedaarde werkeloosheid door.
Die geen Kaap-wyn, noch Indifche vogelnestjes
kent, flaapt zeer gerust, zonder zich den avond te
vooren daarmede verzadigd te hebben. Zeg tegen
den Wilde : Ellendige ! Ik heb medelydea met u by
uwe armzalige melk aan uw fomber koölenvüür ! Zie
my aan ! Ik fpyze heden avond aan een tafel die met
gerechten uit alle de • vier waerelddeekn bezet is;
myn Monarch wenkt my daar by vriendelyk toe ; dm
verlustige ik my in een' wellustigen dans aan den arm
eener Godin , en flaap op een zyden peutow , om
kracht tot nieuwe verlustigingen te feheppen. Hy zal
u aanlachgen, zal niet begrypen kunnen waarom gy
hem ellendig noemt ; want zyn melk heeft hem uitmuntend
wel gefmaakt, en hy zal 'er insgelyks onbcfchryflyk
gerust op flaapen. Zo ligt laat" zich de
Wilde niet ongelukkig maaken. Hy kent geene rust.
moordende eerzucht, geen hartzeer van miskende
verdiende , geen kwellende vrees om by de waereld
ten fchande te worden ; geen norfche blik van zynen
Monarch, van deszelfs Minister of van zyne Overheden,
maakt hem ongelukkig; hy heeft geen llapeloozen
nacht, wanneer men hem heden in een gezellchap
voor een man van geen vernuft, en gisteren voor een
man van weinig verftand gehouden heeft ; hy wringt '
niet wanhoopeod de handen , wanneer «yn projeft/,
waar-

WOESTHEID EN BESCHAAFDHEID. 51?
Waaraan de zweetdroppelen van zo veele maanden
hangen, met verachting verworpen wordt; in 't kort
hy heeft al !
e die menigvuldige opene toegangen niet,
waardoor hy ongelukkig gemaakt kan worden, als de
befchaafde mensch. Hy is aan zyn gantfché lichaam
onkwetsbaar, als Achilles ; flegts aan de verfenen is
een zwakke plaats, en zulk een vlak wordt zelden getroffen.
Neem hem zyne vrouw, zyn vee, zyn tent
af; eerst dan is hy ongelukkig. De befchaafde mensch
daarentegen jaagt zich dikwils midden in den fchoot
van den overvloed en hoogheid eenen kogel door het
hoofd. Hy kent uwe verfynde vermaaken' niet;
maar hy bezit zeker negatief geluk; hy is niet ongelukkig.
Onbefchryflyk veel voor een fchepfel , van
wlen ROUSSEAU met veel waarheid zegt: Sonfrir eft la
première cJiofe qu'il doit apprendre , &f celle qiiü aura
le plus grand befoin de favoir (*).
Zo verre gaat alles voortreflyk by den Wilde, geheel
overcenkomftig met zyne beltemming; doch nu
zullen wy hem eens van een anderen kant befehouwen.
Zyn geest is in zyn fterk en gezond lichaam
buitengemeen klein en zwak. Hy is een kind in verfiand,
en dikwils even zo hulpeloos. De kwaadaartïge
Aap ontdekt in den nacht zyn ligt opgeflaagen
hut , en fielt hem aan alle de ongemakken van het
wedex bloot, zonder dat hy zich tegen deszelfs aanvallen
beveiligen kan. Daarby is hy wraakgierig en
bloeddorftig, en foltert zyn' gevangen vyand onder de
wreedfte pynigingen ter dood. Zyn God is een bulbak,
(*) Lyden te verdraagen is het eerst dat de mensch leeren
moet ; is dat, wat by het meest nodig zal hebben te
weeten.
LI 3

5l§ OVER DE BESTEMMING DER MENSCIIEN ,
bak , een Hang, een oud man, die op een hooge»
berg woont, en by wien hy na zyn dood komt, indien
hy veele vyanden heeft doen fueuvelen. Hy kent de
edelile vermaaken des levens niet; hy kent de planeet
niet, waarop hy woont; hy is onbekwaam om deszelfs
heerlykite gefthenke» te genieten; hy kromt
. zich in zyn enge wooning als een worm, die op een
fchoonen vruchtboom woont, en flegts aan de bladeren
knaagt. Neem hem nog een klein weinig van zyne
geestige volkomenheden af, en hy is een aiïchuuwlyke
Aap , die in bosfehen woont, en op vier pooten
rondloopt. 'Er is flegts een zeer geringe afftand tusfchen
hem en den Baviaan.
Is dit de beftemming van den mensch ? Is dit de
trap der volkomenheid , waarop hy liaan moet ?
Neen , onmogelyk ! In het dier zou het vermogen
woonen, om een halfgod te worden , en hy zou dier
blyven ? Welk een tegenflrydigheid ! Kom, laat ons
hem op een anderen trap'zoeken ! Treed dan te voorfchyn,
J'cboon gevormde Apollo, befchaafde man der
waereld, Voedfteirllng' der hoogstmogelyke befchaafdheid!
Leer ons, of dceze hooge trap uwer vorming
de waarezy waarop het menschdom liaan moet; maar
verblind ons niet door een fchoonfchynende oppervlakte
, geef ons waarheid ! Heerlyk en groot is uw
uitwendig geluk. Met ontzag en eerbied naderen wy
uw paleis , waarin fchoonheid en gemak zich overal
in gelyke maate voor ons oog opdoen; doch gy zelve
zyt 'er het grootfte fieraad van. De fchoone evenredigheid
van uw lichaam wordt door een bevallig gewaad
nog onbefchryflyk verhoogd; uwe welgevormde
hairlokken ontwikkelen nieuwe fchoonlieden in uw
gu.;at. Doch mv geest is nog veel volko.mener.
Met

WOESTHEID EN BESCHAAFDHEID. 519
Met een ihellen opflag van het oog overziet hy de
fchoonheden der Natuur , de inrichting van het waereldgebouw,
gevoelt de aandoeningen van de verfynde
vermaaken des levens, van de weldaadigheid , van de
vriendfchap, van de liefde in vollen maate. óVoedfterling
der Befchaafdheid, hoe fchoon zyt gy van lichaam
en van geest! En deeze fchoone fterveling wordt naar
evenredigheid zyner waarde behandeld. Hy rust op
zyden peuluwen, geniet de fynfte en fmaakelykfte
fpyfen, drinkt de geurigfte en prikkelendfte dranken,
hy arbeidt alleen met een opgehelderden en veel omvattcnden
geest , en zyn fchoon lichaamsgeftel wordt
zonder gevaar en vermoeijing op zagte voertuigen van
de eene naar de andere plaats geleid.
Dat heet eerst leven , en het leven te genieten!
maar als ons gezicht ons niet bedriegt , dan is uw
wang bleek, en uw oog zonder vuur. Vanwaar deeze
bleekheid , deeze zichtbaare zwakte by zulk een heerlyk
leven ? ó Droevige , ó fchriklyke ondervinding!
Even dit heerlyke leven put de beste krachten zyns
lichaams uit, even deeze wellustige peuluwen maaken
hem zwak en ellendig , even deeze kittelende fpyzen
zyn een onmerkbaar gif, die hem duizend ziekten en
fmarten veroorzaaken , even deeze prikkelende dranken
verltompen zyne zielsvermogens, even dit fchrander
diepdenken,van den geest mat hem af, berooft
hem van de vrolykheid , en flyt zyn lichaam ; in 't
kort zyn geheele verfynde befchaafdheid zet voor de
ellende deur en venfters open , om van duizend verfchillende
zyden by hem integaan.
Gy hebt een flegten handel gedreven; gy hebt voor
zyden peuluwen, een heerlyken maaltyd, een bevalligen
omgang, de tterkte uwes lichaams en uwe gezond-
Ll 4 heid

0t? OVER DE BESTEMMING DER MENSCHEN,
heid verkogt; gy hebt voor eeu diepnavorfchenden,
fyngevoelenden geest de vrolykheid en rust uwes har.
ten gegeven. Ongelukkige , gy zyt d e e r ] y k b e d r o.
gen ! Doe-den koop nog te niet , als het u mogelyk
IS ! Gy hebt voor een glansryken fchyn een waar geluk
gegeven i Uwe ruiling zal u een ziekelyk leven, en
een vroegtydigen dood bereiden. Zou dit dan de beftemming
des menfchen , zou dit de waare trap van
het geluk en de volkomenheid zyn , waarop hy Maan
moet? Moet hy de edellle goederen van den mensch:
Sterkte , gezondheid en vrolykheid , voor zyne befchaafdheid
verwisfelen ? Onmogelyk, onmogelyk 1
Onmogelyk riepen wy reeds te vooren, toen wy de
ellende des geestes van den Wilde zagen; zo roepen
wy ook nu nog by het aanfchouwen van de lichaamclyke
en geestelyke ellende van den befchaafden
mensch. Een fchriklyke keuze blyft ons over. Volkomenheid
van lichaam of van geest. W T
aarnaar zullen
wy grypen ? Duizenden hoor ik reeds roepen : naar
volkomenheid des geestes ! Doch wat is een hooggevormde
geest in een ellendig en verzwakt lichaam?
Overal tegenflrydigheid ! De mensch is tot denken
verordend, en wanneer hy deeze beltemming vervult,
dan flyt hy zich zeiven af. De heerlykfic en fmaake'
lykfte gerechten liaan op hem te wachten , en wanneer
hy zyn trek met derzelver genot wil verzadigen , dan
verzwakt hy zyn wezen en vergiftigt zyne krachten.
De liefde is zyn vuurigst, zyn doortintelendst gevoel,
dat hem de aarde ten hemel kan maaken; en wanneer
hy deeze drift naar zynen lust bevredigt, dan vernielt
zy zyne lichaamskrachten en begraaft hem voor
den tyd.
Rampzalige fteryeling , gy zyt hier op deeze aarde
ge-

WOESTHEID EN BESCHAAFDHEID. 521
geplaatst, alwaar nergens een behaaglyk oord voor u
te vinden is. Wanneer gy op deeze zyde zagt rust,
wordt gy aan de andere door doornen verfchcurd;
wanneer gy uwen geest ter volkomenheid vormt , dan
ondcrmynt gy ongemerkt uw lichaam. Onzalig lot
van het menschdom! Wat zal de arme fterveling doen?
Zal hy gedachteloos achter zyn vee trekken en goedsmoeds
zyn , of de afftanden der ftarren bereekcnen,
en vol fombere zwaarmoedigheid de handen wringen ?
Zal hy in zyn hut van gedroogde vis leeven, en fterk
zyn als een reus , of na den maaltyd een vomitif in
wyn neemen , om van nieuws te kunnen eeten en
daarby aan een koliek te fterven ? Hier hoor ik weder
onbcfchryflyk veele ftemmcn fchreeuwen : geen van
beiden, de middenmaat! dat luidt fchoon; maar is'er
een middenmaat in de befchaafdheid ? Blyft de mensch
ergeus op een middentrap derzelve ftaan ? De Natuurmensch
alleen blyft wat hy is; de Beduine in Arabiën
is nog heden , wat hy, vóór eeuwen , ten tyde van
Ismaël was. Doch wanneer hy flegts op den eerden
trap der befchaafdheid ftaat, dan klimt hy in 't oneindige
voort,zonder zich om den middenweg te bekommeren.
De Romeinen waren mogelyk ten tyde, toen
hunne Veldheercn na den gefloten vrede achter den
ploeg gingen, op den middentrap der befchaafdheid ;
maar bleven zy het? Bleef het ergens een volk in de
waereld? De Franschman, die ten tyde van HENDR.iK.dea
IVden zyn hoentje in zyn pot had, moest 'er wel ras
een kalkoen in hebben, en van deezen kalkoen moest
eindelyk een faifant worden. Zo klimt de mensch
van nooddruft tot gemak, van gemak tot weelde , en
by ieder fchrede ontfpruit een nieuwe ellende onder
zyne voeten.
LI 5 Waar-

522 OVER DE BESTEMMING DER MENSCHEN,
Waarheen zal zich dan de arme fterveling wenden?
In eiken fonn hier op aarde past hy flegts half, in
lil
geenen geheel. In deezen wordt zyn lichaam 'gedrukt
, in eene anderen zyn geest. Arm, verhaten
fchepfel zonder bly vende plaats , zonder vaderland ?
Elk dier is op deeze aarde aan zyne plaats; de
mensch , het voortrcflykfle dier , niet. In welk een
doolhof voert ons dit om! Waar vinden wy een uitkomst
? Waar is een leidende draad ? Of is 'er geen
leiddraad te vinden ? Ja 'er is een , zy heet : Onflerflykheid.
ó Zy leenigr, zy troost, zy voert ons uit
den fchriklykflen doolhof. De formen , waarin wy
pasfcn, worden niet hier gegooten; ginds, ginds zyn
zy. Hier is geene hoofdbeftémining , geen doel
voor de menfchen; hier is middel, hier is weg. Pasten
wy geheel en al in de formen hier op aarde , wie
zou dan nerven willen ? De gedachte dat wy eens
deeze heerlyke plaats , waar wy zelfs niets meer te
begeeren hadden , verhaten moesten , zou ons van
onze jeugd af aan kwellen. De beftemming der menfchen
hier op aarde is : zich voortebereiden tot die
formen, welke ginds op ons wachten. En dit kunnen
wy op ieder trap doen, als Huron, en als befchaafde
hoveling.
Daarheen moet dus de verhaten fterveling zyn oog
wenden, wanneer hy in dit leven hier op aarde tégefti
ftrydighèderi ontmoet, die ginds opgelost worden.
DAir vindt hy een' vader en een vaderland. De braave
foldaat zal toch gaarne op eene onaaugenaame post
ftaan, waar zyn veldheer hem geplaatst had, fchoon
hy ook niet wceten mogt, waartoe dit juist dient; hy
zal het des te eerder doen, wanneer hy reeds van verre
een fchopn land ziet, alwaar hy ras z-al intrekken,
en in rust cn overvloei; leevca. Maar

WOESTHEID EN BESCHAAFDHEID. 52J
Maar ook dit geduurig, gedachteloos hecnftarren
naar het gindfche land, terwyl wy ons nog in het tegenwoordige
bevinden , zou van weinig vrucht zyn.
De dienstmaagd zelf lacht met recht om den ouden
Wysgeer, die onbeweeglyk naar de ftarren kykt, en
daardoor op de aarde in een groef valt. Wy hebben
rondom ons zo veel te befchouwen, dat ons nuttig en
dienflig is. Laat ons , zo goed als mogelyk is , in
dien form trachten te pasfen, die ons het beste voegt.
Mogelyk kunnen wy 'er meer dan half, mogelyk voor
twee derden in pasfen. Hy is zekerlyk de volkomenfte
mensch , die in den hem aangewezen form, hy ftaa.
dan op welken trap hy wil, met lyf en ziel het beste
past. Dit is reeds een heerlyke zaak hier op aarde I
En de mensch kan veel. Hy kan zelfs op den hoogden
trap der befchaafdheid en weelde, waar deeze beiden
in het ryk der dwaasheid overduizelen, met dezelven
zekere bevalligheid verbinden , die ze vergeeflyker
maakt. Een voorbeeld daarvan zal dit opftel , dat
het onderwerp in geenen deele uitgeput heeft, waarvan
het flegts een mager fcelet is, en dat een meer volkomen
hand vordert om in zyne gautfche kracht voorgefteld
te worden, beiluiten. Men herinnère zich echter,
dat de volgende Anecdote geen betrekking heeft op
deeze verhandeling in haar geheel , maar flegts een
bewys moet opleveren , hoe de mensch , zelfs op
den hoogden trap der befchaafdheid , waar hy het
minst fchynt te bchooren , de weelde verdraaglykst
kan maaken.
Een Brit nodigde een aantal zyner vrienden op een
glas punsch. In plaats van ze in een zaal te brengen,
toen zy verfcheenen, bragt hy ze naar buiten in zyne
groote en prachtige tuinen. Hier vonden zy onder
het

524 OVER DE BESTEMMING DER MENSCHEN, ENZ,
het fchaduw der lommer van digt in een getakt
boomen een groot marmeren -bekken, dat, in plaatfe
van bronwater , tot aan den rand met punseh gevuld
was. In t midden deezer kostelyke zee hg een zil
veren boot, waarin een fchoone bevallige jongeling
met vleugelen , met boog en pylen, en als een Amor
gekleed, rond zwemt. Hy droeg in zyne hand, in
phatze van een riem, een gouden punschlepel. Met
deezen vaart hy by de gasten om, en vult hunne
kastallen beekers, zo dikwils zy geledigd zyn, van
nieuw. Zo handelt de Brit.
De Perfiaan fmelt paerlen in wynëdik, en drinkt ze
pp. De Roman hat fchotelen met paauwentongen
OP zy„e tafel brengen. Waar is d.weelde bejtoorïykC1
Waar doet
l V de befchaafdheid grooter eere
aan?
OVER

OVER. H E T
H U W L Y K
IN DEN STAAT DER NATUUR , EN IN DE EERSTE
BEGINSELEN DER MAATSCHAPPY (*).
Alles verkondigt ons , dat het voortduurender wezens
het groote doelwit van den Schepper der Natuur
was. • Het gantfche Geheelal wordt ieder ogenblik
veranderd en vernieuwd ; niets vergaat geheel, en uit
de fchynbaare vernietiging komt eene nieuwe fchepping
te voorfchyn. Deeze wet is altydduurend en
onverandcrlyk, en federt de fchepping is 'er geen
deeltje der ftoffe minder op de aarde.
Ware niet ieder kevend wezen met de bekwaamheid
en zucht om zich voorttcplanten begaafd geworden ,
dan zou het waereldgebouw onvolkomen geweest ,
alle fchcpfelen zouden in het eerfte genacht reeds zyn
weggeflorven , en de Schepper had zonder ophouden
nieuwe leevende wezens moeten voortbrengen. Het
is verwonderingswaardig, dat alle die werkzaamheden,
welke de voortduuring van ons befiaan ten oogmerk
hebben, van 't vermaak vergezeld worden, en 'er is
geen Individu te vinden, dat niet de behoefte gevoelt
over zyn beftaan te waaken, dat niet eenige aangenaa-
me
(*) Deeze proeve is het fragment van een werk, dat de
Academie te Chalons, fur Marne , toen deeze eene eereprys
voor de beste verhandeling over dit onderwerp uitloofde,
toegezonden was, en verworpen wierd, om»
dat de fehryver tegen eenige vooroordeelen zyne ftemme
te luid verheft had.

5ï6 OVER HET HUWLYK I N DEN STAAT DER
me zinlyke gewaarwordingen daarby ondervindt ,
Wanneer het dier van honger of brandende dorst
gekweld wordt, met welk een greetige wellust fto
*X «h op het voedfel dat zyn leven onderhoudt
me welk een vermaak ftorpt hy het hem verfrisfchende
water! Is 'er eene behoefte, d i e z y n e z i n n e n ttJ k
ontrust en hem als buiten zich zeiven voert; o, dan
^ t de hefde. Deeze woedende hartstocht,'do
we ke hetgeheelal beftaat, door welke alle Wezens
zich vermenigvuldigen , was voor alles wat leven
ademt , zo wezenlyk noodzakelyk , dat 'er geen vermaak
genoeg met het werk der voortplanting konde
verknocht worden. Met welk een vuur bezielt deeze
hartstocht alle wezens 1 Wanneer zy het in hun
bmnenfte voelen woeden, dan fchynen zy een nieuw
beftaan te gemeten , en de lucht weergalmt van hun
gefchrei, van hun vrolyk gezang. Hunne beweegingen
drukken de levendigheid hunner begeerte uit
zydwaalen en loopen rond, doorvvaaden de fnelfte
ftroomen klauteren de fteilfte bergen o P , fp« n g C Q
yeelmoed.ger, behendiger en ftouterdan anders, over
de gevaarlykfte afgronden ; niets fchrikt hen af, niets
kan hen terug houden. Van den overvloed des levens
gekweld, zoeken zy met heete drift eikanderen op,
en branden van begeerte om eikanderen onderling ten
dienst te Maan.
Buitengemeen fterk moet de drift ter voortplanting
by t vrouwlyk gedacht z y n om ?;en te heweegen in
iets te bewilligen, waarvan zy alleen de gevolgen,
ongemakken en gevaaren draagen moeten. Doch het
is ook tevens waar, dat in den Haat der Natuur, de
vrou-

NATUtTREN IN DE BEGINSELEN DER MAATSCHAPPY. J2.7
vrouwen, die veel fterker zyn, zeer weinig ongemak
van haare bevalling hebben ; men befchouwe flegts
eenmaal die tallooze menigte van dieren , welke de
aarde en lucht bevolken, en men zal aldaar dezelfde
Jtracht, denzelfden moe I , dezelfde behendigheid by
de zwangere wyfjes vinden , als by de niet bevruchten.
Zy bly ven zich zeiven genoegzaam gelyk, en de
vogel fchynt even zo fael als anders te kunnen vliegen
, het dier even ras te loopen. Wanneer twee
fchepfels van eenerlei ras , die van de zucht ter voortplanting
worden aangeprikkeld , eikanderen ontmoeten
; dan paaren zy, en de behoefte der natuur is hier
alleen de toereikende grond. Het mannetje doet den
cerflen flap, en het wyfje neemt naar welgevallen zyne
Jiefkoozingen aan, of wyst ze van de hand. De Natuur
fchonk haar , fchoon het zwakkere deel zynde,
genoegzaame krachten, om zich, wanneer zy wilde,
tegen ieder aanval te befchermen; want anders zou de
vrywilligfle daad een gedwongen fpel geworden zyn,
en de wil der Natuur ware overtreeden geweest. Het
vrouwtje moet het ogenblik der paaring bepaalen,
want zy alleen kan zich zeiven en haaren toefland het
best beoordeelen. Zy mag nu lust hebben om aan
den trek van het mannetje te beandwoorden of niet,
zy wyst hem toch altyd in den beginne af, doch
niet altoos even fterk , niet altoos even ernftig; ge-
Voelt zy zich aangeprikkeld om te paaren , dan weigert
zy flegts in fchyn , dan zyn haare afwyzingen
flegts lokaazen, om het ogenblik der genieting des te
genoegelyker te fmaaken. Deeze foort van koketterie
is by de dieren een eeuwige en onveranderlyke wet,
't welk men als een noodzakelyk voorfpel moet aanzien
ÜOt een gewigtig werk 3 dat niet vruchteloos zyn moest.
Wan-

525 OVER. HET HUWLYK IN DEN STAAT DER
Wanneer de algoede Natuur haar rouwkleed aflegt
om zich in het luisterrykfle gewaad te kleeden , wan!
neer de boomcn met bloefems , de weiden met een
groen tapyt verfierd zyn , wanneer alles wat leeft om
ftryd al juichende de terugkomst der Lente viert,
fluipt dan zachtjes in een digi bewasfen boschje , en
befchouw den zwerm der vogelen , die , door eene
ontwaakte begeerte gekweld , in eene vryc vlucht
elkander vrolyk aanlokken.' Van tak tot tak vliegen zy'
rond en het wyfje geeft den toon. Vliegt zy in de
toppen van een boom , terflond volgt haar het manneije;
daalt zy op de weiden neder om haar voedfel te
zoeken , fnel vliegt hy haar na ; trippelt zy naar den
oever van een 'beek , om haar dorst in de zilvere bron
telesfchen, terflond is ook het mannetje daar, die,
zo lang het jaargety der liefde duurt, haar geen ogenblik
verlaat. Als haar flaaf voert zy hem met zich,
en het loon zyner beftendigheid is het verlof om gelukkig
te zyn, de bewilliging der laatfle gunstbetuiging.
Slechts dan eerst, wanneer zy bekwaam zyn het doel
hunner vereeniging te vervullen , boeten zy onderling
hunne lusten, en wachten daartoe den noodigen ouderdom
af, zonder denzelven voortekomen. De verbeeldingskracht
, die wy befchaafde fchepfelen zo
veel heerfchappy inruimen , is voor hen een niets.
Onbedekt zyn hunne lichaamlyke aantreklykheden; en
echter zien zy eikanderen, zonder eenigen trek te gegevoelen
, verlieven , wanneer het tyd is , hebben
daartoe hunne beftemde jaartydcn, en zyn niet altyd,
gelyk wy, daartoe gereed. In den winter, wanneer de
vloeibaare lichaamen verftyven , de zweetgaten zich
famentrekken, leert hen de Natuur, datzy geen overtollig
vuur hebben , en zy gevoelen dan geene neiging •
om het wegtefchenken. Dat

KAT UUR. ËN ÏN DE BEGINSELEN DER MAAT SC HAPPY. 5^9
Dat de menfchen in alle jaargetyden de liefde pleegen
, dat zy, by duizenden in eene kleine ruimte faamgedrongen
, altyd met hunne echtgenooten linnen leven,
hunne dagen in ledigheid en wellust doorbrengen
, de ftrengheid der koude door een kunftig vuur
verminderen , zich door geestige dranken en aangezette
fpyzen verhitten , en altyd van de beelden der
weelde en wellust omringd zyn — is een teeken
dat zy zeer verre van de Natuur zyn afgeweken
, dat zy zeer weinig naar derzelver voorfchriften
leeven. Altyd zyn verbeeldingskracht en zinnen by
hen ontvlamd , altyd vorderen deesen bevrediging.
Niet hunne krachten , maar hunne begeerten kennen
geene paaien ; ook moeten zy het misbruik , dat zy
van de ontfangen gaven maaken, duur genoeg betaalen,
moeten reeds vrceg ophouden de zoetfte geneugtens
der liefde te fmaaken, en betreuren reeds in hunne
beste jaaren het verlies van kracht en gezondheid.
Onder de dieren is 'er geene onvruchtbaare vereeniging.
Het jaargetyde leert hun , wanneer het tyd is
om te paaren, en vliegt nooit voorby, zonder dat hei
wyfje gebroeid of geworpen heeft. Zy kennen daartoe
geene andere dan natuurlyke middelen, kennen die ftrafbaare
en vruchtelooze vermaaken niet, die den wil dei-
Natuur hoonen, en de verdelging van het menfchelyk geflacht
naar zich fleepen. Hetjaargety der liefde brengen
zy met Itoeijeren door. Ieder Individu haakt om zyne
lusten te voldoen, en, wanneer 'er meerderen naar één
voorwerp dingen , dan vechten zy 'er met drilt om ,
doch trekken allen tevens terug, zoras het wyfje haare
keuze gedaan heeft, en laaten den overwinnaai 111
WYSKEG. I. Deel. Mm het

53=> OVER HET HUWLYK I?f DEN STAAT DER.
het rustig bezit zyner gr de. Ieder paartje blyft ia,
zyne liefde getrouw en beüendig.
Heeft het wyfje ontfangen, dan laat zy de bezwangering
niet meer toe ; want deeze op en voor zich
zelve onnutte vermaskert konden de vrucht, die zy
draagt, fchadelyk worden.
Ieder wyfje is het mannetje gelyk ; en fchoonheid,
dat denkbeeldig ding, dat even zo verfcheiden
in zyn aart is als het de menfehen zyn , kennen zy
volftrekt niet. Alle dieren van eencrleie foort zyn in
kleur, behendigheid en fterkte eikanderen gelyk. Men
bemerkt by hen die phyfieke verfcheidenheden niet,
welke de zeden, gewoonten, en gezellige gebruiken
by den mensch voortbrengen.
Van rang, aanzien en vermogen , welker beftaan of
gemis by ons den echtband knoopen of verhinderen,
hebben zy het geringde denkbeeld niet. Alle familiën
vermengen zich , om flegts ééne uittemaaken , en alles
genieten zy gemeenfchaplyk.
Zo lang de verbindtenis van het mannetje met het
wyfje duurt, heerscht hy zo weinig over haar, als zy
over hem. Derzelver raagt is gelyk, en ieder van hen
arbeidt aan de bereiding van het nestje , om de jongen
te ontfangen en te bewaaren. Zyn zy uitgebroeid,
dan zoekt de een na den andere voed lel voor
het jonge gebroed, en het mannetje vliegt zonder op.
houden af en aan , brengt met een onvermoeide vlyt
het voeder aan, terwyl het wyfje de jongen verwarmt,
en hen door haar vuur bezielt. Vangen de kleinen
aan hunne krachten buiten bet nest te beproeven,
dan vergezellen hen de vader en moeder, leiden hunna
vlucht, toonen hen de noodigfte middelen om
voedfel 1

NATUUR. EN INDE BEGINSELEN D£R MAATSCKAPPY. 53*
i'oedfd te vinden, lceren hen hunne vyamf.n ken ".en
.en vlieden , laaten hen eindelyk aan zich zeiven over,
en fcheiden insgelyks van eikanderen , om weder in
een onafhanglyke vryheid te lecven.
• Was 'er ooit eene hartstocht, die vyandin van allen
dwang ware, die ieder boeijen, welke men haar wilde
aanleggén , dreigde te verfcheuren , zo was het de
liefde. Doch de mensch, die alles aan zekere regelen
enderworpen heeft , wilde ook deeze woedende drift
in boeijens gekluisterd hebben. Hy deelde de vrouwen
onder zich, gelyk hy reeds voorheen den eigendom
onder zich had afgedeeld ; — ja , wat zegge-
ik? hy befchouwde de vrouw als het kostbaarfte
eigendom , dat hy verkrygen kost. Dezelfde geest,
die hem tot heer des velds , tot bezitter zyner eigendommen
gemaakt had , gaf hem ook een volftrekt
recht over zyne gaede , en verzekerde hem een uit*
fluitend bezit van dezelve. Niets in gemeenfchap %
wiercl zyn zinfpreuk, en naar deezen grondregel richtte
hy het gebouw des gezelligen levens op.
Het is ook buiten alle tegenfpraak zeker , dat de
gemeenfchap der vrouwen bittere gevolgen zou gehad!
hebben , dat zy gelegenheid tot onophoudelyke gefchillen
en oneenigheden zou gegeeven hebben. De
yverzucht zou onder mcnfchen, die op een kleinen
plek der aarde byeengedrongen geleefd hadden, de
fchriklykfte en bloedigfte tooneelen hebben opgeleverd.
De aangenaamfte, weldaadigfte band, dis
band j welke de kracht en fteun der mcnfchelyke
maatfehappy is, zou de alvernielendlte plaag voor hen
geworden zyn. Door een gcmeeutchaplyk genot def
vrouwen zou verwarring ontdaan zyn, zou het vaderlyk
recht onzeker gemaakt zyn geworden, en uieuiaiul
Mm* ZG«

53* OVER HET HUWLYIC I N DEN STAAT DER.
zou de vruchten als de zynen hebben willen erkennen
, die ook een ander konden toebehooren. Zonder
fteun , zonder befcherming zouden de kinderen de
moeders alleen tot een last geworden zyn, en deezen
zouden welras eene plicht verdrooten hebben, waaraan
zy geen deelneemers gehad hadden, 't welk ontelbaare
kwaade gevolgen naar zich zou gefleept
hebben.
Noodzakelykheid gaf dus ook een deel der liefde
wetten, welke in den beginne zekerlyk niet bezwaarlyk
waren. Ieder geflacht had in zyne keuze een
vrye hand , en de verbindtenis was voor hun leven.
Man en Vrouw beloofden elkander wederkeerige trouwe
en onkreukbaare liefde , en kenden de kunst nog
niet, om hunne eeden vruchteloos te maaken.
Het huwlyk was eene plechtige, openbaare daad,
en dat zy dit was, is billyk en pryfelyk, want daar
door kreeg de ftam , waartoe de nieuwgetrouwden
behoorden, van de verbindtenis van twee zyner
medeleden bericht, en wierd dus in ftaat gefteld om
hen de fchuldige achting te betoonen. Deeze gewigtige
daad wierd altyd met pracht en vrolykheid gevierd
, en de echtverbindtenis van twee medeleden van
den ftaat was eene merkwaardige gebeurtenis, waarop
ieder het oog had. Deeze jonggetrouwden kregen
nu een grooter werkkring , wierden voor di maatfchappy
gewigtiger, achtingswaardiger , en met deelneeming
befchouwde men hen als de fcheppers eener
mogelyk talryke nakomelingfchap. Wat is in de waereld
ook achtenswaardiger, dan zynsgelyken het leven
te geeven, en den ftaat burgers te leveren ? Hoe edel
is het werk der voortplanting in het oog van den waereldbefchouvver
en van den waarneemer der Natuur!
De

NATUUR EN IN DE BEGINSELEN DER MAATSCHAP PY. 533
De ruuwfte, wildfte volken waren niet ongevoelig
voor de liefde , en de dag eener echtverbintenis was
hen plechtiger, nog aaugenaamer dan de dag, waarop
zy hunne vyanden overwonnen hadden. Zy vierden
dien met plechtige dansfen en met fpeelen.
Een tafereel der plechtigheden, die onder de oude
volken by huwlyksfeesten gebruikelyk waren , zou,
denk ik, het grootfte deel myner leezers niet onaangenaam
zyn , omdat men zich gaarne in de voorleeden
tyden terug plaatst, en in alles belang ftelt, wat den
(tempel der oudheid draagt. Intusfchen zou dit my
te ver van myu plan doen afwyken , en het zy my
flegts geoorloofd hier in 't voorbygaan aanteroeren:
dat deeze gebruiklyke plegtigheden , hoe verfchillend
zy ook van eikanderen waren , echter in den grond
op hetzelfde uitliepen , en een en hetzelfde doelwit
hadden.
De gefcheaken , die men de gehuuwden op zekere
plaatfen gaf, de voor henbeflemde kleeding, de zinnebeeldige
teekenen, die vóór hen gedraagen wierden,
de lofzangen die gezongen wierden, de inwyding van
het bruilofts vertrek, de plengingen , dit alles waren
geene nietsbeteekenende plegtigheden ; maar zy hadden
een zedelyk doel, leerden de gehuuwden hunne
plichten kennen , leerden de vrouw zich met haar,
huishouden bezig te houden, werkzaam, vlytig en kuisch
te zyn , haare kinderen wel optevoeden , en haaren
man te beminnen en hoog te fchatten. Den man fteldan
zy het tot een plicht voor , zyne vrouw en kinderen
te beminnen, hen te befchermen en te voeden.
Gelyk moesten zy denken, gelyk handelen, en over
't algemeen in eendragt leeven.
De overige formaliteiten by zulk eene verbindtenis
Mm 3 waren

534- OVER. HET HUWLYK IN DEN STAAT DER
Warén natuurlyker wyze zeer eenvoudig. Dewyl men
toen de fchryfkunst nog niet verftoöd , nam de goede
tröflw en het geloof de plaats van het contract in , en
het geflooteu verdrag had niet veel om 't lyf, dewyl
de vrouw niets tot uitzet kreeg en de man flegts zeer
Weinig. Was hy een Jager: dan kreeg hyboogenpylen;
was hy een herder: dan kreeg hy eenig vee. Hierby
een hut , een dierenhuid en lompe aarde vaten .
dit was zyn gantfche rykdom. Sterkte, behendigheid
•en moed, waren het erfdeel hunner kinderen.
Daar hunne behoeften zo weinig waren, hadden zy
ook niet veel van noden om een talryke familie te onderhouden,
en men vond geen man , die niet getrouwd
en veele kindërs geteeld had. Afkeer van het hnwelyk
kende men niet, omdat men inden echt het gelukkigst
leefde, omdat het genot van het vermaak buiten het*
zelve niet mogelyk was, omdat het de heiligde pligt
was, den daat en het vaderland kindereu te geeven.
De man was het geëerbiedigde opperhoofd zyner
familie , en zyn gezag en magt, even zo billyk als
noodzakelyk, zonder grenszen. In het verdrag , dnt
man én vrouw aangingen , moest het eene deel de
overhand hebben, enhy, die deukt, dat onder twee
pérfoónën, die vcrecnïgd leeven, waar de een met de
andere op het naaiiwftc verbonden is, die eigenbelang
en hartstochten hebben , eene volkomens gelykheid
in aanzien en magt zyn kan , die, zeg ik, "kent het
rnenschlyke hart zeer weinig. Onvermydelyk zyn het
Vfrichil in denkwyze , tegenfpraak , misverftand
en huislyke oneenigheden , die nooit aan het dag.
Jicht komen, en tot welker bemiddeling men nooit
een derden roepen zal. Noodzake'yk moet dus een
V3n beiden de overhand hebben , en wiea komt dit
toe?

NATUUR EN IN DE BEGINSELEN DER MAATSCHAPPY. 535
t o e ? Den man; want hy is het fterkcr deel, is
van'eene duurzaamer gezondheid, en aan veelminder
onpaslykheden onderworpen van hier zyne recto
ten, die geen tegenfpraak dulden (*}.
. Van deeze zyne rechten maakte hy voorheen gecji
flegt gebruik; want zyn hart was zuiver en nog niet
bedorven door het vermomde kwaad des gczclligen
levens. Hy had liefde en achting voor zyne vrouw
en kinderen, en zy zegenden hem daarvoor. Wederkerige
tederheid en.liefde maakten den echt tot een
hemel. Terwyl de man zyne bezigheden waarnam,
' voor het onderhoud der zynen zorgde , bleef de kmfche,
huislyke vrouw in haar hut , hield zich alleen
bezig met haare kinderen en huishouding , en deed
alles wat in haar vermogen was om haaren man gelukkig
tc maaken. Onmerkbaar veranderde deeze
gelukkige gefteldheid der zaaken , en het huwclyk
verloor zeer veel van deszelfs oorfpronglyke zuiverheid.
De veelwyvery begon bekend te worden. Dit gebruik
is klaarblykelyk een vrucht van een reeds lang
gevestigde maatfebappy , onderdek ftaatkundige, ze.
delvke en phyfieke betrekkingen, en ik ben verre af,
om deeze veelwyvery der voorlecdenc tyden, met die
welke thans nog in eenige landen heerscht, in eenen
rang te plaatfen. Toen de zeden nog onfcimldig wa- /
ren,
(*) DIODORUS van SICILIEN beweert in het iftc boek in
het XXII Hoofdfluk : dat de Egypteriaaren by hunne huwelykscontraéten
uU'chen burgerlieden aan de vrouw c'e
heerfchappy over den man gegeven hadden ; doch dit bericht
moet zeker mede onder de fprookjes gerekend worden,
die deeze romauejee Schryver ons heeft overgeleverd.
M m 4

536 OVER HET HUWLYK IN BEN STAAT J3ER
ren, bevorderde zy, binnen zekere grenzen bepaald,
de bevolking. Niet uit hoogmoed, niet uit weelde
mmen de mannen meer vrouwen, neen ! alleen om
den ftaat meer onderdaanen te geeven. Deeze
werkzaame mannen, die tot op het einde van hun leven
f„ s c h c n g e z o n d 5 d i e v y a n d £ n ^ a ] ] e ^
W waren, hadden niet nodig hunne uitgeputte
krachten en verflapte zenuwen door de aanprikkeUn*
der nieuwheid vuur en fnelheid bytezetten; voor hen
waren deeze hulpmiddelen van geen nut. Hunne huizen
waren geene harems, waar duizend ingckerkerde
éZ^TS d
C h U l d e V M C e n
^rzuchtigen
dwingeland fmachten. Zy hadden twee, drie of
meer Vrouwen , die zy zeer minzaam behandelden
voor welke zy liefde en achting hadden. De L'
vrouwen wierden moeders, voedden hunne kinderen
Zls 1 f g d y k C r C C h t C n h a d d e n
> « maakten
Ae ats één hmsgezin uit. Tralies, grendels , gefneedenen
en aan den echteloozen ftaat gewyde 'mdsjes ,
w Ike de onmagt en yverzucht uitvond , behoefden
geen borg te ftaan voor haare trouwe
0 0 i t i n e e 'JStT* "
l I a
' " d e e n
Schend
gebruik geweest zyn, en MONTESOUIEU nam met al
e ee, ^gelovigheid de berigten van verfcheidene
S
a S W a a r h e i d a a n N o o i t k a n
^, ' * gelooven
dat in Malabaarof Arabiën,of Litthauwen een vrouw
meer mannen te gelyk hcbbe kunnen neemen. Zulk
een gebruik zou ook in moreele en politieke betrekkingen
fchadelyk en gantsch nier voordeelig voor d«
bevolking zyn geweest; want ontuchtige vrouwen
zyn juist de onvruchtbaar/Ie. Doch veelwyvery heeft
I m
ÏeT-IT a'nschdom zo nadeelige gevolgen
Het

PTATOURENINDE BEGINSELEN DER MAATSCHAPPY. 537
Het was met den aart van het verdrag, dat man en
vrouw floten , overeenkomftig , dat het niet langer
duurde, dan beiden partyen behaagde; en een band ,
die de genegenheid aaneen geknoopt had , moest de
afkeer natuurlyker wyze weder losmaaken. Deeze
fcheiding was intusfchen, zolang de zeden onfchuldig
waren, zolang een foort van gelykheid onder het
menschdom plaats had , juist een middel, waartoe'
men nooit zyn toevlucht nam.
Waarom zou ook de man zyne vrouw, de vrouw
haaren man verlaaten, en waardoor hadden zy gelukkiger
kunnen worden! De mannen waren elkander allen
gelyk, omdat hun natuurlyk karafter door kunst nog niet
was uitgewischt,waren allen openhartig, eerlyk en goed.
Het vrouwlyke gedacht was ten dien tyde nog niet
verbasterd , was zachtmoedig, kuisch en tederhartig.
De vryheid intusfchen om van den andere te
fcheiden , had in den beginne alleen de man als
een gevolg van de volltrekte magt, die hy over
zyn gemallinne had. Oude gedenkftukken bevestigen
deeze waarheid. De fchrandere en loflyke wyze,
waarop hy zyne heerfchappy oefende , hadden de
wet vertrouwen jegens hem ingeboezemd. Zy verliet
zich op de goedheid van zyn hart, en achtte hem
zclvcn onbekwaam zyne magt te misbruiken, en
hy was zelfs niet eens verplicht de oorzaak van zyn
ongenoegen met zyn vrouw optegeeven. Volgens
MOSES was 'er niet meer nodig , dan dat de vrouw
geene genade in de oogen des mans vond.
Een onrechtvaardig echtgenoot moet den mensch
• oorzaak gegeven hebben , om zyne redenen voor de
verlangde fcheiding aftevorderen ; want hy had, op
ceue fchandelyke wyze, zonder den geringften grond,
Mm 5 een

53$ OVER HET HUWLYK IN DEN STAAT DER
een deugdzaame vrouw haar affcheid kunnen geeven,
alleen om zyne toomelooze begeerte optevolgen. De
vrouw had vervolgens meer mannen kunnen deernen
en men had met recht de gevolgen van zulk een
fchandelyk voorbeeld moeten duchten; men denkt niet
eerder aan de dyken , dan wanneer het water alles
tracht te overweldigen.
Geheel onmerkbaar verloor de man allengkens zyne
magt; het aanzien van de vrouw nam toe, en het gelukte
haar de ftrengheid der wetten te verzachten. In
denzelfden graad , waarin de volken venvyfdcr en
bedorvener wierden, in even dien zelfden graad klom
ook de magt van de vrouw. Zy zelve Éogt nu fcheiding
en _ verkreeg ze. Scheiding geraakte by alle
vólken , onder meer of minder ftrenge bepaalingen in
gebruik.
Het voorbeeld van verfcheidenc ongelukkige huwelyken,
herhaalde huislyke gefchillen, en menigvuldige
hmdeivnsfen , die het verftooten van een vrouw moeijelyk
maakten , gaven het huwelyk op tyd zyn be-
Ilaan, en man en vrouw verbonden eikanderen alleen
voor zekeren vastgeftelden tyd. Waren zy, nadat het
beflemde tydvak verftreeken was , niet met eikanderen
te vreden , dan fcheidden zy van elkandereu.
Deeze verbindtenisfen waren tot op de twaalfde en
dertiende ceuwjn gebruik, en VARILI.ES vond onderde
Handfchriften , in de Koninglyke Bibliotheek te
Parys, een huwelyksContraö van den Jaare 1257,
door twee Adelyken gefloten, waarin met had opge'
merkt , dat deeze verbindtenis voor zeven jaaren was
*fgefproken , welke echter , na verloop van deczea
tyd , wanneer zy van beide kanten eikanderen nog
gevielen , konde vernieuwd worden. In gevalle van
lchei-

KATtTURENIN DE BEGINSELEN DER MAATSCHAPPY. 539
fcheiding was vastgefteld, dat de kinderen van vrouwlyk
en mannelyk geflacht, die uit deezen echt ontfprooten
waren, gedeeld, en, indien hun getal oneven
was, door het lot beflist moest worden , wien het
overtal toekwam.
Toen men begon te bemerken, dat de man omtrent
het huwelyk onverfchillig wierd , dat het by hem
gehaat was , dat hy flegts ongaarne daartoe befloot,
toen wendde men alles aan , om hem daartoe te beweegen',
gaf de getrouwde belooningen , ftrafte de
echteloozen, en vond een middel uit om de huwelyken
gemakkelyker te maaken. Zelfs fcheenen de geringere
harsttochten der menfchen in het burgerlyk
leven zekeren wetgevers hunner opmerking niet onwaardig
te zyn. Dikwiis verliefde de man op een
bekoorlyk meisje van laage afkomst, doch vreesde,
door eene verbindtenis met haar, zynen rang, zyn
aanzien en zyne familie oneer aantedoen , en zyne
onoverwinnelyke liefde lag dikwils met zynen ftand
en betrekkingen tot de waercld in ftryd. Bevredigd
moest zyn hartstocht toch eens worden, en hy vond
daarom een middel, hoe hy, zonder zyne ydelheid te
kwctzen, hoogmoed en liefde tevens bevredigen konde.
En hieruit ontflond die verbindtenis, welke de
Romeinen Concubinatus noemden.
De vrouw, die op deeze wys .getrouwd was, was
cigenlyk geene Concubine, het woord in dien zin genomen
, waarin het gemeenlyk gebruikt wordt.
Jiaarc verbindtenis was wettig. De kinderen, welke
in deeze vereeniging geteeld wierden , hadden wel
geene kinderlyke rechten, ook hun vader bad geene
vaderlyke magt over hen ; maar deswegens waren
het

'540 OVER HET HUWLVK IN DEN STAAT DER
het echter nog geene bastaarden, en zy kregen volgens
de wetten een vastgefteld erfdeel. Dit"mengel
van wezenlyke echt en concubinage is in Duitschland
en vooral in de Pruisfifche Staaten in gebruik , alwaar
het eeii huwelyk van de linkerhand heet. De echtgenoot
geeft ook wezenlyk by het trouwen, de linker
in plaats van de rechter hand.
Langen tyd had zich alleen de waereldlyke magt
met het huwelyk bemoeid , langen tyd vonnisde zy
alleen over trouwbeloften , huwelykscontradlen , en
rechten der ouderen en kinderen. Vervolgens men-den
'er zich de Priesters in , e n hunne aanfpraaken
op de rechtsoefening wierden eeuwen lang beftreeden;
hunne onvermoeide hardnekkigheid , hunne altyd
werkzaame ftaatkunde overwon intusfchen alle hindernisfen.
Duizend godgeleerde vragen wierp men
op omtrent eene verbindtenis , die dezelve het minst
nodig had. De kerk deelde zich in verfcheiden Factiën,
en 'er wierd veel over gezintwist , of het huwlyk
een facrament zy , ja of neen. Het Concilie van
Tremen befiiste den ftryd en beaamde denzelven, en
de Roomsch Catholyke Christenen namen deeze beflisfing
aan.
De ongetrouwde ftaat was voorheen een politieke
misdaad, een misdaad tegen de Natuur, en is nu zelfs
een godsdienstige volkomenheid geworden. Priesters ,
die het zich in de vrocgfte jaaren der kerk tot een
plicht maakten , een vrouw te neemen, maakten het
zich vervolgens tot een verdienste , onthoudende te
zyn C*). Het huwlyk verloor van tyd tot tyd altoos
meer
O ST. NUMAR , Graave van Clermoat, was getrouwd.
110»

NATUUR EN IN DE BEGINSELEN DER MAATSC HAPPY. 34I
jneer van deszelfs achtbaarheid , en men ging zelfs
zo verre , om het als iets dat onrein was aantezien »
en een tweede echtverbintenis te veroordeelen. Het
huwelyk, welke alleen een gezellige band is , die altyd
gefcheiden kan worden , wierd by de Catholieken
in eene godsdienstige , onfcheidbaare verbindtenis
verwisfeld. De uiterlyke form wierd voor het wezen
van de zaak genomen , en rechtbanken van Priesters
matigden zich het recht aan, om over alle ontftaane
gefchillen in huwelyksbelangen een vonnis te vellen.
Een Roomsen Bisfchop maakte zich, als opperhoofd
der gantfche geestelyke kerk, tot een onbepaald
gebiedend Heer deezer verbindtenisfen , en in alle
Christelyke landen moest hy voor de toegeftaane vergunning
om deeze verbintenisfen te fluiten of te breeken,
met klinkende munt betaald worden. Vorsten
en volken ontfingen met ontzag en demoedigheid
zyne bevelen, de waereldlyke magt wierd tot ftilzwygen
verwezen , en in menige gevallen geheel en al
vernietigd.
Verfcheidene van Europa's Vorsten maakten van
gunstige tydftippen gebruik , om hunne rechten weder
te krygen ; anderen ontzagen de geweldenaars,
en wendden zachter middelen aan om zich weder in
het bezit van hunne voorige rechten te ftellen. Tot
heden
ROBERT," Graave van Evreux, Aartsbisfchop van Rouaan,
trouwde in 't openbaar in den Jaare 996 met HERLEYE , en
teelde vier kinderen by haar. De beroemde Graave van
ESSEX was de laatfle mannelyke telg van dit huis. JOUL-
. quES VAN GARLAINVILLE , Deken van de kerk te Evreux,
trouwde ORUIDA, en teelde tien kinderen by haar.

$42 OVER HÉT HÖWLYK IN DEN STAAT DER EN2.
heden toe neemt een groot deel van Duischland ,
Frankryk , Spanje , Portugal en Italiën , zyne toevlugt
tot den heiligen ftoel, om Dispenfatiënte verwerven
, om de vryheid te koopen van kinderen te teelen!
—

II.
N I E U W
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
NATUURKUNDE ÊNNATUURLYKE HISTORlfW

V E R H A N D E L I N G
O V E R D E
OVEREENKOMST TUSSCHEN DIE­
REN EN PLANTEN.
D O O R
N. B O N D T, Mei. Doel.
545
Ik weet niet, of in het befchouwen der Natuur, wel
iets meer verwondering verdient , dan de eenvoudigheid
der wetten, door welke zy beftuurd wordt , de
weinige middelen en oorzaaken , van welke zy zich
bedient , en de oneindige verfcheidenhcid der uitwerkfelen,
welke daar door worden voortgebragt.
Alle de werkingen en voortbrengfelen in dezelve geeven
bevvyzen van deeze waarheid , zodra men by
eene bloote befchouwing der verfchynfelen en uitwendige
eigenfehappen niet ffil blyft ftaan , maar de oorzaaken
van deezen zoekt na te fpooren.
Men ftelle (om dit tot een voorbeeld te neemen)
zich voor, het dierjyk geflagt te willen leeren kennen,
en den aart van hetzelve te onderzoeken. De uitwendige
en meest in het oog loopende eigenfehappen zullen
natuurlyk het eerst de aandagt vestigen, en men
zal zich verwonderen over de in het oneindig verfchillende
grootten, gedaanten en kleuren. Men zal vervolgens
de meest treffende verfchillen in hun levenswyze
opmerken, en'zich daardoor in ftaat ftellen tot
het maaken van eene ruüwe verdeeling en onderfchei-
NATUURK. I. Deel. Nu ding

540" VERHANDELING OVER DE OVERÉÉNKOMST
ding tusfchen dezelven: en dus ten minnen eenigzins
de Zogende Dieren, de Vogelen, de Kruipcuu'e Dieren
, de Visie-hen , de Gekorvene Dieren en Wormen
van malkanderen kunnen onderkennen. Maar
zich niet vergenoegende met de kennis van dit uitwendig
maakfel , neeme men ook de ontlecding te
baat, of gebruike, hetgeen de ontleed- en natuurkundigen
nagelaaten hebben, en onderzoeke het inwendige.
Met den mensch beginnende, voortgaande tot
de overige zogende dieren , en dus a! verder het gantfche
dierenryk doorlopende, zal men, wel is waar,
in de gedaante en fchikking der verfchillendc doelen,
in de meerdere of mindere feamgefteldheid derzelven ,
op het eerfte gezigt, een aanmerkelyk verfchil gewaar
worden: maar by nader onderzoek zal men zich verwonderen
over de overeenkomst, welke tusfchen die
allen plaats heeft. Immers in allen zal men vinden,
dat het ligchaam beftaat uit fpiervezelen, vliezen , zenuwen
, vaten tot het omloopen en afïcheiden der
vogten gefchikt , een fpysbuis , een toeftel tot de
lugtinademing en voortteeling, en eenige meer of min
volmaakte zintuigen; en dat de verfcheidenheid in het
maakfel flegts van de verfchillende evenredigheid en
faamenvoeging deezer deelen afhangt. Dus het
maakfel des ligehaams in de onderfcheidene foorten
kennende, geeve men acht op de werking der deelen :
en dan zal men zien, dat allen met het levensbeginiel
of met prikkelbaarheid begaafd zyn ; dat dit levensbeginfel
in allen aan de zelfde wetten is onderworpen;
dat de werking der fpieren• en zenuwen, de omloop
en afïcheiding der vogten , de fpysverteering , de
voortteeling, en verdere werkingen, wat het hoofdzaakelyke
betreft , met malkanderen volmaaktelyk
over-

TUSSCHEN DIERB.V -EN PLAKTEN. 547
overeenkomen , en dat de fchynbaare afwykhigen al­
leen verfchilknde wyzigingen zyn, door het byzon-
dcr maakfel en de levenswyze noodzaakclyk ge­
maakt. Wanneer men nu verder deeze vëricilil-
lende foorten in hunne levenswyze en gewoonten na­
gaat , zal men zich meer en meer van derzelver over­
eenkomst overtuigen , en zien dat deeze niet alleen
in de naast by elkander komende , maar zelfs by
de meest verfchillendë diererifoorten indedaad verwon-
derensvvaardig is. Men vergclyke ten dien einde eens
de wyze waarop de zogende dieren voeden , met die
der gekorvene : by de éérflren zal men den mensch
zich zien voeden met planten zo wel als dieren; en by
de laatsten zal men het zelfde zien in de mieren en in
veele vliegen : men zal een leeuw aan de eene, en
aan de andere zyde een fpin, zich niet dan met ge­
roofde dierenziën voeden: men zal koeijen, fchaapen
en foortgelyke dieren van enkel plantenvocdlel zien
leeven, en zich zodanig laaten temmen, dat zy den
mensch toelaaten , hen van hunne melk te berooven 5
gelyk men ook den honigbye van enkel bloemenvogt
ziet leeven, en zynen honig en was voor den mensch
daaruit bearbeiden.
Men ziet dan (en hiertoe heb ik dit voorbeeld aan­
gehaald) , dat, hoe zeer men, op het cerheegezigtvan
eene zo ontelbaare menigte van dieren, geneegen is ,
eene groote verfcheidenheid van maakfel, werkingen
en levenswyze te vooronderftcllen, men door een be­
hoor! yk gereegeld onderzoek geduurig tot die waar-
heid .terug gevoerd wordt 4 dat de Schepper, door een­
voudige wetten en weinige oorznaken, eene oneindige
verfcheidenheid van gewrochten in de natuur heef;:
voortgebragt; en dat men tot de kennis dcezer wetten
Nn « i'U

54* VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMS1
en oorïaaken niet zekerder kun geraaken , dan door
naauwkeurig te letten op de overeenkomst en het
verfchil, welke tusfchen deeze fchepfelcn plaats
hebben.
Ei e vergclyking tusfchen de Bieren en Planten,
dagtmy, om deeze redenen, geene öngefchikte ftoffe
voor eene verhandeling te zullen zyn ; ten dien einde
zal ik my inzonderheid bevlytigen om zo wel de over­
eenkomst als het onderfcheid tusfchen die beiden na­
der te onderzoeken.
De cerftc eigenfehap , welke de planten met het
dicrenryk gemeen hebben ; is , dat zy leeven. Dit
leeven is duidclyk optemaaken uit alles, wat wy in
de geboorte, groei, maakfel en werkingen derzelven
zien plaats hebben : maar, daar wy hiervan breeder in
het vervolg moeten handelen , zal het genoeg zyn,
vooreerst te betoogen , dat het beginfel des levens
in beide het zelfde is. Dit beginfel nu is, gelyk men
weet, by de dieren de levenskragt of prikkelbaarheid ,
dat is die kragt, waardoor de daarmede begaafde dee­
len in ftaat gefield worden, om zich op het aanmaken
van eenige prikkeling faamen te trekken en op te krim­
pen. Ik zal dus de aanweezendheid van deeze in de
planten tragten aantetoonen.
Dat het levensbeginfel in beide deeze ryken der na­
tuur het zelfde is, fchynen de Ouden reeds waargeno­
men te hebben, CICERO (op dat ik flegts één getuige
bybrenge) zegt ergens (de Nat. Deor. I. n. c. 9.)
„ Al wat leeft, het zy een dier, het zy uit de aarde
„ gefprooten, leeft door de daar in beilootene warm-
,, te:" welk gezegde deste meer opmerking verdient,
om dat de Ouden in de geflootene warmte de oorzaak-
des levens Helden , ge'yk wy in de prikkelbaarheid:
zo

TL'SSCHEN DIEREN EN PLANTEN. J49
zo dat men de meeste plaatfen, waarin by hun gebro­
ken wordt van warmte, den leevenden fchepfelen
aangebooren , of by dezelven ingeflooten , enkel door ,
het in plaats (lellen van prikkelbaarheid , volmaakt
in onze tegenwoordige manier van (preeken kan veran­
deren. In laater tyden (telde van HELMONT zy-
ncn Archtzus ook in de gewasfen ; onder" welken
naam hy, in zyne duistere en geheimzinnige fpreekwy-
ze , de levenskragt fchynt verdaan te hebben.
Evenwel bleef dit levensbeginfel by de meesten zo
twyffelagtjg, dat men reeds lang door proeven van het
zelve by de dieren overtuigd was, toen de beroemde
BONNET, voor omtrent vyf>>en- twintig jaaren, nug
fchreef, dat hy twyffelde, of de planten 'er wel mede
begaafd waren. Ondertusfchen kon het niet mis-
fen, of men moest, nadat men van den aart en de
uitwerkfelen van het levensbeginfel in de dieren beter
onderrigt was, door het vergelyken van het geen daar­
omtrent in de meest gevoelige planten door eenige prik­
keling gebeurt, eerlang volkomen allen twyffel ten
dien opzichte laaten vaaren. De verfchynfelcn , wel­
ke men in het kruidje: roer me niet, dat do ys eene on-
gewoone prikkeling aangedaan , de bladeren als ver­
welkt laat vallen; in het Hedyfaram Gyrans, het
welk voor de prikkeling van het zonnelicht zo gevoelig
is, dat eenige blaadjes in eene geduurige beweeging
zyn: in de Drofera Rotundifolia en Lcngifolia, of
Zonnedaauw, welke door de prikkeling van daarop-
zittende vliegjes, zyne hanige bladeren toetrekt: inde
Dioncca Muscipula, en in meer andere planten waar­
nam ; deeze verfchynfelen zeg ik , moesten
noodzaakelyk de gedagten op de aanweezigheid van het
leeveusbeg^infel doen valien; en de proeven door ver-
Nn 3 . ' ïch

$$0 VERHANDELING OVER, DE OVEREENKOMST
Ccheideöe natuuronderzoekers desvvegcn genoomen
bevestigden dit ten vollen. Deeze proeven dus, ten
minden in eenige planten, de aanweezigheid van het
levensbeginfel getoond hebbende, begon men ook weldra
waarneemingen te doen omtrent gewasfen, die voor
het oog min gevoelig waren. Wen wist reeds lang,
dat de zonnebloem zig fteeds naar de zon keerde; cn
men bemerkte welhaast, dat vecle andere bloemen,
vooral de fcamgeftelde ? door het licht op de zelfde wyze
geprikkeld wierden, en zig bewoogen. Men z:ig, dat
de meeste bladeren hunne bovenfte oppervlakte naar
het zonnelicht keerden; en, daar het nietwaarfchyrtlyk
was, dat dit dus by geval gefchieddc, ontdekte men,
dat deeze neiging by eenigen zo fterk is , dat, wanneer
de takken vooreenigen tyd omgeboogen, cn zodanig
vastgemaakt worden, dat de bovenfte oppervlakte der
bladeren naar den grond gerigt is, het deeltje van het
blad zich gelyk een gedraaid koord, omdraait, om het
bóvtnfte van het blad wederom aan het zonnelicht bloot
te Hellen; welke proef met de bladeren van den wyngaard
door een yder zeer gemakkelyk kan genoomen wor-
d c n
- Deeze gevoeligheid voor het licht, en de
daardoor voortgebragte beweeging, befpeurt men in
een meerderen of minderen trap in alle gewasfen : en
daar dezelve zonder levensbeginfel ui^t verklaard kan
worden , ftrekken deeze eenvoudige waarneemingen
tot een fterk bewys , dat alle planten 'er mede t>edeeid
zyn.
••.laar het grootfte bewys voor dit beginfel in de getVasfen
, is de beweeging der fappen. Eene plant neemt
de vegten uit de aarde op, en verandert die naar ha*.
aart, terwyl liet vogt door de vaten loopt. Dus
geilen naast malkander gewasfen, van welke het één
' een.

TUSSCHEN DIEREN EN PLANTEN. 5JI
een zoet, het ander een zuur, bitter of fcherp vogt in
zich bevat. Men zegge niet, dat deeze fappen dus
toebereid, zich in den grond bevonden; want men onderzoeke
vry deeze aarde, en 'er zal geen fpoor van te
vinden zyn: of men zaaije deeze planten, zo als met
eenigen kan gefchieden, in zuiver zand en zuiver water;
en de fappen zullen de zelfde eigenfehappen hebben
, als of zy in de gewoone aarde geplant waren. Dus
veranderen ook de loevende vaten der dieren de verfchüfende
voedfels in dierlyke vogten , en in beiden,
dieren cn planten , houdt deeze bewerking met den dood
op. En niet alleen neemen de gewasfen de vogten
op, maar dezelven worden ook , door de kragt en faamentrekking
der vaten, tot de uiteinden voortgedrceveu.
Daidelyk kan men dit zien in de fappige planten..
Ik zal tot een voorbeeld de Euphorbia of Wolfsmelk
neemen, welkers foorten allen een wit melkagtig vogt,
dat zeer fcherp is, in zich bevatten. Wanneer men van
deèze planten een takje affnydt, vloeit 'er dit vogt
eerst in meen'igte uit, maar langzaamerhand ziet men
deeze vloeijing verminderen, en eindelyk trekken de
vaten zich geheel toe , en de uitvloeijing is gefruit:
even gelyk in eene bloedvloeijing by een dier, de kleine
vaten eerst Merk bloed uitgeeven, en zich allengskens
toetrekken. Vanwaar kan deeze vooitdryving
der vogten by eene wond, deeze langzaame vermindering
en ophouding, anders ontftaau, dan van het
werken der vaten en derzelver faamentrekking? en
hoe zyn deczen mogelyk zonder levensbeginfel ? En
het geen dit volkomen bewyst, is, dat alles, wat door
• zyne prikkeling de werking van deeze levenskragt verfterkt,
cn dus de faamentrekking bevordert, het uit-,
vloeijen van het vogt deste eerder Itre.mt: dus maakt
N.n 4 het

552 VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMST
het aanbrengen van ecnig geestig vogt, een weinig
aluin, of zelfs maar enkel water, aan het gewonde takje,
dat de mtvloeijiug zeer fpoedig ophoudt. - En gelyk
men door verfcheide prikkelingen den omloop der vog­
ten by een dier kan verfnek'cn , zo kan men dit ook met
de zelfde middelen by de gewasfen doen. Een weinig
zout, falpeter, vast of vlug loogzout, onder het wa­
ter gemengd, waarmede de plant bevogtigd wordt,
veroorzaakt een fchieiyker groei: te veel doet dezelve
derven; om dat het levensbeginfel dan wordt uitgeput.
De mesting van het land doet geene andere werking,
dan dat de mest de wortels geliaadig prikkelt, en op
die wys den groei verhaast, door de wortels meer vogt
ie doen opneemen, en hetzelve met meer kragt in de
vaten van de plant voort te dryven. Er blyft dus geen
twyflel over, dat deeze levenskragt geheel met die &
der
dieren overeenkomt: ja het is zelfs thans met proeven
beweczen, dat zeer gevoelige gewasfen, van wyngeest,
azyn, opium, rottekruid, kwik en andere middelen
oj) de zelfde wys aangedaan worden, als de dieren.
Ik denk, dat het onnodig is, meer bewyzen voor het
levensbeginfel der pjanten , en deszclfs gclykheid met
dat der dieren by te brengen; en ga dus over tot eene ver-
gelyking dcezer beiden, met opzigt tot het werktuig,
lyk faamenftel der deelen , en de daardoor yerrigt wor­
dende ligchaamswerkingen , welke tot behouding des
levens, voeding, affcheiding van de vogten, uitdry-
ving van het fcbaadelyke en voortteeling des geflagts
vcreischt worden.
Het is waar, dat het meer faamgeffelde maakfel van
hctdierlyk ligchaam eenige werkingen verrigt, cn de­
zelve nodig heeft, welke in de gewasfen ontb'reeken,
cn van welke wy nader zullen gewag maaken, als wy
van

TUSSCIIEN DIEREN' EN PLANTEN. 553
van bet ondcrfcheid tusfchen die beiden handelen.
Het is ook waar, dat in fommigen deezer werkingen
de gelykheïd onvolkomen is, gelyk in den omloop des
bloeds by de dieren, en de beweeging der vogten in
de gewasfen: want, daar het bloed by de eerden geduurig
als in een kring bewoogen wordt, en geftadig
naar het hart te rug keerende, op nieuw den omloop
begint, worden de fappen in de laatften alleen naar boveu
gedrCeven, en het geen 'er van overblyft, nadat
daaruit de voeding, affcheiding der verfcbillende vogten
, en uitwaasfeming gefchied is, wordt alleen dooide
fchors te rug gevoerd, en van onderen , als overtollig,
door de vezelen der wortel ontlast. Hoezeer
dit alles waar is, blyft de gelykheid tusfchen de andere
werkingen niet te min zeer aanmerkelyk. Een
gewas zyn voedfel uit den grond, of de ftof, in welke
het zyne wortelen gehegt heeft, gezogen hebbende,
verandert dit voedend vogt in deszelfs natuurlyke fappen
; gelyk de opflurpende vaten uit de ingewanden
van een dier de chyl opneemende, en aan de bloedvaten
overgeevende , deeze daar uit bloed maaken.
Een dier heeft, ten einde uit het bloed de byzondere
vogten, als fpeekfel, gal, vet, en anderen afgcfcheiden,
en de fchaadelyken uitgeworpen zouden worden,
veerlerhandeu werktuigen; dit heeft ook plaats by de
gewasfen. De bladeren zyn hunne voornaame werktuigen
ter uitwaasfeming: door deezen immers wordt
de zuivere lugt, welke in het voedfel der gewasfen zich
in te groote meenigte bevindt, uitgedreeven, wanneer
het licht van de zon 'er op valt; andere doffen worden
• door de bcnedeude oppervlakte derzelven ontlast; cn
vandaar het bederf der lucht , het welk de planten
Nn. 5 in

554 VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMST
in liet duister verwekken. In de bloemen wordt
het bevrugtend ftof in de mannelyke deelen afgescheiden
: cn in de vrouwelyke deelen het vogt
waarop dit mannelyk zaad gevangen wordt, en liet'
welk dit tot het beginfel der vrugt brengt. In de
vrugt wordt meestendeels een oly of vet afgefchei*
den: gelyk bekend is door het uitpersfen der oliën uit
de zaaden. In de bekleedfelen der vrugt wordt dikwils.
eene groote hoeveelheid fappen voortgebragt; waarvan
wy ia de druiven , verfcheide foorten van beziën,
appelvrugten, pruimen en dergelyken, tallooze voorbeelden
hebben. In de bloemen heeft men klieren,
door welke een honigagtig vogt wordt afgezonderd,
waarop byën en andere infeften aazen. In de bloemen,
fomryds ook in het zaad, in de bladeren of zelfs in
den ftam cn wortel, vindt men daarenboven dikwils
eene geestige (volatile) ftof, meestendeels met eene
fyne olie verbonden ,fchoon ook fomtyds op zich zeiven,
waarvan de reuk zig rondom verfpreidt. En alle
deeze vogten verfchillen niet alleen in de verfchillende
gewasfen, maar zyn ook van de algemeene vogten der
plant, uit welke zy afgefcheiden zyn £ zo zeer onderfcheiden,
dat men in de algemeene vogten geen fpoor
van deeze byzonderen ontdekt. Wie toch zoude uit
het fmaakelooze of wrange hout van ceiien wyngaard,
appelen- peeren- of pruimenboom, de aangenaame vrugten
vervvagten, indien men dit niet jaarlyks zag gefchicden
? of wie kan uit eene van reuk ontblootte
llyacinthenbol, en uit de fcherpe en bytende vogten
van de riekende Clematis, de voortreffelyke reuk deibloemen
gewaar worden ? Op de zelfde wyze
wordt in het dierlyk ligchaam, uit het zagt, ecnigüius
ziltig bloed dc gal, het fpcckfcl, de melk, het
vet,

TL'SSClJEN DIEREN EN PLANTEN»
vet, de pis cn bet uitwaasfemings vogt afgezonderd,
welke alle even zeer van het bloed verfchillen ; cn
welker verfchiilende eigenfehappen dus aan de werking
der deelen, door welke zy afgefcheiden zyn, moeten
toegefchreeyen worden.
Geene werking van het dierlyk ligchaam nogthans is
'er, waaromtrent zulk eene volmaakte overeenkomst
in het groeijend rijk plaats heeft , als in de voortteeling
des geOagts. De planten hebben haare mannelyke deelen,
gelyk de Antima of Hclmtjes, welke, gelyk de
zaadballen der dieren, kt mannelyk zaad affcheiden,
bet bcvrugtend ftof voortbrengen en bevatten. Zy
hebben meestal Stamina of Helmftyltjes , welke ds
vogten naar de helmtjes voeren , en dus aan den zaadftreng
gelyk zyn: terwyl dezelven te gelyk de helmtjes
nader aan de vrouwelyke deelen brengende, eenigzius
den post van het mannelyk lid der dieren vervullen..
Zy hebben vrouwelyke deelen: even als het Germen
of vrugtbeginfel, het welk de zaaden bevat, gelyk de
baarmoeder of ciernesten, de eieren der dieren. Deeze
zaaden nu groeijen niet uit, of worden niet in ftaat,
om eene jonge plant voort te brengen, ten zy dat zy
door het mannelyke ftuifmeel bevrugt worden. Ten
dien einde hebben zy op dit vrugtbeginfel een Stigma
of opening, in welke het mannelyk ftuifmeel ontvangen
wordt , en het welk in den tyd der bevrugting
vogtig is, en gelyk is aan de uitwendige vrouwelykheid
by de dieren. In eenige planten is deeze uitwendige
opening terftond op het vrugtbeginfel geplaatst,
en deelt het mannelyk zaad ten eerften aan de nog
onbevrugte zaaden mede: maar in de meesten heeft
men ftyltjes of buisjes, welke van deeze opening het
mannelyk zaad naar het vrugtbeginfel voeren ; en
das

556 VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMST
dus met de moederfcheede der dieren overeenkomen
De zaadjes nu bevrugt zynde, groeijen uit, gelyk
de bevrugte eieren der dieren. Even gelyk de bevrugte
baarmoeder, vervvydcrt zich hierdoor het vrugtbegin.
fel of zaadhuisje, en bereikt eindelyk die grootte, "dat
het zich niet verder uitzet, maar zich opent en de
zaaden uitlaat. De proeven , door den Heer
SPALLANZANI met hennip en watermeloenen genoo­
men, doen wel eenigen twyffel ontdaan, of niet mis-
fcbien eenige weinige planten, zonder door mannelyk
ftuifmeel bevrugt te zyn, rype en volkomene zaaden
voortbrengen : maar dit getal is zo gering, en by de
andere gewasfen is de bevrugting, volgens dien zelf-
den waarncemer, zo volftrekt noodzaakelyk, dat men
deeze . noodzaakclykheid der bevrugting by dezelve
zo wel als by dieren, wel als eene algemeene natuur­
wet mag aanneemen : en van welke , al ware dc
waarneeming van SPALLANZANI al ontegenfpreeklyk
ook ih het dierenryk waarfchynlyk foortgclyke uit­
zonderingen zouden te vinden zyn. - Door het
hevrugten van eene vrouwelyke plant, met ftuifmeel
van eene ander foort, doet men bastaarden gebooreu
worden, zo als by de dieren, welke fómmige eigen­
fehappen van den vader , fommige van de moeder
hebben. Dit gelukt ook niet , dan met gewasfen
welke tot één geflagt belmoren, LINNVEUS heeft
deeze proef met twee verfchillende foorten van Tra-
pogogon of Boksbaard genoomen: en naderhand heeft
men dit met verfcheide anderen gewasfen beproefd:
KOELREUTER heeft in de verhandelingen van de Pc-
tersburger Academie een groot getal dier proeven be-
fihreeven.
In het dierenryk vindt men gemeenJyk de mannelyke
cn

TÜSSCHEN DIEREN EN PLANTEN. 557
en vrouwelyke deelen in twee onderfebeidenc ligehaa-
• men , en door derzelver vermenging wordt de bevrugting
uitgewerkt: maar weinige van de zeiven zyn man en
vrouw te gelyk,gelyk eenigePholaden, Schelpvisfchen
en Polypen, by welken, om de traage beweeging, of om
dat zy aan klippen en fteenen gegroeid zyn , de vermenging
belet wordt. In de gewasfen is dit om gekeerd, om de
zelfde reden. Verre de meesten zyn hermaphrodieten; en
hebben, of in de zelfde bloem mannelyke en vrouwelyke
deelen te gelyk, of hebben die in afzonderlyke
bloemen op de zelfde plant: terwyl flegts eenige weinigen
op byzondere planten óf alleen mannelyke, óf
alleen vrouwelyke bloemen hebben: van deeze laatflen
is de Hennip een onder ons zeer bekend voorbeeld: en
van de oudfle fyden af, heeft men in de Dadelboomen
vvaargenoomen, dat fommigen deezer gewasfen mannelyk,
fommigen vrouwelyk zyn.
Het geen vóór en na de bevrugting in dieren en
planten vvaargenoomen wordt , toont ook eene verwonderlyke
overeenkomst. De dieren zyn ten tyde
der paaring op hun fraaist: hun vel is dan met het
glanzigfte hair bezet, de herten hebben dan de fchoonfte
hoornen, de veêren der vogelen en haar zang zyn
op het best, de visfchen zelfs zyn dan het vetst, en
de infeclen hebben hunne laatflë gedaanteverwisfeling
ondergaan, en pronken met fraaije kleuren in de gedaante
van vlinders, vliegen en torren. Dus is't ook
gefleld met de gewasfen , welke tegen den bloeityd
in hunne grootfle kragt zyn; en zo het boomen of
heesters zyn, met nieuwe bladeren van het fchoonfte
groen voorzien worden. De teeldeelen zwellen by de
dieren op , worden bevogtigd, en zyn zeer aandoenlyk
en prikkelbaar. By de planten zwellen de helmtjes,
cn

5JS VERHANDELING OVER DE OVER E E N K O M S T
en tot nog toe geflooten zynde , f p r i„ 5, n 2 y ^
om het (tof uitgang te geeven: de helmftvltjës inde
ren het vrouwelyke deel, het welk *fe te d i e f t v d
opent, zwelt, en bcvogtigd is. Het paaren bv
de dteren volbragt zynde , volgt er eene zwakheid"
nsteloosheid en by fommigen, gelyk by de meesten
infeeten , zelfs de dood. Het zelfde neemt men by
de planten waar. Hoe dikwils ziet men niet Jong'
boomen , na wel gebloeid te hebben , kwynen eii
niet eer dóórgroejcn, voor een ervaaren hovenier dezelve
van de kleine vrugtjes berooft? Anderen blyven
lang m het leven: maar fterven wanneer zyéél
man, gebloeid hebben: de één- en tweejarige planten
laan koude wmters door, zo lang zy niet gebloeid
hebben; maarzo dra dit éénmaal gebeurd is , fterveu
zy by de eerfle vorst. Sommigen kan men véele-jaaren
m ftookkasftn bewaaren; maar, na eenmaal Vebloetd
te hebben, i s hun kragt zo geheel uitgeput,
dat geen kunst in ftaat is, dezelve langer in het leven
te houden. De Ananasplant is hiervan een Ofider
ons vry bekend voorbeeld ; welke , na zyne vrugt
voortgcbragt te hebben öf ftèrft, óf een kwynend
leven leidt , zonder ooit weder in ftaat te zyn , om
zyn geflagt voort te planten.
Niet minder is de overeenkomst, welke men tusfchen
de dieren en planten waarneemt, met opzigt tot
derzelver levensloop. Al vat leeft, is uit een ei voortgekomen,
is eene natuurwet, niet by de dieren alleen,
maar ook by de planten doorgaande. Het zaad, waar
«•teen gewas voortfpruit,heeft de volmaaktfte overeenkomst
met de eieren der dieren. Uitwendige bekleedden
en vlieren, by fommige planten hard en ftcena-
W als vogeleieren, gelyk fa de nooten en riiergely-
ken

TUSSCHEN DIEREN EN PLANTEN. 559
ken Iteenvrugten; by de meestcn zagtcr , en beter door
te breeken. Deeze bekleedfelen en vliezen bedekken
het beginfel der plant , en dit kleine beginfel wordt
door de zelfftandigheid van het zaad, of de zaadlobben,
die als de doijer aan te merken zijn, omgeeven:
en deeze zaadlobben hangen met het kleine plantje
laamen, en maaken bij het opfclheten de eerlte bladeren
, of zogenaamde zaadbladeren ; tervvyl dezelven,
zo lang het zaad nog geen wortel gefehooten heeft,
het plantje befehermen en vogt verfchaffen. Op de
zelfde wyze wordt in de dierlyke. eieren het beginfel
van de vrugt door een voedend vogt omringd , cn
aan eene moederkoek vastgehegt. De planten.
naar boven opfchietende en bladeren voortbrengende,
naar onderen zyne wortels iiitftrekkende , treedt in
denkindfchen leeftyd: al deszelfs deelen zyn tenger,
de evenredigheid der fappen tot de vaste deelen grooter,
het levensbeginfel meer aandoenlyk, cn de groei
fnelier : hy doorloopt zyn jongelings tyd , en wordt
volwasfen, bereikt zyne grootfte kragt, en teelt zyn
geflagt voort. Eindelyk maakt de ouderdom de vaten
houtagtig, de vogten worden hierdoor minder gemakkelyk
voortgedreeven, en derzelver evenredigheid tot
de vaste deelen verminderd: de uiteinden droogen uit
door gebrek aan voedfel: de levenskragt neemt af;
en de plant verdort en fterft.
De duur van deezen leeftyd is ook verfchillendc: de
hoornen ziet men veele jaaren oud worden, eer dezelven
dien afgeleefden ouderdom bereiken. Veele zaatplantcn
, gelyk men jaarlyks in onze tuinen aan tic
boonen, erwten en veele bloemen waarneemt, doorloopen
hunnen leeftyd in weinige zomermaanden, gelyk
een meenigte van infecten in het dierenryk. An-
' de-

5Ö0 VERHANDELING OVER DE OVERÉÉNKOMST •
deren leeven twee jaaren, en hebben in dien tyd hun.
nen ouderdom bereikt. Wie ziet niet, dat deeze Ievensloop
volkomen met die der dieren overeenkomt?
Daar het nu beweezen is, dat'er zulk eene gelvkhe.d
tusfchen het levensbeginfel , maakfel , werkingen
en levensloop der dieren en planten plaats heeft
is het niet te verwonderen, dat de gewasfen ook aan
gelyke z,ekten als de dieren onderhevig zyn. Eene
ongewoone groote bette maakt de dieren lusteloos,
neêrgeflaagen en onbekwaam tot werken. De zelfde
oorzaak doet de gewasfen verflappen , de bladeren
neerhangen , en als lusteloos fchynen. Een dronk
koud water , (daar dezelve den dorst, door de
bette veroorzaakt , lescht ,) doet de dieren uit dien
toefland als herleevcn: en het zelfde middel geeft ook
aan de gewasfen het leven weder. Eene te
groote koude vernietigt het levensbeginfel in de dkaraan
blootgetelde deelen der dieren , en veroorzaakt,
óf den dood, öf eene verderving van eenig deel
ieder weet, welke gevolgen dikwerf de koude des witters
op onze boomen en andere planten heeft; zo dat
zy by de aankomende lente werkeloos blyven en bevonden
worden dood te zyn, of ten minden eenige
tókken verboren te hebben. Overvalt zulk eene koude
een gewas, het welk reeds in blad daat, dan ziet
men de bovende bladeren, als het meest blootdaande
gelyk ecu door koud vuur verdorven deel, zwart worden
en afvallen. . Gelyk de volbloedigheid zich in
de dieren vertoont, neemt men ook de volfappigheid
« de planten waar. Vandaar ziet men in het vooraar
de wilde uitloopen en waterlooten : vandaar
het voortbrengen van dubbele en gedrogteiykë bloemen
: vandaar dat een boom , van welken de tak-
ken

TUSSCHEN DIEREN EN PLANTEN.
ken afgekapt zyn, terwyl de wortel voortgaat, met
dezelfde hoeveelheid fappen op te neemen , bladeren
voortbrengt, welke in grootte verre boven het natuurlyke
gaan. — De kanker in de boomen is gelyk aan
de "kwaadaartige zweeren in het dierlyk' Hgchaam. —
De galnooten en meer andere gezwellen hebben het
fteeken van een infecï tot oorzaak; gelyk wy in ons
eigen ligchaam van het fteeken van een mug of byë dergelyken
toevloed van vogten, en daaruit ontftaand gezwel
waarneemen. Algemeen verfpreide oorzaaken
doen ook in het groeijend ryk Epidemifche of
doorgaande ziekten ontftaan. Wat anders zyn toch de
onvrugtbaare jaaren, dan eene doorgaande ziekte onder
de gewasfen, welke door eene algemeen werkende
te groote droogte, hette, vogtigheid of koude veroorzaakt
wordt ?
En gelyk eene doorgaande ziekte onder de eene foort
van dieren kan heerfchen, terwyl een andere foort
gezond blyft, zo ziet men ook onder de planten het
koorn kwynen, terwyl de vrugtboomen eenen ryken
oogst belooven. Toen in het jaar 1783 eene zwavelige
damp, geduurende eene groot gedeelte van den zomer,
de lugt befmette , ftierven fommigen gewasfen ; anderen
foorten leeden 'er eene ziekte van; terwyl
ve-elen volmaakt gezond bleeven.
Maar vooral is der opmerking van een natuurbefchouwer
waardig, de overeenkomst der levenswyze
en gewoonten in deeze twee natuurryken.
Niet alle lugtsgeftellen zyn voor ieder dier gefchikt.
De Leeuw , de Tyger , de Olyfant, bewooncn de
verzengde ftreeken des aardbols, en worden niet dan
met moeite in gemaatigder gewesten, in het leven gehouden
: en dat het met de gewasfen uit die zelfde landen
eveneens geleegen is, weet ieder, die Hechts een-
NATUURK, I. Deel. Oo maal

56*2 VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMST
maal de ftookkasfen der kruidkundigen bezigtigd heeft,
en opgemerkt, in welk eene groote hette deeze planten
bewaard worden. Den Kameel treft men m
de brandende zandwoeftynen van Africa en Afië aan •
en ook deeze voeden by uitftek den Dadelboom. .
De Beer en het Rendier- bevinden zig nergens beter
dan in de bevroozenc noordelyke landen; maar deeze
hebben ook hunne planten, gelyk de Laplandfche en
Siberifchc,-van welken veelen in andere lugtftreeken
fterven: het Lepelblad groeit nergens weeliger , dan
in Groenland. de Steenbok en Marmot bewoonen
de Alpen; die ook weder hunne eigene planten
hebben. Het Osfen- en Schaapengeflagt, fchoon
overal verfpreid, verkiest nogthans, om wel te groeijen,
en veel melk te geevcn in de gemaatigde landftreeken;
gelyk de wyngaard , welke ook in die landen
alleen bekwaam is, om fmaakelyke vrugten en goeden
wyn voort te brengen. De Mensch, de Hond en
weinige andere dieren, fchikken zig eenigzins naar alle
gewesten; en de mensch heeft op de meesten dierplaatfen
eenig foort van graangewas met zich gebragt ,
en het is hem gelukt , dit aldaar te doen voortteelen.
Maar het is niet alleen de warmte of koude, van het
lugtsgeftel, welke de dieren en planten aandoet: men
vindt bovendien in eenigen zekere verknogtheid aan
hun geboorteplaats, welke hen belet elders weeh'g te
grocijen cn voort te tcelen. De Aapen en veele Vogelen,
welke men ons uit andere gewesten overbrengt,
leeven wel, en ftaan onze koude door, maar kunnen
zeer zelden of nooit zo verre gebragt worden, dat zy
voortteelen, zelfs, al is de warmte met die van hun
vaderland niet veel verfcheiden. Insgelyks, om een voorbeeld
uit het plantenryk byte brengen, fchoon China
en eenige deelen van Europa op gelyke breedte liggen,
heeft

TUSSCHEN DIEREN EN PLANTEN. 563
heeft men nooit nog zo ver kunnen komen, om den
Theeboom in Europa in die meenigte voort te teelen:
hy leeft er, wel is waar, maar zeer kwynende. —-
Deeze verknogtheid aan de geboorteplaats alleen is het,
waarfchynlyk , welke onze Oostïndifche maatfehappy
bewaart by den uitfluitenden kaneel- en fpeceryenhandel,
beter dan het allernaauwst toezigt; dewyl de kaneel
en fpeceryen gelukkiglyk deeze verknogtheid aan
den grond van Ceilon en de Molukfche eilanden in den
hoogften trap bezitten. (*)
Andere dieren en gewasfen laaten zich naar vreemde
gewesten overvoeren, en vermeenigvuldigen daar ten
fterkftcn, al is zelfs het verfchil van lugtftreek uittermaaten
groot. Welk eene meenigte van Osfen, Paarden,
Schaapen en Varkens hebben die weinigen niet
voortgebragt, welke men by de ontdekking van America
derwaards gevoerd heeft? En hoe groot is niet
ook het getal van Colfyboomen thans in America,
fchoon allen voortgekomen van eenige weinige dier
boompjes, welke men uit de Europifche kruidtuinen ,
alwaar deeze, oorfpronkelyk Arabifche , boom, als
eene
(*) Men heeft evenwel tegenwoordig, voorbeelden ,
van het verplanten deezer fpeceryè'n naar elders. De kruidnagelen
en mufcaatnooten groejen thaus op de Franfche ei.
landen in Africa en te Cayenne. Ook zegt men, dat dit
met den kaneelboom op Jamaïca gelukt is. De groote moeite
nogthans, welke men heeft moeten befteeden, om die levend
te houden en aan te kweeken, en nog moet hefteden, be-,
wyzen, hoe ongaerne deeze gewasfen zich laaten verplan»
' ten. Ook zyn het, tot nog toe , de kruidnagelen alleen
maar, welke daar eenigfins wel flagen, met de mufcaatnooten
heeft het meer moeite in , en, tot dus verre, met
minder vrugt,
Oo 2,

SH VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMST*
eene zeldzaamheid in de ftookkasfen bewaard wierdr 1
derwaards gezonden heeft ? En welk voorbeeld
is fterker, dan dat der Aardappelen, welke, uit het
warmfte van America geboortig, zig in Europa zo zeer
vermeenigvuldigd hebben, en zo weinig door ongunftig
weder aangedaan worden , dat dit voortrelTelyk
gewas alleen ons genoegzaam voor alle vrees van hongersnood
beveiligt?
Maar ook in de zelfde lugtftreek verkiezen de dieren
, naar hunnen verfchillenden aart , verfchillende
plaatfen, waar zy zig onthouden en voedzel zoeken.
Het wild, en vooral de vogels beminnen de bosfchen;
het graseetend gedierte houdt zig in natuurlyke of door
kunst gemaakte weiden op ; de graaneetende vogels ,
gelyk de patryzen en duiven , beminnen de koornak!
kers; de konynen de duinen, en dorre zandige plaatfen;
de vleermuizen vervallen gebouwen en holen deidaken
; de meeste tweeflagtige dieren, gelyk Kikvorsfchen,
Padden, Slangen en Hagedisfen, houden zig op
natte moerasfige plaatfen , en aan de boorden der poelen
op; de Visfchen kunnen niet dan in het water leeven,
en verkiezen de zee of het zoet water. — Alle
deeze plaatfen hebben ook hunne byzondere planten
buiten welken zy kwynen. De bosfchen geeven eene
befcherming aan de gewasfen, welke vroeg in de lente
bloeijen, wanneer de ongeftadigheid van het weder hen
ligtelyk zou benadeelen. Ook zal men de Galanthur
Nivalis , by ons Vasten avond-zotjes genaamd, de
Daphne, dzHepatica, de Anemone, in het wild, meest
al niet dan onder de befcherming der boomen ontmoeten.
De grasweiden voeden in meenigte die
foort van geele Ranonkels , welke wy boterbloemen
noemen , gemeene Veldmaagdeliefjes en Paardebloemen
, welken men zelden elders , dan midden onder
de

TUSSCHEN DIEREN EN PLANTEN. 56$
He grasplanten aantreft. — De Klaproozen, Aardaakers
en Centaurea Cyanus, of Koornbloemen, komen
nergens, dan op koornakkers, in het wild voort.
De zandige plaatfen , hoe dor ook , hebben hunne
eigene planten , waarvan wy in het Duingras en de
Hei zeer bekende voorbeelden hebben; welke in vette
aarde verplant zynde, fterven. De Equifetum of
het Heeremoes, groeit op vogtige fchraale weilanden;
en hetzekerst middel, om dit, voor het vee zo fchaadelyk
, gewas te verdryven , is het land wel te mesten.
De welgemeste gronden hebben daarentegen
ook hunne planten; want waar anders zal men ooit
Brandneetels ,en Lamium, of doove Netels, zien, dan
|n eene by uitffek vrugtbaare aarde ? — Op rotfen ,
oude muuren en vervallen gebouwen, groeit het Huislook
, verfcheiden foorten van Mefembryanthemum, en
meer anderen. — De gepuinde wegen zyn de geliefde
grond van de zwarte Solanum, van de Alst, en van
de Plantago of Weegbreê. —— Verfcheiden foorten
van Wilgenboomeu , de Waterplantago , de geele
jnlandfche Iris, groeijen aan de boorden van zoet water;
gelyk de Salictrnia, of Zeekoraal en het Zeegras in het
ziltige zand van de zeeftranden. In het zoet
water leeven de Kruikenbladeren, het Kroost , de
Waterkers ; en in het z,out water de verfchillende
foorten van Zee-wier.
Verfcheiden diertjes leeven op de huid van grooter
dieren, de Luizen en Vloojen op de huid van den
mensch ; de Vloojen op veele viervoetige dieren en
vogelen; de Schaapenluis in de wol dier beesten. En
' zo hebben ook de groote gewasfen op hunne fchors
eene meenigte van kleinere , welke daar hun voedfel
zoeken. Veele foorten van Vaaren, Mosfen , en LU
dienen of Schurftmosfen, komen nergens voor, dan op
Oo 3 de

$66 VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMST
de' basten der boomen, en veelen daarvan zyn alleen
aan zeker byzonder foort van boomen eigen. è
Anderen dieren, gelyk Wormen, Mieren, Torren,
Vliegen, aazen op de doode dierlykeligchaamen; gelyk
de Paddeftoelen op doode en rottende gewasfen.
De verfchillende getyden van het jaar geeven geduurige
verwisfelingen van dieren. In het voorjaar ziet
men den Ojevaar, de Spreeuwen, de Zwaluwen, den
Nagtegaal te voorfchyn komen ; wanneer de warmte
Vermeerdert, komen de Koekkoek, de Kikvorsfeheu
en Padden ; met den zomer komen gantfche zweimen
van Infecten ; op het einde van den zomer is
de tyd van het wild, gelyk Ilaazen, Patryzen, Eenden
; met den herfst worden wy door Lysters ,
Vinken en Sperwers bczogt; en des winters door
Kraaijen: om niet van de Visfchen te fpreeken, welke
geduurig met elkander verwisfelen. Dat het met de
gewasfen op gelyke wyze geleegen is , zal onnodig
zyn wydloopig aan de toonen: de foorten van bloemen
, die elkander, van het eerfte begin der lente,
tot den winter toe , opvolgen; de eetbaare gewasfen ,
welke op onze tafels naar de verfcheidene jaargetyden
verfchillen , zyn by elk genoegzaam bekende voorbeelden.
En dat eenige gewasfen den winter tot
hunnen groei en voortteeling verkiezen, bewyzen de
Mosfen en Schurftmosfen , welken dan in hunne
grootlle fchoonhcid zyn , en met den aankomenden
zomer verdorren.
De Mensch , de Olyfant, de Herten , de Antilopen
onder de zogende dieren; de Ganzen, Musfchen
en Vinken onder de vogels ; de Haring onder de
visfchen ; de Mieren en Byën onder de gekorvene
dieren, zal men in den natuurffaat zelden alleen aantreffen
J maar altoos met elkander als in eene maatfehap-

TUSSCHEN DIEREN EN PLANTEN. 5%
py verzameld: de roofdieren daarentegen zoeken elk
op zich zeiven hun aas. Ook deeze twee eigenfehappen
onderfcheiden de gewasfen. De Eiken, Ipen en audere
boomen, moeten, om groot en fterk te worden,
en recht op te groeijen, verre genoeg van malkander
ftaan , en , zo er jongen tusfchen beiden opkomen ,
moet men die wegneemen ; terwyl de Sparreboomen
nooit beter en rechter groeijen, dan wanneer zy digt
by eikanderen gezaaid zyn. De Distelgewasfen
vindt men weinig anders, dan met enkele ftruiken
hier en daar verfpreid ; terwyl de Grasplanten , het
Lepelblad, het Muur, gewoonlyk digt op malkander
opfchieten, en dus het weeligst groeijen.
De dieren zyn, tot hunne beveiliging, verkryging
van hun aas , en vasthouding in het gaan en klouteren
, met verfcheidene wapenen voorzien , gelyk
tanden, nagels, hoornen, angels , en fommigen met
vergif. Dus hebben de gewasfen ook doornen en
fteekels , 'om zich tegen de dieren te verdeedigen ;
ranken, om naar de hoogte te klimmen, en zich vast
te hegten ; cn vergif, om af te fchrikken. De vergiftige
en verfcheurende dieren jaagen natuurlyk het
andere vee een fchrik aan ; en de wyze Schepper
heeft hunnen aart , als op hun üiterlyk gelaat gefchreeven.
Maar niet minder onderfcheiden zich de
vergiftige gewasfen , door zeker uiterlyke, het welk
hun, in vergelyking met anderen , verdagtig maakt,
en het welk de dieren zeer wel weeten te onderfcheiden.
Moet niet natuurlyk het zwart uitzigt van de
. Acmituvi of Munnikskap, van het Vingerhoedskruid,
van de Batura of Liefdensappel, van het Bilzenkruid,
van' de Solarium en diergelyken dezelven verdagtig
maaken, en de verdoovende reuk, welke zy hebben,
tik dier affchrikken? En gelyk het verfchilleud
O o 4 land-

$6? VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMST
land- en lugtsgeflel de dieren meer of minder moedig
en wreed maakt; zo dat, by voorbeeld, een Leeuw
digt aan de Caap de goede hoop, of de Barbaryfche
kust, minder moedig is, dan in het midden en heetflc
van Africa; en een Ratelflang, hier te land overgebragt
zynde , byna niet , dan na lang gefard te
zyn , aanvalt; zo verzagten de verfchillende grond
en lugt ook den vergiftigen aart der gewasfen, dermaten
, dat de ConiumMetadatum of dolle kervel, en de
Aconitum of munnikskap in ons wateragtig land byna
onfchaadelyk zyn , wanneer men deeze planten met
die in hooger en warmer geleegene landen vergelykt.
Een dier kan niet altoos voortwerken, maar geraakt,
vermoeid zynde , in flaap. Het grootst gedeelte befieedt
daartoe den nagt : de roofdieren flaapen over
dag, en gaan by nagt op hun voedfel uit. Eenige
dieren , voornaamelyk de tweellagtigen , gelyk Kikvorsfehen,
Slangen , Hagedisfen, brengen den gantfchen
winter in een verdoovenden llaap door, en ontwaaken
met de lente. Het zelfde wordt in het plautenryk
waargenomen : de meesten fluiten met den
avond hunne bloemen; de gepénde of gevinde bladeren
vouwen zich des avonds toe; anderen vouwen zich
zodanig, dat de bloem er door bedekt wordt; en hierdoor
komt het, dat de gedaante van de planten des
nagts zo veranderd wordt, dat de meest bekenden , dan
bezien, onkenbaar zyn. Weinigen zyn er, welke by
nagt bloeijen : de Oenothera opent des avonds zyne
bloemen , welke met den morgen verwelken: de Cerem
ofCaÜus Grandiflorus bloeit van des middernagts
tofs morgens ten drie uuren , en fluit zich dan weder.
De boomen , welken met den winter hun blad verhezen
, en als dood fchynen , en de bolgewasfèn ,
welker leven flegts in den wortel overblyft, ftaan
met

TUSSCHEN DIEREN EN PLANTEN. 569
Met die dieren gelyk, welke des winters in een ftaat
van verdoving lieven.
Het is eene eigenfchap, welke de dieren bezitten,
dat eenigen zich door den mensch volkomen laaten temmen;
anderen gedeeltelyk, eenigen weinigen in het
geheel niet: en waarlyk opmerkenswaardig is de overeenkomst
der planten , met opzigt tot deeze eigenfchap.
—— De Hond, het Paard, de Osfen, Schaapen
en Geiten, ja zelfs eenige Vogelen, zyn zo tam
gemaakt, dat zy by den mensch woonen, hem ten
dienfte ftaan, eenige kunften en gewoonten aanneemen,
en daartegen hunne natuurlyke wilde gewoonten
afleggen; en die zo zeer van hunnen natuurftaat
ontwend zyn, dat zy, van 'smenfeben befcherming
beroofd, gevaar zouden loopen van om te komen;
dewyl hun aart door het temmen verzagt is, en zy
daardoor buiten ftaat geraakt zyn, om de ongemakken
van het wilde leeven te verduuren. Onze vrugtboomen
en tuiugewasfen zyn, onder de planten, voorbeelden
van eene foortgelyke temming. De Peereboom
is in den natuurftaat geheel bedekt met lange doornen,
en brengt kleine, drooge en wrange vrugten voort:
tam gemaakt, veranderen de doornen in takken, en de
vrugten worden groot, fappig en zoet. Geen van de
anderen vrugtboomen is 'er, welke in den natuurftaat
die fmaakelyke vrugten geeft; allen zyn zy droog,zuur
en fcherp. Van huune natuurlyke gedaante afwykende,
doet de mensch hen in den tammen ftaat allerlei
vreemde gedaanten en gewoonten aanncemen ; den
eenen op eenen ftam, den anderen als eene pyramide,
en anderen wederom als lei-boomen opgroeijen : ja
verandert zelfs, door ontydigc warmte, hunnen bloei- en
vrugt-tyd in zyne broeibakken en kasfen. By
zeer tamme dieren verandert de gedaante zo zeer, dat
Oo 5 mea

5/0 VERHANDELING OVER BE OVEREENKOMST
men onzeker wordt, welke de natuurlyke zy. De
Honden ontmoet men van alle foorten van kleuren
van allerlei grootte en gedaante; zo dat men onder de
natuurkundigen het niet eens is, of hy (het geen het
waarfchynlykst is) enkel een verbasterde wolf 0f
een eigen foort van dier zy. Hoe dit ook zyn moge
men moet bekennen, dat alle Honden, van den grootften
bulhond af, tot het Spaansch fchoothondje &
toe
tot ééne foort behooren, en verbasteringen zyn van
den zelfden oorfpronkelyken ftam; en dat alle deeze
verbasteringen door het temmen en de verfchillende
togtftreek zyn voortgebragt. En heeft men onder de
Planten niet de zelfde voorbeelden, in de ontelbaare
foorten van Peeren, Appelen, Wyngaarden, Erwten,
Boonen, welke, hoe zeer verfcheiden, zekerlyk ieder
op zich zeiven van de zelfde oorfpronkelyke gewasfen
verbasterd zyn? Men vindt zelfs dieren, van
welken de oorfpronkelyke foort verlooren is, en die
alleen in een getemden ftaat overgebleeven zyn. Zulk
een is de Kameel, aan welke geen eenigzins gelykend
dier in het wild aangetroffen wordt. En het zelfde is
allerwaarfchynlykst het geval ook van de Graan- of
Kocrngewasfen, welken even min in den natuurftaat
gevonden worden. Sommige dieren laaten zich gedeeltelyk
temmen; maar houden altoos iets van hunnen
wilden aart over. Onze Katten , hoe zeer onder de
tamme dieren gereekend, zullen nooit «ie gehoorzaamheid
van een Hond aanneemcn: zy zyn ook niet onderworpen
aan die verbastering van gedaante; de klemvan
hun vel alleen verandert, maar de gedaante blyft
tusfchen de tamfte huiskat en de wilde volkomen gelyk:
zy behouden ook eenigen van hunne wilde gewoonten
; want, daar een hond zich des avonds met den
mensch te gelyk tot flaapen begeeft, zal de kat, aan
zyne

TUSSCHEN DIEREN EN PLANTEN. 571
zyne oorfpronkelyke leevenswyze getrouw, het huis
zoeken te ontkomen', en rond zwerven. Onder de gewasfen
kan ons de Roozeboom tot een voorbeeld van
zulk eene gedeeltelyke tamheid verMrekken. Deszelfs
bloemen worden wel dubbel en van geuriger reuk;
maar voor het overige behoudt hy zyne gedaante; hy
verliest, gelyk de Peereboom , zyne doornen niet; en
hoe zeer als een Mamboom of als een hegje opgeleid,
zoekt hy altoos tot zyne natuurlyke wyze van groeijen,
als digte ftruikon, weder te keeren; en fchiet ten dien
einde geduurig nieuwe Mammen uit den wortel, en
verwart zyne takken onder malkander. Wederom
andere dieren blyven in hunnen gevangen
Maat enkel leeven , maar zyn by geene mogelykheid
te temmen. De Vos kan men aan eene ketting bewaaren,
maar hy laat geene van zyne wilde gewoonten na,
betoont geene gehoorzaamheid, en zal, zodra hy losgelaaten
wordt, ontvlugten. Op gelyke wyze kan men
fommige gedoomde gewasfen en distels in de tuinen
planten, zonder dat noch de bloem, noch de vrugr,
noch het blad fchooner of tengerer worden,- noch de
doornen of Meekels verdwynen. Eenige weinige
dieren zyn 'er, welke in den wilden Maat leeven moeten,
en die gevangen zynde, Merven. De Ratelflang
gebruikt, wanneer hy gevangen is, volMrekt geen voedfel,
en kwynt, tot dat hy Merft. De plant, naar den
grootMen Natuurkenner van onze eeuw, Linnaa Boredis
, genoemd ; welke in de bosfchen van het noordelyk
Europa vrolyk groeit , heeft de zelfde eigenfchap,
en Merft onfeilbaar, zodra dezelve in een tuin
wordt overgebragt.
Eindelyk toont het fcheikundig onderzoek , dat
deeze twee natuurryken zeer na met elkander overeenkomen.
Dc Scheikundigen meenden weleer een
groot

57* VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMST"
groot onderfcheid , tusfchen de voortbrengen vart
het een en ander te bemerken; maar de nieuwe ontdekkingen
in deeze wetenfchap hebben ons tegenwoordig
volkomen overtuigd, dat de dieren en planten
niet alleen de eerfte grondbeginfelen , maar ook
de naaste beftanddeelen met malkander gemeen hebben.
Door overhaaling bekomt men van de
meeste dierlyke deelen water, vlug loogzout, olie
ontvlambaare lugt: 'er blyft koolftof, kalkaarde, een
weinig magnefia, phosphoruszuur en zeer weinig
vast loogzout over. De gewasfen met kruisdraagen-
*le bloemen, of de Tetradynamia van LINN^US, de
meeste'zaaden , en de taaije ftof, welke men in het
meel en meer andere groeijende ligchaamen aantreft
geeven de zelfde voortbrengfejs De meeste ge-'
wasfen geeven by de overhaaling water, zuur, olie
ontvlambaare lugt: de Melk, en eenige infecïen, g e!
lyk de Mieren en Byën, doen hetzelfde. De Oliën
der gewasfen en het vet der dieren verfchillen in gee-
Jien deele; en door herhaalde overhaalingen verandert
men het vet der dieren in fyne 01ie,gelyk de dierlyke
Olie van DIPPEL bewyst De gewasfen geeven zo
wel het phosphorzuur en het zuur van Berlynsch
blaauw, als de dierlyke ligchaamen. Het melk,
en melkzuiker-zuur kan tot azynzuurgemaakt worden;
en het mierenzuur is volkomen azynzuur , gejyk
HERMBSTADT met vecle proeven beweezen heeft. .
De dierlyke fappen geeven zowel, als die der gewasfen,
met falpeterzuur behandeld zynde, zuikerzuur en azynzuur.,
Wy hebben zelfs van de Tartaren geleend,
melk te laaten gesten tot een foort van wyn, met dezelfde
eigenfehappen voorzien, als de wyn, uit druiven,
of het bier, dat is de wyn, uit koorn gemaakt.
Het is dan duidelyk dat deeze twee ryken der Natuur
eene

TUSSCHEN DIÉÉEfl EN t>LANTEft. 57*
eene zeer groote 'overeenkomst hebben, en het zoude
overtollig zyn, dit met meer bewyzen te ftaaven. Ik
soude mogelyk meer treffende voorbeelden hebben
kunnen bybrengen , indien ik het niet dienftiger gevonden
had, daartoe, zo veel mogelyk, de by ons meest
bekende dieren en gewasfen te verkiezen. Ik ga
dus over om te onderzoeken , waarin het verfchil
tusfchen deeze beiden beftaat : en het zyn waarlyk
maar zeer weinige eigenfehappen, welken dit verfchil
uitmaaken.
De voornaamfte, zo niet eenige,is,dat de gewasfen
geene zenuwen hebben, met welke elk dier begaafd is.
Zonder zenuwen gefchiedt geen gevoel met bewustheid,
noch geene willekeurige beweeging. De ontleeding der
gewasfen vertoont geene zenuwen, noch worden de
verfchynfels, welke het aaaweezen der zenuwen vergezellen
, daarin waargenomen. Elk dier door werktuiglyke
ofbytende fcherptenspynlykaangedaan,toont,
door ongeregelde ftuipagtige beweegingen , dat het
voor de fmert gevoelig is; terwyl de planten nimmer
eenig teken van deeze ftuipagtige beweeging , noch
gevoel geeven. Alle beweeging , welke men door
prikkeling in dezelven voortbrengt , is zich zeiven
altoos gelyk, en regelmaatig, zo dat men uit dezelve
niet verder dan tot de aanweezenheid van het leevensbeginfel
mag befluiten. Dus laat het kruidje roer
me niet, op wat wyze en door welke middelen geprikkeld,
met één en de zelfde beweeging de bladeren
neèrvallen , zonder eenige onregelmaatigheid; cn de
Drofera of zonnedaauw, het zy door eene vlieg, of
eene naald , of een veertje geprikkeld , kromt zyne
bladeren eenvoudig om en trekt die toe: even gelyk
het hart van een dier, terftond na den dood uit het
hg-

574 VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMST
ligchaam genomen, en,dus enkel nog maar het lec»
vensbeginfel bezittende, en het gevoel door middel der
zenuwen misfende , maar éene beweeging , namelyk
die der famentrekking, en wel zonder onregelmaatigheid,
verrigt.
Het is immers beweezen, dat men in het dierlyk
ligchaam, twee foorten van gevoeligheid moet onderfcheiden:
de eene gefchiedt door middel der zenuwen,
of is dat gevoel, van het welk de dieren bewustheid
hebben door de in- en uitwendige zintuigen: de andere
is,die gevoeligheid, welke de met het levensbeginfel
begaafde overige deelen van het ligchaam hebben, en
van welke zy niet bewust zyn. Dus heeft de mensch
(om van ons eigen ligchaam een voorbeeld te neemen}
door middel van het eerfte gevoel, bewustheid van de
dingen , die buiten hem zyn; gelyk van het licht, de
klank , hard- of weekheid der ligchaamen , en ook
inwendig van pyn, honger, dorst en andere aandoeningen
: terwyl het laatfte gevoel aangedaan wordt,
zonder dat hy het merkt: zo loopt het bloed in ons
ligchaam om , zonder dat wy 'er bewustheid van
hebben, of het gevoelen; fchoon deeze omloop, indien
niet het bloed het hart en de bloedvaten zeer fterk
prikkelde, volmaakt onmooglyk zou zyn. Dit
laatfte gevoel alleen hebben de gewasfen.
En, daar de willekeurige beweegingen zonder zenuwen
niet gefchieden , is alle willekeurige beweeging
van het groeijend ryk uitgeflooten. Men kan hiertegen
niet inbrengen , dat 'er dieren zyn , gelyk
fommige Schelpvisfchen en Polypen, welke door aan
rotfen , fteenen of andere ligchaamen gegroeid te
zyn, zich even min beweegen kunnen. Dit is alleen
waar van eene beweeging van hun geheel ligchaam
naar

TUSSCHEN DIEREN EN PLANTEN.' 57$
naar eene andere plaats ; maar tot verkryging van
hun aas , is 'er geene van deezen, welke zyne armen
niet heeft, en die naar willekeur uitftrekt en beweegt.
Eene tweede onderfcheidende eigenfehap fchynt te
zyn , dat de dieren allen een foort van fpysbuis
hebben , waarin hun voedfel eenigzins verteerd
wordt, en uit welke de daar in geopende opzuigende
vaatjes hetzelve opneemen, en in het bloed of
de vogten brengen : terwyl de wortelvezels der gewasfen
, welke met de opflurpende vaten overeenkomen,
dit voedfel, zonder eenige voorafgaande bereiding
of verteering, terflond uit den grond, of de ftof,
waarin zy gehegt zyn, opzuigen, en in de vaten der
plant brengen. Men mag derhalven niet geheel te
onregt de aarde , de maag van de gewasfen , en de
gewasfen omgekeerde dieren noemen.
Mogelyk kan men uit het verfchil in de ademhaaling
ook deeze twee foorten van fchepfelen onderfcheiden.
Het is waar, dat men van de laagfte foorten van
dieren, gelyk de wurmen en polypen, minder weet,
waarin de adcmhaaling beftaat,en of ook hun de lucht
zo noodzaaklyk zy. Ondertusfchen hebben de planten
dit eigen , dat zy zuivere lucht uitgeeven: en fchoon
het mooglyk is, dat zy uit de lucht voedfel trekken ,
is het echter tot nog toe niet uitgewezen, of dit zo
zeer als eene in- en uitademing aan te merken zy; dan
of de zuivere lucht, welke zy in het zonnelicht loslaaten,
zynen oorfprong hebbe van het water , het
welk in zyne twee grondbeginfelen verdeeld wordt;
waar van de grondftof van de ontvlambaarc lucht, tot
het mengfel der fappen vereischt, en terug gehouden
wordt, te gelyk met een gedeelte van die der zuivere
lucht;

576" VERHANDELING OVER DE OVEREENKOMST, EN27
lucht; terwyl het overfchot van de laatfte, zich met
het licht vereenigende, de zuivere lucht daarflelt.
Zie daar , waartoe zich het onderfcheid tusfchen
dieren en planten bepaalt. Groot is zeker de overeenkomst;
en liet kan, na dit alles, niemand bevreemden
, dat men zich ook hieruit geregtigd reekende,
om eene onmerkbaare opklimming onder de gefcha!
pene wezens, of eenen fcala univerfi aan te neemen.
Let men aan den anderen kant op het onderfcheid, zo
vindt men, wel is waar,dat dit zeer gering fchynt.en
byna enkel in het bezitten cn misfen der zenuwen
beflaat. Maar by nader overweeging is dit onderfcheid
, ook tusfchen het allergeringfte gevoel, en
eene geheele gevoelloosheid, zo oneindig groot' dat
het my voorkomt, dat men, uit dit oogpunt alleen,
zonder de veele andere daar tegen flrydende redenen
m aanmerking te neemen, genoodzaakt is, de onderftelling
van eene opklimming der wezens , als ongegrond,
te verwerpen.
Ikbefluit dan, dat de overeenkomst tusfchen deeze
twee ryken der natuur een gevolg is, gedeeltelyk
van het overeenkomftig maakfel, maar voornaamelyk
van het aan beiden gemeen, aan de zelfde wetten onderworpen,
en op de zelfde wyze werkend levensbeginfel:
dat dus de overeenkomst zo wel, als het verfchil
tusfchen deeze twee, op het eerfte aanzien zo
zeer verfcheidene voortbrengfelen der natuur,van zeer
eenvoudige en weinige oorzaaken afhangen; en datwy
deeze eenvoudigheid der natuur hierin navolgende'
als eene volkomen onderfcheidende bepaaling vryelyk
mogen (lellen: dat de gewasfen groeijen en kelen; doch
dat de dieren groeijen, leeven en gevoel hebben.

III.
N I E U W
A L G E M E E N
M A G A 2 Y N,
H I S T O R I E K U N D E ,
HISTORIEK. 2. DeeU Pp

O V E R HET
S79
HERLEEVEN DER BESCHAAFDE
LETTEREN IN ITALIË;
WAARTOE ZEER VEEL HEBBEN TOECEBRAGT
DRIE INBOORLINGEN VAN ETRURIE ,
DANTES ALIGHERIUS, FRANCISCUS
PETRARCHA EN JOANNES
BOCCACIUS.
EERSTE REDENVOERING.
Italië, wel eer de gulle gastvricndin, de vruchtbaare
voedfter , de trouwhartige aankweekster en manmoedige
befchermfter der befchaafde letteren, kunsten en
wetenfchappen; Italië, op welkers bekoorlyken grond
de goede fmaak , zwier , bevalligheid, geleerdheid,
het vernuft en de wysheid van het oude Griekenland
ftaatig en blymoedig te voorfchyn traden , en bykans
het toppunt van menfchelyke volmaaktheid bereikten j
Italië, weieerde koninginneder waereld, die, het moedig
hoofd opheffende, al wat haar omringde, verwonnen
en verflagen zag; Italië, tot den hoogften trap van
magt, pracht en heerlykheid verheeven, vond de beginzelen
van verderf in zich zelve. Moede en verzadigd
door het geduurig zegepraalen over uitheemfche
volken, voelde zy de fakkel van twist, tweedragt en
Pp a bur-

$t° O V B R H E T H E R L E E V E N D E R
burgerlyken oorlog in haaren boezem ontbranden. Haar
eige zoonen, haare voedfterlingen , wierden haare
geduchte vyanden, ej verderfelyker onderdrukkers
dan Pyrrhus of Hannibal.
Door toedoen van deeze laatdunkende gedrochten
van wien elk zich een Koningryk aanmatigde, verloor'
tahe aare vryheid,en, met haarevryheid!haarenÏ
ter haar welvaart en gezag. De minzaame Bevalligheden
bedekten haar droevig aangezicht meteen fluiier
en trokken af; Apollo en de negen Zanggodinnen verheten
de ftad, op zeven bergen gebouwd , en fchuuwden
de oevers van den Tiber, met traanen van weduwen
en weezen befproeid , en met het dierbaar bloed
van burgeren befpat. De kunstenaars verdweenen,
en de Wysgeeren verwarden zich welhaast onder elkanderen.
Italië ging echter niet plotfelyk te grond; daar was
tyd nodig, om dat ontzaggelyk gevaarte van menfchelyk
vernuft en hovaardy te Hechten.
Onder de regeering van AUGUSTUS bloeiden groote
Dichters , en de Gefchiedenis zag haare tafereelcn
nog in een zuiveren ftyl en met waare welfprekendheid
te boek gefield. Dan alle deeze Schryvers waren
de nieuwe leerlingen niet zo zeer van sciwo
en LAEUUS, als van de nog onlangs in fmaak en geleerdheid
uitmuntende vernuften, van NEPOS, SALLUS-
TIUS,CRASSUS,HORTENSIUS, SERVIUS SULPICIVS
BRUTUS , CICERO en CAESAR zelve. Hunne ooren
weergalmden nog door de Keflyke ftem en verhevene
klanken van deeze voortreffelyke Redenaars , en z V
verlustigden cn oeffenden zich nog dagelyks in de
pnfterfelyke werken van deeze hunne bekwaame voorgangers.
Maar toen de vryheid door het heerschzug-
tig

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 581
tig gedrag van roekelooze en bloedgierige Keizers allengskens
meer en meer verdween , wierd de welfprekendheid
cynsbaar, en het laag beroep van hongerige
fcholieren. De Dichtkunst, gebooren om de
wyze leermeesteresfe van menschlievendheid, en de
fchelle bazuine der vryheid te zyn , kwam in de hanr
den van bloodaarts en goddelooze huurlingen, die den
lof en vergoding zongen van affchuwelyke dwingelanden
en het menschdom verdelgende monfters. Een
donkere nevel van woestheid en diepe onkunde verfpreidde
zich wel ras over den zegenryken grond van
het beminnelyk Italië.
Domheid , traagheid, afgodery en wreedheid, vestigden
haaren zetel in de trotfche Paleizen, en op de
aangenaame landsdouwen van het weleer zo roernryk
Rome. Zo wy niet de wyze beftiering van het God-
Jyk welbehagen reeds te vooren onderftelden , zou
men ligtelyk, by het doorbladeren van de rolle der
gefchiedenis, kunnen vermoeden, dat door eene eeuwigduurende
aaneenfchakeling van aan elkander verbondene
oorzaaken, waaraan, volgens den fchryftrant
van HOMERUS, en menfchen en goden onderworpen
zyn, de natuurlyke niet alleen, maar ook de zedelyke
waereld beftierd werd. Toen de lust en yver van het
Romeinfche volk door een reeks van elkander opvolgendedwingelanden
was uitgebluscht, de krygstucht dooiden
hoogmoed of {lapheid der Vorften was verlooren
geraakt, en de fchoonfle wingewesten aan roof en
plondering waren bloot gefield , klonk wel ras het
verval en de verbastering van de doorluchtige inwooners
van het flrydbaar Latium, vreemde Natiën in de
ooren. Geheele zwermen van Noordfche volken,
van Longobarden, Gothen, Wandaalen, Hunnen en
Pp 3 Sclaven

5^4 OVER HE T HERLEEVEN DER.
Sclaven , vielen op liet kvvynend ligchaam van Italië
aan , overrompelden en verbryzelden binnen korten
tyd dat magtig ftaatsgebouw, het werk der ecuwen
door de groottic vernuften , welke mogelyk ooit de
aarde betreeden hebben, gevestigd. De buit, welken
die barbaarfcke Natiën behaalden, was aanzienlyk, en
al te aanlokkelyk voor roofzieke vreemdelingen. Moedig
op hun geluk, door onbekende voordcelen aangeprikkeld
, en door de gezeegende luchtftreek van het
weelig land bekoord , verkoozen zy zich zelve haardfteden
en altaaren in dat aanminnig oord. De Christelyke
Godsdienst, ondertusfehen , was op eene zachte"
en nederige wyze in de gemoederen der menfehen Gedrongen
, in flilte en duisternis opgegroeid, had nieuwe
krachten gekreegen door tegenftand , en in den
jaare 3S1 reeds die hoogte bereikt, dat zv de overwinnende
banieren van het kruis plantte op de puinhoopen
van het Capitool. Deeze godsdienst is , op
dat ik my eenigzins bediene van de woorden van
GIBBON , by de befchaafdfte volken van Europa aangenomen,
door deszelfs yverige beleidcrs wyd en zyd
verfpreid in de afgeleegen oorden van Afia cn Africa
en thans vastelyk bevestigd van Canada tot Chili, 'irl
een waereld by de Ouden onbekend. Maar hoeveel
heeft die godsdienst niet al vroeg van zyne oorfpronkkelyke
zuiverheid verlooren! De vreedzaame leer van
den zagtzinnigfi-en Meester wierd door hardnekkige
onkunde en onmedogend bygeloof verbasterd. De
menschlyke gebreken en ondeugden, teaen welke zy
voornaauilyk was ingericht, heerschten onder de
fchoon fchynende dekmantel van rechtzinnigheid in
de godsdienstige byeenkomften, alwaar geestelyke
hoogmoed, welke zich de voorzittingen in de verga-
de-

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITAME. 5*3
deringen en het willekeurig gezag over de zwakke
huisgenooten des geloofs aanmatigde , doorgaans de
hoofdrol fpeelde , en onbezonnen , ja met het gezond
verftand en den goeden fmaak geheel en al (trydende,
leerftellingen en inzettingen aankondigde en bevestigde.
Het fcheen dat het wentelend geluk hier meer
dan ooit zyn grillig en onweerftaanbaar vermogen
wilde toonen. Italië moest van gelaat veranderen eii
een geheel andere gedaante aanneemen. Italië wierd
het geliefd verblyf van laatdunkende en dweepzieke
Geestelyken, welke, fchoon met een nederig gewaad
en droevig aangezicht, echter niet nalieten zich van
de grootfte voordeden der maatfchappy en van de
bekoorlyklte plaatfen meester te maaken. Ten bewyze
hiervan (trekt onder anderen het bebolwerkt kasteel te
Mifene met deszelfs fchaduwryke laanen, weelderige
prieelen, fierlyke tuinen, warme baden en vischryke
vyvcrs , weleer door den vermogenden en geleerden
LUCULLUS gebouwd , aangelegd en bewoond , het
welk de fombere en heilige fchuilplaats van den vastende
en biddende SEVERINUS wierd ; terwyl de
Tusculaanfche Landhoeve van CICERO , de SabynfcheValleie
van HORATIUS , en de Mantuaanfche dreeven
van VIRGILIUS , de onreine legerfteden van domme
en bygeloovige Monniken waren geworden.
Maar hoe akelig en verveelend dit tooneel van Italië
ons ook moge toefchynen , het zal in het vervolg
dienen , om de klagten tegen de willekeurige handelingen
van het alles dwingend noodlot te verzachten,
wanneer wy het licht-wederom uit de duisternis zien
te voorfchyn komen.
Byzautium, aan de uiterfte grenzen van Europa, aan
den Thracifchen Bosphorus geleegen, was in het jaar
Pp 4 3*9>

S 8
4 OVÉR HIT HERLEEVEN DER
§*P, door CONSTANT tot de Hoofdflad de* Rvka
Zr e
D'e e
; l * * * * voorrechtte!
yerWyf e n d e v e r d r c e v e n e l e e r d,
ach aldaar, peer dan zevenhonderd Jaaren *«
wetmg of bykans geene hoop, van het oo d \ mZl
weder te znllen opbeuren.
*T£2r!
Dan van welke tegenTy
geringe
grond vordfn 7 * ^ ku
»" e
"gekend of doorgrond
worden , hangt niet zyn eigen lot dat van
Steeden, Koningryken en geheele Volken, If- '
rin^Tn ale
" dC T u r k e n b e z i
'
. SS
v n d e
^ om het germg
overfchot van het Rotneinfche gebied in >,
e l e e
7^.1 S d , zoo lange onder de asfche
fct^rT °
b
T l r k e n m 0 e t e
m t e d 0 e n herleeVe
"' De
» a a
« 1
«*ï
^i«g geeven, dat de
befchaafde letteren wederom in haar voorigeq luister
worden herlteld. Conlhntinopole was, zedLd eeÏÏ
jaaren door jammerlyke verdeeldheden , welke tut
SS??; '
g 0 d s d i e
« S t
^ - . -tel en deLatynfche
kerke, met meer dan geestelyken haat waren
voortgezet een affchuwelyk toneel geworden van
m 0
2/ ? r d
U n d e r i n g e l l
J
'/ ^' - Conltantino
pole was door de onzinnige kruisvaders, die uit de„
boezem van Italië vloogen, ingenomen, door
Gneken wederom hernomen, en zo lang door ver!
derfcJyke oneenigheden van verbasterde Christenen
gefolterd, dat de Turken zich van deeze fchand - e
Partyfc appen met zodaanig een gevolg bed enden
dat Mahometh de tweede in het jaar ! 4 s s
roemde Had en luisteryken grond der Cliristelyke Kerke
bemagngde, e n tot den zetel van het Turkfche
ryk

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 585
ryk (telde. Geduurende deeze onweersbuien , welke
onophoudelyk op de (leden en landen in het Oosten
ïiedervielen, en overal armoede , ellende en verwoesting
te weeg bragten , hadden veele geleerde mannen
reeds van tyd tot tyd dat woelziek en onftuimig oord
yerlaaten ; dan de Turken eindelyk aldaar alles aan
hun gezag hebbende onderworpen, toogen de overige
kundige lieden ook eenpaarig naar die gewesten, alwaar
de Griekfche Bevalligheden en Zanggodinnen
weleer zulk een heusch onthaal genooten hadden.
Verwondering en verbaasdheid vervullen onze zielen,
wanneer wy de gedenkboeken openflaan, waarin die
geduchte omwentelingen befchreeven zyn. Italië ,
fchoon zo lang de prooi van drieste onkunde cn grillige
dweepzucht, moest aan alle volken van den aardbodem
aankondigen , dat zy alleen de minzaame
gastvriendin en bekwaame voedster was van alles,
wat waare geleerdheid , bevalligheid en wysheid betrof.
De byzondere wegen der Godlyke Voorzienigheid
zyn voor kortziende (tervelingen niet te kennen.
Maar wy, op eene menschlyke wyze redenkavelende,
en de gefchiedenisfen en lotgevallen der menfchen
naar ons best inzien moetende beoordeelen , zyn genoodzaakt
te erkennen, dat, wanneer de verdrccven*
geleerdheid en de overal in 't duister omzwervende
wysheid, die vrye, gulle en minzaame ontmoeting in
Italië ter dier tyd niet gehad hadden, de waare beoefening
der befchaafde letteren, kunsten en Wetenfchappen,
voor altoos was verlooren geweest; dat men niet geweeten
had , wat vryheid in den burgerftaat, wat hervorming
in den godsdienst beteekende , en dat het
menschdom uit een' duisteren avondltond in een donkerer
nagt gekomen, te vergeefs naar kennis eu
Pp 5 waar-

5S6 OVER HET HEK.LEE VEN DER.
waarheid zou hebben omgetast. „ \y y beeven, zegt
GIBBON, op het denkbeeld van dattydperk, wanneer
Griekenland met haare fchoolen en boekeryen was
overltelpt, voor dat Europa zich uit den vloed der barbaarschheid
had gered; wanneer de zaaden van kennis
en wetenfchap door den wind waaren verftrooid geweest
eer dat de grond van Italië was voorbereid, om die zaaden
te ontvangen en vruchtbaar te maaken." Dit o- e.
wigtig tydperk , waarin Italië haare vriendelyke armen
uitftrekte, om de vlugtende geleerdheid en wetenfchap
te omhelzen, en in haar weleer zoo vruchtbaaren fchoot
andermaal te koesteren en optekweeken, zal, van wegen
de voortrelfelyke fchaare der geleerde Mannen, welkehierin
betrokken zyn, wel het moeiclyke, maar tevens
niet onaangenaam onderwerp, van meer dan eene
Redenvoering zyn.
Op den voorgrond vertoonen zich aanflonds drie
voortrelfelyke Mannen, DANTES ALIGIIERIUS, FRANciscus
PETRARCHA en JOANNES BOCCACIUS , welkers
naamen met des te grooter liefde en hoogachting
moeten genoemd, en welkers nagcdagtenis met des
te grooter eerbied cn ontzag van alle befchaafde
volken moet worden gevierd , omdat zy de eerite
waren, die den grond van Italië, met doornen en distelen
beplant, en door woeste ftruiken van onkunde
geheel en al onkenbaar geworden, begonnen te zuiveren
en allengskcns voor te bereiden en bekwaam te
maaken , om de overgebleevene en tedere fpruitjes
van kennis en geleerdheid uit het Oosten te ontvangen
, en op haare vruchtbaare akkers wederom te
doen ontluiken. Dan daar de lofelyke pogingen,
welke deeze onftervetyke helden hebben aangewend ,
niet om door ftroomen raenfchenblocd zich eigendnn*
ke-

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 587
kelyk gezag of eene norfche heerfehappy over hunne
natuurgenoo'ten aantemaatigen , maar om hunnen
ongelukkige medeftcrveling en broederen uit de
zwaare ketenen der onwerendheid en naare gevangenis
van donker bygeloof te ontflaan, met zulke omftandigheden
verzeld gaan, dat dezelve ten hooglten
waardig zyn, om die in alle haare byzonderhcden te
leeren kennen; zoo moeten wy nog eerst andermaal
ons oog vestigen op Italië, en zien , hoedanig deszelfs
gefteldheid was ten tyde van deeze doorluchtige , vernuftige
en geleerde Inboorlingen van Etrurie, die het
eerst den weg hebben geopend, waar op anderen naderhand
zo rustig en moedig zyn voortgetreden, dat
men binnen weinige jaaren een licht, niet van dorre of
fchoolfche Geleerdheid , maar met die bevalligheid
gepaard, welke ten tyde van CICERO het kenmerk van
befchaafdheid was, zag opgaan , en zyne fchitterende
ftraalen verre buiten de grenzen van Italië verfpreidcn.
A! wie de woestheid, barbaarschheid en dweepzucht,
waar in dat land begraven lag, en zo even van
ons met weinige trekken zyn afgemaald, met bedaardheid
aanfehouwt, moet zich verwonderen , hoe uit
dien groudcloozen poel van onkunde en verwarring,
eenige orde en heil in de meni'chelyke maatfehappy kon
voorkoomen. Het waren evenwel geen bovennatuurlyke
oorzaaken, die daar toe medewerkten, maar dezelfde
, naar welke de wyze Voorzienigheid gewild
heeft , dat de lotgevallen der ftervelingen zouden worden
beftierd. Volgens ons oordeel is 'er geen fchooner,
geen belangryker onderwerp in de gefchiedenis,
dan dit, het geen wy ftout genoeg geweest zyn om
aan te vatten, en tot dus verre met zulk een yver te
behandelen, dat wy alle zwarigheden over het hoofd
zien,

5S8 OVER HET HERLEEVEJV DER
zien, daar wy, al zoekende om eene waare kennis
van zaaken, in een menigte boeken hier en daar verfpreid
, op te famelen , ons tevens verlustigen met
het leezen van bevallige fchryvers, en het befchouwen
van de wonderbaare bedoelingen en fchikkingen
der Godheid omtrent het menfchelyk geflagt.
Een groot veld ftaat ons te doorwandelen, alwaar
zich wyd en zyd onderfcheidene toneelen van leerzaamheid
opdoen, alwaar wy de Menfchen niet wel
naar de bedaarde voorfchriften van den ingetogen en
in belchouwingen leevende Wysgeer, maar grillig, en
veelal buitenfpoorig, doch overeenkomstig hunne natuur,
zien handelen; alwaar wy allerlei deugden en
gebreken zien woelen, en zich zodaanig onder elkander
mengen , dat, van wegens de byzondere en verfchillende
omftandigheden, waar in de bedryvers zich
bevinden, het voor den onpartydigen, en naauwgezetten
oordeelaar zeer moeijelyk word , hier altoos
een vonnis naar waarheid te vellen ; alwaar wy eindelyk
die geduchte, maar menigmaal onaangenaame,
waarheid leeren , dat geduurige ftilte en rust, anderszins
zulke wenfehelyke gaven, het menschdom lusteloos,
traag en onwetende doen worden; dat, gelyfe
in de gantfche natuur, tot voorkoming van verval en
bederf, een eeuwigduurende beweging en zelfs fchrikbaarende
fchudding nodig is , 'er ook alzo onder het
menschdom een fteeds werkzaame naaryver en ruste»
looze tweefpalt moet plaats hebben, welke, wel is
waar, niet zelden, gelyk eertyds in Italië, met treurige
en bloedige voorvallen gepaard gaan, maar echter,
zo wel ten tyde van de opkomst van ons Gemeencbcst,
als dat van andere befchaafde Natiën, kloekmoedige
mannen en vaderen des vaderlands hebben opgewekt,
om

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 580
om, onder het geklank der wapenen en het innaaien
van de zeegeteekenen der vryheid , te gelyk een
tempel voor Minerva te (lichten.
De Barbaaren, welke zich meester maakten van het
Romeinsch gebied, waren een ruuw, maar vry volk,
geenzins onderworpen aan koninglyk gezag , maar
zelfs gewoon raad te geeven in zaaken van gewigt;
een volk, het welk zyn veldheer, niet als foldaaten,
die hy kon beveelen voort te trekken, maar als vryman
volgde, dat zich zeiven gewillig aanbood tot reisgenoot
en krygsgezel ; by wien de buit , door het
vereenigd leger behaald , wierd befchouwd als een
gemeeue eigendom , daar elk even veel recht en deel
in had, dewyl ieder ter verkryging van denzelven het
zyne had toegebragt : uit welke gedrag eenigzins zou
kunnen worden afgeleid , op wat wyze de verdeeling
der veroverde landen by die vreemde volken in Italië
is gefchied, fchoon ons daaromtrent de noodige befcheiden
in de oude geAenkfchriften ontbreeken.
Dan eer wy dit verder ontvouwen , voegt het ons,
het veld der gefchiedenis met eenige oplettendheid
doorwandelende , by ieder tooneel , dat verandering
baart en onze oogen treft, een weinig ftil teftaan. In
plaatfe van dien geduchten en talryken Romeinfchen
Raad, wiens achtbaarheid het lot der waereld beflischte,
en van welken Cineas, de afgezant van Pyrrhus, getuigde,
dat het een vergadering van Koningen was, zienwy
in den omtrek van Italië verfcheide uitheemfche Opperhoofden
, Vorflen en Koningen te voorfchyn treeden
, die zich het gebied over onderfcheidene landflreeken
aanmaatigen , en aldaar met zulk een gezag
regeeren , dat de wyze wetten van Numa en anderen,
by de Romeinen heilig aangenomen , zwygen voor
die

5QO OVER. H E T H E R L E E V E N D E R
die van den onlangs veifcheenen Koning der Longo
barden. Wy zullen fommigen toefchynen te hoog op-
teklimmen in het naipooren der gebeurtenisfen en oor-
zaaken ; welke, nadat de lucht en geleerdheid ver­
bannen , en de bewustheid van vryheid en roem te
Rome was uitgebluscht , hebben medegewerkt, om
die voortreffelyke gaven des hemels op het verflagene,
maar tevens beminde Italië , wederom te doen neder-
daalen. Maar het onderwerp is te Ieerryk en de re­
denen zyn hier te gewichtig, om niet van den beginne
af dezelve trapsvvyze te ontvouwen. Wy hebben ten
minften naar ons vermogen voorgenomen, het onder­
ling verband en den famenhang der voorvallen en oor-
zaaken in acht te neemen, cn aantctoonen, op wat
wyze de eene gebeurtenis de andere bereid , en den
invloed daarvan vermeerderd heeft.
De Regeering der uitheemfche Koningen en Vorsten ,
hoe willekeurig omtrent de Romeinen, had, wegens
de gemeenfchappclykc krygsocfening en onderlinge
verdeeling van den buit, haare bepaaling by hun eigen
volk. Elk manmoedig held matigde zich een deel van
het overwonnen land aan , en wierd, onder zekere
overeenkomst en verdrag, 'er ook wczenlyk meester
van. Een ieder ftónd iets van zyn natuurlyk recht
af, om de voordeden der maatfehappy , uit barre
landen in een zegenryk gewest overgebragt , des te
volkomener te maaken.
liet is ons onmogelyk hier in byzonderheden te
treeden, daar de Gefchiedenis zwygt. Om in eigene
gisfingen niet te dooien , of den oorfprong van het
Leenrecht te bdlisfeu , zullen wy ROEERTSON hier
met weinige woorden laaten fpreeken.
Deeze nieuwe verdeeling der Landen, zegt die voor­
tref-

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 591
treffelyke Schryver ; bragt nieuwe Zeden voort, waar
uit langzaamerhand een foort van Regeeringsvorm
fproot , tot dien tyd onbekend , en heden onderfcheiden
onder den naam van Leenftelzel. Een recht, door de
gruwzaame bepaalingen , van trotfche fchepfelen daar
aan gegeeven, by braave lieden al te wel bekend, om
'er lang by ftil te ftaan. Een oppervlakkige befchou-
wing, hoe het zelve, uit de gemeenzaamheid en ge-
lykheid der Barbaaren gebooren , de hoovaardy en
heerschzucht in handen gefield , de geesfel van het
menschdom wierd , en eeuwen lang Europa drukte ,
zal hier genoegzaam zyn. De beduchtheid niet alleen
voor de zulken der oude bewooners, die men gefpaard
had, maar de vrees voor de geweldige aanvallen van
andere veroveraars, deed de nieuwe Overheerfchers van
Italië naar middelen van zelfverdediging omzien,
waar toe niets gefchikter was, dan het aangaan van
onderlinge verbintenisfen. Ieder vryman, die een ge­
deelte van het veroverde land ontvangen had , ver­
bond zich plechtiglyk de wapenen op te vatten te­
gen den algemeenen vyand. Dit fcheen in het eerst
een beftier, volmaakt gefchikt om de Maatfchappy te
verdedigen tegen buitenlandsch geweld; maar in ver­
volg van tyd ondervond men de affchuwelyke ge­
breken , die allengskens daar mede verknocht gingen.
De vermogende Leenmannen wierden van Landftree-
ken , welke zy in den beginne niet langer mogten
bellieren dan het den Vorst behaagde , willekeurige
eigenaars, en hunne kinderen erfelyke bezitters. Het
denkbeeld van eene hooge geboorte en luisterryken
' ftaat bedorf de harten der Grooten , en vervulde die
met laatdunkende voorneemens, waar door het arme
Volk , van het heilig Opperwezen tot het verkrygen
van

592 OVER IJET HERLEEVEN DER
van kennis en het genieten der vryheid geroepen, fa
de enge ketenen van dienstbaarheid en flaverny wierd
geklonken. Die edele gevoelens , die de gelykheid
van ftaat inboezemt, wierden geheel en al uitgebluscht,
cn de heerschzugt en het geweld vonden
nergens tegenftaöd. Toen rezen, onder den naam van
Edelen en onder de gedaante van Menfchen, uit den
baijert der verwarring, verfcheide domme en verwaande
gedrochten, die, vierhonderd jaaren achter
een, door hunne woeste en dolzinnige bedryven het
Menfchelyk geflagt hebben gefleept , gefleurd , gefolterd.
Hun hoogmoed had hen naauwlyks vrygemaakt van
de kroon, of zy naamen, ter onderfcheiding en onderdrukking
van .het overige Menschdom, eertytels en
waardigheden aan, die alleen waren gefchikt, om de
Ingczeetenen hunne natuurlyke en nimmer vervreembaare
rechten te ontneemen. Zy bouwden kasteden
in elk Landfchap van Europa, beroofden den Koning
van zyn gezag en voorrechten , belegerden elkander
op de haatelykfte en ongefchiktfle wyze, en pleegden
overal, ten nadeele van hunne geringe en fchuldelooze
nabuuren, roof enflroopery. De bekwaamfte Historiefchryvers
verklaaren, d?t ze de woestheid en ellende,
welke daar uit zyn voortgefprooten, in hunne tafereelen
niet kunnen afmaaien. Het grootfte en werkzaamfte
gedeelte van de menfehelyke huishouding was tot
eene daadelyke flaverny en fchanddyke armoede gebragt.
Het juk van overheerfching wierd zo wel den
kunstenaar als huis- en arbeidsman op den onfchuldigen
nek gedrukt. De Geleerdheid was alle nayver
beuoomen, en, geduurende vier eeuwen, zag men
geen' fchryver te voorfchyn koomen, die 3 hetzy men,
de

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 593
de fierlykheid van ftyl of het gewigt der z-aaken in
acht neemt , bykans waardig is om gelezen te worden,
zo dat men zich met reden moet verwonderen,
hoe debraave PETRARC HA en andere helden, den naam
van edele Menfchen waardig, meer dan tweehondeid
jaaren na die leenheerlyke buitenfporigheden , nog
boeken en gefcbriften van de beste Griekfche en
Latynfche fchryvers hebben kunnen ontdekken , en
tot in het laate nageflagt vereeuwigen. Maar wy
keeren onze oogen af van dat fchandelyk en het
menschdom ontëerende tydvak , en willen liever met
genoegen befchouwen , op welk eene wonderbaare
wyze dat Gotthiscb gevaarte van menfchelyke dwaasheid
en hovaardy, zo als het in Italië kond, is ondermynd
en in elkander gezonken. Al wie het onbepaald
vermoogen van die verwaande Leenmannen
en onderdrukkers van alle, den mensch waardige, hoedanigheden
van vooren befchouwt , zöu moeten veronderftellen,
dat eene vereeniging van kloekmoedige,
braave, verltandige, en van het overige menschdom
onderfcheidene lieden, dat eene vergadering van voorzichtige
, wyze en ftaatkundige mannen , alleen het
vermogen hadden, om die laatdunkende en uitzinnige
pogingen van deeze roekelooze en wreede leenheeren
te ftuiten, en derzei ver hoogmoed te fnuiken. Dan
geheel anders leert ons de Gefchiedenis , die wyze
leermeesteresfe van veele niet genoeg in acht genoomene
waarheden. Een onnozele kluizenaar, een dweepzieke
landlooper , PETRUS DE HEREMIET , moet hier
het voornaame werktuig zyn , om die trotfche muu-
• ren, wallen en toorens, van drieste onkunde, fchandelyke
hovaardy en onmenfchelyke wreedheid omverre
te werpen en te floopen. Wy zullen ons in byzonderheden
omtrent de kruisvaarten niet verder begeeven,
d u n
HISTORIEK. I. Deel. Qq

594 OVER HET HEREEEVEN DER
dan voor zo verre dezelve een onmiddelyken invloed
gehad hebben op het herteeven der letteren, der kunsten
en wetenfchappen in Italië. Het is bekend, hoe
omtrent het einde der tiende en het begin der'elfde
eeuw, zich een gevoelen verfpreidde onder de Christenen
, dat de duizend jaaren , waarvan de heilige
JOANNES gewaagt, vervuld waren. De zo even*emelde
PETRUS , die manmoedige Heremiet en ftrydbaare
Apostel , bediende zich op eene zonderlinge wyze
van deeze gelegenheid. Met het heilig kruis in de
eene, en een brief, welken hy voorgafin den hemel
gefchreeven te zyn aan alle waare Christenen, om
hen aan te moedigen tot de verlosfing hunner ongelukkige
broederen, zugtende in Palestina onder het luider
Mahometaanen , in de andere hand , doorliep by
a Ie Heden en landen van Europa , de Edelen de
Vorsten enhet gantfche Volk aanfpoorende, om eenen
heiligen oorlog te beginnen. Vol van yver en moed
ontftak hy wel haast het vuur van dweepery, waw
vanhy zelfs brandde, in de gemoederen der menfehen
Twee groote vergaderingen , in elk van welken meer
dan dertigduizend perfoonen tegenwoordig waren, erkenden
het ontwerp van PETRUS voor eene onmiddelvke
openbaaring, hem uit den hemel gefchonken, en riepen
met eenpaarigc Remme: het is Gods wil. Wy kunnen
ons niet inlaaten, om eene befchryvfng te «reeven
van de ongeregeldheden en misdaaden , die°deeze
onbefuisde Monnik en van woedende yVer blaakende
Heremiet met zyne veertigduizend makkeren in Hungarye
en Btilgarie bedreef.
Het is genoeg aautemerken, hoe hy de voornaame
oorzaak was, dat niet alleen de oorlogzuchtige Edelen
met hunne vafailen, maar zelfs menfehen van geringer
foort en vreedzaamer gelteltems, geestclyken van aller­
lei

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË» 595
iei rang, vrouwen zelfs en kinderen, bof en haven
verlieten, en deelgenooteia wierden van dc-ezen heiligen
oorlog, en wel in zulk een aantal, dat, zo men op het
eenpaarig getuigenis der fchryveren van dien tyd zich
verlaaten mag, binten alle weerelooze manfchap, zes
millioenen menfehen onder de heilige banieren van
het kruis naar Jerufalem trokken, om dat land, het
welk men veronderitelde, dat de Almagtige had uitgekoozen
tot een erfdeel voor zyn beminde volk, niet
Hechts te bezoeken, maar om daar aan heilige hulde
te doen, en het te redden uit de klaauwen en magt
der ongeloovigen.
Men kan lang redenkavelen over de onrechtvaardige
handelingen en onmenfehelyke daaden van deeze onzinnige
kruisvaarders, welkers fpoorelooze en gruuwzaame
bedryven ieder weldenkend mensch afkeurt en
verfoeit : maar, als men wederom {in aanmerking
neemt, hoedanig de ftaat van Europa was, toendezelven
begonnen ; hoe fnoode onderdrukking de menfehen
arm, traag, dom, loom en lusteloos gemaakt
had , zo dat 'er mogelyk geen ander middel, dan eene
verregaande en alles overweldigende dweepzucht meer
overig was, om de ongelukkige llervelingen de doodelyke
flaap uit de oogen te dryven , en hen de zwaarte
hunner ketenen te doen gevoelen ; dan keert de voorzichtige
en waare Wysgeer tot zich zelve , en bellischt
niet over zaaken , welkers begin en einde zo
verfchillende zyn. De verfchrikkelyklte werkingen in
de natuur hebben meest de heilzaatnfte gevolgen. De
uitbarltingen van den vuurbrakende iEtna bedelven
bloeijende Iteden en dorpen, met alle derzei ver in- I
wooners onder puin , asfche en gloeijende ftroomen
van lava. Dit verfchaft een tooneel , hetgeen den
ongevoeligften aanfehouwer met fiddering vervult, eti
Qq a
w a a r
-

S9 S
OVER HET HERLEEVEN DER
waarin zelfs het wysgeerige oog niet dan met moeite
den vinger van Gods goedheid kan ontdekken ; maar
wanneer dat wysgeerig oog de gevolgen gadeflaat;
wanneer het door die uitbarftingen de omleggende
ftreeken, geduurende een reeks van jaaren , voor vernielende
aardbevingen ziet beveiligd, wanneer het m
die asch , in die lava, een onuitputbaare bron van
vruchtbaarheid ontdekt, daar het over de welriekende
wouden van Calabrie, en over de ryke koornakkeren
van Sicilië gaat weiden , dan ziet het de geleedene
fchade in dubbele maate vergoed, het ziet de goedheid
en wysheid der Voorzienigheid ook hier, gelyk altoos,
ten vollen gerechtvaardigd.
Hetzelfde , dat in de natuur plaats heeft, heeft
ook plaats in de zedelyke waereld. De kruisvaarten
hebben Europa ontvolkt , Aha met moord en grimwelen
vervuld, en, even als eene geweldige aardbeving
, het gantfche geftel der burgerlyke Maatfchappy
gefchokt en losgerukt ; maar zy hebben
tevens een einde gemaakt aan de vreefelyke misbruiken
van een verward en verbasterd Leenitelzel, zy
hebben de befchaafde waereld beveiligd voor de
minder hevige , doch op den duur meer vernielende
beroeringen van veele kleine heerschzuchtige dwingelanden,
die met hunnen yzeren fcepter ieder teder
fpruitje van vernuft , naarftigheid en kennis verbryzelden.
De geldmiddelen van die groote heeren
waren door de kostbaare en gevaarlyke tochten ras
verfpild, en hunne geduchte afftammelingen wierden
op die langduurige reizen meest al vermist, of gingen
verlooren.- De arme kluizenaar , fchoon klein van
geftalte, met een kaal hoofd, ongefchoeid en in een
ruuw gewaad , maar wiens oogen van gcestelykeu
yver blaakten , en die met dezelfde vrymoedigheid in
de

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 59?
de hoven der Vorften, als in de hutten der nooddruftigen
, boetvaardige traanen en wreekende wapenen
predikte , had de Edelen in een heiligen , maar voof
hun beftaan zo fchadelyken en verderfelyken, oorlog ingewikkeld
, dat zy, geprangd door armoede en gebrek,
genoodzaakt wierden de ketenen der flaverny te ontfluiten,
den akker van den landman , en de winkel
van den kunstenaar te beveiligen , en allengskens ziel
en lichaam te geeven aan het talrykfte en nuttigde
gedeelte van de maatfchappy. De vlam, zegt GIBBON ,
die de hooge en dorre boomen verteerde , gaf lucht,
ruimte en wasdom aan het nederig maar vruchtbaar
kruid. De kruisvaarten, hoe onftuimig obk in haare
beginzels, hebben, by de uitkomst, de zaaden van
vryheid , van geleerdheid , van welvaart , van een
beter ftaatsbeftuur in den grond van Europa geftrooid,
den grond zeiven ter opkweeking dier zaaden bereid en
vruchtbaar gemaakt , en alzo die heerlyke vruchten
doen voortkoomen , die in latere tyden zo welig zyn
opgefchooten. Men behoeve zyn oog Hechts te vestigen
op Venetië, welkerhavens, geduurende de heilige
krygstogten , gevuld lagen met fchepen , die van
daar met het noodige wierden voorzien, en waar voor
de rykdommen van Afia wederom in haaren boezem
wierden uitgeftort. • Toen de kruisvaarders onder
anderen Conftantinopolen bemagtigden, deeden de
Italiaanfche Staaten , volgens het getuigenis van de
beroemdfte Gefchiedfchryvers, met deeze gebeurtenis
geen gering voordeel. De Venetiaanen, beraamers
der onderneeming, en die geen weinig deel hadden in
de uitvoering van dezelve , verzuimden, geenszins
zich van de grootfte voordeden te verzekeren. Zy
maakten zich meester van een gedeelte van het oude
Peloponefus in Griekenland , als mede van eenigen
Qq 3
d e r

5J>8 OVER HET HERLEEVEN DER
der vruchtbaar/te Eilanden van den Archipel De
arbeidzaamheid herleefde niet minder op de frraaten
van Genua en Pifa , dan op die van Luca en Florence.
Overal ondervonden de Ingezeetenen de zedert
lang onbekende voordeden der naarftigheid , en -enox>ten
de vruchten van den koophandel, weleer aan
Conftantinopole verknocht. Daar wy geduung ons
oog vestigen op Italië, en zo even zagen, hoe traag,
heul, domheid en bygeloof, de geliefde kinderen der
heerschzugt zyn , waardoor eene naare nacht van
fteeds toeneemende duisternis over fteden en landen
wierd verfpreid, zo zien wy ook, met het begin der
kruistochten, aanltonds bieren daar eenige fchitierende
vonken van vlyt en gewilligen arbeid ontllaan, waaruit
van tyd tot tyd een heldere vlam van algemeene werkzaamheid
en nayver te voorfchyn kwam.
Dc koophandel en geduurige verftand'houding met
vreemde volken , waartoe de heilige oorlog byzondeaanleidmg
gaf, verdreeven de moedeloosheid traag
heid en verderfelyke onkunde uit de landpalen van
Itahe. Hoe grooter de fchatten waren, welke in de
fteden wierden aangebragt, hoe meer de waakzaame
koopman en zyne getrouwe medeburgers op middelen
wierden bedagt, om die nieuwe welvaart en on»ewoonen
rykdom beftencüg te maaken. Niets was hiertoe
aanlokkelykerengevoegelyker, dan zich van het willekeurig
gezag der Leenheeren te ontflaan. Reeds in
het begin der elfde eeuw begonnen de Ingezetenen
van eenigen der Italiaanfche fleeden zich nieuwe voorrechten
toe te eigenen, met elkander in naauwer verbindtenisfen
te treeden, en zich tot ftaatkundigc lighaamen
ofgemeentens te vormen, befiuurd volgens wetten,
door de algemeene toeftemming der burgery vastgefteld.
Zommige fteden verkregen dit recht door
Hout-

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 590
itoutmoedige bedryven , anderen, gelyk Luca, Florence,
Genua en Bologne, door geldmiddelen. De
hinderpaalen , weike men hier omtrent ontmoette,
vooral van de Geestelyken , die niet weinige lyfeigenen
hadden, waren groot, maar niet groot genoeg,
om den ontdoken yver van den ontwaakten burger te
fluiten ; zy mogen deeze vorderingen hebben vertraagd
, zy hebben de omkeering des te geduchtiger
doen worden. Konden wy een fchildery van den toeftand
van Italië, zedert de tiende tot de dertiende eeuw,
voor onze verbeelding hangen , men zou niet gelooven
, dat men het tafereel van een en het zelfde land
aanfchouwde. Eer dat de gemeentens waren tot ftand
gebragt, hadden de Edelen en Baronnen fterke kasteden
, hunne eenige woonplaatfen , alwaar zy hun
rechtsgebied oeffenden , meest al digt by de muuren
der fteden , welke byna volkloos waren, en niet dan
van flaaven of lieden van laage geboorte wierden bewoond
en bebouwd. Dan zodra waren deeze gemeentens
niet eenigzins gevestigd en van haare vryheid
verzekerd, of de Italiaanfche fteden , door den dage*
lykfchen toevloed van nieuwe Inwooners gefterkt,
begonnen bezef te krygen van haar eigene grootheid,
en maakten zich meester van het grondgebied rondom
hunne muuren. Zy verdreeven de Baronnen uit hunne
fchuilhoeken en rechtbanken , dwongen zowel die
geenen, welke wyd en zyd hunne woonplaatfeu
hadden , als die digt by de ftad zich hadden nederr
gezet, leden te worden van hunne gemeentens , den
eed van getrouwheid aan hunnen Magiftraat afteleggen,
en zelfs zich te verbinden, om, geduurende een bepaalden
tyd van het jaar, hun verblyf te houden binnen
de ftad. Deeze onderwerping des adels moge zommigen
vreemd fchynen , zy fteunt echter op het gezag
Qq 4. * van

ÓOO OVER HET HERLEE VEN DER
van geloofwaardige Schryvers, die oor- en ooggetuigen
waren van deeze ontzaggelyke omwenteling.
Onder anderen geeft OTTO FRISINGENSIS , die in het
midden van de twaalfde eeuw leefde , en aan wiens
zeggen men geen reden heeft om tetwylfeleu, deeze
befchryving van den ftaat van Italië onder FREDRIK
DEN EERSTEN. De Steden hebben zo veel met de vryheid.
op, en zyn 'er zo Jterk op uit, om zich der moedwillige
magt te onttrekken, dat zy geen ander gezag willen erkennen,
dan dat van haare eigen magijtr aten, die henregecren,
zo dat gantsch Italië thans vol is van vryejleden,
•welke ieder haaren Bisfchop genoodzaakt hebben binnel
den omtrek der Jtads muuren te woonen, en naauwlyks
word 'er een edelman gevonden, die, hoe magtig ook
met aan de wetten en regeering van deeze of geene ftad
onderworpen is. By zulke geduchte ftaatsveranderin*en
komt het menschdom doorgaans tot uiterftens • &
de
vrees en haat omtrent de Edelen was ter dier tyd zo
groot, dat ik by MICHAEL BRUTUS heb aangeteekend
gevonden, dat men niet fchroomde te Florence een wet
aftekondigen, waar by het ieder vryftond, een edelman,
welke men 'snagts op de ftraat ontmoette te
dooden. Zo verfchrikkelyk als te vooren de trotfche
aanblik des adels geweest was voor het beevend volk
zo geduchtig was nu detoomlooze drift van de getergde
gemeente, tegen allen, welke zich boven haar meende
te verheffen. Het lighaam van den ftaat wierd door
onophot-idelyke tegenwerking, gelyk natuurlyk was
vervaarlyk gefchokt. Dan uit hoofde van het aanwas!
fend gezag cn vermogen der fteden, wierd het eindelyk
het belang der groote heeren zich tot leden dezer gemeentens
te laaten aanneemen. Lieden van den hoornen
rang rekenden het zich eeneeere, zich by deeze burgermaatfehappy
neder te zetten, by welke gelegenheid
te-

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 6ol
tevens eene gewoonte is ingevoerd , die nog in Italië
ftand houdr, alwaar de voornaame familien ftandvastiger
de groote fteden bewoonen, dan in eenig ander
land van Europa. Iïoe hooger ondcrtusfchen de magt
der burgers rees, hoe grooter voorzorg men gebruikte
, om de vryheid en onaf hanglykheid ongefchonden te
bewaaren. De Keizers hadden, alsoppervorften, oudtyds
een paleis in ieder groote ftad van Italië, waar zy
gewoon waaren hun intrek te neemen , terwyl den
krygsknechten, die hen verzelden, een verblyf in de
huizen der burgeren wierd aangewezen. Doch de fiedelingen
begonnen zulks ook te befchouwen als fchandelyk
en gevaarlyk, zy wilden geen meefler binnen
hunne muuren ontvangen, en "haalden de paleizen omver.
Men kwam hier over in de wapenen , maar de
burgery zegepraalde en bragt het zo verre , dat in
het jaar 1183 te Conflans een vredesverdrag wierd
geflooten, waar by alle de rechten en vrydommen,
door voorige keizers aan de voornaamflc fteden van
Italië gefchonken, wierden bevestigd en bekrachtigd.
De tyds omflandigheden begunftigden zo zonderling
alles, wat hier omtrent wierd aangewend, dat de
meeste groote fteden van Italië, voor het einde der
dertiende eeuw , alle teekens van ondergefchiktheid,
zo wel aan de Edelen en Baronnen , als aan het keizerryk
zelve , hadden afgeworpen, en onaf hangelyke
, oppermagtige gemeenebesten waren geworden.
Men zag overal de verbazendfte uitwerkfels van
deeze ontzaggelyke flaatsverandering, in welkers befchryvingwy
onze verbeelding thans gaarne den vryen
. teugel wilden vieren, was het niet dat de zuivere achtbaarheid
van de waare gefchiedenis ons hierin wederhield.
Het is toch eene onbetwistbaare waarheid, dat de
dienstbaarheid de ziel vernedert, hetverftand te onder
Qq 5 houdt,

fjOi OVER HET HE RLE EVEN DER
houdt, en , door het uitdooven van den nay ver, de vlyt
alle voedzel beneemt.
Zo ras de vryheid zich weder in Italië vertoonde,
wierden 'er onder de ingezeetenen nieuwe aandoeningen
, nieuwe denkbeelden gebooren. De zaaden van
kloekmoedigheid, kennis en bezef van eigene waarde
wierden opgewekt, en fchooten diepe wortelen in de
gemoederen der menfehen. De natuurlyke bekwaamheden
der ftervelingen wierden ontwikkeld en namen
een hooger vlugt. De fteden, nog onlangs de naare
verblyfplaatfen van armoede, gebrek en dwingelandy,
groeiden in vermogen , en zagen dagclyks zich van
grooter fchatten meester worden. De gulde vryheid
fcheen haare banieren te ontrollen , tot welzyn van
het menfchelyk geflagt. De vryheid fcheen de bronnen
?e openen van algemeene vrede en welvaart. Dan hoe
weinig famenhang ontmoet men in de ondermaanfche
gebeurtenisfen ! De fterveling moge met zyne gedagten
opklimmen in den hemel, en aldaar met verbaasdheid
aanfehouwen de geregelde orde, de bepaalde bewegingen
en nimmer feilende omwentelingen der hemelfche
lighaamen ; op aarde de daaden en lotgevallen der
menfehen met eenige aandagt inziende, ondervindt hy
volftrekt het tegengeftelde. Ongelykheid , wanorde,
wispeltuurigheid en tegenftrydigheid in de bedryven
zyner medefchepfelen en hunne byzondere bedeeling op
deeze wereld , zyn de gemeenzaamste voorwerpen,
welke hy op dit pad des levens ontmoet, en van welkers
wezenlyk beftaan hem ieder blad in de gefchiedenis
overtuigt. De deugd word vertrceden, het wangedrag
beloond, de nederigheid verdreeven, de hoogmoed
gekoefterd, de waarheid verbannen en delogen
aangebeden; en dit niet alleen, de geleerdheid verkiest
doorgaans tot haare gezellinnen hoogmoed, afgunst en
haat.

BESCHAAFDE L E T T E R E N IN ITALIË. 603
haat, het verftand gaat niet zelden met ondeugd gepaard.
De rechtvaardigheid, itreng in het uitvoeren
der gefchreeven wet, verliest meenigmaai haaren kiefchen
naam, en word onrecht. En wat zullen wy van de gulde
vryheid zeggen, dat natuurlyk eigendom der menfehen ,
de veerkragt hunner vermogens, en het eigenlyk gevoel
en wezen van hun beftaan, hoe dikwerf wierd dezelve
niet losbandige dweepzucht en onbezonnen moedwil!
Men lette op Italië. Italië, zo lang door dwingelandy
geknelt , heigde om zich in de liefelyke ftraalen der
vryheid te verlustigen, en zich onder haare minzaame
vleugelen te koefteren. Dau dit mogt haar niet gebeuren.
De vryheid had andere bedoelingen, neemt de fakkel
van twist en tweedragt in handen, doorwandelt de
Heden , wekt de jaloersheid op , maakt dat de oude
gefchillen herleeven, kweekt eene reeks van nieuwe
oneenigheden aan , en doet Itroomen van menfehenbloed
vlieten, niet alleen langs de velden van gantsch
Italië en Sicilië, maar ook in de wateren, die Griekenland
en Afie befproeijen. Verwonderen wy ons over den
nayveren de verbittering, welke eertyds Rome en Carthago
tot elkanders verderf in de wapenen joegen, met
geene mindere verwondering befchouwenvvy den haat,
de afgunst en vyandelyke drift, waar mede de voornaamlte
kooplieden van Italië, Venetië en Genua, elkander
zogten te verdelgen. Honderdmalen zag men in den
Archipel en middellandfche zee de wrakken en wapperende
kielen der overwonnen fchepen dryven , en de
dartelende baaren geverwd met het bloed der llrydende
partyen. Op het vaste land was het tooneel van iiedelyke
en burgerlyke oneenigheid niet minder verfchrikkelyk.
Die verdervelyke oorlogen, waarin de Keizers
met hunne legermagten, en de Paufcn met hunne baublikfems,
zeden eenige eeuwen, gedurigtegen elkander
had-

ÖS4 OVER HET HERLEEVEN DER
hadden geworsteld, begonnen thans meer dan ooit
hun geweld en woede te toonen. De beruchte partyfchappen
van de Guelphen , die de Paufen, en de
Gibellins, (*) die de Keizers begunstigden, wierden
thans niet alleen heviger, dan immer te vooren , maar,
gelyk het doorgaans gaat, partyen wierden hier uit
partyen gebooren. De Guelphen verdeelden zich onder
eikanderen , en droegen , ter onderfcheiding van
hunne verdeeldheid, witte of zwarte teekenen. Om kort
te gaan; de burgerlyk tweefpalt was in Italië tot die hoogte
geklommen, dat niet alleen fteden tegen fteden, maar
geflagten tegen geflagten, huisgezinnen tegen huisgezinnen
, vaderen tegen hunne zoonen, zoonen tegen hunne
vaderen de wapenen opnamen, en overal de afgryzelyke
wapenkreet van burgerlyken oorlog wierd gehoord.
In deeze oncenigheden was ook ingewikkeld
DANTES ALIGHERIUS, van wien wyhier Hechts eenige
byzonderheden, die betrekking hebben op de onderlinge
verdeeldheden in Italië, zullen melden.
Deeze fchrandere en geleerde man, uit een aanzienlyk
geflagt , de Guelphen toegedaan , gefprooten,
was een voornaam lid van de Regeering te Florence ,
en van eene byzondere hoogachting by zyne medeburgers
, wanneer te Pistorium, een Had in Etrurie,
naby Florence geleegen, de aanzienlyke en vermogende
aanhang van de Cancellarii (f) dermaate onderling
was verdeeld , dat men , onder het draagen van de
gewoone witte of zwarte teekenen , niet fchroomde
dagelyks het bloed van zyne tegenparty te vergieten,
waar-
(*) Over deeze partyfchappen kan men onder anderen nazien
MORERI DiStioH. op het woord Gibelins.
(f> LEONARD. AEETIN. Hifi. Florentin. libr. IV. p. 73 ed,
Argentor.

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 6oi?
waardoor de Stad in de gevaarlykfte rampfpoeden en
uiterfte ellende wierd gebragt. Die van Florence , begeerig
om de gereezene gefchillen en verregaande
oneenigbeden hunner nabuuren by te leggen, deeden
de hoofden van beide partyen tot zich komen ; maar
naauwlyks hadden die edele en vermogende lieden
hunne voeten binnen de muuren van Florence gezet,
of de gantfche burgery trok party , en het vuur van
twecdragt, te Pistorium ontftooken , meer ftof tot
verteering te Florence gevonden hebbende , floeg uit in
volle vlam. Het bleef niet by een enkel geilagt, dat
tot de wapenen zyn toevlugt nam. De Circuli , diehet
witte, en de Donati, die het zwarte teeken droegen,
voerden in de ftad een openbaaren oorlog. De
Paus was ondertusfchen op middelen bedagt , om die
verderfelyke tweefpalt te doen eindigen. Hy ftelde
derhalven alle middelen in het werk , om VERIUS CIR-
CULUS, de voornaamfte van de eene , met CURTIUS
DONATUS , het hoofd van de andere party, te bevredigen;
doch de welmeenende pogingen van den eervvaardigen
BONIFACIUS , fchoon door een achtbaar gezandfchap
onderfteund , waren ten eenemaal vrugteloos. De
burgerkryg tusfchen VERIUS CIRCULUS enden manmoedigen
CURTIUS DONATUS , wierd met geen minder drift
gevoerd op de ftraaten van Florence, dan die van CJE-
SAR en POMPEJUS op de vlaktens vanPharfalie. Midden
onder het woeden van deeze oneenigbeden kwamen
eenige voornaame leden te faamen in de kerk der heilige
drieëenheid , en beraadllaagden aldaar , om den
heiligen Vader te verzoeken en te bidden, dat hy den
een of anderen Vorst wilde overhaalen , om , ter vereffening
der gefchillen , naar Florence een legerte zenden.
Dit befluit, ruchtbaar 'geworden zynde , baarde een
ongemeene gisting in de gemoederen der menfehen.
On-

6o6 OVER HET HERLEEVEN DER
Onder anderen wierd DANTES, een man hevig van aart,
die op zulk eene wyze de burgerlyke vryheid rekende'
verpletterd , meer dan ooit te vooren aangemoedigd,
om de ontftaane onlusten te dempen. Door zyn
fchrander vernuft en ongemeene welfpreekendheid
wierden zyne ambtgenooten overreed , om de fchandelyke
vlek, welken men op deburgery tragtte te werpen,
uittewisfehen; zy moedigden het volk aan, om,
met eenpaarige kragten, de hoofden der beide partyeu
de ftad uittewerpen , hetgeen hun ook gelukte; wordende
zelfs CURTIUS DONATUS, welke niet naliet met
gewapende manfehap de ftad te doorkruizen en de
Regcering te hoonen , met verbeurdverklaaring zyner
goederen gebannen. Dan die in burgerlyke tweefpalt
heden het gebied in handen heeft, word morgen verdreeven.
De in ballingfchapgezondene CURTIUSDONA-
TUS begaf zich aanftonds naar den Paus, en liet niet
af, voordat hy den heiligen Vader had bewoogen,
zich de gefchillen, te Florence thans plaats hebbende,
aantetrekken. BONIFACIUS liet zich overreeden, enverzogt
PHILIPPUS DENSCHOONE, Koning der Franfchen,
om, ter uitdoving van alle onderlinge twist, een genoeg*
zaame legermagt derwaards te doen trekken, CHARLES
DEVALOIS, een man van koninglyke bloede, wierd het
opperbewind over deeze manfehap in handen geftcld.
Naauwlyks was het leger tot de grenspaalen van Florence
genaderd , of de Regcering , die wel het meest
uit Guelphen of Pausgezin den, maar van het wit blazoen
beftond , wierd bekommerd , en dagt dat men
verandering zogt. Dan CAREL deed de fchoone beloften
, van niets te zullen onderneemen , dat tegens de
wetten ftreed , en gaf voor , dat hy enkel en alleen
gekoomen was, om hun voordeel te zoeken, hunne
fchade te herftellen, en hunnen vrede beftendig te maaken
'•>

BESCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 607
ken ; op welke voorwaarden de bevelhebber wierd
binnengelaaten , en door alle de leden van den Magiftraat
plegtig verwelkomd. Ook kreeg hy ftraks gehoor
by het gantfche volk, en zwoer, dat hy alles in
der minne wilde byleggen , zonder iemand te beledigen
; dan naauwlyks had hy de vergadering verhaten
, en het bewind in handen gekreegen , of zyne
krygsknegten liepen, met blood geweer , gewapend
door de ftad, het geen groote argwaan en ontroeringe
veroorzaakte, te meer toen men ook toeliet, dat CUR­
TIUS DONATUS met een hoop gewapende huurlingen de
ftad overweldigde , de Regeering veranderde en alles
naar zyn zin fchiktc , terwyl deszelfs onderhoorige
bende met plunderen en roven, alle die ongeregeldheden
pleegde , welke men van toomlooze foldaaten te
wagten heeft; daar zulks door CAREL en de onder hem
ftaande manfehap met onverfchillige oogen wierd aangezien.
Meer dan eene twist ontftak uit dit bedryf,
waarvan het jammerlyk gevolg was, dat de vermaarde
DANTES, die zich van alle misdaad vry kende, de grootde
rampfpoeden moest ondergaan. Zyn huis wierd
geplonderd , zyne landhoeve verwoest, en, om
dat hy eene boete van agtduizend livres , waartoe
hy verweezen was , weigerde te voldoen , wierden
zyne goederen verbeurd verklaard , en hy zelfs met
eenigen zyncr aanhangcren uit zyne vaderlyke ftad
gebannen ; alhoewel kort daarna geen zeven , gelyk
eertyds om de geboorteplaats van HOMERUS , maar
alle de fteden van Italië om zyn poorterfchap ftreeden,
en hem eenpaarig voor hunnen burger erkenden,
zodat met recht op zyne graftombe wierd gefchreeven:
BURGER VAN ITALIE. Men neeme nu in aanmerking,
in welke onaangenaame omftandigheden die groote
mannen , waardoor de Letteren en Wetenfchappen
her-

6oS] 0V2R IIETHERLEEVEN DER LETTEREN IN ITALIË»
herleefden, zich bevonden , hoe de gemoederen overal
in onrust waren, en eene wrevele geest van partyfchap
en opftand de Italiaanen in het algemeen beziel,
den, en wie zou dan kunnen gelooven, dat, onder alle
die woelingen , twisten en buitenfporigheden , nog
eenig gehoor zou worden gegeeven aan de zagte en
lieflyke Hem der Griekfche en Latynfche Zanggodinnen
? Dan zo wispeltuurig cn tegen den algemeenen regel
van bedaard overleg ftrydende zyn de handelingen
der ftervelingen , welke niet door wiskundige bepaalingen
, noch op het boekvertrek, zonder den fpiegel
der gefchiedenis , gemaakte overleggingen , kunnen
worden beoordeeld. Niet tegenflaande alle deeze beroeringen
, welke de beoeffening der Letterkunde fchynen
uittedooven en te vernietigen, zien wy evenwel in
Italië, onder het geleide der woelzieke vryheid, het
vernuft der menfehen allengskens hooger en hooger
klimmen, de verftandige vermogens zich verder uitbreiden
, en de geleerdheid met die bevalligheid en
pracht te voorfchyn treeden, dat wy met allen eerbied
en ontzag die mannen moeten befchouwen , welke
door zulke verhevene gaven zich onftervelyk gemaakt
hebben by de nakomelingfchap , waarvan wy in eene
volgende Redenvoering de uitmuntendfte blyken zullen
aantreffen.

D Ë
Sof
VERDIENSTEN VAN DEN HUIZE DÉ
MEDICIS IN DE NATUURKUNDE,
(Uit het Hoogduitsch.')
D e gouden tyden der kunflen en wetenfchappen zyn
in de gefchiedenis van het menschdom zeer weinig,
en deezen van zeer korten duur geweest, VOLTAIRE
telt 'er flegts vier , en plaatst de eerfte onder de regeering
van PHILIPPÜS en ALEXANDER DEN CROOTEN,
de tweede onder JULIÜS CAESAR en AUGUSTUS , de
derde in een tydvak van agt en zestig jaaren , toert
COSMUS DE MEDICIS , de vader des vaderlands, en
zyne nakomelingen PIETRO en LORENZO, de republiek
van Florence , en LEO de Xde de Romeinfche Kerk
beflierden ; de vierde plaatst hy inFrankryk, onder
LODEWYK den XlVden. Niets kan voor het huis DE,
MEDICIS en voor deszelfs vaderland roemryker zyn,
dan het beeld, hetwelk VOLTAIRE van de derde deezec
gelukkige tydperken fchetst. „ Het derde, zegt hy,
5, is het geen op de verovering van Conftantinopolert
„ door MAHOMED den Ilden volgde. Toen zag men
„ in Italiën een enkele Burgerlyke Familie iets doen,,
„ wat de Koningen van Europa hadden moeten on»
„ derneemen. DE MEDICIS riepen de kunflen naar
Florence, die door de Turken uit Griekenland verdreven
waren , en dit was het glorierykfte tydperk
„ van Italiën. Alle wetenfchappen luikten weder' op.
„ De Italiaanen vereerden dezelvcn met den naam van
„ deugd (virtu) gelyk de oude Grieken ze door den
„ naam van Wysheid gekarakterifeerd heb-
„ ben. Alles ftreefde ter volkomenheid. De MCHEI,
HISTORIEK. J. Deel Rr m*

ó%0 DE VERDIENSTEN VAN DEN UüIZË
ANGELO'S j de UAFACLS, de TITIAANS , de TASSO'S*
„ de ARIOSTO'S bloeiden. De Graveerkunst wierd
uitgevonden. De fchoonc Bouwkunde vertoonde
s, zich in een nog luistcrryker glans dan in het zege-
> 5 praaiende Rome ; en de Gothifche woestheid , die
„ Europa overal misvormde , wierd uit Italiën ver-
4, dreeven, om overal plaats te maaken voor den goej,
den fmaaki De Kunften, thans voor de derdemaal
5, uit Griekenland naar Italiën verplant , vonden daar
„ eenen weeligen grond , waarin zy de heerlykfte
j, vruchten droegen, enz."
Wanneer men acht Haat op het geen de drie eerfte
gouden eeuwen ter befchaaving der menfchelyke kun*
digheden bewerkt hebben , dan bepaalt zich dit byna
geheel en al tot de fraaije wetenfchappen en vormende
kunflen. De waare Wysbegeerte bleef in deeze gelukkige
tyden, zowel in Griekenland als Italiën, in haare
kindsheid. De Wysgeeren verlöoren zich, uit gebrek
eener gegronde Natuurkennis, in doolhoven van onderftellingen
en fpitsvindigheden. De Werkingen en
verfchyningen der Natuur wierden zonder de maatflaf
der ondervinding en der Geometrie beoordeeld. Hetgeen
men van de Werktuigkunde wist, was rneer practicaale
hebbelykheid dan wetenfchap, en de bekende
grondfteilingen der beweeging wierden meer op
werktuigen dan op de werkingen der Natuur toegepast.
Hetgeen na het inneemen van Conftantinopolen ,
door den overgang der Griekfche Geleerden, tot opheldering
van het menfchelyk verftand gewonnen wierd,
was alleen de kennis der Griekfche Taal , en vermeerdering
der middelen om de Geometrie der oude Grieken
te beftudeeren. Op het einde der XVIde eeuw
was Europa niet verlichter dan te vooren. De openbaars

JDE MEDIClS ÏN DÉ NATUÜRKÜNDE» 6lï
baare fchoolen en derzelver beroemde Leeraaren waren
nog altyd bezig met ydele befchouwingen en
grondelooze leerftelfels. De Natuurkunde belfond
nog altyd in een foort van Metaphyfica, en deeze
was een mengeling van Peripathetifche en Platonifche
fpitsvindigheden. De weinige vonken der waarheid,
die in de Natuurkunde door enkele groote mannen in
verfcheiden eeuwen gevonden waren } gingen in eene
algemeene duisternis verlooren.
Zelfs het Copernicaanfche ftelfel, de ftoutfte en
verhevenfte vlucht , die het menfchelyk verftand in
alle eeuwen der gefchiedenis van het menschdom gedaan
heeft , zou mogelyk onder de menigte vruchtelooze
hypothefen verlooren geraakt zyn, had niet
GALILEI, een Toskaancr, in den beginne der XVIIde
Eeuw, dezelve door zyne ontdekkingen tot een trap
Van zekerheid verheven. Deeze groote man wierp het
{onderlinge gebouw der Peripathetifche Wysbegeerte
omver, en leidde, met demaatfhf der Geometrie inde
hand, den grond tot den eeuwigen tempel der wetenfchappen
, dien NEWTON vervolgens oprichtte. Hy
was de eerde onder de Wysgeeren , die het zich tot
eene onveranderlyke wet maakte , in natuurlyke dingen
niets voor waar aanteneemen , dan hetgeen op
onlochenbaare ondervindingen en herhaalde proeven
gegrond was ; zich in zyne leerwyze van eene verftaanbaare
taal te bedienen , en alle zinnelooze magtfpreuken
te vermyden; zich van de vruchtelooze naarvorfching
der eerde oorzaaken, die voor onze oogea
bedekt zyn, te onthouden , en zich alleen met de
werkingen der natuur bezig te houden, die hem van
de waare gefteldheid der natuurlyke voorwerpen verzekerden.

dl% BE VERDIENSTEN VAN DEN HUIZE
BACO VAN VERULAM had kort voorheen , door zyn
voorfchrift eener nieuwe leerwyze , de fchets van den
tempel der Wetenfchappen ontworpen ; het ontbrak
alleen aan een grooten en onvermoeidcu geest, die deszelfs
uitvoering op zich nam. Daar de Engelfche
Wysgeer in de Geometrie niet geoefend was, moest
hy het by een algemeen plan laaten berusten, GALILEI
leidde de eerde hand aan 't werk. Ily had de Geometrie
der Ouden grondig beftudeerd, en was de eerde,
die ze op eene vruchtbaare wyze op de Natuurkunde
toepastte, vanwaar zy in alle takken der menfchelyke
kundigheden wierd ingevoerd. De wetten der beweeging,
door hem ontdekt, hadden de-eerde kiemtjes
in zich van den ganlfchen wasdom, die de weeg- en
werktuigkunde na dien tyd verkreegen hebben. De
uitvinding en het eerde gebruik van het vergrootglas
openden nieuwe waerelden voor het oog, en de eerde
verfchyningen, die zich voor hem opdeedeu , waren
even zo veele bewyzen van het Copernicaanfche Systema,
die BACO zyner aandacht niet verwaardigde.
De roem zyner uitvindingen en ontdekkingen trok
een menigte toehoorers uit Italiën, Frankryk,
Duitschland, Poolen , Swceden , Hungaryen en Zevenbergen
naar zyne fchoole , die vervolgens zyne
nieuwe leer en den Geometrifchen geest in hunne
landen verlpreidden. Onder dezelven bevond zich
ook de groote Koning CUSTAVUS ADOLPHUS als Kroonprins
met eenige Sweedfche Edellieden. Op deezen
Vorst hadden zyne openbaare en byzondere voorlcezingen,
die hy dagelyks bywoonde, zo veel invloed,
dat hy, kort na zyne terugkomst, toen hy den Sweedfchen
troon beklom , de onnutte fchoolleeringen, die
het opgaande licht in den weg donden , door wetten
uit

DE MEDICIS IN DE NATUURKUNDE? 613
uit zyne ftaaten verbande. In Italiën waren zyne
voornaamfte leerlingen BENEDICTUS CASTELLI en FA-
MIANO MIC HEL INI , de grondleggers der Hydrometica en
Hydraulica; JOHANNESEVANGELISTATORRICELLI,de
uitvinder van den Barometer met kwikzilver en grondlegger
der Aërometrie; BONAVENTURACAVALIERI, dien
wy de bereekening van het Oneindige te danken hebben,
en VIVIANI , die de proefondervindelyke Natuurkunde
in een aancengefchakeld gebouw bragt; eindelyk de
Groot Hertog COSMUS de Ilde, FERDINAND de Ilde en
zyn broeder, de Kardinaal LEOPOLD.
Niet onder LODEWYK den XlVden, maar onder de
vreedzaame regeering deezer MEDICEESCHE VORSTEN ,
was de vierde gouden eeuw der Wetenfchappen , Ja de
eenige gulden tyd , toen het licht der waarheid voor
de menfehen opging en de verlichting haaren aanvang
nam. Het is te bewonderen, dat de Heer van VOL­
TAIRE dit gelukkigfte tydperk aller eeuwen met ftilzwygen
heeft kunnen'voorbygaan. Het is waarfchynlyk,
dat hy in de Gefchiedenis der Italiaanfche Letterkunde
flegts oppervlakkig bedreven was, en hetgeen hy
daarvan wist, uit partydige bronnen gefchept had, even
gelyk de Schryver van de Voorreden der Encyclopedie
van de Paryfche uitgave, die GALILEI in de tweede
klasfe der groote lichten telt, en hem zelf achter DES-
CARTES , die de opkomst der waare wysbegeerte zo veele
hindernisfen in den weg lag, geplaatst heeft, HUME ,
die, zonder vooroordeelen, de waarheid in haare echte
bronnen navorschte, maakt, op het einde zyner gefchiedenis
van de regeering van Koning JACOB den
Kien,geene bedenking, om de verdienden van GALILEI
boven die van BACO , welke in de evengemelde voor-
Rr 3 rede»

€H DE VERDIENSTEN VAN DEN HüIZE
reeden aan het hoofd der eerde klasfe geplaatst wordt
te verheffen.
Het fchynt, alsof de roem, om de verlichting des
verfhnds door de befchaaving der Natuurkunde te
volbrengen, alleen voor de nakomelingen van COSMUS
den Ouden van MEDICIS , door wiens zoonen en naneefen
de fchoone kunflen weder herleefden, was bewaard
gebleven. Reeds waren de Groothertog FRAN-
CISCUS de Ide en zyn broeder FERDINAND de Me
groote liefhebbers, om door Scheikundige proeven de
geheimen der Natuur naatefboren. FERDINAND had
een foort van Academie gedicht, die uit de beste
Wysgeeren zyns lands bedond , en die om den anderen
dag op het Slot zyner Reiidentie voor hem en
zynen zoon COSMUS vergaderden, om zekere opgegeevene
vraagen over allerleie voorwerpen der natuur te
verhandelen. Schoon GALILEI openbaar leeraar te
Padua was, deed hy echter zyn voordeel met de groote
kundigheden van deezen zeldzaamen man, om den
Erfprins COSMUS te onderwyzen in de zomervacantien
, die hy aan zyn hof doorbragt. Doch zoras
deeze Prins in 't jaar 1610 den Toscaanfchen troon
beklom, beriep hy zynen leeraar naar Florence, uit
geen andere oorzaak , dan opdat hy zyne gedaane
ontdekkingen, vry van alle bezigheden eens openbaarenleeraarsambts,
en rykelyk verforgd, tot volkomenheid
zou kunnen brengen en vermeerderen, GALILEI
was de ziel van het Wysgcerige Genootfchap , door
ERRDINAND gedicht, het welk nu voor de Natuurkunde
van veel meer aanbelang wierd. Men gaf hem
hier altyd nieuwe ftof, en eenige medeleden , wien
nog een overblyfzel van Aridotelisch zuurdeesfem
aan-

DE MEDICIS IN DE NATUURKUNDE. 615
aankleefde , fpoorden hem zelf door hunne bedilzucht
aan, om verfcheiden voorwerpen der Natuur fcherper
natefpooren , dan hy , aan zich zeiven overgelaaten ,
zou gedaan hebben. Een foortgelyke vraage was :
„ hoe vaste lichaamen in 't water zwemmen, en zich
„ beweegen zonder te zinken ? " Hieruit ontttond zyne
voortreflyke verhandeling : difcorfo intorno alle cofe
clie jlanno fuW acqua e che in quella fi muovono, die in
't jaar 161a te Florence in .druk verfcheen. Hy bewees
in dezelve, dat het zwemmen of zinkeu der lichaamen
in het water, noch van hunne gedaante, gelyk ARI-
STQTELES leerde , noch van de diepte des waters,
gelyk PLINIUS meende, maar van den meerderen of minderen
inhoud der ftolfe en derzelver uitbreiding moest
worden afgeleid. By die gelegenheid ftrooide hy in
deeze, even als in alle zyne werken, de zaaden van
zeer gewigtige leeringen uit, die eerst in 't vervolg tot
rypheid kwamen : b. v. dat de zwaarte een eigenfchap
is die aan alle lichaamen gemeen is; datbevroozen
water verdunt , maar bevroozen olie dikker
wordt ; dat de beftanddeelen des waters op zekere
wyze aan elkander hangen, waardoor zy niet zo terflond
van alle kanten toevloeijen , en zelfs dunne
plaatjes yzer of blik , die van natuure zwaarer zyn
dan zy, op hunne oppervlakte draagen ; dat de drukking
van een vloeibaar lichaam alleen gëevenredigd is
aan zyne hoogte, en in alle buizen , die zekere gemeenfchap
met eikanderen hebben , fchoon deeze ook
van onderfcheiden gedaante en wydte zyn , zich tot
eene gelyke hoogte verheft ; dat twee lichaamen van
ongelyke zwaarte het evenwicht behouden , wanneer
aan het ligtere door fnelheid vergoed wordt 3 wat het
aan gewigt ontbrak.
Rr 4 V«

DE VERDIENSTEN VAN DEN „CIZE
Van deeze foort was zyn fchoon twistfcbrift ,
more genaamd, tegen den Jefuit 0 R A Z I 0 G AJ
waarin hy wel den aart der Komeeten naar de "er der'
Ouden. verklaart, doch derzelver dwaaling tevens met
z r w zenlyke voordeden voor de kennis der Natuur
veigoedt. Het aan DES CARIES verkeerd tcegefchreven
e n v a n d e 0 u d e n flegrs ^ ^ ^
fldfel: dat 'erin de befchouwlyke waereld niets was
dan bevveeg.ng en ftof _ dat men van de ftof niets
begrypen konde dan gedaante, grootheid en plaats -
I e U r
pen der !: '
g d U i d
e e n e
' * ^ha P.
Pen der hchaamen, maar alleen aandoeningen der zin-
-n waren, en andere natuurlyke wakheden, plaatfte
hy luer met eene verwonderlyke eenvoudigheid en
ü rlykheid „ een helder daglicht, Hy verklaart o
tfiSaTT d
e r
~ ^ a n het vuur e„
het hcht. Onder het vuur verftaat hy een menigte
doorgaans kleine lichaamen , die zodanig gevormd
*yn en z i c h z o foei beweegen , dat zy in ons het ge,
voel der warmte en hitte bewerken. Wanneer deeze
vuuroeeltjes in menigte en fterkte toeneem en , dan
Joslèn zy ook de hardfte en vastte lichaamen op •
doch woraen zy boven alle onze verbeddingskrad/t
verijnd , dan vormen zy het licht. Men leest nog
hedendaags du werk als een mode! van (ierlykheia
en fterkte van uitdrukking in de Toscaanfche taal
fchoon deszelfs inhoud voor onze dagen van geen ge!
wigt meer is.
ö
Men hield toen te Romen het leerftelfel van co
PERNicusvoor een ketterfche leer, die firydig was
met de Heilige Schrift, en het was zelfs kettery te
willen beweeren , dat deeze fbydigheid ilegts fchynbaar
was. Men gaf ook van den kant van den Paus
voor.

DE MEDICIS IN DE NATUURKUNDE. 6l?
voor , dat de Roomfche Inquifitie GALILEI , onder
ftraffe des doods,verboden had,dit ftelfel fchriFtlykte
verdeedigen. Maar zyne onoverwinlyke zucht om
het ryk der waarheid uittebreiden , verleidde hem de­
zelve in zyn Dialogo fopra i dite majjïmi Jijtemi,
Tolomeico e Copernicano, met overtuigende bewysrede-
nen te ftaaven. Buiten twyfel verliet hy zich op
de toenmaals magtige befcherming van COSMUS den
llden. Wat voorheen flegts eene mogelyke hypothefe
was, verheft hy hier tot eene wezenlyke en gegronde
waarheid. Hy verklaart de gelykheid cn verwand-
fchap tusfchen de Aarde en de Maan , zo klaar-
blykelyk, dat men noodzakelyk belluiten moet, dat
de landen in de Maan niet woest en ledig , maar
van leevende , zich beweegende en werkende wezens
bewoond zyn, dat zy met bergen, daalen en meiren
bedekt, meteen haar eigen Atcnofpheer omringd, en
aan de afwisfelingen van dag en nacht, van winter
en zomer onderworpen is.
Na den dood van COSMUS den llden, die voor de
wetenfchappen al te vroeg was, vond het opgegaane
licht der Natuurkunde eenen niet minder yverigen be­
vorderaar in zynen zoon en opvolger FERDINAND
den llden , en deszelfs broeder LEOFOLD. Dat GA­
LILEI geen offer van het verfchiïklyk Iuquifitiege-
recht te Rome wierd, is hoofdzakelyk aan de be­
fcherming van den Groothertog toetefchryven; hy
zou hem ook nooit in derzelver handen hebben over­
geleverd, zo hy niet van ontrouwe Ministers, die aan
het Roomfche Hof verkogt waren, was misleid gewor­
den. Hy had, even als zyn Vader, een geometrifchen
geest, en de zucht naar verlichting in de Natuurkun­
de, yan de jeugd af aan , van hem ingezogen. Hy,zo
Rr $ wel

6x8 DE VERDIENSTEN VAN DEN HUIZE
wel als zyn broeder LEOPOLD , vereerden hem niet
flegts als leeraar , maar ook zelfs als vader; zy
bezogten hem meermalen in zyne ziekten, byzonder in
de jaaren zyner blindheid , deels om hem te vertroosten
, deels om zyne lesten aantehooren. Wat GA­
LILEI onder de regeering van deezen grootmoedigen
Vorst tot verlichting in de Natuurkunde deed,
was voornaamelyk de verbetering van het vergrootglas
, dat werktuig van ontelbaare ontdekkingen,
'twelk toen in Italiën nog altyd het beste was; en
zyne verhandeling over de werktuigkunde. My handelt
in dezelve van de wetten der waterpomp, onderzoekt
de betrekkingen tusfchen de digtheid der lucht cn van
bet water, vorscht de natuur der hooge en laage toonen
in de muziek na, in de fidderende beweeging der fnaarcu
, in den klank van een met water gevuld glas,
welks rand men met den vinger wryft, en in het geluid
eener koperen plaat, wanneer zy met een fcherp
yzer gefchraapt wordt; analyfeert het aangenaam gevoel
der harmonie in het menschlyk oor, en legt den
ecrften grond tot de Acuftiek. Hy verklaart de theorie
van den wederfland , dien vaste lichaamen doen zien ,
wanneer men ze aan Hukken Haan of fplyten wil; en
ontdekt verfcheidene gewigtige waarheden , die tot
volmaaking der Bouwkunst dienen , en een groot licht
over grootheid en gedaante verfpreiden ; b. v. dat
•men een prisma door eene parabolifche doorfnede
meer dan 33 procent aan zwaarte verminderen kan,
zonder dezelve iets van zyne kracht te beneemen; dat
de natuur in de grootte en gedaante der lichaamen
vastgeftelde grenzen hebbe, die ze niet overfchreiden
kan , zonder van haar eigen last onderdrukt te worden
; dat liet van hier zy afteleiden, dat het geen in
kleine

DE MEDICIS IN DE NATUURKUNDE.

6"2° DE VERDIENSTEN VAN DEN HUIZE
die hy tegen de Rusfen en Poolen in de kunst van
den vestingbouw afleidde , waren volkomen meesteritukken
van een geheel nieuw foort, die op het diep-
He inzicht in de Geometrie, en op de door GALILEI
uitgevonden werktuigkunde en Ballistica gegrond
waren, GALILEI had de Krygsbouwkunst in een ongedrukte
Verhandeling van drie en twintig boofdftukken
kort en bondig ontworpen , welk Handfchriït in de
Ambrofiaanlche Bibliotheek te Mayland bewaard
wordt, VAUBAN, zegt men, zou 'er zich van bediend
hebben, in den bouw zyner 333 vestingen.
Na dat GALILEI tot in een hoogen ouderdom over
werktuigen en beweeging , over hemel en aarde , en
over de wetten en orde der Natuur gefludeerd had,
vereenigde hy einde lyk alle zyne verkregen kundigheden
, om de van alle natiën , die zich met de zeevaart
bemocijen , zo zeer gewenschte Lengte en Breedte op
Zeeuittevinden. Hy meende het door juiste Ephemeriden
der dagelykfche configuratien , van de door hem
ontdekte Satelliten van Jupitcr te bewerken, en was'er
ook ernstig mede bezig, toen hy in den jaare 1637 blind
wierd, het geen zyn gewichtig voorneemen verydelde.
Het was echter niet geheel zonder vrucht, daar het
hem aanleiding gegeeven had,om het flinger- uurwerk
uittevinden , of ten minsten, daar zyn ontwerp nog
zeer onvolkomen was, CHRISTIAAN IIUYGHENS, die
ze tot volkomenheid bragt, op het denkbeeld daar
van te brengen.
GALILEI ftierf in den jaare 1642 , toen NEWTON
ter waereld kwam, die van den Hemel beflemd was,
om de door hem hervormde Wysbegeerte der Natuur,
haare beflendige gedaante te geeven. Nazynen dood bevlytigden
zich zyne leerlingen, meer dan o^it, om op de
door

BE MEDICIS IN DE NATUURKUNDE. fa?
door hem geopende loopbaan voortctreden , en de
door hem gedaane ontdekkingen , van welken de
meesten nog niet geheel ontwikkeld waren , door
proeven en waarneemingen te vermeerderen en te be­
vestigen. TORRICELLI en VIVIANI bewogen den Groot­
hertog FERDINAND den llden , alle de poogingen van
zyn geleerd genootfchap, dat zicli tot hier toe met
het onderzoek van allerlei .waarheden, onder den
naam eener Platonifche Academie, had bezig gehou­
den , op de Proefondervindelyke Natuurkunde te doen
werken. De Groothertog , wiens grootfte vermaak
tot hiertoe geweest was, de geheimen der Natuur te
ontzwachtelen , was daartoe ligt te beweegen (*).
Toen BALTIIASSAR DE MONTCONYS , in 't jaar 1Ó46.
de eerftemaal door Florence reisde , was de Groother­
tog met Thermometers en Wederglafen van allerlei
foort en gedaante voorzien (t) , en FRANCISCUS
LANA
(*) FASRONI , Dcc 4. Italorumdoftrina excellentium, pag.
315 zegt van hem: Solitus erat dicere Ferdinandus , fe ma-
gnam gratiam habere Deo , quod principacu ab eo donatus
fuiflet , maximain vero , quod fibi inger.eraverit fingularem
quemdam araorcm in Philofophiam , cui cum fatisfaceret,
non folum humaniflima compleri voluptate, fed etiam ali &
vivere videbatur. Hinc afïïdua: inquifitiones & inveftigatio-
nes veri in naturalibus quajftionibus , hinc experimenta ad
indagandas naturas vias , hinc fumtus , cura; , (hidiaque iri
comparandis omnium phyficarum artium inftrum.ntis, hinc
doétorum virorum cosrjs , qui in ipfis Regiis «dibus ha-
bebantur. Omnino has êedes turn FERDINANDI , tura LEO-
POLDI ftudiis, Mufarum templum, fapienti«que domicilium
faftas effe dixilTcs.
Q) Premter Vyage d'Italie, pag. 26.

Mi DE VERDIENSTEN VAN DEN tttiïÉÈ
EANA fakende hem de verdiende toe, de van RODERƒ
FLUDD uitgevonden Thermometer daar door verbeterd
te hebben , dat hy de buizen , in plaatfc van water,
met wyngeest, dftt het bevriefen niet onderworpen
is , aanvulde. II Y W A S D E E A [ L E D J E
Meteorologie door waarneemingen tot een wetenfchap
zocht te verheffen, en met dat oogmerk de geleerden
van verfcheiden landen aanbeveelde , om de warmte
enkoude.'dagelyks, door behulp van gelyke werktuig
waarteneemen. Van deczen bediende hy zich ook om
den graad der warmte te meeten, die tot uitbroeijing
van jonge hoeners nodig is, en liet deskundige lieden
uit Egypte komen, om broeiovens in zyne tuinen te
Florence aanteleggen. Hy vond werktuigen uit, om
de vochtigheid der lucht, de fpecifieke zwaarte van
dezelve, van het water, den wyn en andere vloeibaare
hchaamen, die hy ten dien einde uit alle ftreeken van
Itahén brengen liet, tegen elkander te vergelyken. Hy
ondervond door proeven, dat het water zich niet laat
famendrukken. Door den dampkring, loschte hy
het water in damp op. Hy deed proeven om te onderzoeken,
of de lucht een uit dampen beflaand lichaam zy. Hy
bezat werktuigen , o m de door beweeging ingedrukte
kracht, de uitbarfting van 't ontdoken buskruid, de
evenredigheid der toonen enz. aantewyzen. Hyljet te
L.vorno proeven doen, hoe lang het zoete water op de
fchepen , en in welke vaten men het 't langst goed konde
houden; of de zee zich tot op den grond beweegt:
of men in de diepte der zee zien konde, en hoe verre
het daglicht kan doordringen ; in hoe veel tyd en on
welken affland men by helder weder en dille zee de
(*) Prodomo ajl arte Mieflra, c. 7. pag. 2. '
vuur«

DE MEDICIS IN DE NATUURKUNDE. 6'2$
vuurbaak uit het oog verliest, en op welken affland
men een fchip by hooge zee ontdekt, en beval tevens
dat men zich ook van het vuurteeken en het geluid
bedienen zou , om de afftanden te meeten. Hy liet
uit verfcheiden ftreeken op zee , en in verfchillende
jaargetyden, water fchcppen, om den graad van deszelfs
ziltigheid natevorfchen, en het door Chemifche proeven
daarvan te bevryden ; hy deed proeven , om gewaar
te worden, in welke betrekking het zoete water
en het zeewater lasten dragen ; of het zeewater vroeger
of laater bevriefe dan het zoete ; of fchietende
wapens op zee zo verre reiken als op het land; of een
mensch, die onder het water ftaat, deszelfs zwaarte
gevoelt, en op welke diepte hy het geluid van buiten
kan hooren. Ily liet onderzoek doen, of het bronwater
van de hoogte der bergen , of uit de diepte ontfpringt,
en was op alle mogelyke middelen bedagt, om de natuur
haare geheimen afteloeren.
Tot in het jaar 1657. hadden de Groothertog FER­
DINAND en zyn broeder LEOPOLD ieder hun eigen
werkplaats , om , in het gezelfchap der bekwaamlte
Wis- en Natuurkundigen, proeven te doen. By deeze
beide broeders heerschte de Vohnaaktfte eendragt, en
de volkomenfte gelykheid in de pooging naar verlichting
in de geheimen der Natuur, volgens haaren gantfchen
omtrek. Beiden fpaarden noch kosten , noch
moeite, om alle mogelyke werktuigen, zo wel voor
de Starren-als Natuurkunde, deels zich teverfchaffen,
deels zeiven te laaten vervaardigen , en de bekwaamde
mannen door pennoenen aan hun hof te trekken, op
'dat zy hen in hunne navorfchingen de behulpzaame
hand zouden leenen. De voornaamfte derzelven wa-
rSU JOHANNES EVANCliLISTA TORRICELLI, dien de
Groot-

DE VERDIENSTEN VAN DEN HUIZÏ
Groothertog de plaats van zyn overleden leeraar
GALILEI deed vervullen, en vvien de dood maar al te
vroeg voor de wetenfchappen wegfleepte; VINCENZIO
VIVIANI, ALPIIONZO BORELLI, FRANCISCUS ROOI,
en de Graat LORENZO MAOALOTTI.
Wyl deeze en andere geleerden tot het byzonder
gezellchap van beide broeders behoorden,en zo welde
een als de ander, de navoifclyng der Natuur, met veel
yver en ernst voortzetteden , kon het niet wel anders
zyn, of zy moesten eikanderen in hunne famenkomsten
en bezigheden dikwils hinderlyk zyn. Van hier
vereenigden zy zich beiden in den jaare 1657 in een
Academie der Proefondervindelyke Wysbegeerte, die
zy Accademia del Cimento noemden. De Groothertog
liet de beftuuring wel grootendeels aan zynen broeder
over, doch nam het grootfle deel der onkosten op
zich, en vergaderde hen dikwils in zyne kamer. Zy
werkten naar één doel en met vereende krachten, om
de natuur niet alleen zelve op haare geheime wegen
natefpooren, maar ook, wat andere navorfchers van
dien tyd , in en buiten Italië, in de Astronomie , en
in alle takken der Natuurkunde, in de Chemie, Mechanica,
HydroftaticaenHydraulica, indeLithologie,
Zoölogie , en de Gefchiedenis der Natuur ontdek'
ten , door naauwkeurige proeven te onderzoeken en
te beoordeelen. Tot dit oogmerk onderhielden zy
niet alleen eene uitgeftrekte briefwisfeling, met de
febranderfte en naarltiglte Natuuronderzoekers in
Frankryk, Holland, Engeland en Duitschkmd : maar
lieten ook allerlei nog onbekende planten en zaaden ,
Iteenen en dieren, ter verbetering der Botanie, Uthologie
en Zoölogie, uit alle ftreeken der waereld,
met groote onkosten ontbieden. 'Er was geen Astronomisch

DE MEDICIS IN DE NATUURKUNDE. 02$
ïiomisch of Bhyfisch werktuig tot hiertoe uitgevonden ,
dat zy niet in bezit hadden , en den laatften trap
van volkomenheid poogden te geeven. In de Acia
deezer Academie, welke TARGIONI TOZZETTI in zyn
Notizie degli Aggrandimenti delLe Scienze fifiche Acca-
duti in Tofcana had uitgegeven , vindt men dikwils
briefjes genoegzaam van deezen inhoud: „ Doorluch-
„ tigfle Vorst! om deeze of geene proeven te doen,
,, hebben wy zulke of zo veele glaazé klokken van
„ deeze of geene grootte nodig. Wy verzoeken uwe
„ Doorluchtigheid, ons dezelven te bezorgen". Onder
de briefjes ftaat meestendeels eigenhandig door den
Groothertog gefchreven : .,, Ik heb- myn Minister te
„ Venetiën bevel gegeven, dat deezen of geenen dag
„ alles hier te Florence zy". Onder deeze briefjes
vindt men 'cr een, waarin tot uitvoering eener proeve
van dc uitbreiding van het geluid, zeker getal perfoo-
nen, veldltukken en mortieren vereischt wierden, om
op verfchillende afftanden te plaatfen. Onder het biljet
ftaat: „ Den avond n. n. zal alles in gereedheid zyn".
De Staatsecretaris, de Refidenten van den Groothertog
aan deEuropeefchehoven,en deConfuls in den Levant
waren het middel, waarvan zy zich bedienden, om hun­
ne waarneemingen en proeven aan hunne Correspon­
denten medetedeelen, en het nieuws', dat deeze ont­
dekt hadden, of het geen voor den Botanifchen tuin
moest bezorgd worden , te verkrygen. Hun Glazen-
fabriceur was MARIANI GO.NFIA , hun draaijer , een
Duitfcher, THEODORUS SANGER, hun Inftrumentmaa-
ker de beroemde STEPUANUS DELLA EELLA.
Men kan niet wel beweeren , dat deeze Academie
de eerfte geweest is, die zich met de navorfching dor
Natuur heeft bezig gehouden, want de Academie der
insTORiEK. Deel. Ss M^*.

6l6 DE VERDIENSTEN VAN DEN HUIZE
LINCEI, die in 't jaar 1603. door Prins FAEDERIK CESI
te Romen, en een andere, die van JOHANNES BAPTISTA
DELLA PORTA te Napels gefhcht was, zyn ouder.
Doch befchouwt men denwyden omvang der onderwer­
pen, waarmede zich de Floremynfcbe bezig hield, de
uitmuntende waarde van haare medeleden en derze'lver
buitengemcenen yver, de menigte van haare werktui­
gen , de belangrykheid van haare proeven en uitvindin­
gen, en haare veel uitgebreider verftandhoudingmet de
voornaamlle Natuuronderzoekers in Europa : dan is
het geen wonder, dat zy de gedachtenis haarcr ouder
zusteren verduisterd heeft.
Haare medeleden waren de kern van de fcbooJe vati
GALILEI. Onder hen was ALPHONSO BORELI.I, Hoo°--
leeraar der wiskunde te PJa , die zich vaornamdyk
door zyn werk de mfu animalium heeft beroemd Ge­
maakt ; VINCENZIO VIVIANI , die TORRICELU in het
leeraarambt der Wiskunde te Florence opvolgde, cn
in dit vak weinigen zyns gelyken had; CARLO RIVAL-
EINI, leeraar der Wysbegeerte tePifa, die zich door.
zyn onderzoek van de fnelheid van den wind, en dc
eigenfehappen van het kwikzilver in de wederglazen ,
in deeze Academie byzonder beroemd maakte, en door
ISMAëL BALLIAI.DLIS , in een brief aan den Cardinaal
LEOPOLD , wegens een opftej over het evengemelde
kwikzilver, ingenium o.cuHJJimum & folertiffimum, van
wien hyvéel geleerd had,genaamd wierd;ALBXANDER.
WAksiLi, leeraar der Wysgeêrte te Siena, wien GALILEI
in een brief den lof van een voortrefivk wysgeer geeft;
ANTONIO OLIVA, fchryver van een ongedrukte verhan­
deling over de vloeibaare lichaamen ; CANDIDO DEL
iüpMO, die niet flegts in de wysbegeerte, maar ook
& de werktuigkunde zeer geoefend was , en veele
Phy

DE MEDICIS ÏN Dï NATUTJRKTJNDEi ' 6%f
en Phyfifche werktuigen voor de Academie uitvond;
deszelfs broeder PAUL , die in een der Hungaarifche
Bergwerken een zeer voordeclig werktuig uitvond om
dezelven van water te bevryden ; ALEXANDER SEGNI,
Secretaris van Prins LEOPOLD cn van de Academie, tot
in 't jaar i65o, die in deeze post opgevolgd wierd,
door den beroemden Graaf LORENZO MAGALOTTI, in
zyn aaften jaar, toen hy reeds door een diepe kennis
der Mathematifche en Phyfifche Wetenfchappen zich
beroemd maakte , die hy vervolgens in zyne gedrukte
brieven, en by de geleerden, die hy op zyne reizen
bezogt, overvloedig ten toon fpreidde ; FRANCISCUS
REDI , lyfmedicus van den Groothertog , een groot
Anatomist en Natuuronderzoeker, de grondlegger eener
eenvoudige en op de Natuurkunde gevestigde Artzenywetenfehap,
wien de Natuurlyke gefchiedenis veel te
danken heeft, en anderen , waaronder ook eenigen
den beroemden ALEXANDER MARCHETTI,Hoogleeraar
der Wysbegeerte te Pifa plaatfen, die Lucretius in
zulke fierlyke vaerzen heeft overgezet.
Buiten de correspondenten , die de Academie en
haare medeleden in Italiën had, hield zy oobeen geregelde
brieiwisfeling met verfcheiden geleerden buiten
Italiën, waar onder ik CJIRISTIAAN HÜYGENS, THEVE-
NOT, ISMAEL BULLIALDUS , J0HANNES WALLIS, en
joHANNES HEVELIUS vinde.
De proeven en ontdekkingen der Academie zyn
voor het oog van een ieder zichtbaar; want zy werden
in 't jaar 1666. onder den titel; Saggi di naturali
Efperienze dell" Academia del Cimento, op kosten van
den Kardinaal LEOPOLD ter drukpers gegeven, en vervolgens
niet alleen driemaal in Italiën weder opgelegd,
tnaar ook in 't jaar 1684. door RICHARD WALLER in't
Ss s JSJJ

Öafc DE VERDIENSTEN VAN DEN HUIZE DE MEDICIS enz»
Engelsch, in 't jaar 1731 door PETRUS MUSSCHEN-
BROEK in 't Latyn, en in 't jaar 1755 onder het opzicht
van den Heer LAVIROTTE (*), in 't Fransch overgezet.
Doch'er zyn veele gewigtige byvoegzels, die de
Heer TARGIONI TOZZETTI uit de acta der Academie
opgefameld, en in zyn Notizie degli Aggrandimcnti delle
fcienze fificheaceaduti in Tofcana, tfc. bekend gemaakt
heeft, waarmede zy nog aanmerkelyk kunnen vermeerderd
worden. Aan hoe veele aanvechtingen zy ook in
den beginne van den kant derPeiipatbetiei en Monniken
, byzonder der Jefaiten , welker fchoolftelfel zy
omverwierpen, blootgefteld waren ; hoe zeer ook de
nationaale nyd der Franfchen tegen dc Italiaanen, die
buitendien nog door de lcere van DESCARTES verblind
waren, hunne opkomst in den weg ftond; en hoe
droog ook het verflag was , dat de Engelfehen, in het
eerfte deel der Philofophifche Tranfaciions, aan hunne
nog zeer nieuwe Academie daarvan gaven; nam echter
haar aanzien en roem, na de toeneeming der verlichting,
dermaate toe, dat derzelver waarde ras algemeen
erkend wierd. Vergelykt men ze met de nog tamelyk
duistere tyden, en met derzelver korten duur, tot in
't jaar 1667, toen prins LEOPOLD haar voor den Kardinaalshoed
opofferde , dan ontftaat 'er in ons een
gevoel van verwondering en dankbaare erkentenis voor
het onfterflyke huis DE MEDICIS , dat wy niet flegts in
deXVde en XVHe eeuw de herftelling derfraaije kunsten
, maar ook in de XV&* eeuw het opgegaane
licht der waare Wysbegeerte te danken hebben.
(*) Colïection Academique Tom. 1.

IV.
N I E U W
A L G E M E E N
M A G A Z Y N
BESCHAAFDE LETTEREN, FRAAIJE
KUNSTEN,
E N
M E N G E L W E R K .

D E
R O E M Z U C H T.
VIERDE HEKELDICHT.
DEN KEERE SPENCER COMPTON
TOE GE WYD.
Uit het Engelsch ?an E. YOUNG.
6 Si
Gelvk de eerzuchtige kamperfoelie zich om een*
f;-: :.rjen boom.flingert, en haar geuren op de onderfchraagende
rakken uitftort; zo lieflyk moest ook het
jeerzuchtige lied weezen , (ach , verfchoon die eerzucht
in het myne!) dat op uwe onderlleuning hoopen
durft ,ó COMPTON ! (a) geboren om in ftaatsvergaderingen
het woord te voeren , haare waardigheid luister
by te zetten , haare raadpleegingen te bellieren,
ai'es diep te doorgronden , in de ruimte te overzien ,
en het lot der koningkryken zonder eerzucht afteweegen
; om , ab handhaver der kroon en vriend des
v ffts , de kiefche uiterften der ftrydïgfte deugden in
een te fmelten. Gy echter verfmaadt niet, om, by
zulke verhevene uitzichten, te luisteren naar het lied
eer zangfter. Het is uwe gunst die haar befchennt,
terwyl uwe uitmuntende hoedanigheden haar ontvonken,
(

6
3- D E R. O E M Z L" C H T.
ken, en het flechts ccn gedeelte van uwen roem uitmaakt,
haar te bezielen (b).
CHKEMES , de yverzuchtige CHREMES, oudertusfchen,
verteert zich van verdriet over een vermaardheid zo
billyk verdiend, zo openlyk erkend. Enkel voor de
ydele bezolding van eer, wydt by zyn diensten aan
den Staat en de Kroon. Hy toch kent alle ontwenpen,
en weet ze allen te verbeteren. Hoe ondankbaar Britannië
ook weezen moge, deeze Patriot blyft het evenwel
beminnen. Doch 'er zyn verfcheide'iborten vaa
Patriotten. Sommigen mogen 'er hun bloed voor vergieten
, hy drinkt zyn koffy voor het algemeene bes* •
hy raadpleegt den heiligen damp, die 'er uit opfïygr"
voorziet daarïn de flormen of zonnefchvn, door'den
hemel over ons belloten , en bepaalt eiken da- het
weder van ons lot. Zulk een quid-nunc (c) is een
almanak van ftaat.
O) Letterlyk in 't Engelsch : // ü tut baf t}^ gi^ , 9
infpirc. (Het is Hechts ten halve , of de helft vaa uwen
roem, te bezielen}. Riet andere woorden : DWC uit.nua
tende talenten , op wier bcfchryving het dicbterlyfee vuur
wel coet ontbranden , maaken r;og maar de hein uit na
uwe verdienden ; zo «muntend ii ook uw nart. In d-n
zelfden feaak, gelyk onze Dichter, in den agtrten zang van
TjnMcbgedacAte», zegt, da: men, alleen met herrek kin*
tot het vernuft, een halve öösiziFIELD zynde, een g?
beele dmw is. Men zie hier over onze Aanmerkin? o.
0 r
het lil. Deel bL 341.
(O Men is in England gewoon zulk een' opfnuffelaar
jan fiaatsnieuws een quid-nu,:c te noemen , van de Latynfche
^gauidnunc novi? Men kan zulk een karakter nader
teerea kennen uit den brief, waarin Thomas Qnié^e zich
Gy
ze! ven

DE R O E M Z U C H T . 633
Gy meesmuilt, en verbeeldt u, dat onze Staatsman
van weinig nut is: maar waarom zou de tyd zyn verborgen
waarde niet kunnen openbaaren , daar toch
aapen de lekkerfte kastanjes kunnen braaden , daar
paarden van genie de kaarten onfeilbaar kennen , daar
de halve Senaat kan zeggen : afgekeurd ! de ganzen
geheele volken kunnen redden , en de fchoothondjes
famenzweeringen ontdekken ? Wat fpoort hem toch
aan om Ryken hunnen vorm , en Koningen raad te
geeven; wat anders, dan zyn onbekwaamheid tot bezigheden
van minder gewigt? De arme CHREMES kan
zyn eigen vermogen niet begieren, en heeft daarom
het zorgen voor de welvaart van Europa op zich genomen.
GEHENNO laat gerustelyk het bellier des ryks aan
het fchrander beleid van CHREMES over. Om zichzelven
eenen naam te maaken , heeft de eerzuchtige
knaap zich tevens van een bybel en een fchouderband
(d) voorzien. Hy is achter het geheim , doorziet
het geheel, en beklaagt den dommen bloed, die
zich om de zaligheid van zyn ziel bekommert. Wees
toch op uwe hoede , hem met eerbied aan te fpreeken
, en althans zyn teêrgevoelige Reden niet met
het Apostolisch geloof te kwctfen. Voor zo verre
hy echter weet te leeven , houdt hy zich , wat het
uiterlyke betreft , nog by den grooten hoop , en
verpiigt alleen zyn vrienden met zyn lasteringen van
den Godsdienst.
Voor deeze kwaal is hooge rang vergif, en een
groot
zeiven rdTchiidert, in den Er.gelfchen Spectator, in het 625
Vertoog.
{/) Eea EpauUtie, of Oaiciers-montuur.
Ss 5

*SH D E R O E M Z U C H T .
groot vermogen gevaarlyk. Ze'Jen wordt een arme
fcbefco uitzinnig. Werkte niet ibmtyds een vonnis
van veroordeeling als een ongehoopt hulpmiddel , en
wierd niet meenig ongeloof door het daalen der femdfen
in den grond geneezen ? Zo lang de zon fchynt,
ïpreekt LLJL.NT (e) met ongemeene kracht; maar een
donderbui is verderflyk voor fchraal bier en zwakke
redeneering. Zulke nuttige werktuigen wyzen zeer
iiaauwkeurig, door het ryzen of daakn van hun kwik
de gelteUheid van het weder aan. Htt is voornaamelyk
de gezondheid , die een Atheïst in het duister
laat (f) • en een koorts redekavelt bondiger dan een
-CLARKE Laat Hechts de redeneerkunde in zyn
pols afneernen , weldra zal hy het Griekfche Kok>
hu;s (li) niet meer bezoeken, en keren bidden; tery;l
ondenusfehen COLLINS (j; den afvalligen jongeling,
die weker, naar zyn gedachten, zo verflandig
redeneerde , met een' ongeveinsden yver betreurt;
•C01.LINS , die zich met het befpotten van den Godsdienst
(e) Een bekend Vrvgees: van de voorige eeuw.
(ƒ; Zo zeg: BRCYERE: Ondoute de Dieu, dans une pieice
fanté; ttmme on douie que ce/oit pec'ier , que d'avoir com-
r.-.ace avtc une perfotme iibre: quand on devient na.ade S
fue rhdiopifie eftformée , on quitte fa concubine £> on croit
%f Dieu. Ciisp. i

DE R O E M Z U C H T . 6ï$
dienst zodanig vermaakt, dat !ry byna zelf denkt
waarlyk ongeioovig te zyn; doch hy denkt het Hechts:
om beiden hun recht te laaten wedervaaren , Satan en
hy gelooven en üdderen tevens (*\ Sommigen wor­
den door de woede eener onbeperkte eerzucht , de
üioodfte fchandvlekken hunner eeuw.
NARCISSUS heeft geen de minlte gemeenfchap met
de leden van de onderaardfche maa:;c;;.:npy (4); ji,
hy kan zcïfs geen vry-metfelaar zonder sfgryzen noe­
men : hy blyft niet achterlyk in ee ig pligtbewys,
noch kan de nyd zelfs zeggen, dat hy, geduurende
verfcheide jaaren, de Kerk of den Schouwburg heeft
verzuimd. Het is waar, hy maakt geen gerucht ia
het Parlament, doch betaalt met nauwgezetheid zyn
fchulden en bezoeken (/). Zyn karakter en zyn hand-
fchoenen zyn altoos even net; daarenboven kan hy
zich nog dieper buigen , dan de diepbuigende Geeste-
lyke (wi): een eeuwige lach is op zy.i lippen, waarin
(*) Jacob. IL v. IS.
(i) Ia *t Engelsch: the Tartarem Club• ds zogenaamde
kell-fire Club (de broederfchap van 't helfche vuur) ui: wier
blazoen men eenigzins hun aart en b?gic&!eo kan oprnaakea.
t (/. Ia t Engelsch: Pajs his debti en rijlts, volgens een
zeer gewoons teenfpreuk : topaj e vijlt; een bezoek betaa-
len, voor ons afleggen.
(«) YOUXG zegt: He car. out-Iersthe loding Dean,eigen'
lyk een Dikcn, de naaste in rang naast den Bisfchop , die
ctet zelden door zyn kruipend geviei ce gunst der Grooten
tracht te winnen. Hy verzekert dat he: zyn NARCISSUS via
ruik een Deken in buigen wint. Aartig is in fcet Engelsch,
dit eut-boA>, gelyk zy meer gewoon zyn, door plaatfing vaa
dit woordje out by eenig werkwoord, eea overtreffen va»
de bedoelde werking uitcedrukken.
de

6$ D E & O E M Z U C H T.
de wyze en nietswaardige gelykelyk deelen. Dees
onverfchrokken held in alle de vermoeijenisfen van het
vermaak, ongelooflyk geduldig by al het verveelende
van den lediggang, leent aUervrieriddykst aan de
Had , elke openbaare plaats tot iieraad , zyn aangezicht:
hy verfchynt zo zeker in het gezelfchap, als de
kaart, en behoort tot het huisraad van de zaal. Zodra
het omberfpel hem roept, is hart en hand by
hem gereed; en wanneer daartoe Hechts twee gevonden
worden , is hy gewisfelyk de derde (n). NAR­
CISSUS is de roem van zyn geflacht ; want waar is
iemand , die met meer bevalligheid niets doet ? Zo
pronkt myn lyst met menfehen, door de natuur verordend
om , als fraaije Soplappen , hier en daar een
plaats te vullen; die,.terwyl zy hun volftrekt-ledig leven
doordroomen, te weinig verlbnd hebben om wél,
en te weinig hartstocht om Hecht te handelen.
Tot een tegtnwigt van zulke Mode-helden , zyn
eenigen, uit eerzucht, zonderling, en van alle anderen
afWykende. Wat anderen mishaagt, bekoort oniwyfelbaar
deeze waardige tegenvoeters van het geheele
menschdom. Niet uit boosheid , maar enkel uit
hoogmoed , overdwarsfen zy ons allerwegen. Geboorte-
en feestdagen zyn voor hen de dagen om zich
Hecht te kleeden. Indien men hen mag gelooven, dan
is ARBUTIINOT een dwaas, en FOE een wys man (o);
dan •
(») Nadruklyk in 't oirfprongkelyks : Johfd to ft», ht
fat/s not-to make three , dat is : waar twee otnberfpeelers
gevonden worden , is hy recht gefchikt om niets meer of
min te doen , dan hun getal met een te vermeerderen.
(c) Volgens den meergemelden fleutel : zynde ARBUTH-
KOT de Lyfarts van Koningin iiw*, en de vertrouwde
Vriend

B E R O E M Z U C H T . 6^7
dan zal DORIS u door haar voorkomen verrchrikken,
cn LUCINDE betooveren (p) ; dan vk.eijen de ftroo-
men uit hunnen aart terug, de vlam ilygt Tiaar bene­
den , en de fteenen vallen naar boven ; en SUSSEX (q)
is een allerllechtst vriend. Deeze menfehen fiaapen
by dag, en waaken by nacht: zy bloozen zo gy hen
betrapt op iets dat recht is, en indien het hen, by on­
geluk , onvoorziens ontvalt, dat een zwaan wit, en
QUEENSisuRY (V) een fchoonheid is.
Zekerlyk kan een gek mar de mode , ten opzichte
van het belagchelyke, alleen door een' gek uit de mode
overtroffen worden. Zyn liefde voor het wanvoegely-
ke is zo fterk, dat hy in alles wat verkeerd is, geen'
mededinger dulden kan. Laat de mode flecht zyn,
voeg u naar dezelve : gy toont meer verfland in het
draagen der zotheden van anderen , dan van u-zelven.
Waardeert gy alleenlyk het geen uit de mode is, ó
dan , dunkt my, moest gy u beviytigen om wys te
worden.
Maar
Vriend van SWIFT , POPE , enz. een der grootde vernuften
van zynen tyd- — en D KIEL DE FOE, een armhartig dich­
ter én prÜltèhry ver, die zich door zyn oproerige fehriften
aan de kaak hielp, en door POPE , in zyn Dunciade , naar
verdiende wierd ten toon gefield.
O) Voor het Engelfche : S — ly en R— fcheenen my
hier een paar onverfchillige vrouwen-naamen voldoende.
(q) Een der Graaven van SUSSEX , waarfchynlyk door
fpreekende blyken van vriendentrouw genoeg bekend.
(V) De Hertogin van QUEEÏNSIÏURV , de vriendin van SWIFT
• en GAY, onder anderen door POPE ;in zyn Moral Effays. II.
v- 1931 19 i0
geroemd.
o m
a a r
h
uitmuntende fchoonheid hooglylc

^3* B* ROIMZUCHfi'
Maar wie kan in her zonderlinge, op een verhef
ner wyze groot zyn dan SLOANE 0) , de eerlte prullenkramcr
van zynen tyd ? Zyn kielche eerzucht bepaalt
zich tot de weemdfte aartigbedöj: hy vermeerdert
den bruidichat van zyne dochter met een kostbaare
fchelp, en de poppenkas van ASHMOLE (t) is,
in zyne oogen , de goudmyn , het ryke Peru van
Bntanmë. Met welk een verrukking in zyn gelaat en
gedachten, befchouvvt hy den bonten rok, door Jofef
nooit gedragen ! cn op heilige dagen toont hy een
heilige fpeld, welke den kraag aanraakte, die eertyds
de kin van Koningin ELIZABETH aanraakte. Sedert
de groote duurte , zegt hy, waarvan onze kronyken
gewaagen, federt de groote pest, die zo veeien wegmaaide,
was 'ergeenrarapfpoediger jaar dan dit; het
heeft ons met niet één nieuw kapelletje verrykt Hoe
is het mogelyk dat in tydea , welke zulke Geleerden
kunnen dulden, gy, ongelukkige JERSEY ! nog kost
behaagen ?
LICO vervolgt wel geen bonte kapelletjes, echter is
indedaad zyn jagt byna van den zelfden fmaak. Yverig
in het opfnuflelen by het morgenöntbyt der Grooten,
riekt hy ieder fpoor van aanzien en vermogen.
Waar ook hun Lordfchappen zich bevinden, zal noch
LICO, noch hun fchaduw aciiter blyven. Werwaards
W Geen wonder dat de bekende Dokter HAK» JLO*N-,
Mens kabinet van natuurlyke zeldzaamheden naderhand het
BmfcheMufeüm wierd ingelyfj, e.i waarin zekerlyk luttel,
betekenende fnuisteryen waren, ook hier een geesfelfiag der
Satier ontving.
ook
W £LiAS ASHMOLE , een bekend Chimist ea Antiquariu»
«r voorige eeuw.

fi E R O E M Z U C H T * . O 39
wok hun Lordfchappen heene fncllen , is hy 'er aait
verkleefd , en volgt hen op de hielen , gelyk een'
waakzaam' fchuldëifcher (»). Het is even als of hun
hoogheid iets aanfteckends heeft, en men de vermaardheid
als een koorts zou kunnen opdoen : en
evenwel na zeven jaaren kwispelftaarten op alle tyden
te Deen (v) met den Hertog
nog gemeenzaamcr dan LICO.
Wie toch 7. ai ccn kruk willen weezen, om een ver-
I mén Lo d tc RittDen: of een leevende pendant, om
aan zyn oor te flidgeren , om hem geheimen in te
Qnistc cn . dil N»ds voor maagden met trompetten
door de ftad geblaazen wierden ? wie zou een fpiegel
willen wcezen, om met vleijende nabootfing alle zyn
gelaatstrekken geduurig weerom te kaatfen : of een
gelukkige fpeld, om hem op den arm te fteeken,
wanneer Mylord zo genadig is het te dulden : of een
kusfen , wanneer 't zyn logge zwaarheid behaagt
het neêr te kloppen, of 7
er zich gemaklyk op uit te
ftrekken : of een verachtelyk wit, voor het middagof
avondmaal gekozen, wanneer Mylord onbezonnen
genoeg is om te zweeren , dat hy 'er zyn geestigheid
op zal affchieten? wie toch zou van lagchen willen
bersten , ook daar hy niets van die beloofde geestigheid
ontdekte: of indien, by geval, den neus van
Mylord een wind ontflipte , hem met een diepe buiging
de zegening der Goden toewenfehen: wie„
die nog een fchoorfteen vecgen of een ploeg kon dryven
?
(«) In het Engelsch : ai a morning-dun, een maaner,die
Zyn fchuldenaarin den vroegen morgen reeds opwacht.
'CV) De Deensfche hond , naamelyk , van den Hertog vaa-
ARGÏLE , gelyk 'er de Heer YOUNG zelf by fci*ft aangetekend,

6$0 DE R O E JI Z U C H T.
ven ? Hoe laaghartig moeten zy weezen, die zich aan
zulke bedingen onderwerpen ! na-.uuvlyks zyn zy.laaghartiger,
die zulke bedingen voorfchryven.
Maar welke klaslè is wel het gefchiktfte om deeze
voorwaarden aan te neemen? Zekerlyk die der pennelikkers
, (of de oude fchryvers moesten liegen) het
lchryvend ras, dat openbaare veiling van lof houdt voor
den meestbiedenden. Zy vieijen alle menfehen , doch
meest zichzelven , met hun eeuwig gezwets van onvergangkelyken
lof: want de Eer houdt geen onnozele
bloeden zo zeer voor den gek , als haar ouden
galant, den dichter van zyn ambagt. ,, BOYLE (W),
„ zegt hy , moge in den raad , MORDAUNT (X) op
„ het flagveld, PELHAM (y) door zyn pracht uitmun-
,, ten , maar ik kan fchryven; en wat zou voor myn
„ groote ziel zo waardig weezen als de roem " ? doch
Welhaast fluistert hem een Godheid in het fuizend oor,
dat roem, zonder fpys genoten, ongezond is, en dat
het leven best door eeten onderhonden wordt. Mager
en wys geworden, doemt hy al zyn gekrabbel, en
wenscht dat hy nu geen ander gebrek mogt hebben,
dan vernuft.
Ach 1 wat baat het hem, indien demaaltyd ontbreekt,
dat zyn naam aan den deurpost des boekhandelaars
prykt, of dat zyn hcerlyk gedicht (rampzalig noodlot!)
ten omflag dient van lekkernyen, welke de kinderen
der domheid eeten ?
Welk een vyand der Dichtkunst kan het zonder mede-
Cu) De Graaf van ORRERY.
(A;) De Graaf van PETERBOROUGH . die zich , als Generaal
, in den Spaanfchen Succesfie-oorlog beroemd maakte.
(j) Wylen de Hertog van NEWCASTLE.

DE R O E M Z U C H T . 64 f
tklyden hooren, welk wreedhartig Profefchryver kan
zyn traanen wederhouden, wanneer de arme zangftar,
na dat zy zich voor minder dan een halve kroon aan
ieder hoek der ftad heeft veil geboden , nu in de
Munt (z"),met andere lichtekooijen, fchoon niet door
het drukken haarer vaerzen bedorven, zich moet vereenigen
, om een weinigje genever te kunnen borgen.
O gy Barden, waarom wilt gy zingen, zo de aan»
drV^ u ontbreekt ? waarom wilt gy van honger vergaan
, om toegejuichd te worden ? Daar de onherroepelyke
wetten van Apoilo u voor overleden verklaaren,
waartoe zullen dan uwe waarende fchimmen nog de
vervaarde drukpers beangftigen? Slechte vaerzen, deezi
uitwasfen van het brein, blyven nog groeijen, gelyk
het hair, ook na des dichters dood.
Alle andere arnbagten vorderen loon, maar vaerze*
rr.aakers beedelen. Een opdragt is niet zelden een houten
been. Zo verfehynt een onvruchtbaare LABEO,
sis een rechte beedelaar, met geleende hoerenkinderen,
om medelyden te verwekken. Hoe zeer ik zelf
daaronder mag gerekend worden, ik laak de Hechte
dichters, ik laak ze, uiettegenftaande anders de beminnenswaardige
DAMON- myn vriend is.
,, Is het dan een misdaad te fchryven " ? Neem In»
dien de zeldzaame talenten van de aanblaazende God»
heïd getuigen , dan is het misdaad niet te fchryven.
Daar zyn, hoewel weinigen, echter nog eenige groote
zielen, die, ongemerkt, den geleerden arbeid befpieden,
die de waardy der dichtkunst kennen, die haare
toe*
• (z) De Munt is een huis of wyk ia Londen , welke eer-
IY.^S hei voorrecht bezat, tla: arme fchuldenaar? aldaar voor
ds vervolging der gerechtsdienaarca veilig «aren,
MENGELw. 1. Deel. TT

%ft S E • O E M Z D C H T.
weide!::::* zreken , wie: bei-yven h::r ;:-.-»
vert, wier goedgunftigheiJ haar onderfteunt , dié ,
ongevergd, ook de geringfie aanfpraak op vernuft aan!
moedigen, en, althans voor myn gedichr, de eenige,
helaas! de eenige ontfchnldiging, aan de band geeven!
ARGYLE (aa) maakt 'er zyn werk van , het echt vernoft
weder voor den dag te brengen; en DORSET (bb)
lacht den dichter toe, indien ApoUo dien eerst toelachte.
De gryze PEMBROKE (CC) bemint nog de langjbcminde
kunften, en HE.VRIETTA (dd) bezielt gelyk een
ZZ::ZZ:-C.T..
Maar , ach ! ook de fterk fie aanblaazing kan den
roem niet verwerven , naar welken Dichters vruchteloos
fmachten. Hoe zinneloos is de bedoeling van
ben , c:e, uit dorst naar glorie , trachten te vermees-
-eren, wat niemand by zyn leven kan bezitten | De
roem is een erfgoed, dat den menfehen niet dan bv hun
frerven (waarlyk fpaé genoeg!) te beurt valt, Van
deeze waarheid is de fJimme LENTO T (es) ZD zeer
overtuigd, dat hy zyn Schryvers van honger laat fterven
, om hunne werken te kunnen verkoopen.
„ Zulk een roem evenwel is de waare rykdom "
ivhrétuwz- , in hun opgetogenheid . ce Dichters.
Ü Rykicrn is de waare roem;" roept een andere ki-s-
y.t;. D; Kc::og vis raüi, vr.tz ozzi D!;-:*r zya
tt:2t Htkelèie'z: [ceêicezce.
O, De Gnz: ??V5?.OÏE. Zie o=z* Aa:=ê;ki:g '*)
;'»~.zi r.i?.zir.
(«O E« 11 • in— lTniHwiliiiii
fe

DE R O E M Z U C H T . 643
fe van menfehen , die geen ondeugd noch fchande dan
in het gewaad der armoede kennen , en wier trots in
evenredigheid met hunne geldbeurzen zwelt. Het zvn
niet alleen de laaggeboorcnen , de mismaakten en afgéleefden
, die den roem blootelyk in den glans van
het goud zoeken; neen; de eerfte jonge Lord, dien
gy in de Malie (ff) ontmoet, gelykt den ergfteh vrek
ia d» Lombaardftraat (gg), welke uit de opgezamelde
kaars eindjes een fommetje vergaêrde , en van honger
fterft, om een millioen met een penning te vermeerderen.
Een baardelooze vrek ! ó dit is een grou-
wcl, onbekend aan de voorige tyden ; een fchandvlek,
die ons geheel en al behoort.
Een vuurig minnaar, van de rechte nieuwe foort, zal
gewillig zyn CELIA verpanden, om'er zyn landgoed
voor intelosfen. De jonge, aanzienlyke, ryke CASTA-
LIO is doodelyk verliefd; noem Hechts den naam zyner
fchoone, en de liefde tintelt hem in de oogen. Verban,
godlyke MONIMIA ! verban uwe tedere zorgen; gy hebt
geen' anderen medeminnaar te duchten , dan — een
halve kroon.
Hy draagt 'er roem op , dat zyn naam tot de laste
nakomelingfchap zal worden overgebragt, niet wegens
de armen die hy onderfteunt , maar die hy gemaakt
heeft. Zulk een eerzucht ontvonkte geenszins zyn
groote Voorvaderen, toen HEXRIK (iïi) zegepraalde,
en half Frankryk te onder bragt. Hy zou , indien 'er
wat mede te verdienen ware , gaarne een flaaf, een
hoe-
(f) The Mail, een laan in 't park van St. James.
(gg) Zo genoemd wegens de banken van leening,?n v*rmaard
wegens eenige groote woekeraar;.
(hh) Koning HENRIK , de Vyfde.
Ti 2

°44 DE R O E M Z U C H T .
hoerenwaard , een hond willen weezen , ja zelfs, een
domme Sherif (U), alleen om zyn' gouden keten.
Wie zou een 'daaf willen weezen ? roept de dappere
Overfre, terwyl hem de eerzucht uit de oogen ftraalt.
Met luider ftemme bepleit hy zyn recht op een' onkwetsbaaren
roem. Zyn asnlpraak is billyk , want hy wil
'er niet om vechten. Alle krygslieden toch hebben
moed, alle Geestelyken Christendom , en alle Hofdames
fchoonheid, — uit hoofde van hunnen Hand: maar
wanneer hy uitweidt over denlaatften veldtogt, en , in
zyn verheven befchryving, over bergen van dooden
zweeft, danverfchaft hydenvyanden, diehyverfloeg,
door elk verdichtfel, een zoete wraak, en fpreekt zyn
zwaard byna geheel vry van den aangetygden blaam.
Een krygsman moest banger zyn voor pogchery
dan voor een bombe, en zo zedig als een maagd. De
eer is een waterbel, wier fraai alleen door den omzichtigen
genoten wordt; zy breekt op het aanraaken : de
eer is een fchuld, welke de waereld alleen voor uitmuntende
bedryven betaalt; zo dra gy u-zeiven betaalt,
is de waereld ontflagen.
Indien 'er geen andere tong ware, om die te verkondigen
, dan zyn eigen, nooit w-aren de heldendaaden
van AUGUSTUS bekend geworden, AUGUSTUS heldendaaden?
Indien die dubbelzinnige naam myn'
leezer tot misverftand mogt verleiden , zy het hem
genoeg , dat de waarde van den Vorst , dien ik bedoel
(kk), zo groot is, dat zelfs de Romeinfche AU-
CUSTUS over die misvatting niet zou bloozen.
0'/') Een Koningklyk arnpcenaar, cigenlyk een Drost of
Hooflfchout.
(ii. De naam van den voorigen Koning was GEO:-CE
AVGISTLS.

ROMANTISCHE GESCHIEDENIS
VAN DEN CID.
V O O R B E R I C H T .
$45
Onder alle de Helden en Ridderen , die zich in het
groote tydvak tusfchen de achtfte en vyftiende eeuw,
die men de Heröifche en Poëtifcbe , of, zo men liever
wil, de Romantifche eeuw der Spanjaarden noemen
kan , is niemand door de Castiljaanfche Romanzen-
Dichters meer bezongen geworden, dan de eerbaare en
onoverwinlyke Ridder DON RODRIGO, of RUY DIAZ DE
BI VAR. , die , wegens zyne Heldendaaden , door de
Caltiliaanen el Campeador , en van de Mooren de Cid
genaamd wierd, onder welken naam hy door het beroemde
Treurfpel van PIERRE CORNEILLE , zo verre
de Franfche Taal zich heeft uitgeftrekt, is bekend geworden.
Deeze RUY DIAZ , een zoon van DON DIEGO
LAYNEZ , eenen insgelyks beroemden oorlogsheld van
3yn' tyd , uit een der edelfte gedachten in Castiliën,
leefde onder de Koningen DON SANCHE den llden en
DON ALPHONSO den IVden , in de tweede helft deielfde
eeuw. Behalven een oneindige menigte van Romanzen
, in de Oud - Castiliaanfche taal, die de verfcheiden
daaden, lotgevallen en het lyden van den CID
en zyne beminde CHIMENE bezingen, heeft de Spaanfche
Letterkunde een foort van Heldendicht voort gebragt,
waarvan hy de Held is, en dat onder den titel:
Los famofos y heroicos hechos del invincibile Cavallero
el Cid Ruy Diaz de Bivar , van DON DIEGO XIME-
NES DE AILLON , een Krygsofficier onder het Commando
van den berechten HERTOG VAN ALBA , in den
Tt 3 i*ar«

P* ROMANTISCHE GESCHIEDENIS
pare t 5ö8 in 't licht kwam , doch dat, volgens her
oordcel van hen , die het geleezen hebben, meer den
naam van eene langwy%« Rym-Chronyk dan van een
Heldendicht verdient.
Buiten twyfel maaken de oude Romanzen of Heröifche
volkhederen der Castiüaanen het fchoonfte en
bdangrykfte gedeelte hunner Dichterlyke Letterkunde
U K
E n h e t
- ~ W ""el te wenfchen , dat een Dichter,
door den geest der Volkliedereu van HERDER bezield
en aangeblazen , ons met eene Pöetifche overzetting
der gefamenlyke Romanzen , die den cm en
Wne Cfiltf*w ten voorwerp hebben , befchenken
«jogt, » vvelke overzetting, zo weinig als mogelyk
Was, van cfe verheven eenvoudigheid , ^eestrvhe
energie, en bargelende naïviteit, tederheid en
warmte van het oorfpronglyke verlooren ging. Intussen
moge de onvolkomen fchadmvtrekken, die ik hier
s^ede tot rechtvaardiging van mynen wensch
dienen. Z y z y n g e c o p i e e r d J m r e e n u i u r e { ^
een da- bekwaamue medewerkers aan de Franfche
lotheque Univerfelle des Romans , in July van het
W i7*i W eene verfameling getrokken heeft, die on-
-ier acn titel: Romavcera Hijioria delmuy valerofo Don
RodngodeBivar el bravo Cd Cam Peador , recopilada
por Juan de Efcobar , in de voorige eeuw, zonder
jaartal, m klein formaat en druk , te Madrid uitgeko»
men is. °
I.
Nooit zag de zon een droeviger man dan DON DIE-
GO. Dag en nacht dacht hy aan den fmaad van zyn
•W. Ryk , sanzienlvk cn oud was het huis van
LAV-

VAN DEN CID. 647
LAYNEZ ; zelfs de IGNIGOS en ABARKAS konden haare
afkomst zo hoog niet reekenen. Ach! DIEGO'S kragt
evenaarde niet meer aan de fterkte van zyn gevoel; hy
zag, hoe de ouderdom zyne fchreden ten grave Heepte
en hem alle hoop op wraak benam; hoe trotsch zyn
vyand GORMAZ daar heen ging, zonder dat het iemand
waagen dorst hem in den weg te treeden. De llaap
ontweek de legerftede van den grysaard , zyn eetlust
verdween , zyn ingevallen oog was op de aarde gevestigd
, en zyn wankelende voet betreedde niet meer
den drempel van zyn huis. Zyne vrienden zogten hem
te troosten, maar ftilzwygen was zyn antwoord;
want hy vreesde , dat de adem van een onteerd man
hunnen roem mogt bevlekken.
Eindelyk , toen hy de last deezer pynigende gedagten
niet langer konde draagen, liet hy zyne zoonen roepen.
Zonder hen een woord te zeggen , vat hy den
een na den anderen aan, en bindt hen de handen met
fterke ftrikken te faamen. Zy laaten het geduldig toe,
en fmeeken hem flegts met weenende oogen om ontferming
aan.
Reeds verdween de hoop, die by had opgevat, toen
hy, zoras hy nu ook RODIUGO , zynen jongften zoon ,
binden wilde , by deezen gewaar wierd , dut hy niet
van hem verwacht had. Met oogen, die van grimmigheid
, als de oogen eens tygers, vonkelden, deinsde
de jongeling terug , en zeide tegen den grysaart op
eenen trotfchen toon : Gy vergeet dat gy my tot een
edelman gemaakt hebt ; doch ik herinnere my in dit
ogenblik , dat gy het zyt , wien ik dit voorrecht te
danken heb ; anders zon my deeze uitgeftrekte arm
tot een dolk dienen , om my voldoening voor deezen
Tt 4 luiaad

648 ROMANTISCHE GESCHIEDENIS
fmaad met het bloed van uw hart te verfchafiénj
Traanen van vreugde glinfterden in de ooecn van'
den grysaart. Ja, gy z y t m y n 2 0 0 n, r i e p h y. u w g
toorn geeft my de verlooren rust myner ziele weder
en deeze edele wraakzucht verzacht alle myne fmarten!
Niet ik, myn kind, maar de fchandelyke roover onzer
eere ondervinde de kracht van uwen arm ! Waar is
hy? nep RODRIGO, en liep hem in aller yl opzoeken,
zonder dat hy zyn vader tyd liet, hem deszelfs lotgevallen
met GORMAZ te vernaaien.
IL
noDRico ftond in een diep gepeins verzonken. —«
Zou hy reeds , zo jong als hy nog is, in Haat zyn,
om de eer van zyn huis te Wreeken ? Aan een' vyand
ztch wreeken, die meer dan duizend vyanden in Astunens
gebergten telt ? Aan den magtigen Graaf van
GORMAZ, wiens Item in den Raad des Konings beflist,
by wien in het veld geen heirvoerdcr in beleid , geeu
kampvechter in dapperheid haaien kan!
Maar deeze GOUMAZ krenkte de eer van zynen vader
! W T
at bekreunt hy zich aan al het overige ? Van
den hemel rechtvaardigheid , van de aarde een klein
plekje grond om te ftryden , van zyn eigen eergevoel
eene kracht boven zyne jaaren dit is alles wat
hy begeert. Wat bekommert hy zich om zyne jeugd?
Een kind van edelen aart wierd met dit hoog gevoel
gebooren, en weet reeds voor de eer te fterven, daar
kt nauwlyks begonnen heeft te leevsm
Hy loopt gezwind naar zyn geweerkamer om eert
oud

V A N D E N CID. C4.9
oud zwaard te haaien, dat eertyds de dappere bastaard
MUDARRA droeg. Het is wel zeer oud , en geheel
met roest bedekt, als of het over den dood van zynen
Heer rouwde; maar met dit zwaard denkt hy alles te
vermogen. Eer hy het aan zyne heupen gordt,
fpreekt hy het met deeze moedige woorden aan: Laat
het fu gezegd zyn, getrouw zwaard , myn arm zy
MUDARRA'S arm! Gy zoudt u mogelyk vernederd gevoelen,
wanneer gy de kracht, waarmede gy eertyds
gevoerd wierd, niet weder herkende; maar nooit zult
gy den fmaad ondervinden , dat deeze arm llegts een
fchrede met u in den ftryd te rug deinst. Getrouw
Zwaard, het Itaal uwer kling is niet harder en vaster
dan de moed myner ziele! Kom, uw nieuwe Heer zal
uwen voorigen waardig zyn ; en zo de zwakheid van
mynen ouderdom immer u of my ten verraader mogt
ftrekken, zult gy echter nooit den levenden overgeleverd
worden. Eer zal ik u geheel en al in het diep-
fte van myn hart verbergen. Moedig dus ten
ftryd!
Het uur was nu gekomen om wraak te vorderen van
den dapperften arm die ooit een zwaard gevoerd had.
De CID verwyderde zich met veel behoedzaamheid,
zodat niemand zyne oogmerken kon gisfen. Dapper
en vast befloten gaat hy zynen vyand te gemoed; en
met zulk eene gerustheid, dat hy binnen het uur den
trotfchen Graaf van GORMAZ onder zyn oog krygt.
Ware het mogelyk , dat hy in dit ogenblik aan iets
anders dan aan zyne geliefde CHIMENE denken kost? —
Hy, die van zins is met haaren vader om leven of dood
te kampen ? — O! fprak hy tat zich zei ven:
H o e
Tt s

V A N DEN CID, &5t
I I L
RODRIGO vond den trotfchen vyaad op den voorhof
van zyn paleis; hy naderde hern , door niemand bemerkt
, en fprak hem dus aan : wist gy, edele GOR­
MAZ, dat ik DON piEGo's zoon ben, toen uwe hand
zich verftoutte hem een flag te geeven in zyn eerwaardig
gelaat ? Wist gy, dat DON DIEGO van LAVN CALvo
afdamt , en dat niets zo zuiver is als het blazoen
van zyn wapen ? Wist gy , dat, zo lang zyn zoon
ademde , buiten den levendigen God in den hemel,
niemand DON DIEGO zo bejegenen mogt, als gy deed,
en dat het geen fterfeling ongeftraft doen zal? —
Jonge, antwoordde de trotfche Graaf, weet gy zelf
wel half hoe men leeven moet? Ja, zeker, antwoordde
RODRIGO; edele mannen te eerbiedigen is de eene
helft van onze plicht, baldaadigen te ftraffen de andere
: en ook dit weet ik, dat eene door hen bevlekte
eere niet anders dan met den laatften droppel van hun
bloed gezuiverd wordt. Hier vestigde hy een Itrakken
blik op den Graaf, zonder 'er één woord bytevoegen.
De trotschaart vraagde nog eenmaal : wat wilt gy
dan van my? Uw hoofd, dat ik myn vader beloofd
heb , antwoordde de CID. Neen, kind!
gy kwaamt hier om u als een onbefonnen jongen met
de roede te laaten tuchtigen. O, alle gy Heiligen
des Hemels, hoe was de cip by deeze woorden
te moede?
IV.
Met traanen, met nooit opdroogende traanen , en
in eene diepe droefgeestigheid verzonken zat de grys-
aart

ROMANTISCHE GESCHIDENIS
aart DON DIEGO aan zyne tafel: maar hy kon noch
eeten , noch drinken ; want zyn hart was beklemd,
wanneer hy aan zyne gekwetfte eere, aan duizend !
ingeheelde
gevaaren, aan de jeugd van zynen zoon, en
aan de dapperheid en fterkte van zynen vyand dacht.
De laffe Vrees maakt zich meester van een hart, waaruit
de Eer gevlucht is , en wykt niet voor dat deeze
wederkeert.
In deeze zielgrievende gedachte verlooren , bemerkte
hy niet eens dat zyn zoon RODRIGO binnen kwam.
Ernftig maar vol vuur trad de jongeling in de kamer,
met zyn zwaard onder den arm, de handen kruislings
over elkander geflagen. Lang ftond hy zwygend daar,
de oogen vol inwendige aandoening op zynen ouden
Vader gevestigd.
Eindelyk greep hy de eerwaardige hand van den
grysaart en wees hem het opgedischte gerecht.
Myn edele vader, zeide hy, eet!
Stroomend vloeiden by deeze woorden de traanen
van DON DIEGO. Zyt gy RODRIGO ? Eeten moet ik,
zegt gy? Ja, myn vader, dat moet gy doen en
uw hoofd weder opbeuren ; niets is zekerder dan het
geen ik u zegge. De Grysaart dacht te droomen.
Hemel ! riep hy , is hy geftraft , myn
zoon? Dood! antwoordde RODRIGO. Eet, myn
vader, eet!
Zet u neder, DON RODRIÖO; van nu af aan, zal ik
by u eeten , myn zoon ! wie zulk een hoofd in het
ftof legt , verdient het hoofd van zyn huis te zyn.
By deeze woorden kuschte hy zyn zoon op het voorhoofd
, en RODRIGO wierp zich voor hem neder en
kuschte eerbiedig de hand van zynen vader.
V.

V A N D E N C I D . 653
V.
Het getrappel der paarden en het geklinkklank der
wapenen, het gefchreeuw en getommel van een groote
Heep hoorde men in het voorportaal van BURGOS ,
dat den bloem der Castiliaanl'cbe Ridderfchap in zich
bevatte. De Koning verliet zyn vertrek en het gantfche
hof verzelde hem tot voor de poorten van het
paleis, waar de ongelukkige CHIMENE met loshangend
hair en zwemmende in traanen, was aangekomen.
Van den anderen kant naderden de grysaart DON
DIEGO , en hem volgden meer dan driehonderd Edellieden
: RODRIGO in hun midden , met zyn bebloed
zwaard in de hand. Allen zaten op Muildieren; RO­
DRIGO bereed een moedig oorlogspaard; allen waren in
zyden met goud geftikten klederen gekleed; RODRIGO in
volle wapenrusting; allen droegen zy welriekende handfehoenen;
RODRIGOS handen alleen waren onbedekt,
en onder het volk, dat den Ridder zag voorbytrekken,
en het hof dat hem zag aankomen , riep de een den
anderen toe : ziet! dat is de kleine toveraar, die den
ontzaggelyken Graaf nedervelde. Toen RODRIGO het
hoorde, zag hy hen ftraf in 't gezicht, en riep : Zyn
'er onder u vrienden of bloedverwanten van hem, of
is hier ergens iemand, die zich door zyn' dood beledigd
acht, die kome te voet of te paard en zegge het
my ! doch allen antwoordden uit eenen mond:
dat mag u de duivel zeggen , als hy lust heeft, wy
niet !
De edellieden klommen van hunne paarden , en
.kwamen nader, om de hand des Konings te kusfchen.
RODRIGO alleen bleef op zyn ros. Styg af, myn zoon ,
riep hem PON DIEGO toe, en kusch, als Edelman en
Vas-

54 ROMANTISCHE GESCHIEDENIS
Vasfa], de hand van den Koning, uwen Heere! Wyl
gy het beveelt, myn vader! antwoordde DIEGO, zeer
gaarne, wyl gy het beveelt! En nu floeg de tranche
minnaar zyne oogen op de ongelukkige CHIMENE, ora
te hooren wat zy zeggen wilde.
VI.
CHIMENE had haaren fluijer van zwarte taf verfcheurd.
Haare bekoorlykheden waren voor aller
oogen zichtbaar; duizendmaal fchooner dan anders vonkelden
haare van traanen gezwollen wangen, en nooit
gloeide een roos zo vuurig, als de kleur, waarmede
fmart en toorn haar fchoon gelaat betrokken hadden.
„ Hy heeft myn vader vermoord , riep zy op een'
toon , die als een zwaard door aller harten drong, ó
Koning , groote Koning ! Gerechtigheid ! Hy neeft
myn' vader vermoord! gelyk een adder den goedhartigen
fteekt, die haar aan zynen boezem verwarmt. "
„ Bedenk toch, myn Koningiyke Heer ! dat myn
vader uit het bloed van die Helden ftamt , welke de
laatfte overblyffels der Monarchie uit de klaauwen der
Mooren rukte , en den dapperen DON PELAYO in de
bergen van Asturiën het nieuwe Ryk hielp grondvesten.
Bedenk dat de gerechtigheid verplicht is den
zwakken tot eene befchermfter te zyn ; dat een Koning
, die niet ieder zyn recht laat wedervaaren , ophoudt
Koning te zyn , niet verdient dat de Edelen hem
dienen , noch de Koningin hem met een enkelen kus
begunftige."
„ Hy heeft myn' vader vermoord , den befchermcr
van 't Christen-geloof, de fchrik der Almanzooren,
de

T A N D E N C I D . 655
de trots des Spaanfchen naams , en het edelfte kleinood
uwer kroone. De ondankbaare adder heeft hem
verraderlyk vermoord — verraderlyk ! want zeker
beeft myn grootmoedige vader zich tegen een jongeling
, dien hy beminde, niet te weer gefteld."
Ondankbaare , tygerhartige RODRIGO , voer uw
zwaard ook in deezen weerioozen boezem ! Moord
my ook ! Wat deert het u, dat ik een vrouw ben?
Wie den man, dien hem beminde, vermoorden kost,
heeft ook hart genoeg, om een vrouw te dooden.
Of aarfeit gy nog, weet dan dat ik uwe vyandin,
van dit ogenblik af aan uwe tot in den dood onverfoenlyke
vyandin ben, en zo lang 'er nog adem in my
is, hemel en aarde om wraak tegen u zal oproepen!"
In dit ogenblik , wierd CHDIENE gewaar , dat RO­
DRIGO , zonder te antwoorden , den teugel van zyn
paard greep, en alle Ridderen den rug toekeerde. Zy
riep hen toe, zich van den vlugteling meester te maaken
! en toen zy zag, dat hem niemand nareed, verdubbelde
zy haar jammerklagt en riep: Wraak,
wraak , gy krygshelden ! Wie my wreeken wil, zal
my tot eene belooning hebben.
VII.
De Koning FERDINAND had zich ifi zyn Paléis te
Burgos juist aan den disch gezet, toen de ongelukkige
CHIMENE,in diepen rouw gedompeld,en met weenende
oogen in de zaal kwam , zich voor zyne voeten
wierp , en deeze woorden uit haaren fchoonen mond
liet hooren:
n •

C- 56 ROMANTISCHE GESCHIEDENIS
5, Ik ben een wees, myn Koning ! een diep vernederde
wees , de eenige erfgenaam eener belediging
die myne arme moeder flegts in dit ogenblik , toen zv
haaren laatflen adem uitblies , opgehouden heeft te
beweenen. Ieder dag, dien God geeft, toont my den
jongeling , die mynen vader vermoordde , ongeflraft
voor myne oogen. Hy is uit het bloed van den trótfcben
LAYNES ; een Ridder , die nooit van zyn r o s
komt, altyd met zyn fperwer op de hand , dien h v
van myn duivenplat voedt. Alle dagen zendt hy mv
zynen vogel op den hals, die myne jonge duiven of
haaren m o eder moort. — Zie hier, myne Koninglyke
Heer, hoe myn fehort met het bloed myner onfchukhge
duiven bevlekt is ! Ik heb het hem laaten
zeggen, en het boosaartigc mensch heeft my een VtL
lanelle in plaats van andwoord gezonden , en zich ver.
floutmy te zeggen, dat hy my beminde, en dat hem
geen ander middel overfchoot, om zyn gedachtenis by
my levendig te houden; en dat hy niet zou ophouden
zynen fperwer op myne duiven aftezenden, zo lan- ik
hem zelf niet wil aanhooren."
ö
Toen Koning FERDINAND de klacht van de fchoone
CHIMENE vernomen had, zat hy een wyl i„ gedachten;
toen eischte hy een pen, fchreef een' brief en
zond hem op flaande voet aan DON DIEGO. Vergeefs
wdde deeze den brief voot zyn' zoon verbergen
Wat wil de Koning? vroeg RODRIGO. „ H

VAN D E N CID. 65»
heilige moeder , dat niet overal , waar myn vader
gaat, zyn zoon voor hem gaan zou.
VIII.
Vyf Moore'n-Koningen kwamen onverwacht in Cas»
tilien vallen, en verfpreidden overal, met den blikfem
hunner zwaarden , fchrik , verwoesting en dood.
Reeds zyn zy door Burgos , en Montesdoka , door
Belforado, Naxara , en Logronjo getrokken, en het
gantfche land achter hen ligt verwoest. Overal dryven
zy de blaatende kudden voor zich heeneu, overal
gantfche troepen der geloovigen met zich, mannen en
vrouwen , die in traanen fmelten , kleine jongens en
meisjens , die in haare kindfche onnoozelheid vraagen,
waar men ze heenen voert?
Vrolyk keerden reeds de Mooren naar hun Heidensch
land te rug, juichend en tierend,en met ryken
buit beladen. Want niemand was 'er , die hen tegenftond,
en de Koning zelf kwam niet uit zyn paleis om
hen te weeren.
RODRIGO was in zyn burg te Bi var, toen het bericht
van den inval der Mooren tot hem kwam. Nog was
RODRIGO de jongfte onder de Ridderen van Castilien,
en had zyn twintigfte jaar nog niet bereikt. — Maar
reeds zweeft de maedige jongeling op zyn flrydbaar
ros Rabiesza , gelyk de Almachtige op de donderwolken
; reeds is hy zyn gantfche gebied doorgevlogen
, en heeft alle vafallen zyns vaders byeen vergaderd.
De Mooren trokken juist door Montesdoska
naar huis , toen RODRIGO zich tegen hen te weer
•MENCELW. I. Deel. Vv ftekhu

658 ROMANTISCHE GE S CH IEDE NIS
ftelde. Dank zy den hemel! Geen één van hen ontkwam
het flagveld. RODRIGO nam hen alles af, kudden
, gevangenen , kinderen , zilver en goud', met
hunne vyf Koningen , die hy zyne moeder fchonk.
IX.
De edele Koning FERDINAND zat op een koninglyken
ftoel, hoorde de klagten zyner onderdaanen aan
befliste hunne rechtszaaken, ftrafte en beloonde • want
zonder belooning en ftraffen kunnen 'er geen 'goede
onderdaanen weezen.
Toen kwamen in een diepe , treurige ffilte, en Jange
rouwfloerfen na zich fleepende, driehonderd edellieden,
in twee ryen, in de zaal , allen Vafallen van
CHIMENE , de edele dochter van den trotfchen Graaf
van GORMAZ 5 hen volgde CHIMENE zelve , wierp
zich demoedig op den laagften trap van den troon neder,
en begon dus haare klachte:
„ Heden zyn 'er reeds zeven maanden vertakenmyn
koninglyke Heer , dat myn vader door de hand
eens jongen Ridders fneuvelde, die, door de uwen
befchermd , geen zwarigheid maaken zal nog menig
ander braaf man te vermoorden. Viermaal heb ik
reeds voor u geknield, viermaal heb ik beloften van u
gekregen , maar nog geen recht wedervaaren. Want
RODRIGO VAN BIVAR, die jonge, verwaande, losbandige
jongeling , acht zich boven de wet verheven
als of hy heer in den lande was, en de Heer des lands
befchermt den baldaadigen jongeling. Ja , Sire , gy
zyt het, die hem dient ; gy befchermt hem tegen dewet
, en fchrikt uwe ambtlieden door llraffen af, om
zich van zyn perfoon meester te maaken."
„ Wan-

VAN DEN CID. É>

66o
A L C E S T E,
MEER WAARHEID DAN VERDICHTSEL.
'Uit het Hoogduitfch.
JVIen mag het met recht voor een zeker teeken van
waare behoedzaamheid , menschlievendheid en verlichting
houden, dat men ook eindelyk eens in onze
ftreeken gehoor verleent aan de federt meer dan een
eeuw byeengefamelde ondervindingen van de onzekerheid
van de teekenen des doods, en dezelven niet
langer als een doode erfgift in de fchriften der artzen
en menfchenvrienden laat berusten. Het eenigfte onbedrieglyke
middel, om den fchyndood van den wezenlyken
dood te onderfcheiden , en ons voor het
fchriklykfte aller verfchrikkingen des doods, voor de
yslyke wederontwaaking in de vastgenagelde lykkist
en het ftikdonkere graf op het zekerfte te beveiligen ,
zal door de grootmoedige onderfteuning van edele
menfchenvrienden ras ook hier in ons midden op de
zorgvuldigfte wyze werkftellig gemaakt, en daardoor
ook voor andere landen, waar men tot dus verre tot
foortgelyke verbindtenisfen en inrichtingen nog niet
befluiten kon , aangemoedigd en onderfteund worden
(*_). Wie flegts eenig behaagen fchept in deeze
(*) Zie de Verhandeling van Dr. c. M. HUFELAND,
over de onzekerheid van de teekenen des doods, enz. in 't
Algemeen Magazyn van Wetenfchap , Kunst en Smaak V.
Deel. Ilde. Stuk bl. 563 — 5 83.
zo

AteESTK, ÏÏEÏR WAARHEID DAW VERDICHTSEL. 661
zo algemeen nuttige onderneeming, dien zal ook eene
kleinigheid niet te gering fchynen , wanneer hy flegts
eenige betrekking op deeze, ons nu van meer zyden zo
gewichtig geworden , verfchyning daarin ontdekken
kan. Ik beproeve bet hierom een vermaard overblyffel
der oude waereld den roest der Oudheid, waardoor
het ons geheel en al onkenbaar geworden was, aftewisfchen
, en in hetzelve een der oudfte historifche
bewyzen voor de herleeving der fchyndooden aan den
dag te leggen, dat nog in onze dagen zo menig een
twyfelaar met een glimlachgend hoofdfchudden als
ongerymd verwerpt,
Wie kent ALCESTE niet, die hooggeprezene huwelyksheldin
der Oudheid ? Wie heeft bet treurfpel van
EURIPIDES niet gelezen, waarin deeze beruchte vyaud
der vrouwen, men weet zelfs niet recht, of het loon der
gastvrye vriendfchap of de prys der edele huwelykstrouw
eener echtgenoote zoekt te verheerlyken. Zo veel is
ten minften uit verfcheiden plaatfen der Ouden zeker,
dat dit ftuk reeds toen voor een verweerfchrift der
vrouwen is gehouden geworden, fchoon ik niet zou
durven beweeren, dat de fchoone Atheenfche Vrouwen
den Treurfpeldichter de carricaturen van een
Melanippe, Phaedra, enz. deswegens zouden vergeeven
hebben, om dat zy zich door het zachte tafereel
van de beminnelyke ALCESTE gevleid en verzoend
vonden. Verbasterde Romeininnen , die , gelyk ju-
VENALIS met bittere fpot verzekert , om haar dervende
fchoothondje te redden, de Schikgodinnen
zonder eenige bedenking het leven hunner mannen
tot losgeld zouden hebben aangeboden , zagen de
voorftelling van ALCESTE niet zonder aandoening
a a n
Vv 3

Ü i A L C E S T E , M E E R WAARHEID
aan (*). i„ o n z e dagen is ook deeze ftof tot Treur,
en Zangfpelen meermalen bearbeid, en op onze ichouwtooneelen
met een buitengemeen gevolg vertoond
geworden.
En wat toch zou deeze zo fchoon bezongen ten
tooneel gevoerde en beweende ALCESTE , wel volgens
haar wezenlyk historisch allooi zyn ? Mogelyk een
fchoon luchtkafteel eener dichterlyke verbeelding,
^ne daad en handeling zinfpeelende voorftelling van
de gedachte: Huvelykstrouw is fterk, is onbaatzu:!,
"g; zy zou met haar leven het leven van haaren tchtn.
noot vilUn koopen. Zeker op deeze wyze bJyft het
toe i nog een geurig , „ooit verwelkend bloempje in
de lustvelden der Griekfche kunst en poüzy. Doch dit
zou my toch, om der laatere Grieken wille, leed doen
die, wanneer wy volgens die plaatfen zullen oordee!
ien, waar ALCESTE als het uitmuntendlte model der
ichoonfte vrouwlyke deugd wordt aangevoerd, op dit
nat.onaale voorbeeld mogelyk niet minder verliefd waren

IAN uiDieifttu. 663
werkten , uitgezet en in den kring der onlichaamlyke
verdichtfelen geljannen te zien, En echter behelst
haar gantfche gefchiedenis klaarblykelyk zo veel fabelachtigs
, en is met zo veele dichterlyke ideën ,
doorweeven en omvlochten, dat men op het eerfte gezicht
naauwlyks de beproeving wederftaan kan , om
ze alleen te houden voor het geen zy altyd gehouden
geworden is , voor een tooneel-legende der Griekfche
Oudheid. Voor my echter is zy dit niet. Ik beweexe:
dat ALCESTE een wezenlyke perzoon zy, en haare
gefchiedenis een der vroeglle bewyzen behelst van de
praktyk der kunst, om de in fchyn geflorvenea weder
levendig te maaken.
Met een digten zwachtel bewonden en z wygende (dus
verhaalt, zonder twyfel volgens een oude volksvertelling,
de Griekfche Dichter,) (*) gaf HERCOLES de geredde
ALCESTE in handen van haaren ADMETUS , die haar
niet eerder met verrukking in zyne armen floot, dan
toen zy, van dit treurig gewaad ontheven, meteen vernieuwden
, jeugdelyken luister voor hem ftond ! Met
eene beevende hand waage ik het, 't geheimzinnige
floers opteligten , waarmede de beeldfpraak der Oudheid
het wonder uwer verlosfing , eerwaardige fchimme
, bekleedde ! Mogt ik achter deezen fluijer toch uwe
waare gedaante ontdekken!
In die vroegere eeuwe , welke wy de Heldeneeuw
noemen, leefde zekerlyk eenmaal eene ALCESTE. Als
moeder van EUMELUS , eenen Griekfchen Held voor
Troije , voert haar HOMEROS op dien rol der Griekfche
Krvgshelden aan , welken de laatere Grieken zo
dik-
(*) EURiPiDEs, in ALCESTE vs. nar.
Vv 4

Ö04 A L C E S T E , MEER WAARHEID
dikwils het voorkomen eener geloofwaardige oirkonde
gegeven hebben, HOMERUS noemt haar de fchoonfte
onder de dochteren van PELIAS. Als zodanig eene wordt
zy ook op een ander, voor de oudlte gefchiedenis niet
minder gewigtig, ftamregister (*; aangeteekend, en *eroemd
wegens haare zorgvuldige tederheid jegens haaren
ouden vader, toen deToveresfe MEDEA de overige
dochters van PELIAS tot die merkwaardige, doch door
bet gevolg zo weinig gebillykte proeven, omzynejeugd
te vernieuwen , overhaalde. Deeze ALCESTE nu wis
met ADMETUS, een Prins van Phera, in Thesfalien
getrouwd. Wy moeten hier opmerken, dat dit buwlyk'
reeds door de Jaatere volksvertelfels allerlei fabelagtig

B i N V E R D I C H T S E L . 665
êer oude waereld niet moeijelyk te verklaaren valt.
Den fleutel daartoe vinden wy in het volgende geval,
welks eigenlyk beloop ik my dus voorftel:
ADMETUS verviel in eene doodlyke krankheid. Wat
kon dit by een jong, fterk man, gelyk ons ADMETUS
wordt afgefchilderd, anders zyn, dan eene heete, en ,
ik mag 'er wel byvoegen , befmettelyke rotkoorts?
Hier moest eene getrouwe , onvermoeide oppasiing
alles doen; deeze kon, om my in de beeldfpraak der
Oudheid uittedrukken , het raadsbefluit der onverbidlyke
Schikgodinnen alleen veranderen, alleen opfchorten.
Vergeefs verwachtte ADMETUS deeze oppasfing
van zyne nog leevende ouders. Deezen hadden te
lang geleefd om niet het leven meer dan billyk was
te beminnen. Zy gingen, gelyk een oud Dichter zegt,
met de laatfte oliedroppelen in de lamp zuinig te werk.
Zo was het niet met ALCESTE gefteld. Aan haare onvermoeide
zorg en oppasfing had ADMETUS zyne herftelling
te danken; en hetgeen zo dikwils het noodlot van
trouwhartige oppasters is, doch hier in 't byzonder by
een befmettelyk kwaad genoegzaam onvermydelyk zyn
moest,
bl. 258.) by zulk een uitmuntend dapper Bruilofispaar geen
•anwyzing ter opheldering. Merkwaardiger is het, dat ook
in veel latere tyden de Romeinen byna even dezelfde gefchiedenis
van flangen verhaalden , die SEMPRONIUS GRAC-
CHUS, de man van de grootmoedige CORNEUA, in zyn flaapvertrek
zou gevonden hebben, PLUTARCHUS , in vita Gi r.c/thorum
p. 824. en, na CICERO, VALEBIUS MAXIMUS , IV. 6. i.
De bekende Fabel van TIRESIAS behoort ook hier : By alle
dezelvenligthet denkbeeld opgefloten, datineen gewonden
flangen het zinnebeeld zyn eener onvetbreekbaare liefde.
Vv 5

m ALCESTE , MEER WAARHEIÖ
moest, ALCESTE wierd nu zelve het offer van haare
getrouwe zorge. Haar verzwakt lichaam bezwykt on
der de finarten der ziekte. Zy fterft. Reeds z y n a I l e
toebereidfels tot de verbranding van het lyk voor de
poorten der Stad in gereedheid gebragt; reeds is het
bloed der zwarte lammeren, het pleng- en zoenoffer
voor PLUTO in het graf gevloeid: toen plotsling een
oude gastvriend van ADMETUS , die zo even in het
treinhuis het beklaaglyk fterfgeval eerst vernomen
had, zich met drift in den kring dringt, de gehuurde
en ongehuurde Huilfters te rug floot, het lyk zorgvuldig
onderzoekt, en in hetzelve fpooren van een no*
inwendig voortglimmend levensvonkje denkt te ontt
dekken. Dit weder te doen ontwaaken, kost zekerivk
herhaalde, en met groote infpanning verbonden proefneemmgen,
of, om in de zinnebeeldige taal te fpreeken,
hy heeft een harden ftryd met den onvriendelyken
Thanatos, den Dood, de Trawanten van PLUTO
te kampen. Doch de prys van deezen hardnekkigen
ftryd is ook de fchoone ALCESTE. Het leven van haar
die men algemeen voor dopd achtte, is weder opgei
wekt. Zy, die reeds aan den Styx, in de boot van
den fluurfchen CHARON,zweefde,vliegt thans,fchoon
nog met zwagtels omwonden (*;, m d e armen van haa- -
ren
(*) My dunkt deeze omzWagteling van ALCESTE by EU-
AIPIDES , behelst zekere aanfpeeling op een zeer oud rebrink,
naar het welke zy, die men voor dood hield, en als
leevenden weder by kwamen, met byzondere plegtigheden
heengevoerd en als wedergebooren moesten worden. Zeer
duidelyk fpreekt hiervan PLUTARCIIOS in Quaeft. Rom. bl.
159. ed. Baf. è K UtftégH iyws xh ««r^*, ivr»,t
ilm , dl Upocx, i 7(yo,a , «„, rap* , ir;

D A N V E R D I C H T S ETt, 66?
ren ADMETUS. Wat moet niet de menigte voor wier
oogen deeze wonderen verricht wierden, daarby ondervonden
hebben! Als een wonder wierd het van deii
vader aan zyne zoonen, en van deezen aan hunne naneeven
verhaald, door vertellers opgefierd, en in een
Allegorisch gewaad tot eene dankbaare ftof eens Too»
neelfpels gekozen , dat niet alleen de Romeinfche en
Griekfche Vrouwen gevoelige traanen aflokte, maar
ook nog na veele eeuwen groote Dichters en Toonkunftenaars
tot een loflyken wedftryd aanfpoordc.
Het vermoeden, dat eene befmettelyke ziekte den
fchyndood van ALCESTE bewerkte , wordt door de
waarneeming der hedendaagfche Geneeskundigen bevestigd
, die zeer uitdruklyk bevveeren, dat de fchyndood
by befmettelyke ziekten, by voorbeeld by de bekende
pestte Marfeille, veel menigvuldiger dan in andere
gevallen geweest is. Maar zouden niet reeds de
Ouden den historifchen grond van dit vermoeden ontdekt
, zouden zy zich nergens daarover duidelyk gëuit
hebben? Men weet reeds hoe onzeker, onvoldoende,
en duister de gewoone Phyfifche, Morecle en Histori-
e reec
rt9«*Mrt. !» D'
s a l s
^
d° 0
^
w a s
fche
behandeld geworden,
„ wierd voor onrein gehouden. Men vermydJe zorgvuldig
hem aanteraaken , en verwyderde hem van de tempelen."
Dit waren juist de zogenaamde uss^oji-oftxai of itvript^tixA
(want dus, en niet vse^Trorftoi en frevripexcTfioi moet in beide
plaatfen van HESYCHIUS T I. p. 923. en T. II. p. 1482.
naar PLUTARCHUS gelezen worden) der Grieken , van welken
ook op eenige plaatfen onzer Heilige Boeken een veel
gefchikter toepasfing kon gemaakt worden , dan door MAJUS
en ELSNERUS gefchied is.

668 A L C E S T E , M E E R W A A R H E IS
fche uitleggingen suiker fabelen by de oude Schryvers
zyn , die wy thans daarover kunnen raadpleegt Wie
lust heeft, kan PALAEPHATUS over onze ALCESTE na
leezen. Om het wonderbaare te verklaaren, verhaalt
hy ons in zyn eigen trouwhartige manier, een Historietje
dat nog veel fabelagtiger en ongerymder is,
dan de Mythos zelve. By geluk is in dit geval een
veel juister verklaaring, die zeker ook de Ouden niet
onbekend zyn konde , by eenen Schryver behouden
gebleven , w,ens moreele fchriften over 't algemeen
ter ontwikkeling van het raadfelachtige in z o veele
dingen der Mythologie nog altyd te weinig zyn Éehruik,:
geworden P L U T A R C H Ü S in zyn gefprek v«
de 1 efde , fchryft u.tdruklyk de redding van de hoo-
Penlooze ALCESTE aan HERCULES als arts en deszelfs
liefde voor den fchoonen ADMETUS toe (*\ Hv voert
dit als een bekend vertelfel aan, en deeze e^e
plaats is voldoende om te bewyzen , dat ook de Ouhebben"
T" * ^ Z
W e l
^ ^
Maar, zal men my nog altyd kunnen tegenwerpen ,
hoe komt HERCULES , een Mythologisch fchepfel, i„
eenwaaregefchiedenistepas? Dan toegegeven,
waar-
C) PLÜWRCHÜS in Erotico p. S 9 5. A i y t T a i h ( l M y k
HERCULES) r W A A, W l u T f l^ ^ a 7 r i v > m
Schoon men ook aanneemt, dat de Griekfche uitdrukking
flegts van een doodlyke ziekte te verdaan zy , z o W y k t
echter z o veel daaruit, dat men zich HERCULES hierby a! s
arts heeft voorgefield en ten minden 0p het rechte fpoor
«eweest is. Men vergelyke de fcherpzinnige aanmerking
van j. A. FABRICIUS op sant mmicvs J. 3 3. bi. 6i.

BAN VERDICHTSEL. 669
waaraan niemand in ernst twyfelen kan , dat HERCU­
LES, gelyk hy nu in de Fabelleer voorkomt, flegts een
Zinnebeeld van groote Heldendaaden en vertooningen
van natuurlyke kragt en fterkte in de Griekfche
-waereld zy : zo blyft toch echter altyd zeker , dat
ieder manmoedige gelukzoeker, die de landftreek van
rondomme van allerlei landplaagen zuiverde, roversholen
verftoorde en verdelgde , monsters doodde,
poelen en moerasfen droog maakte, de rivieren binnen
dyken haare paaien zettede , enz. de Hercules van
die landftreek was ; en dat dus de vreemdeling , die
tePhera zulk eene merkwaardige daad beftond, en het
grootfte monfter, den dood, zyne fchoone prooi weder
afnam, met recht ook een Hercules kon genaamd
worden. —— Maar deeze vreemdeling had ongewoone
, voor den toenmaaligen tyd byna onbegrypelyke ,
medicynfche kundigheden en ondervindingen. Hoe
past dit op den ruuwen Dierentemmer met zyn leeuwenhuid
en knods? ——. volkomen. Niets is in de
daad gewoonlyker , dan Hercules , den verlosfer uit
alle phyfifche rampen , ook als helpende Arts te befchouwen.
Vanhier, om flegts iets aanteroeren , de
menigvuldige geloften , die men in zwaare ziekten
aan HERCULES , den Onoverwinlyken , den Behouder
deed (*). Van hier die veele gedenkteekenen en opfchrif-
(*) HERCULI CONSERVATOKI, of INVICTO PRO SALUTE, Of
CUSTODI, enz. Men vergelyke de gamfche reeks van opfchrifcen
by GRUTERUS p. XLIV—XLV1II. Uit eenige
opfchriften van FABRETTI C. II. p. 76, 77. ziet men ook,
dat gantfche Familiën van flaaven voor de gezondheid van
hunnen zieken Heer foortgelyke geloften aan HERCULES
deed»n.

f$* ALCESTE, MEER WAARHEID
fchtiften , ie; wy by GR UTERUS , FABRE TTi, en w
ioortgelyke verfamelingcn op HERCULES vinden en
die ten langen lesten , indien wy naar de menige der
nog voerhanden zynde gedenkftukken, die dit bewy-
zen een befluit ra 0 g e n trekken, onder de diep gezon­
ken Romeinen ineen laage vieijery voor hunne zwak.
ke keizers ontaart*, fa ' t a ] g e r a e e n b e h o o r d e ^ m
de bekwaamheden van een oud Held , even gelyk in
de rmddeneeuw tot de vereischtette van een vaardig
Ridder , zekere fom van botanifche kundigheden
en chirurgicaale handgreepen. En deeze bezat ook
HERCULES. Ook by was, even als ESCULAIUUS, JA-
SON, PELEUS, ACHILLES, en zo veele Edelen van den
Gnekfchen Heldenftam, op de oudfte Ridder-Acade-
mie (*) van dat nog zo duister, en eene betere ver-
bxbtingwel waardig, hol van den Centaurus CHIROV
m de Kruid- en Heelkunde, in zyne Jeugd, onderwe­
zen. Uit getuigen de Ouden allen een(temrr> Ouk
hem vereerde de kruidkunde der Ouden, gelyk zynen
leermeester CIHRON, door de benoeming van verfchei-
denheüzaame planten naar zynen naam, welker hee-
lend vermogen hy het eerst ontdekt had Qf). Minder
bekend
(*.) Een merkwaardige plaats hierover vindt men in den
Qyngeticos vmxtsomox. C.ï.bL *ï 9— iao. edit. Leuncl.
H.ér worden twintig beroemde leerlingen van Chiron aan*e.
voerd. Men vergelyke de gebruikbaare Comoilatie van E°ucoca
in de Anccdota Qracca van den Heer WLLOBON
V ol. I. p. 4 3i.
Cf Ftuuüi voert in zyne Natuurlyke Gefchiedenis kona
e.kanderen drie verfeheiden winkelkruidSh aan, waarvar,
co eerfte zelf tot de Panacea gereekend wordt, en die allen
HermcUtn naar hunnen uitvinder heetten. IHfl, Nat. XXV.
4»

DAN VERDICHTSEL. 6jt
'ijkend is het mogelyk by veelen, dat in deeze fchool
ook in der daad reeds de jonge Heldenzoonen over
den fchyndood , en het middel om denzelven te
ontdekken , lesfen kreegen, en daardoor menig een
Cadettenfchool en Ridderacademie onzer dagen,
waar nog niet éénmaal aan een uur ter onderwys in de
Anthropologie gedagt is, befchaamd maaken. M&ctf-
LAPICS , (zegt zeker Fragment van CRATES MALOT-
TES, een verloorengeraakte verfamelaar van Historifche
vertelfels) zou , omdat hy de dooden opwekte , tegelykmet
CHIRON, zynen leermeester in deeze kunst,
door Jupiter met den blikfem getroffen zyn (*). Ia
de Gedichten van NONNUS op de daaden van Bacchus,
zegt een Indiaan, diezyne minnares gedood had,
dar hy, om haar weder te bezieien , met allen fpoed
naar CHIRON zou heeneüen , om deszelfs hulpmiddel
te haaien , en zegt onmiddelyk daarop : „ Ach,
„ bood my iemand dat middel, het heet Centaurifche
,, wortel, dan zou ik 'er haar lyk mede aanraaken,
„ en gy, heftallig meisje, keerde uit den onverbidiy-
,, ken Orcus weder te rug." Q)
4. p. 12, 15, 17. Verg. Bodén VSTI Stspsl ad TKEOPKRAST.
IHL Plant. p. 107+ en u:~.
(*) By een SchoUaft vin PINDASCS ad Pyth. III. p. 1*4.
waarmede GSDIEE in de aanmerkingen op zyne overzetting,
en HERMANS Mythologie der Lyrici b!. 34:. te vergelyken is.
Cf) NONNCS in Disr.\£jcis XXXV. 62. O: ZÏ :n
den Dichter aangevoerde inn;:.;-err het bekende Cu
der Ouden zy (zie Boden van Staptl ad TH£CFHRÜT. Hit.
P!ar.t. IX. 9. p. 1044. fiq.y wsage ik even zo \v ; :-
-bcpaalen, ais of onze GpCfpM icu aerr dan dtz Mfp aei
i -. plaat ,. - .- - *-
Ds

6>2 ALCESTE, MEER WAARHEID
De kunstkundige vreemdeling , die dus de fchyn*
baar doode ALCESTE van den brandltapel verlostte,
mag dus geheeten hebben zo als hy wil : zo is het
echter nu zeer ligt te begrypèn, waarom dit wonder,
naar de toenmaalige wyze van voortelling , juist aan
HERCULES wierd toegefchreven. Hy toch had op
foortgelyke wyze den dooden THESEUS uit het ryk der
fchimmen verlost, en geleerde Oudheidkundigen weeten
nog meer voorbeelden te verhaalen, waar HERCU­
LES als opwekker der dooden verfchynt (*). Het
zoude gemaklyk, fchoon veel gewaagd zyn, dit denkbeeld
nu op andere mythïfche fabelen toetepasfen, en
daardoor menigeen duister verdichtfel, b. v. die van
Orpheus en Euridice , van Efculapius , die Androgeos,
den zoon van Minos , weder bezielde , en den
fchoonen Hippolytus aan Proferpina ontrukte , enz,
optehelderen. Maar 'er zy my hier nog eene andere
aanmerking vergund!
Het toevallig ontwaaken der fchynbaar gellorvenen
was ook by de Romeinen geene zo zeldfaame verfchyning,
als men zich wel verbeeldt, en het zou zeker nog
veel menigvuldiger geweest zyn , wanneer men niet
het wederherleeven in de meeste gevallen onmogelyk
gemaakt had (f). De oude PLINIUS haalt een gantfche
ry van zulke wederontwaakten aan. Nu vindt
men in de Romeiniche Oudheid nog eene voorftelling
van
(*) Hy wekte TIMON , eenLydier, en TIMOSTHENES , een
Athenienfer op. Zie FABRICIUS op SEXTUS IMPJRIC;.S p. 6J.
(f; De volkomenlte verfameling uit de Ouden , vindt
men in BECKMANS Ctmmtniariüi in ARISTOTKLIS Mirabili*

D4N V E R D I C H T S E L ? — 673
yan de dooniERCuLES verloste ALCESTE opeeuSarco-
phagus, die de bekende Brandenburgfche Antiquarius,
LORENZO BEGER, volgens eene teekening van STEPHA-
NUS PIGHI, in eene, naar zyne gewoonte zeer wydloopig
gefchreven,Verhandelingopgehelderd,maar,juist om dat
fiern defleutel tot de eigenlyke gefchiedenis van ALCESTE
outbrak , mogelyk niet volkomen verftaan heeft (*),
. My
(*) De gantfche titel van dit thans zeer zeldfaam voor •
komende gefchrift is : Alcefle pro marito mariens et vitae ak
Hercule reftituta, ey: manufcripto , quod int er Regio -Efefto-
ralia Brandenburgica fervatur , Pighiano, publici jurisfecit
£? dialogo illujlravit L. BEGER. Colen. Brandeb. 1703. Fol,
Uit de hier bygevoegde koperen plaaten zou men over 't
algemeen veel dingen beter kunnen bepaalen en uitleggen.
Ik zal alleen by de 15de afbeelding ftilftaau. Daar BEGER
by de verklaaring van dezelve alleen EUPIPIDES volgt , zo
venvisfèlt hy ook hier de op het ziekbed liggende en
ftervendej ALCESTE, met ADMETUS , van wien toch eigenlyk
hier byna niets voorkomt. Doch wanneer hy in de tweede
ry der figuuren het hoofd, dat men boven het bed van de der­
vende ziet, en een daarby ukfteekende (laf in 't geheel niet
weet te verklaaren , en de zonderüngiïe gisfingen daarover
bybrengt,zo heeft hyde bekendeBacchusmaskers enOscilia
vergeeten, die wy op de Grafnaalden en Sarcophagen zo
dikwils aantreffen. (Zie GORI ad Columbarium libertorum
Liviae c. 7. p 12.) Ook is op de vooruitkomende The-
feus de pimpernoot , nux pinea , zeer duidelyk te herken­
nen , welker verwandfchap met het ryk der dooden in ds
vormende Oudheid uit zo veele gedenkteckenen bekend
is. Men vergelyke FABRETTI ad Infcript Cl. VI. p. 490.
feqq. Doch dit behoort niet eens tot de gefchiedenis van
ALCESTE, maar tot eene foortgelyke Fabel van PROTESILMJS ,
daar BECER twee geheel verfchillende gedenktcekenen in een
MENGELw. /. Deel. Xx

6^4 ALCESTE, MEER. WAARHEID DAN VERDICHTSEL.
My dunkt dat het niet onwaarfcbynlyk zy, dat de kunstenaar
tot de keuze van deeze fabel, die op de Sarccphagen
, niettegenflaanue derzelver verwandfchap met
het ryk der dooden, flegts zelden voorkomt, door een
foortgelyk en gelyktydig geval aanleiding gekregen heeft,
en dat mogelyk zelf deeze Sarcophagus een tweemaal
geftorvene , en daarom ook ten twedemaale niet ver»
brandde, maar begraaven vrouw, eene ninifiigjaijj ,
gelyk haar de Grieken noemden, gewyd geweest zy.
En nu nog de vraage : welke uitwerking zou de
ALCESTE , die alleen volgens deezen natuurlyken weg
door de hulp van een heelkundig man in 't leven wierd
terug gebragt , op het tooneel hebben ? In hoe veel
voordeeliger licht zou alsdan het karakter van ADME­
TUS , dat, naar de gewoone overlevering, zeer dubbel'
zinnig en ook by EURIPTDES in't byzonder, indatbyna
gemeenevolks gefprek, weiniggefpaard is,kunnen verfchynen
? En zou niet over 't algemeen in de herleeving
van eenen fchynbaar geftorvenen een ryke en nog niet
afgebruikte ftof, zo niet voor het ernftige Treurfpel, ten
minflen voorden vernuftigen Toneeiipeldichterliggen?
gefmolten, en daardoor eene geweldige verwarring veroorzaak:
heeft. Zie WLNCKELMAN in Monum. Antich. p. H.
p. 164. vergeleken met p. 115. en van VELTHEUI vemuthungsn
vinder Portland vaje. {Hehr.fl. 1791.) p. 18.

A A N M E R K I N G E N
OVER EENIGE TAFEREELEN
IN DE GALERY TE DRESDEN.
(Uit liet Hoogduitsch.')
$7S
D e fchilderkunst heeft haaren aanvang genomen met
de nabootfing der Natuur, en is, door het nadenken
van den kunstenaar, tot dien trap van volkomenlieid
gebragt, waarop wy ze thans befchouwen. Uit dee>
zen ooriprong kan men zich het wezen der kunst eg
de voornaamfte eigenlchappen van haare werken verklaaren.
Men heeft by een fchildery op twee ftukkejï
te letten: op de daarin welgetroffen gelykheid met de
Natuur, en op hetgeen de Kunst nog daarby gevoegd
heeft. Deeze beide hoofdeigenfchappen kan men van
elkander afgezonderd denken, fchoon zy in de
uitvoering zich naauwkeurig vereenigen , en genoegzaam
in elkander loopen ; want ook de nabootfing
vereischt zekere heblykheid , die men kunst kan noemen
; doch hier komt nog iets eigenaartigs by, dat
alleen van de regelen der volkomenheid afhangt, en
met deezen naam in 't byzonder beftempeld wordt.
Ieder mensch , die de Natuur voor zich ziet , is in
flaat , by een fchildery de gelykheid in de nabootfing
te herkennen, hoewel de een meer dan de ander; doch
om het tweede ftuk wel te beflisfen, moet men kennig
van de Kunst en van het fchoone bezitten. Deeze
kennis kan men alleen verkrygen door eene aanhoudende
befchouwing van de beste werken der Kunst $
Xx ?. «Joor

676 AANMERKINGEN- OVER BENIGE TAFEREELEN
door een onderzoek van die volkomenheden , welke
een fcbilderftuk in vinding , ordinantie en uitvoering
dient te bezitten , en die zich in de keuze der voor­
werpen , in derzelver uitwerking , vorming en plaat-
zing , en in ieder detail op zich zeiven, wanneer ze,
overeenkomihg hun doel, met het geheel overeenltem-
men, doen zien.
Om over de fchoonheid van een fchildery wei te
oordeelen, is het nodig te bepaalen, in hoe verre die
beide eigenfchappen bereikt en vereenigd geworden
zyn. Een fchildery , dat flegts de eene eigenfchap,
fehoon in een zeer hoogen graad, bezit, maar tevens
blyken draagt, dat de andere geheel verwaarloosd is,
kan daarom niet als een echt kunstwerk worden aan­
gezien. Verfcheidene hedendaagfche fchilders hebben
het in de kunst zeer ver gebragt, hunne ordinantie is
zeer ryk en door het contrast van licht en fchaduw
wel gehoogd ; de teekening is grootsch , de kleuren
levendig, zo dat dit alles geene geringe werking doet;
maar vergelykt men de voorwerpen met de Natuur,
dan zal men by hen geen kracht, geen waarheid van
uitdrukking vinden. Andere fchilderyen daarentegen
begoochelen alleen door de gelykheid met de Natuur,
zonder door de Kunst verfraaid te zyn. Deeze op'
merking zal men by de meeste werken der Neder-
landfche Kunltenaars, dieniet van denfmaak van haar
fchool zyn afgegaan, bewaarheid vinden. Zo vindt men
een groot onderfcheid tusfchende (tukken van POTTER
en BERGHEM ; daar de eerfte de Natuur voorftelde , zo
als hy ze vond , doch de andere dezelve met fmaak
en fchoonheid wist uittedrukken. H&t is thans myn
voornemen uit dit oogpunt eenige fchilderyen wat na­
der te beiehouwen.
PV£R

|N DE GALERY TE DRESDEN. 677
O V E R DE
L A N D S C H A P P E N
V A N
RUYSDAAL, DIETERICH, WOUWER­
MAN EN BERGHEM.
R U Y S D A A L .
Uenzaame, woeste landftreeken, gezichten van bostenen
en dorpen, watervallen, gebergtens met vervallen
Heerenfloten, zyn de voorwerpen, die RTJYSDAAL beminde.
Zyne fchilderyen hebben meer Natuur dan Kunst.
Het fchoonfte ftuk, dat in de Dresder verfameling van
hem voorkomt , is No. 196. Het verbeeldt een vallei
, die aan den uitgang van een bosch ligt, en dis
van vooren ter rechter zyde met hooge boomen, die
een beek befchaduwen, waarin een hart gejaagd
wordt, en iets verder ter linker zyde met dik houtgewas
beplant is, en in het verfchiet in meerdere afdeeliugen
uit elkander loopt. Dit fchildery heeft zyn
fchoonheid voornamelyk door het licht gekregen. Een
fterke weêrfchyn der zon breekt uit de wolken agter
de donkere boomen op den voorgrond , over de vallei
heen, en doet een zeer buitengemecne werking, die
boven dien met de wilde daad der jagt en met den
woesten ftreek verwonderlyk overeenftemt. Doch ten
• aanzien van de overige deelen der kunst is men weinig
voldaan. De famenftelling is wel in zoverre goed, dat
Xx 3 m

6$ AANMERKINGEN OVER EENIGE TAFEREEL*»
liet helder verleider, met den duisteren voorgrond m
een fehoon contrast geplaatst is , maar de voorwerpen
, op zich zeiven befchomvd , zyn minder voordeelig
geordineerd. De boomen op den voorgrond
ftaan naast eikanderen , zo als ze de Natuur voortgebragt
heeft, en bieden het oog geen aangenaame
plaatfing aan. De teekening is niet door eene juiste
keuze van het fchoone gevormd, de Hammen en takken
zyn niet kunstmaatig uitgevoerd , de telgen niet
in hoofdpartyen verdeeld. Een enkele dorre ftarn
van een ouden boom doet zich voordeelig op, en deezen
gaf ons mogelyk de fchilder, zo als hy dien in de
Natuur gevonden had.
Uit deeze aanmerkingen kan men reeds het karakter
van den Kunftenaar bcoordeelen. RUYSDAAL bootste
de Natuur na, zo als hydie zag, zonder haar door een
Iuefchen fmaak, door een wel uitgedachte ordinantie
en een fchoone teekening te verfraaijen. Dan daar hy
zich van een krachtig licht en de werkzaamheid van
het contrast wist te bedienen , en daarby ook een
goed koloriet verftond, zo neemen zyne fchilderftukken,
door deeze goéde eigenfehappen, in verband met
het natuurlyke, het oog in , en doen zyne gebreken
over het hoofd zien. Ik zal by eenige fchoonheden
van dit fchildery nog een weinig ltilftaan.
By zulk een krachtigen fchyn van licht, dat zich
over dit gantfche landfehap verfpreidt, en om alle de
voorwerpen gelykmaatig heenvloeit, echter den natuurlyken
afftand derzeiven zo wel te treffen , welk een
kunst wordt daartoe vereischt? Men zie, hoe de ver-
fchai-

IN DE GALERY TE DRESDEN. 679
fcheidene gronden achter elkande ren het oog ontwyken,
en hoe juist zy allen zyn afgemaald, zonder een*
kleurig of bont te zyn. Men verbeeldt zich tusfchen
de donkere boomftammen op den voorgrond de gehec
le landllreek te kunnen uitzien; zo begoochelend is
hier het luchtperfpeftief. Wie van deeze fchoonheid
ter deege wil overtuigd zyn , moet dit fchildery met
anderen vergelyken die niet van de flegtften zyn. Dezulken,
die in een blaauw daglicht gefchilderd zyn,
hebben te veel bonte kleuren , en in anderen , waar
het morgen- en avondrood de voorwerpen met hunnen
glans beftraalen, is alles eenkleurig.
Laat ons de kunst van RUYSDAAL met verwondering
befchouwen ! Hoeveel behoort 'er niet toe, om de zo
veranderlyke werking van het licht op de kleuren , in
het ogenblik dat zy het fchoonfte zyn , te vatten , en
zo lang in zyn verbeelding te bewaaren , tot dat alles
door het penfeel getrouw is overgeleverd geworden!
Zulk een overal gelyken fchyn door aardfche kleuren
te vormen , de voorwerpen wezenlyk verlicht , niet
met heldere kleuren gefchilderd voorteflellen, niet in een
eenkleurig geel of roodte vallen, ook deeze overeenftem*
ming door de verfcheiden nuances niet te ftooren ,
dit toont zekerlyk in de nabootzing zelve een zeer
hoogen graad van vaardigheid in de kunst aan.
D I E T E R I C H .
De bekoorlyke, idyllifche fchilderingen van DIETE-
RICH verlustigen ons. Wy geeven 'er gaarne, zonder
onderzoek, onze goedkeuring aan. Schoon bewasfen
Xx 4 rotfen

6So AANMERKINGEN OVER EENIGE TAFEREELEN
rotfen met groepen van boomen en tempels , achter
welken een heldere lucht komt fchemeren; onder deeee
herders en herderinnen , die zich in een klaare bron
Ipiegelen ; wien zouden dergelyke voorwerpen , ia
een losfe teekening en met levendige kleuren voorgefteld
, niet by het eerfte opflag van het oog inneemen
? Wie zou die niet van naby willen befchouwen
?
OIETERICH had zich in het landfchap naar
EERGHEM gevormd; doch hy fchilderde met meer 1».
vendigheid, die echter de grenzen der Natuur wel eens
overfchreidt. Deeze aanmerking maakt men op No.
9- en 93» byzonder aan de luchten , die meestal in
den fmaak van B E R G H E M , doch iets harder ea
niet met een genoegzaam luchtperfpectief gefchilderd
zyn. Schitterende kleuren maaken de voorwerpen
overal al te fcherp , doen ze , op zich zeiven befchouwd,
al te veel van de Natuur afwyken, en gefamenlyk
niet als een geheel voor den dag komen , dat
door het lichtdonker het oog zekere rustplaatfen geeft,
en eene hoofdwerking veroorzaakt. Ook ontbreekt
aan dezelven die algemeene harmonie, welke de voorwerpen
in haar rechte ftandplaats houdt en tot het
luchtperfpectief het meeste toebrengt ; uit welken
hoofde in 't byzonder de beelden te veel vooruitkomen.
Echter zyn alle deeze vereischtens niet zo
sterk verwaarloosd , dat daaruit iets aanftootelyks
ergens ontftaan zy. Men moet een zeer fcherp oog
hebben , om dit gebrek te ontdekken , en men laat
zich zeer ligt door de fchoonheid der kleuren van een
nauwkeuriger onderzoek aftrekken , en door de menig-

N DE SALERY TE DRESUEN. 631
iiigvuldigheid der onderwerpen verftrooijen , zonder
op den aart der dingen byzonder acht te ikan. Vindt
men niet hetzelfde by de werken der Franfche Kunst?
Doch met deezen willen wy de tafereelen van DIETE-
RICH niet vergelykea; want hy had al te goede modellen
voor zich , dan dat_hy zich naar hen zou hebben
behoeven te vormen. Hetgeen hem in de afwyking
van de Natuur wel het meest zal verleid hebben ,
is de veelvuldige praktyk , die hem de beoefening der
Natuur fomtyds deed verwaarloozen. Uit dit oogpunt
zullen wy hem nu nog nader leeren kennen,
De mergagtige, zuivere verw kan alleen onzen aandagt
bezig houden! De Kunftenaar heeft ze zeer vet en
verfmolten opgelegd, en tevens met eene lugtige voering
van de penfeelftreek de hoedanigheid der oppervlakte
van ieder lichaam zeer wel uitgedrukt , waardoor
hy in zyne tafereelen die zo karakteriftieke levendigheid
heeft weeten te brengen. Maar de uitdrukking
der teekening is meer in het plaatfen van het
licht dan inde fchaduwente vinden. Dit opleggen der
mergagtige verwbefpeurt men onder anderen inde kleeding
, waar de lichte partyen zo bewerkt zyn , dat de
kleine vouwen in de enkele penfeeltrekken zeiven zicli
uitdrukken. Uit alle deeze waarneemingen volgt, dat
de fchilderyen van DIETERICH zich niet zozeer aanbeveelen
door de Mille uitdrukking der Natuur , als wei
veeleer door de vrolyke taal der Kunst.
BERGHEM EN WOUWERMAN,
Heeft ooit een Schilder de Kunst met de getrouwe
ca-

€H AANMERKINGEN OVER EEMGE TAFEREELEN
nabootfing der Natuur gelukkig vereenigd, dan is het
BERGHEM, en nog boven hem WOUWERMAN. Hunne
vindingen famenftelling, hunne teekening en koloriet
alles is natuurlyk en fchoon* Een voorrecht dat zy
boven anderen gemeen hebben , is de harmonie der
kleuren, die, zelfs by den eerften opflag van het oog
de aandacht even zo Merk op het geheel trekt, als inde
famenftelling de juiste evenredigheid der voorwerpen
en van het licht en bruin. Deeze harmonie der kleu'
ren krygt zyne beftemming door de hoedanigheid van
het licht , dat het landfchap befchynt. Wy zien in
de Natuur, dat een landftreek by het morgen- en
avondrood anders fchynt dan op den middag , en dat
het afwisfelend weder, het breeken der zonneftraalen
m de wolken, verfcheiden veranderingen veroorzaakt.
Deeze gewigtige eigenfchap , welke het hoofffte is
dat de nabootfing verlangen kan , die zo ongemeen
veel weldaadigs voor het oog heeft , doch die door
groote Kunftenaars dikwils verwaarloosd wiertTflieb.
ben BERGHEM en WOUWERMAN , niet flegts 'in de
Natuur herkend, maar ook met zeer goeden uitflag
in hunne fchilderftukken overgebragt. Ik herinnere
my een landfchap van BERGHEM, die ik in de
Manheimer Galery gezien heb , waarin men den tyd
van den dag tot op een uur bepaalen konde. In de
tegenwoordige verfameling is het fchoonfte ftuk van
hem (Num. 526.) een rotsachtig landfchap , dat in
een graauw licht gefchilderd is. Men befchouwe in
't byzonder de beelden, hoe zyin de fchaduwen eener
rots uitkomen, en achter eikanderen het oog ontwyken.
Hier is de Natuur begoogchelend getroffen.
ia

IN DE GALKRY TE DRESDEN. 68j
In de WOUWERMANSCHE fchilderftukken vindt men
dit ook zeer wel waargenomen, waarom zy ook, ten
aanzien van deeze eigenfchap , tot eene byzondere
beoefening dienen kunnen : daar de Kunftenaar met
dezelve geenzins onverfchillig omgefprongen is, maar
het licht altyd naar de eigenfchap van het landfchap
en de daar in voorgeftelde daad bepaald heeft. Een
Marketenterltuk met veele wolken , die het landfchap
een donker aanzien geeven, is in het rood gefchilderd.
Men kan het niet genoeg befchryven ,
welk een fchilderachtige, fchoone werking dit ftuk
maakt.
Nog moet ik over de "manier en den Ityl, waardoor
zich deeze beiden Kunftenaars van eikanderen onderfcheiden
, eene aanmerking maaken. WOUWER­
MAN heeft niet veel geheele kleuren of groote maate
van dezelven aangebragt, maar meer halftinten. Hy
heeft de hoofdfiguuren met hoofdkleuren genoegzaam
flegts aangeflipt, b. v. een rood of blaauw fadel óp
een paard, een geele kraag en roode degenband aan
een ruiter. De overige kleuren heeft hy of geheel
donker of gebroken en in 't graauw gelaaten.
Hierby komt, dat hy de vorm der voorwerpen meer
rond dan hoekig geteekend heeft; want de ronde
vorm houdt het oog minder op , en laat het ligt
over de voorwerpen heenfluipen. Dit alles fternt met
de levendigheid der WOUWERMANSCHE ftukken volkomen
overeen.
• BERGHEM , die ftille herdertooneelen maalde ,
gaf zyne voorwerpen door eene hoekige, vlakke
i
teeke-

(584 AANMERKINGEN OVER EENIGE TAFEREELEN ENZ,
teekening, door zeer uitgebreide. hoofdkleuren, door
een groote maate van licht en fchaduwe , die op de in
eengedrongen groepen der figuuren en de rotsachtige
landftreeken zo wel voegen , het karakteristieke van
grootheid en rust,
Het vervolg hier w.

I
N I E U W
A L G E M E E N
M A G A Z Y N.
WY?BEGEERTE EN ZEDEKUNDE.
WYSBÏO. I. Deel. Yy

V E R H A N D E L I N G
O V E R .
6S7
DE ONTDEKKINGEN DES MENSCHE-
LVKEX VERSTANDS IN GODS-
DIENSTIGE ZAAKEN.
De vraag, „ is het menfchelyk verfond toereikend,
„ om de eerde Oorzaak van alles te ontdekken ?" is
zo van Wysgeeren als Godgeleerden onderfcheiden
beantwoord, tetwyl echter verre de meeften van oordeel
zyn , daarop een bevestigend antwoord te gee-
Ten. Misfchien, gelyk in veele andere gevallen , is
de vraag niet bepaald genoeg voorgefteld. Te minsten
is het my voorgekomen, dat men foortgelyke
voordellen te veel in het afgetrokkene befchouwt, dat
js dat men den mensch minder gadeflaat, zo als hy
da'adelyk is, dan als by , volgens den aanleg zyner
natuure, zou kunnen zyn. Zou men hem, die het
zo even gemeld vraagftuk opwerpt , niet wederom
zeer gevoegelyk de volgende vraag kunnen te gemoete
voeren ? „ Wat verftaat gy door het menfchelyk ver»
, ftand ? Het verfond van LEIBNITZ of NEWTON is
zo verre verheven boven dat des onbefchaafden bewooners
der barre gewesten van Siberien of Lapland
, dat 'er bezwaarlyk eene algemeene maate is
optegeeven , die bepaaldelyk den graad van het
" menfchelvke vermogen uitdrukt." Men zou dan,
voor en aleer men in ftaat is, eenig bepaald aarwoord
c P de vraag te geeven , vooraf dienen te weeten,
„ of dezelve zig tot geheele, ea, zonder onderfcheid
Yy s » tct

6S5 VERHANDELING OVER DE ONTDEKKINGEN DES
tot alle , volken , of tot de fcnranderlteii uit de
„ verlichtte volken bepaale."
Misfchien is 'er een of ander onder u, myne Heeren
! (*; die my in zyne gedachten te gemoete voert-
„ Is 'er dan eene zo groote inaate van fchranderheid
„ noodig, om te begrypen, dat, daaruit niets niets
„ zynen oorfbrong kan hebben, dit zigtbaare Ilee'al
„ ook eene verftandige oorzaak heeft ? eene waar-
„ heid, die het gezond menfcheïverltand, hoe een-
„ VDttwig ook , kan begrypen." 'k Beken dit met
u; doch het zy my geoorloofd, u te doen opmerken
het onderfcheid , 't geen 'er is tusfchen eene waarheid,
reeds ontdekt , behoorlyk voorgedraag** , en
dmdelyk ontwikkeld, te bevatten, en dezelve gebed
un zig zeiven , door eigene kragten , in haare fchuilhoeken
optefpooren ; 'k zou u met de woorden van
den Romeinfchen Redenaar, fchoon van hem tot een
geheel ander oogmerk gebruikt, kunnen antwoorden
dat de Jcherpzinnigheid van het menfchelyke vernuft
(in het algemeen befchouwd) niet zo groot is, dat het
zulke verhevene waarheden kan ontdekken, ten zy ze aan
hetzelve getoond worden ; maar ook de duisterheid der
zaaken niet zo groot is , dat een Scherpzinnig man de­
zelve met zou kunnen begrypen , indien ze hem worden
aangetoond (f).
Om tot de voorgetelde vraag te rug te keeren en
de fynere uitpluizingen van dezelve aan uw welwikkend
oordeel overtelaaten; zal ik hier ter plaatze de
vryheid neemen, om aan uw geheugen te herinneren,
hoe
(*) Deeze Verhandeling is uitgefprooken in deMaatfchap,
py FELIX MERITIS.
(t) CIC£RO de Orat. Lib. III. Cap. XXXI. ia toe.

MENSCHEL. VERST. IN GODSDIENST. ZAAKEN. 680
ine zelfs die Wysgeeren, die het zig, boven anderen,
waanden tot een pligt te rekenen , de regten der menfchelyke
Reden in godsdienstige zaaken tegen allen
aanval te dekken , met eikanderen deerlyk overhoop
liggen. De fchrandere H o M E is van gedagten ,
,, dat het zeer bezwaarlyk is voor de mtnfchelyke Re-
,, den , om van zigtbaare tot eene onzigtbaare oorzaak
„ op te klimmen ; dat de menfehen hiertoe niet, dan
,, na veele moeilyke naarfpooringen, hebben kunnen
,, geraaken" (*). ROUSSEAU beweert vlak het tegendeel
, en laat zig m zyn Emile , 't welk, om meer dan
eene reden, zo veele bewonderaars en tegenfireevers
gehad heeft, hierover in deeze zeer nadrukkelyke bewoordingen
uit : Ik heb nimrdr kunnen gelooven , dat
God my, onder bedreiging van de helfcheftraf, zou bevoolen
hebben, zo wys te zyn. Ik heb dus alle boeken gefiooten.
Eén is voor allen geopend, dat is het boek der
Natuur.- Het is in dit groote en voortrefdyke boek, dat
ik by de hand neem, om te dienen en te aanbidden zynen
Godlyken Maaker. Niets verfclwont ons, hetzelve te kezen
, omdat het tot alle menfehen fpreekt in eene, voor
allen verjtaanbaare, taal. Wanneer ik gebooren was np
een woest verlaaten eiland ; wanneer ik geen ander
mensch, dan my zeiven, gezien had; wanne:r ik nimmer
gehoord had , 't geen oudtyls in een hoek der wereld gebeurd
is; indien ik myne Reden gebruikte, en dezelve
belioorlyk aankweekte ; indien ik de vermogens , welke
God my gefchonken heeft, wel gebruikte, zou ik Hem uit
my zeiven keren kennen , Hem beminnen , beminnen
zyne werken, 't goede willen , 't geen Hy wil, en, om
Hem te behaagen, vervullen alle myne pligt tn op deeze
;. (*) Natural Hiftory of Religion pag. 4,18.
Yy 3
Wtttld.

6Q0 VERHANDELING OVER DE ONTDEKKINGEN DES
wereld (*> B A K E R , by ons bekend door zyne ontdekkingen
met het Mikroskoop, fchynt op deez

.MENSCHEL. VERST. IN GODSDIENST. ZAAKEN. 6QI
©pen: ieder ding draagt de duidelykfte kenmerken van
de onbegrensde Macht , Wysheid en Goedheid des
Maakers , terwyl de befchouwing van het gantfche
verband van zaaken ons overtuigt van deszelfs won-
derbaar toevoorzigt omtrent alles. Dan, fchoon dn
alles zo zy, gelyk het buiten twylfel is , waag ik het
niet, door enkele redeneeringen over de kragten van
het menfchelyk vermogen, te beflisfen , of dit middel
voor alle menfehen toereikend is , om daardoor tot
eene genoegzaame kennis van den grooten , onzienly-
Uen Veroorzaaker van alles te geraaken. Indien, vol­
gens eisch van ROUSSEAU , elk mensch, hoofd voor
hoofd, zyne Reden gebruikte, en dezelve behoorlyk aan­
kweekte , en zig , mag ik 'er byvoegen , voor alle
dwaalingen konde beveiligen, dan is 'er geen twyllel,
of de mensch zou, zonder nadere toelichting , zynen
onzienlyken Maaker leeren ontdekken. Maar, geëer­
de Toehoorders ! is dit geene hersfenfehimmige ver­
beelding? Herfcheppen wy dus niet elk mensch in een
wysgeer, gewoon, om over afgetrokkene en ongezie­
ne dingen na te denken , en daarover diepzinnig te
jedenkavelen? Waar beftondt ooit volk, dat aan dit
Ideaal beantwoorde?
Doch, om met deeze Wysgeeren niet langer in het
ftrydperkte treeden met de zwakke wapenen van losfe
feefpiegelingen over de waardy of het vermogen der
snenfchelyke Reden , alleen in het afgetrokkene be-
fchouwd , laaten wy de ondervinding , de zekerfte
leiddraad in deezen doolhof, volgen; waartoe ik ver­
der uwe goedgunftige aandagt verzoeke.
Verwagt niet van my, myne Heeren ! eene uitvoe­
rige of naauwkeurige fchets van de Godsdienftige ge­
voelens der Ouden. Zulks zou, misfchien, veelea
Yy 4
u w e r

«92 VERHANDELING OVER DE ONTDEKKINGEN DES
uwer verveelen , en , zekerlyk , meer beoeffendheid
•vereifcien in de fchriften der aloude Wysgeere» en
Geieluedfchry veren, dan ik my, met eenig regt, zou
durven aanmaatigen. Naardien veele- mannen van
naam cn geleerdheid dit voetfpoor , fchoon met een
zeer ongelyken uitflag , betreeden hebben , heb ik
voor , uit deeze fchriften iets weinig bveen te zame*
len, als diendigis tot myn tegenwoordig oogmerk.
Er zyn, die beweeren, dat de Veelgodery terflond
niet den aanvang der wereld is ingevoerd, en de menichennict,
dan na verloop van eenige eeuwen, tot het
denkbeeld van den eenigen God zyn opgeklommen.
Uan zulks is, onzes achtens, regelregt ftrydig met de
oudde en geloofwaardigde berigten en overleveringen
die uit de vroege wereld tot ons zyn overgekomen*
U 1 1 m h i e r i n
y geen onderzoek begeeven , of de
eerde menfehen deeze kennis aan eigen bepeinzen of
aan eenig ingefchapen denkbeeld, of aan eenig buitengewoon
onderligt te danken hadden. Hoe het zv
deeze kennis verbasterde trapswvze , terwyl het
menschdom allengskens hierin van zyne oorfpronkelyke
waardigheid ontaartte. Aan het zinlyke te "veel
verflaafd , en deeds zyne gedachten tot die voorwerpen,
welke hen omringden , bcpaalende, verloor men
de nog eenigzins regtmaatige begrippen omtrent het
opperde Weezen. Eenige byblyvende wanbegrippen
waren oorzaak , dat men de Godheid onder allerlek
zinlyke gedaanten en afbeeldingen zucht intevoeren ;
en welhaast begon de domheid deeze afbeeldfels als
zo veele byzondere Godheden te befchouwen, welke
niet zelden op eene, regen alle vooribhriften'van algemeene
betaameJykheid aanloopende, wyze gediend
werden,
Dit

MENSCHEL. VERST. IN GODSDIENST. ZAAK.ËN. 693
Dit ftelfel van Veelgodery heeft, geduurende eene
reeks van veele achtereen volgende eeuwen , onder
bykans alle volken der aarde, zo verre derzelver kennis
tot ons gekomen is, Hand gegreepen. Het zal ons
minder vreemd dunken , dat het onzinnig ftelfel van
het Veelgodendom plaats greep in gewesten, alwaar
woestheid , barbaarschheid , en eene onbegrypelyke
verbastering de overhand hadden, 'k Laat die volken
derhalven geheel onaangeroerd , als op welke tooneelen
het oog niet zonder afgryzen kan te rug zien.
Maar verdient het niet onzer allerhoogfte verwondering
, dat ook by die volken , welken men geenszins
den lof kan weigeren, dat zy verre boven andere volken
des aardbodems (ik bedoel de Grieken en Romeimen)
in weetenfchappen en fraaije letteren hebben
uitgemunt; in het laatstgenoemde zodanig hebben uitgemunt
, dat zy met de besten der hedendaagfchen
ïiog om den eerkrans dingen — verdient het niet, zeg
ik, onzer aller verwondering, dat ook by die volken,
zo vermaard wegens hunne geleerdheid , het Veelgodendom
met al deszelfs onzaligen nafleep, te midden
deezer verlichting, bleef ftand houden ? Ik hoop niet,
dat hetgeene ik zeg, tot misvatting aanleiding geeve,
als of ik zulk een ongunftig oordeel velde , ook over
de fchranderfte vernuften der oudheid. Verre zy het
van my zulk eene onbillyke handelwyze ! ik fpreek alleen
van de godsdienstige denkwyze in het algemeen,
zo als dezelve onder gemelde volken plaats vond ; ten
bewyze, dat het zo gemakkelyk niet is voor het menfchelyk
verftand , als fommigen der hedendaagfche
Wysgeeren beweeren, of dat men flegts zyne oogen
behoeft te openen , om den grooten Formeerder yan
alles te (indekken, 'k Vereer met al myn hart de men~
Yy 5 fchelyke

Ö94 VERHANDELING OVER DE ONTDEKKINGEN DES
fchelyke Reden, en eerbiedig ze als het dierbaarfte gefchenk,
ons door den milden Oorfprong aller dingen
medegedeeld. Maar waarom zouden wy dezelve loffpraaken
toezwaaijen, welke de gefchiedenis der menfchelyke
Reden logenflraft ?
Wat nu de gevoelens der geenen aanbelangt , die
zich boven het gewoone peil des menschdoms verheffen
; het is aan veelen uwer bekend, met welken ongelyken
uitflag veele geleerden daarover hunne gedag,
ten hebben te boek gefield: 'k neeme niet op my, deezen
twist by te leggen, of daarover als regter te vonnisfeu:
dit, meen ik echter, zonder vermetelheid te
mogen vastftelfen , dat, aan den eenen kant, zy zekerlyk
meer door blinden yver , dan onpartydige
waarheidsliefde zich hebben laaten leiden, die, geenen
uitgezonderd , allen op de lyst der Godverzaakeren
gefield hebben; terwyl veelen, aan den anderen
kant , waarfchynlyk uit eene overdreevene achting
voor alles , wat uit het kunstkweekend Griekenland
tot ons is overgekomen, zich te hooge gedagten fchynen
te vormen van het godgeleerd famem'tel der oude
Wy?geeren. Het is, buiten twyfel, eene zeer gegronde
aanmerking van den geleerden MOSHEIM (*) , in
zyne aantekeningen over het voortrefl'elyke werk vau
ctJBWORiii , dat men meer poogingen heeft aangewend
, om flegts eene menigte van fraaije gezegden,
in de fchrifcen dier Wysgeeren verfpreid , byeen te
zamelen , en daaruit hunne gevoelens optemaaken,
dan hen naar hunne grondftellingcn te beoordeelen.
Höï bet zy , ik denk niet , dat 'er een onpartydig
beoor-
(*) Ad Cudworthi fyft. Intel. Tora. II. pa^. 1176. Edit.
in 410.

MENSCHEL. VERST. IN GODSDIENST. ZAAKEN. 6

60Ó VERHANDELING OVER DE ONTDEKKINGEN DES
onzigtbaare Oorzaak van alles opteklimmen. Is de
ontdekking deezer hoogwigtige waarheid, waarby het
menschdom zo veel belang heeft, zo bezwaarlyk? Of
is de menfchelyke Reden zo traag , zo onvatbaar , om
de waarheid op te fpooren ? Is het waarheid , doorluchtige
Wysgeer van Geneve ! dat wy flegts onze
oogen behoeven te openen , en onze Reden gebruiken
, cm van dit cenvouwige en allerbelangryklte
Leerltuk , het beftaan van God , overtuigd te worden?
Zwygdan, geleerd Athene! kweekfchool
der weetenfehappen ! uwe Wyzen hebben jaaren lang
te vergeefsch gezocht , 't geen het eenvouwdigst verliand,
niet gelpitst op fchoolgeleerdheid, had kunnen
ontdekken! Is het waarheid, ó VOLTAIRE! dat,
even gelyk de Reden den menfehen de Meetkunde geleerd
heeft, zy hen ook even zo gemakkelyk van het
beltaan van God overtuigd heeft; hoe zeer heeft dan
het Meetkundig veritand gezuft, en, daar het anders
zo fcherpzinnig was, hier de waarheid over het hoofd
gezien ! THOMASSIN heeft getracht het raadfel opteïosfen,
waarom de vroegere geleerden het beftaan van
eenen opperlten Veroorzaaker van alles zo zeer hebben
verwaarloosd , beweerende in eene plaats , door
p. BAYLE in zyn Dictionaire Critique, op het Artikel
ANAXAGORAS aangehaald , „ dat de leer aangaande
„ God oudtyds zeer algemeen was , en daarom de
,, Wysgeeren niet noodig vonden, daarover te fpree-
„ ken , maar meer hunne naarvorfchingen bepaald
„ hebben tot de natuurlyke oorzaaken der gewrochten
„ en verfchynfelen , in het Heelal voorvallende ; dat
„ hierdoor het onderzoek van , en daarmede het geloof
aan, eene opperite Oorzaak van alles langszaa-
„ purhand in vergetelheid geraakt is, tot dat AN.IXA-
., CORASj

MENSCHEL. VERST. IN GODSDIENST. ZAAKEN. 697
, S GORAS, en die zyn voetfpoor gevolgd zyn , SÖCRA-
„ TES , PLATO en anderen', deeze leer wederom op-
„ zettelyk begonnen intefcherpen." Schoon men
ook aan gemelden Schryver de gegrondheid van deezen
zynen inval wilde toeftaan , blyft echter de zaak
zeker, dat de erkentenis van de opperite Oorzaak zo
wel onder de verftandigen, die met den naam van Wyzen
vereerd waren geworden, als onder het gemeen ,
federt langen tyd , zodanig was te zoek geraakt, dat zy
daaraan weinig fchynen gedacht te hebben ;
eene zaak, waarmede de uitbiindigfte loffpraaken der
menfchelyke Reden, die meer op befchouwing dan op
ondervinding fchynen gegrond te zyn, zich bezwaarlyk
laaten overeenbrengen. Ten minften deeze leer
van ANAXAGORAS werdt te Athene zo euvel opgenomen
, als Itrydig met het Veelgodendom , dat het bygeloof
hem in den kerker wierp , hem befchuldigende
van Ongodistery ; en de geestige LUCIANUS voert in
de famenfpraak , welke het opt'chrift Timon draagt,
Jupiter klaagende in , „ dat zyne blikfems ftomp , ge-
., broken en onbruikbaar waren , daar hy ze korte-
,, h'ngs met groote woede hadt nedergefmeettn , om
., den Wysgeer ANAXAGORAS te treffen , die zynen
„ tydgenooten wilde wys maaken , dat 'er geene Go-
,, den waren."
Hoe luttel danks decs Wysgeer, die de eerjle was,
welke deeze alleraangelegenlte waarheid voor den dag
brsgt , ook hiermede by zyne bygeloovige tydgenooten
behaalde, het ontbrak echter den volgenden tyden
niet geheel aan mannen, die, zich boven de vooroordelen
hunner natie verheffende , deeze kennis meer
befchaafd , uitgebreid , veredeld hebben , en door
hunne Wysgeerige onderzoekingen tot meer of min
opge-

€j)8 VERHANDELINO OVER DE ONTDEKKINGEN DES
opgeklaarde begrippen aangaande het Opperweezen
gekomen zyn ; en ik zou my verbeelden een geheel
overtollig werk te onderneemen , indien ik dit uit
hunne, uit de algemeene verwoesting overgebleevene,
fchriften zou willen bevestigen. Dan, fchoon ook
deeze verlichte verftanden eene opperlte en onafhangelyke
Oorzaak der wereld erkenden, was het 'er echter
verre van af, dat zy daardoor tot eenen waaren
eerdienst van dit allerhoogfte Weezen werden opgeleid;
zo dat men van hun, in eenen eigenlyken zin, zeggen
kan, dat zy , God KENNENDE , hem als God niet hebben
VERHEERLYKT en GEDANKT (*). 'Er is geen blyk,
dat deeze verlichte Wysgeeren zich zeer omtrent den
eerdienst van deezen eeuwigen oorfprong bekommerd ,
of den grooten Formeerder van alles tot een voorwerp
van openbaare aanbidding en godsdienffige eerbewyzingen
gemaakt hebben. Onder den gantfchen trein
van Goden , welke het geleerd Athene , het kunstkweekend
Rome , binnen zyne muuren vereerde,
vverdt de God, die hemel en aarde gemaakt heeft, te
Vergeefsch gezocht. Wanneer PAULUS de eerstgemclde
ftad bezocht, vondt hy onder de veele altaaren wel
één , dat ten opfchrift voerde , aan den onbekenden
God (f); en hoe gepast hy ook daarvan aanleiding nam ,
om den Atheneren deezen , hun onbekenden, God te
verkondigen , is het echter zeker , dat de Atheners
dit Heiligdom niet voor den eenen waaren God hadden
opgericht ; iets, 't geen volltrekt onbeltaanbaar zyn
zou met de leer en dienst van het Veelgodendom.
Zy onttrokken naamelyk de voorzienigheid en het be-
(•) Rom. I. 21.
(f) Hstud. XVII. a&
ftLUir

&IENSCHEL. VERST. IN GODSDIENST. ZAAKEN. 6(}Q
ftuur der wereld aan de opperde Godheid , en fchreeven
het aan eene menigte onder-Goden toe , welke,
niet flegts naar de denkbeelden van het gemeen, maar
ook naar de Wysgeerte dier eeuwe, geloofd werden
het beftuur van zaaken in handen te hebben. Deeze
mindere Godheden moesten met eenen ftaatelyken
omflag gediend worden , om hen tot geenen toorn te
verwekken, of, beledigd zynde, wederom te verzoenen
, terwyl men aan dezelve alle grilligheden cn menfchelyke
gebreken toeeigende. Het verrichten van
deeze bezigheden maakte den godsdienst der Priesteren
uit, welke zich voor het overige niet fcheenen te
bemoeien , om het volk tot deugd en heiligheid des
levens te vermaanen. De Godsdienst was van de Zedenleer
eigenlyk geheel gefcheiden. Deeze laatfte,
gelyk ook de eigenlyke Godgeleerdheid, bepaalde zich
tot de fchoolen der Wysgeeren ; cn hieruit laat zich
klaar begrypen , dat de werking van deeze hunne
meer verlichte denkwyze zich flegts op eenen zeer
kleinen afftand liet bemerken, terwyl zy weldra bevonden
, dat de poogingen , van deezen en geenen
aangewend , om hunne lesfen algemeen te maaken,
of vrugteloos waren, of zelfs van dezulken, die hun
gezag in het Bygeloof waanden gevestigd te zyn , als
hoogst gevaarlyk voor den burgerftaat werden aangemerkt.
Ja , wie ftaat niet verwonderd , een der beroemfte
Wysgeeren (PLATO) zelf te hooren betuigen ,
dat het ongemakkelyk is , den Schepper van alles te ontdekken,
en dat, die ontdekt zynde, het gevaarlyk zyn
zoude denzelven een ieder bekend te maaken ; terwyl een
ander (POLYBIUS) klaagt, dat het Bygeloof te onvoorzichtig
bejlreeden werdt, en alomme de gelukkigjte gevolgen
hadt. Allen bleeven zy dus in den vastgeftel-
den

70Ö VERHANDELING OVER DE ONTDEKKINGEN DES
den vaderlandfchen Godsdienst berusten, en niemand
durfde het onderneemen, zich openlik tegen den
heerfchenden denktrant te verzetten. Gy weet *
myne Heeren ! hoe SOCRATES , die zyne leer niet binnen
de naauwe muuren der fchoole bepaalde, en het
waagde , de vooroordeclen en gebreken zyner natie
openlyk cn met meer dan gevvoone ltoutmoedigheid te
beftryden , zich hierdoor den haat der aanzienlyken
op den halze haalde, en, ter belooninge zyner poo*
gingen , den doodelyken kelk moest drinken.
Zodanig was het gefield met de godsdienstige gevoelens
van die weinige Wysgeeren , die zich, 't zy
door opgeklaardheid van verftand, 't zy door braafheid
van hart , van anderen onderfcheidden. ——
Doch verre het grootfte getal omhelsde de ongerymdfte
gevoelens. De godverloochening vond haare openbaare
verdeedigers in de onderfcheidene fedlen der
Wysgeeren. Deezen fchreeven de wording aller dingen
aan eene toevallige famenloop van ondeelbaare
ltofdeeltjes toe ; geenen zyn wel zeer breedfpraakig
aangaande een noodzaakelyk en van eeuwigheid beftaand
Weezen: doch dit noodzaakelyke Weezen is by
hen de wereld zelve, terwyl zy zich zeiven als deelen
der Godheid befchouwden , alle vryheid uit de wereld
verbanden, en eene volurekte noodzakelykheid
invoerden.
Maar, om tot hen, die eene opperfte Oorzaak van
alles erkenden , wedertekeeren; fchoon 'er in derzelver
fchriften meenige zeer voortrelfelyke plaats voorhanden
is, bleeven echter de gevoelens daaromtrent
zo verdeeld, dat het ten uiterften moeilyk fchynt te
weezen, in klaare en duidelyke Hellingen optegeeven,
wat de wysgeeren aangaande de natuur en het wee-
zea

MENSCHEL. VERST*. IN GODSDIENST. ZAAKEN. 70L
zen der Godheid gedacht hebben, CICERO , die iri
zyn Boek, 't welk handelt over de Natuur der Goden,
wydloopig over dit onderwerp gefchreeven heeft,
hooren wy, terftondin den aanvang, over de moeilyk-
heid van deeze zyne voorgenomene taak met reden
klaagen. By hen (zegt hy),die beweerd hebben, dat 'er
Goden zyn, ontdekt men zulk eene verfcheidenheid van
gevoelens, dat het moeilyk is, dezelve in orde optetellen.
Veel is 'er gezegd over de gedaante, plaats, en levens­
wyze der Goden; en, dat wel het voornaamfte is, 'er is
in het byzonder veel getwist , of zy geheel ledig zyn ,
volmaakt fiil zitten , zich aan het btftuur der zaaken
geheel onttrekken , dan of in den beginne van de Goden
alles gemaakt, en vastgejteld is, door hen nog bejluurd
tn in orde gehouden wordt; 't welk wanneer niet kan
bejlist worden , moeten de menfehen noodwendig in de
grootfte dwaaling blyven , onkundig van de belangrykjk
zaaken (*)•
Ik geloof niet, dat my iemand üwer, myneHeeren!
van partydigheid zal verdenken, wanneer ik uit al het
«ezegde dit, zo ik meen , duidelyk , gevolg afleide»
dat deeze grondflagen inde daad te zwak waren, dat
de Zedenleer en Godsvrugt daarin een veilig fteunfel
konden vinden; Het moet ons derhalven niet zo zeer
verwonderen (gelyk het anderszins zekerlyk onze
verwondering verdient) , dat de leer aangaande eene
opperfte Oorzaak van alles meer een befpiegelend leer-
ftuk was , gefebikt voor het onderzoek der befchou-
wende Wysbegeerte, dan we! het groote beginfel der
Godsvrugt. Vanhier , dat zy Zeldzaam van deeze
hoogwigtige waarheid gebruik maaken in het ontwik­
(*) Nat. Deor. Lib. I. Cap. I.in medio.
WYSBEG. I. Deel. Zz
kelen

702 VERHANDELING OVER DE ONTDEKKINGEN DES
kelen onzer verpligting tot een deugdzaam leeven, of
in het aanfpooren der menfehen tot hetzelve. Zyn 'er
hier cn daar uitzonderingen te maaken, dit, meen ik!,
floot de algemeenheid van het voorflel niet omver.
Vergunt my, dat ik hierop nog een oogenblik itilflaa.
Elk zoekt door zyne bedryven zyn geluk te bevorderen.
Dit is de groote dryfveer onzer werkzaamheid.
Worden der deugd haare belooningen ontnooinen, zo
ontneemt men haar de fterkfle fleunpilaar : want met
de deugd eeniglyk om haare welvoegelykheid , inwendige
betaamelykheid en fchoonheid, aan te pryzen ,
zal men (zo ik hier niet geweldig mistaste) weinig
vorderen , ook niet by hen, die zich verbeelden of
voorgeeven , door deeze inwendige betaamelykheid
geheel bekoord te worden. Dit waren intusfchen de
fterkfle drangredenen ter aanpryzinge der deugd,
waarvan de Wysgeeren ('k zeg Wysgeeren, en fpreek
niet van Dichters, die het hoofd vol hadden van hersfenfehimmige
verbeeldingen , meer gefchikt, om het
zwakke verftand eens kinds fchrik aan te jaagen, dan
het hart eens bedaarden mans in beweeging te bren-
gen ; noch van openlyke Lofredenaars , die,.
meermaalen uit ftaatkundige inzichten, de deugd als
van de Goden mild befchonken voor het volk afmaalden)
• dit waren, zeg ik, de beste drangredenen
ter aanpryzinge der deugd , waarvan de Wysgeeren
zich gewoon waren , en wisten, te bedienen. Vanhier
is het, dat zy over het geheel zo weinig gebruik
maakten van den grooten Schepper en Beftuurder van
alles voortefteilen, als den alleen aanbiddelyken, wien
alleen lof en dankzegging toebehoort, als den grooten
handhaaver des regts , die eenmaal een iegelyk naar
billykheid zal vergelden , terwyl zy alle aanpryzing
der

MENSCHEL. VERST. IN GODSDIENST. ZAAKEN. 703
der deugd ontleenden van de deugd zelve. Vanhier ,
dat de Stoicynfche Wysgeer zich zo zeer afpynigde j
om te toonen , dat de wyze en deugdzaame man by
zyne deugd in alle omdandigheden gelukkig was.
Doch deeze redeneeringen mogen den geest des Wys-
geers vervullen met eene foort van edele trotschheid ,
die alle lyden veracht, of zich tegen hetzelve gevoel­
loos maakt; zy zullen het hart niet opbeuren door
eene blymoedige hoop, dat eerlang dit lyden in vreug­
de zal veranderen. 'k Wil niet- ontkennen (ter­
wyl ik hunne verdiensten den rechtmaatigen lof geens­
zins weigere), dat de bestgezinden zich met de hoop
èener zalige onfterifelykheid gevleid hebben. Men
zou in de daad de zeer fchoone befchryvingen , die
hiervan in hunne werken voor handen zyn , te kort
doen, indien men dezelve Hechts voor bevallige fchil­
deryen wilde houden , alleen gefchikt, om hiermede
hunne verbeelding te dreelen. Dan, hoedanig het
hiermede ook gelegen zy, dit is zeker, dat de Wys­
geeren ter aanpryzinge der deugd daarvan weinig of
geen gebruik maakten ; en CICERO kon drie geheele
Boeken fchryven over de Pligten , zonder van gemeld
Leerduk eenig gewag te maaken ; alles ten bewyze ,
ZO'ik my niet bedriege , dat hunne Leerftellingen aan­
gaande God weinig invloed hadden op hunne gods»
diendige en zedekundige begrippen.
Dus heb ik getragt, myne Heeren ! U in een ruuw
ontwerp af te fchetzen de vorderingen , die de mèn-
fchelyke Reden, aan zich zelve overgelaaten , ge-
maakt heeft in het ondekken van de opperde Oorzaak
van al het gefchapene, het voorwerp onzer godsdiens­
tige aanbidding! Ik verbeeld my, dat, naar eene aan­
dachtige overweeging van hetgeen hierover gezegd is
Zz % (of

704 VERHANDELING OVER DE ONTDEKKINGEN DES
(of gezegd zou kunnen worden), veelen uwer zich
met my zullen overtuigd houden, dat het naarfpooren
en ontdekken der ongefchapene Oorzaak zo gemakkelyknietis,
als fommigetmieuwere Wysgeeren, boven
aangehaald, zich verbeelden, ROLSSEAU eischt flegts
een mensch, dieniemand dan zich zeiven kent, zich
bevindende op een verhaten eiland , alwaar hy van
geene onderrichtingen van anderen kan gebruik maaken.
Wy hebben intusfchen bevonden, dat zelfs de
vereenigde poogingen van de verlichtfle menfehen onder
de verlichtfle volken naauwelyks door de duisternis
, welke hen van alle kanten omringde , konden
doordringen , om dit zuivere licht te ontdekken ;
menfehen , die, voor het overige, zo zeer in allerleië
takken van geleerdheid en weetenfehappen hebben uitgeblonken.
Vertegenwoordigt hiernevens aan uwen
geest een volk , ten zelfden tyde gebloeid hebbende ,
't welk , fchoon zekerlyk van veele hedendaagfehen te
zeer verlaagd, en uitgekreeten als het domfte en bygeloovigfte
des aardbodems , buiten twyffel in het
beoeffenen der weetenfehappen zeer beneden de Grieken
en Romeinen moet gefield worden, ik bedoel
het aloude Israëlitendom. Verdient het niet onze
hoogde verwondering, hoe juist dit volk , by het
welk de geest der Wysbegeerte niet heerschte , het
eenigfie onder alle, ons bekende volken, is , by het
welk hetOpperfie aller Weezenshet eenigfie voorwerp
hunner godsdienstige aanbidding was , en by het
welk , fchoon het zich meermaaien aan de Afgodery
fchandelyk verliep , het Leerfiuk van den eenen waaren
God zich echter door veele eeuwen gehandhaafd
heeft. Ik laat het geheel aan uw onpartydig oordeel
over, welke de opiosfmg van dit raadfel zy!
lus-

MENSCHEL. VERST. IN GODSDIENST. ZAAKEN. 705
Insgelyks durf ik uwe billyke uitfpraak toevertrouwen,
hoe^et te verklaaren zy, hee een PAULUS, en eenige
weinigen zyner medearbeideren, niet beroemd wegens
hunne wysgeerige kundigheden , zo wouderlyk gelukkig
geflaagd zyn, om zich niet alleen verre boven de
fchitterendfie vernuften der beichaafdlïe volken te verheften,
maar ook de,federt zo veele eeuwen ingevoerde,
Afgodery met zo een gelukkig gevolg te beftryden
, dat zy volkomen over dezelve hebben gezegepraald
; iets , waarin de vereenigde poogingen der
"Wysgeeren verre te kort fchootea. Laaten wy de
verheid hulde doen , en den eeuwigen Oorfprong
danken , dat wy, den duisteren nacht van dwaaling
onttrokken , ons van een helder licht omfcheenen
zien!
2-" 3
G. HESSELINK.

7o5
LOSSE GEDACHTEN,
Zyn gevoelen voortedragen m et vuur, met nadmken
krachtis dikwils het gevolg van inwendige overtuiging
ol de vlucht der verbeeldingskracht 1_ Z t
«MLE T net
r Party
W e d e r l e n
^ ^ -nder
rfnft met duchtige hewyzen , met liefde en zachtmoedigheid,
is een blyk van zuiverheid des harte „
-cht voor de waarheid. _ Beiden met ell der
e vereenigen is het „on plus ultra van den fch y
cn den mensch. *-"'.yver
r a a
van ze - t ° e
" 15 t C e k e
van ziel, het te verzwygen van
"
heldenmoed-
> f**»
het tot onze verbetering te doen dienen — Zeen
vermogen der Engelen; midden in hetzelve nog el
hartelyk deel te neemen in de welvaart van 0„ n
evenmensen — v a„ e c„ w a a r ^
Reden, Wysheid, Godsdienst. >
uwe paden ftrooit, en alzemdroppden in de kelk
uwes levens gie, - Het lyden is voor de zid wc
^onweder v o o r t | e ] u c h t , ; 2 y o m J a a d e n ^ - c
d a m p C SScteSr?
e a b
uakiacht voor drukking en verflappüjg.
"' —beide
BE

OORSPRONG EN BEDOELINGEN
V A N H E T
K W A A D ,
VOLGENS DE THEORIE VAN DEN HEER VILLAUME,
VOORGESTELD.
Vierde Verhandeling.
W y hebben gezien, dat het van ons niet af­
hangt (*)
i. Dat en hoedanig de voorwerpen zich aan ons
voordoen, maar datwy, op de indrukzels van
buiten lydzaam wachten moeten , dat deeze
indrukzels, niet naar de begeerten van den opmerker
gericht, maar door den toeftand en betrekkingen
des voorwerps en de oogenbliklyk plaats hebbende
gelteldheid, van de lichaams- en ziels-vermogens des
opmerkers, gewyzigd zyn.
«>. Dat de herinnering mede van ons niet afhangt,
naardien dezelve door de aaneenfchakeling van denkbeelden
, en van zekere tot nog onverklaarbaare fpee-
|«jg van de orgaanen der hersfenen wordt voortgebragt.
3. Dat
(*) Zie de voorige Verhandeling geplaatst Nieuw Algemeen
Magazijn, I Deel No 2. als ook de Vertaaling
• van het Werk des Heeren V I L L A Ü M E , onder den Tytel,
Brieven over den Oorfprcng en de Oogmerken van hit
Kvaad, Tweede Deel, XXXI. Brief, en verv.
Zz 4

7CS DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN
3- Dat het vaa ons niet afhangt, op dit of dat
mar ons believen , bepaatódyk , onze opmerkzaambeid
re vestigen, wyl de opmerkzaamheid door bet
voorwerp , en niet door onzen wil wordt veroorzaakt.
4- Eindelyk, dat redeneering of zelfs het denken
van ons niet afhangt, om reden, dat wv ilecht* dié
hoedanigheden en eigenfehappen der dingen kunnen
waarneemen, welke, en zo als riezelven ons door het
voorwerp vertoond worden, in die betrekkingen
waarin het voorwerp tot onsltaat, 'T welk volkomen
vry en van rondsomme te befchouwen , geenszins
m ons vermogen is.
Dit zo zynde , volgt dat de mensch niet anders kan
opmerken , dan hy werklyk doet, en hy dus ook
met elke practikaale dwaaling kan vermyden , dezulken
zelfs niet, die , naardien dezelven zich vry
duidelyk voordoen , gemaklyk fcheeneu vermvd te
kunnen worden.
Dan gefield, dat de vereischte opmerkingen, en
eene juiste beöordeeling der dingen , daadhk voor
handen zyn, bepaald dit dan den wil ? of afcemeener
wordt de wil voortgebragt door de voorflelliogen
des verflands, is dezelve daar aan volkomen onderworpen?
Met andere woorden: i s het genoegzaam,
dat men h et goede en het kwaade kent, of althans
meent te kennen, om het eerde te verkiezen en
het laatfte te verwerpen? — V«,Uw« meent dat
net tegendeel klaarlyk blykt, uit aanmerkingen, van
weken ik uu een korte opga Ve zal doen (*J>.
(•) Zie Bncvf», F a g. ,
Yoor-

VAN HET KWAAD. ?©9
Vooreerst komt in bedenking, dat de Voortellingen
eerst dan op den wil werken , wanneer de
voorwerpen eene reeds plaats hebbende begeerte,
neiging of drift treilen. Dit geen plaats hebbende,
blyft de wil geheel en al onaangedaan door de voorftellingen
, deeze hebben alsdan geenen invloed op
doen en laaten.
Te vergeefs ziet men dingen , welke geen onzer
behoeften of begeerten aangaan. • Het aanfchouwen
van eenen onbewolkten Sterrenhemel, by voor-*
beeld, heeft geenen invloed op de geenen die geen
liefhebbery hebben voor de Astronomie. De
voorftellingen brengen den wil niet voort noch bepaalen
dezelve. De wil is reeds vroeger voor handen ,
veroorzaakt door behoefte , begeerte of neiging.
Al wat met waarheid gezegd kan worden, is, dat
de voorftellingen den wil de voorwerpen aanwyst.
Iemand is op weg naar zekere ftad. De weg fcheidt
zich in twecn , de wandelaar vraagt naar den waaren
weg , en volgt den aangeweezenen. Heeft nu dit
bericht of deeze voorftellingen zynen wil bepaald,
den rechten weg inteflaan ? Geenzins , de wil om
den rechten weg, naar de bedoelde ftad op te gaan,
was reeds aanweezig , vóór het bericht; dat zelve,
heeft hem flechts den weg dien hy wilde bewandelen
, aangeweezen.
Het verftand is een licht , 't welk geenzins den
wil om te gaan en werwaarts te gaan, voortbrengt;
maar den weg die men befloten heeft te gaan, aanwyst
; zynde hierby even zo weinig werkzaam , en
.even zo geheel lydelyk , als het licht dat wy op
eenen donkeren weg met ons neemen.
Voo:ts heeft men de wil (voluutat) van de in-
Zz 5 wil-

?IO DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN
williging (confenfus) wel degelyk te onderfcheiden.
De wil is werkzaam, zy veroorzaakt het bedryf, de
inwilliging laat hetzelve gefchieden, zy keurt de daad
goed, maar is geenzins de bewerker. Ook zonder
haar , zou de daad volbragt worden , en is ook
waarlyk reeds byna volbragt, voor dat de inwilliging
'er by komt. Dit onderfcheid is zeer blykbaar
in onzen invloed op het gedrag van anderen. De
Gebieder zegt niet, jegens zyne onderhoorigen, wil,
wanneer hy iets vergunt , of iets dat reeds gedaan
is , als het hem bericht wordt, goedkeurt. Dan
zegt hy : ik wil dit wel toeftaan , gy kunt dit
doen , of het is goed. Maar wanneer hy beveelt,
zegt hy, ik wil, gy zult dit doen. Dan in
het geval van eigenwerkzaamheid, in doen of laaten
, zien wy dit gewigtig verfchil geheel en al over
het hoofd. Zo dikwyls wy iets goedkeuren of bewilligen
, waanen wy dat wy zulks -willen : van
daar het zelfbedrog , als of wy fteeds deeden, wat
wy willen. De bewilliging of goedkeuring,
hangt van onze beoordeeling af, of is veeleer met
ons oordeel , één en het zelfde , en wordt voortgebragt
door onze voorftellingen : vandaar , dat wy
meer.en , dat onze bedryven door onze voorftellingen
worden veroorzaakt , en dat ons verftand actif.
is, daar het tegendeel plaats heeft, zynde de wil,
welke de bewerker is van doen en laaten , geheel
en al onafhangiyk van de voorftellingen des verftands.
Het gewigtig onderfcheid tHsfchen wil en bewilliging,
wordt zeer treffend uitgedrukt door den
Apostd p AU LOS, in de bekende woorden, welker
aanhaaling wy met eenige opheldering zullen paaren:
Ha

VAN H E T KWAAD. 7IÉ
•Eet geene ik doe , kenne ik niet, of keure ik niet
goed. Want het geene ik wil , wat ik goedkeur ,
doe ik niet, maar het geene ik haat, wat ik afkeur,
dat doe ik. Maar indien ik dot het geen ik niet wil,
niet goedkeur, zo erken ik dat de wet goed is. Ik dan
doe dat zelve niet, maar de zonde, de driften, die in
my woont. Want ik weet dat in my , dat is in myn
vlessch, in myne driften en hartstochten, geen goeds
woont: het willen is wel bymy, maar het goede te doen,
kan ik niet. Want het goede dat ik wil, doe ik niet, ik
handel niet naar myn redelyke voorftellingen , maar
het kwaade dat ik niet wil, dat myne rede afkeurt,
dat doe ik. Indien ik nu dat geen doe, dat ik niet •wil,
dat ik kwaad keur, zo doe ik het niet, viaar de zonde
die in my woont; zo vinde ik , als ik het goed wil doen,
deeze wet in my , dat het kwaad my by ligt. Want ik
heb een vermaak in de Wet Gods, naar den inwendigen
mensch : de Godlyke Wet het goede tc doen en het
kwaade te laaten, vertoont zich aan myn verftand,
als hoogstbetaamlyk en allerbehaaglykst; maar ik
%ie een andere wet in myne leden, welke ftrydt tegen de
wet myns gemoedf en my gevangen neemt onder dè
wet der zonde, die in myi\e leden is. Myne neigingen
begeerten en driften , de bewerkers myner bedryven,
ftryden tegen de voorftellingen myner rede. Ik doe
niet wat myn verftand my voorftelt als plichtmaatig,
maar waartoe myne driften en hartstochten my dry-
ven. Zo dan ik zelve diene wel met den gemoede
ie wet Gods, maar met den vleefche de wet der zonde.
De ernftige begeerten myns harten zyn wel uhge-
Itrekt tot volbrenging van het Godlyk welbehaa-
gen , maar myne daadelyke bedryven zyn onder-
gefchikt aan myne zinlykheid ; zy worden veroor­
zaakt

?I2- DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN
zaakt door dryfveeren van werkzaamheid, welke te«
gens de voorftellingen des verftands, en de goedkeu­
ring des geweetens my doen zondigen (*).
De bewilliging of goedkeuring, is het refultaat van
overdenking en redeneering, de wil daar en tegen het
voortbrengfel der driften, (dit woord genomen in de
beteekenis van dryfveeren tot werkzaamheid, waarin
het zelve in de voorige Verhandeling over deeze ftoffe
altyd gebruikt is). Deeze onderfcheiden beginzels
van doen en beüordeeling, veroorzaaken eenen in­
wendigen ftryd, uit welke voortvloeit, dat de voor­
ftellingen des verftands, geenszins den wil, befchouwd
als bewerker van doen en laaten, voortbrengen. Bo­
vendien nog leert de ondervinding , dat ondeugende
bedryven veeltyds worden volbragt, ftaande de le­
vendige bewustheid des goeden, onder het bezef der
kwaadkeuring des geweetens. Wanneer men iemand
van een ondeugend voornemen tracht te wederhou-
den, dan ftelt men hem het tegenovergeftelde goede
met al deszelfs voordeden, benevens al de nadeelige
gevolgen zyns voorneemens, nadruklyk voor. Nu is
het onbetwistbaar, dat de vermaande perfoon be­
wustheid van het goede heeft, Dit ziet men aan de
veranderingen van zyn gelaat , aan de onrust zyns
gemoeds , men merkt eenen inwendigen kryg. De
hartstocht ftrydt tegen het erkend voorftel van plicht
gaarne wenschte de man te zegepraalen, hy zucht
maar kan niet, de hartstocht overwint, hy doet het
kwaade. Meliora videt, deteriora [equitur. En van
waar dit? van waar anders, dan van de driften. Deeze
zyn reeds allen aan de tegen overgefteide zyde, en
(*) Brief aan de Rsm. VII. vs. 15 . 26.
oefe-

VAN HET KWAADi 713
oefenen daar hun geheel vermogen, terwyl 'er geen
kracht meer voor handen is, dezelve herwaards over
te brengen, en de bewustheid van het goede te bezielen
tot werkzaamheid. Dan ftaakt uwe voorftellin­
gen , houd op met vermaanen, en vervang de rede­
neering door bedreiging Van oogenbliklyke ftraffen,
en de vrees opgeroepen hebbende, zult gy de voor^
ftelling van plicht de zege bezorgen, want gy hebt
haar verfterkt door driften (*). -—
De inwilliging, (confenfus) zullen wy nu voorts,
redelyke wil noemen, eu de wil (voluntas) het uit-
werkfel der gewaarwordingen en driften , zonder by-
voeglyk woord, enkel wil. Voldongen hebbende
dat het verftand den wil niet voortbrengt, ftaat ons
nu ter beantwoording der derde vraage, te onderzoe­
ken , of de redelyke wil , die wil welke door de voor­
tellingen des verjtands wordt voortgebragt , werk­
zaam is. (f).
Een vaste wil, of een ernftig befluit iet te doen ,
voortgebragt door opmerking en beöordeeling 'J is ze*
kerlyk altyd werkzaam , omdat dezelve altyd door
eene aandoening of begeerte verzeld is. Het enkel
bezef, dat zekere daad , voeglyk , rechtmaatig en
deugdelyk is , overeenkomftig met de orde der dingen
en onzen zedelyken fmaak, ——- dat bezef, werkt
niets uit, brengt niets voort, laat ons buiten wer­
king. Hoe dikwyls keuren wy iets goed, zonder dat
wy zulks verrichten, hoewel wy dit gemaklyk kon­
den doen ? Dit wordt veroorzaakt door gebrek aan
eenen dryfveer van werkzaamheid, behoefte, begeer-
(*) Zie Brieven, p. 178, 179.
(t) Zie Brieven, XXXVII. Brief.

714 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN
te of drift. Dienvolgens enkele voorftelling en
goedkeuring, waarin de verftandige of redelyke wil
beftaat, is niet genoegzaam om ons in werking te
brengen. Daartoe wordt een of andere drift vereischt.
Wie doet het erkende goed, zonder andere aanfpooring
dan deeze erkentenis ? Hy die bet goede daadlyk
verricht, doet zulks door levendige aandoening, door
zucht naar volmaaking, door aandrift van Godsvrucht
, Eerzucht of Menfchenliefde. Het fchynt wel,
dat de voorftellingen des verftands werkzaam zyn,
toaar zy zyn het niet, het zyn de overeenftemmende
verzeilende aandoeningen en driften , welke den
mensch doen handelen , overeenkomftig met de voorftellingen
der rede, of de verftandige wil Van daar
(deeze aanmerking is van my, niet van VIL LAUWE)
van daar, dat wy het zedelyk gevoel of de infpraak
des geweetens betreffende het plichtmaatige, te befchouwen
hebben , als een hoogst dierbaar gefchenk
des hemels. Het enkele verftandelyke inzien van
yecht en onrecht, zou ons buiten werking laaten en
geenen invloed hebben, ter beteugeling der begeerten,
om ter bevordering van ons belang, nu en dan
aftewykcn van de betrachting van erkende verplichtingen.
Het zedelyk gevoel, ons aanduidende, wat
plichtmaatig, en wat ondeugend is , wat wy doen
en wat wy laaten moeten , ftrekt ons tevens ten
fpoore om daar mede overeenkomftig te handelen 9
door inwendigen aandrang, het gevoel van behoefte
, en de krachtige begeerte , om door voldoening
aan ons zedelyk gevoel, ons zeiven te behaagen.
Volgens VILLAUME, zou men dus het zedelyk gevoel
hebben te tellen onder de driften; fchoon
hy het zelve als een gevolg onzer gefteldheid be-
fehouwt s

VAN HET K W A A B. ?l$
fcliouwt , en onder het natuurlyk kwaad rang-
fchikt (*)•
Dan, vervolgt VILLAUME, men zal inbrengen
dat de rede echter fomvvylen zegepraalt over de
hartstochten (*). Dit fomwylen fchynt eene uitzondering
op den geftaafden regel in enkele gevallen.
Maar ook deeze uitzondering is niet aan te neemen,
naardien deeze zegepraal nimmer bevochten wordt,
dan door behulp van tegengeftelde driften, en in het
geval van eenen ftryd der hartstochten onderling.
De driften en hartstochten zyn gelegen in het bloed
en het lichaamlyk geitel. Zy maaken uit de
vet die in de leden is, de wet des vleeschs, waar van
de Apoftel PAULUS in de ftraks bygebragte plaats
fpreekt.
Uit al het bygebragte nu , hebben wy het gevolg
afteleiden (|) , dat het verftand op zich zeiven onvermogend
is, den mensch tot waakzaamheid te brengen,
veel min de hartstochten te beheerfchen. ——
Dienvolgens moet de mensch hartstochten en
driften hebben, zal hy werkzaam weezen. Hy moet
veele en verfchillende driften en hartstochten hebben ,
ten einde de eene dóór de andere gematigd en beftuurd
zal worden.
De hartstochten moeten fomwylen overcenftemmende,
fomwylen ftrydig werken.
Het verftand of de rede kan haar voortkomen niet
beletten , naardien zy van het lichaam afhangen,
welks toeftand in 't geheel niet afhangt van het
verftand.
O) Brieven, p. Sj.
(f) Brieven, p. 183.
(4.) Brieven, p. 185. en verv.

7l6 DE 00RSPR0NC EK BEDOELINGEN
Het verftand kan zelfs niet eens zyne denkbeelden
vormen, naardien dezelven door indrukzels van buiten
worden voortgebragt. Deeze indrukzels nu worden
te wege gebragt en gewyzigd door de gefteldheid
der dingen, de betrekkingen tot dezelven, en
de oogenbliklyk plaatshebbende gefteldheid des ligchaams
en der zintuigen. De gefteldheid der ziele,
heefc hier, wel is waar, ook invloed, doch dezelve
hangt van voorige indrukzels af. Eindelyk, deeze
indrukzels, deeze gefteldheid van zintuigenen ziel,
benevens de toeftand der dingen , hangt blykbaar
niet af van onze verflandelyke vermogens.
Het verftand is als het ooge , dat de voorwerpen
ziet, zo als zy zich vertoonen, met lichten fchaduwen,
door verduisterenden nevel en door zuivere lucht
by zonnefchyn en in de fchemering, en het welk de
dingen nimmer anders kan zien, dan zo als zy zich,
onder alle die omftandigheden , voordoen. Boven
dien, is het oog fomwylen ongefteld, fcheel, geelzuchtig;
dan ziet her geheel verkeerd, doch kan dit
niet gebeteren. En als het geen bevinding heeft van
deszelfs dwaaling, kan het niet inzien, niet vermoeden
zelfs, dat het dwaalt, veel min de dwaaling verhelpen.
Somtyds ziet het den weg die te bewandelen
is , maar de begeerte om denzelven op te pan, kan
het niet voortbrengen. Deeze moet reeds vroeger
voor handen weezen. Het oog des verftands ontdekt
Hechts den weg, dien men begeert te gaan.
Dit alles heeft eene aanfchouwelyke zekerheid, en
is zo blykbaar, dat het ook reeds van andere zedeiundigen
is erkend en voorgefteld. Byzonder aanmerklyk
zyn de volgende woorden van den Abt TRU-
ÏLET, ontleend uit zyne EJJais de Litterature 6?
44

y A N H E T K W A A B. fl?
ie Morale: „ Het verftand alken verlicht ons niet
„ wegens ons welzyn, of het zelve verlicht ons te
„ vergeefs. Getuigen zyn de eerzuchtigen die ge-
„ meenlyk veel verftands hebben. Gelukkig zy,
„ welke begaafd zyn niet met een verftand ge-
„ fchikt hen de middelen tot geluk aantewyzen,
„ (want dit op zich zeiven zou niets baaten,)
„ maar met een hart, 't welk, om zo te fpreken,
„ deeze middelen van zeiven aangrypt en bezigt,
„ zonder de hulp , maar met de toeftemming des
„ verftands ". — Dit voorftel, zegt VILLAUME (*),
vervat myne geheele theorie. Het verftand dryft
niet, leidt niet, —- dit gefchiedt door het hart, de
begeerten, de hartstochten. Volkomen goed en zeer
gelukkig is het , wanneer de rede de aandrift des
harten goedkeurt, onder beding echter , dat het
verftand niet omgekocht, noch door de driften verblind
is, want in dat geval keurt het niet goed, maar
is overmeesterd , het oordeelt niet , maar deszelfs
uitfpraak is enkel de wederklank der begeerten ea
driften.
Zo al niet als volkomen zeker en betoogbaar, ten
minften als hoogst waarfchynlyk , komt den Heer
VILLAUME voor (f),. de.ontvouwde leer, dat het
verftand enkel lydend is , niet kan werken noch beftuuren.
Ondertusfchen voedt hy de hoope, dat het
zelve, in eenen volgenden ftaat, verhoogd zal worden
tot het vermogen van eigen werkzaamheid.
Deeze verwachting bouwt hy op de trapswyze vol.-
-maaking welke zich in de natuur allerwegen opdoet.
By
(*) Brieven, pag. 187.
(t) Brieven, pag. 188. en verv.
JIVYSBEG. /. Deel, Aaa

?l8 DE 0CR.SP5.0NC EN BEDOELINGEN
By de bezielde wezens merkt men de volgende rans
fchikking. De laagte clasfe is die van enkele werktiugiykheid,
wanneer de werkzaamheden zonder eigen
befef of beduur van anderen, enkel worden voortgebragt
door het inflinkt of door de organifatie. Daarop
voigt die waarin de werkzaamheden voortgebragt of
geleid kunnen worden door andere wezens "naar
derzelver begeerte. Hierop die waarin de 'werkzaamheden
gepaard gaan met bewustheid, en einddyfc
die waarin dezelven verzeld zyn door beöordeelin*
goed- or kwaadkeuring. Alle deeze clasfen doorloopt"
ce mensch , we'fce in de vroegte kindsheid enkel
ooor inftinkt, vervolgens door inflinkt en naar de begeerte
van anderen, naderhand met eigen bewustheid
en met de ontwikkeling des verftands en aanwinst van
denkbeelden met beöordeeling of bewilliging werkt
— Eene hoogere clasfe zou die zyn, waarin hy »
ftaat zou weezen , overeenkomftig de voortelling
zyns verftands en door de kracht derzelven te hance.cn.
Op aarde bereikt hy deezen trap van wenfchelyke
verheffing nier, en kan denzelven ook niet beklimmen.
Geenzms echter is bette denken dat hy denzelven niet
ten eenigen tyde, na de fluoping des groven bekleedfe!s,
zou bereiken. Want behalven dat de vuuri-e
begeerte van vry en zelf-werkzaam te weezen
(welke begeerte zelfs den valfchen waan dat men vry'
en zelfs werkzaam is voortbrengt,) behalven dat deeze
begeerte en de gecuurigetoenceming van medewerkinr
zulks doet verwachten-, fchynt 'er ook niets dan de
wegvalling dier groven organen, welke thans nood;g
waren, doch naderhand hinderlyk zvn zouden
vereischt te worden, om het verftand los t* maaken
van

VAN HET KWAAD, 7*9
vaa dk klemmende ketenen, weike deszelfs vne
werking hier ber-eien ftremmen.
Tot het opcaderen van denkbeelden en de v
reidende vorming behoefde de mensen zintuigen,
driften en hartstochten. Doch na bereikt te hebben
dien trap van volmaaking, tot welken zy hem fc^daa
brengen, zyn zy hem tot verdere veredeling hinderlyk.
Eerst is de mensch een willeloos, werktuiglyk
en enkel door inftinkt handelend dier; voorts
worde hy een wezen begaafd met bewustheid en wil ,
doch zonder vermogen van eigea werkzaamheid;
Namaals zal by zelfs - werkzaam , vry en heerfcher
over zyne caadea zyn! Zou het fchepfel,
't welk zo veele k.ingen is do -«rgeloopen, nu aan dea
inzang der edeler loopbaane blyven ftaan en in niets
wegzinken ? Thans begint de mensch eerst te
leven, — hy heeft de eerde vruchten des levens genooten
en begonnen zich in werkzaamheid te oefenen
—— hier op aarde voorbereid tot hooger volmaaking,
zal zvn aanweezen met de ontbinding der
grove werktuigen voorzeker niet ophouden, maar hy
zal leven, eeuwig leven, tot geduurigen aangroei van
fleeds ontwikkelende vermogens en vatbaarheden. —
De voorgedelde leeringen dat het verftand niet kan
werken , maar onze bedryven worden voortgebragt
door de aandrift en leiding van gewaarwordingen en
driften,welke geenzins onder onze heerfcaappy ftaan,
loopen uit op eene ontkenning van tederyke vryheid.
Dit ftaat onze wysgeer toe en heeft een volgende afdeeling
gewyd aan eene bepaalde behandeling van dat
vermaard gefchilftuk. Doch daar hy zelfs aanmerkt,
dat dit niet rechtftreeks behoort; tot het hoofdonderwerp
, noch dienen kan ter wegruiming der zwaa-
Aaa 2 rij-

"10 DE OORSPRONG EN BEDOELIN6EN
righeden uit het aanzyn ces kwaads wegens het
Godlyk beltuur afgeleid, vermits dezelven gelyk zyn
en even zeer drukken, 't zy men aanneeme dat de
mensch vry is of zulks ontkenne , daar VILLAUÜE
dit aanmerkt en myn verflag van zyn ftelfel reeds
breeder is uitgedeid, dan ik my in den beginne had
voorgefteld , kunnen wy dit gevoeglyk voorby
gaan (*), om nu nog te letten, hoedanig de Heer
VILLAUME, het voorftel van de noodzaaklykheid van
andere dryfveeren tot werkzaamheid buiten de opgenoemden,
en het onvermogen tier rede tot beftuuring
der hartstochten doet dienen, tot voldinging van het
aangekondigd bewys aangaande de onvermydelykheid
ran het zedelyk kwaad.
Dan laaten wy alvorens een oogenblik rugwaards
zien,
(*;! Deeze Verhandelingen, alleenlyk een inééngetrokken
verflag van de Wysgeerte des Heeren VILLAUME vervattende,
zyn door ons geplaatst om den Leezer rr.et dezelve
eenigzins beie-d :e maaken; dan daar het ons niet mooglyk
was, aiie byzonderheden aanteffippen ea wy ons zelfs
in de onaangenaams noodzaaklykheid bevonden hebben ,
cm verfcheiden fraaie en brlMgrjle bedenkingen geheel
voorbytegaan, vinden wy ons verplicht, den onderzoeklievenden
Leezer, niet gemeenzaam met de oorfprongelyke
Taa! , te verwyzen tot de zeer goede vertaaling van het
Werk onder den Tytd Brieven, enz , door ons ceermaalea
aangehaald, en by de Boekhandelaren G. T. Paddenburg
en Zoon te Utrecht en IC Schakkamp en de Ji'ed. J. Dill t
te AmJIerdam uitg-geeven. De afdeeling over de V n.
he:d, welken wy om de bovengemelde redenen geheel en al
zyn voorbygegaaa, vindt men iade XXXVIII en XXXIX
ürieven der gemelde re;t£aiing.

T A * B E T K W A A D . 7*»
mensdi daarna bevryd hadt kannen bryven, ten
welken wy oodazoctem, a f de ovaige vw-
rea: dit bevonden wy dat nee betrekking tot de vier
tzTi-.Zizzt-iz-, it "n:~z-z:'z.z iet 'zzzz'zziz . 'zn
IZSZZZ'ÏZ, it 'z-iz::::i ::: zziz":'.z'.zz tz z± 'LZIZZZ iti
gewoonte geei plaxs hadt. Ook verenigd merkten
vry :r . iiz iuzz zr.~ i.ziz ii zzzuzzz -"izizzizz-
bdd niet kannen voortbrengen , noch mrrting en
•i:-irzzzzizz -riz ~zzzz ~:.:z:zziz. i^:z zazz :~i Zi-
'.-.'~i zizr.zzor.zziz Z:LZ. :~ZZTZZZ ZZZ :~ZZZZ.ZZZ~ -ZZ
rede of des verfiands; na deszelfs onvermogen,en tot
WïTiLT Z zZ '.'. '. Zi-ZZZ~-ZZ TI .Z I ~ •- ; - »c_.
'iz ZzzZ zziizi ir/::-iz:tz •• zz tzz z>zz ZZZ
(•) Jrirra pag. *ao ea ver.

?Öt bfc OORSPRONG EN BEDOELINGEN
gewaarwordingen, neigingen cn hartstochten ; dan,
daar men zou kunnen inbrengen dat dezelve veelligt
gemist konden worden en de Schepper ons met andere
vermogens om werkzaam te zvn hadt kunnen
toerusten, ftaat ons nu de onontbeerlvkheid van aandoeningen
en driften aantetoonen, om ia de befchouwmg
van de onvermydelykheid van derzelver verkeerd
gerichte of te hevige werking, het belluit dat
het zedelyk kwaad niet kon worden verhoed , noch
kan worden weggenomen, afteleiden. -
Wy kunnen ons geen andere bedoelingen van het
aamveezen des menfehen of van eenig gewaarwordend
Ichepfel vertegenwoordigen , dan werkzaamheid en
genoegen of gelukzaligheid geëvenredigd aan de maate
van vatbaarheden (*). Beide oogmerken komen op
hetzelfde uit: werkzaamheid is het middel tot genoegen,
en begeerd genoegen de fpoore tot werkzaamheid.
Elk genoegen heiraat in de werking van zekere
kracht; genoegen fmaaken is — werkzaam zyn. Nu
kan 'er geen genoegen plaats hebben zonder gewaarwording,
cn wy kunnen ons geen aanfpooring tot
werkzaamheid verbeelden zonder gewaarwording;
want zelfs de inwendige drang der krachten tot werkzaamheid
is gewaarwording. Dienvolgens zyn
de aandoeningen en tot werkzaamheid en tot renoegen
onombcerlyk. Gelukzaligheid is niét gelegen
in daadlyke bezitting, maar in de verwerving •
dit bevestigt de eenpaarige ondervinding : wanneer*
het huis volkomen gebouwd is , heeft de bouwheer
daaraan weinig vermaak; als het boek gereed is , denkt
de Ichryver 'er zeldzaam meer aan, ten ware om het
i J Brieven, pag. 222. en verv.
te

V A N H E T K W A A D . 7«3
tc verbeteren, dat is, om 'er op nieuw aan te wer­
ken. Wanneer men eenige weetenfchap ten vollen
meent te kennen, zekere waarheid ten vollen door-
zien of zeker voorftel ganfcbelyk uitgeput te hebben,
zo berust men daar niet by, gelyk men zich geduu-
rende den arbeid verbeeld hadt, om nu de verwor­
vene fchat eens recht te genieten. Dezelve heeft
daarentegen haare aantreklykheid verlooren en men
verlangt naar andere bezittingen. Byaldien de vero­
veraar, de geldzuchtige en geleerde, immer met de
daad alles konden bezitten, naar welks bezit zy ftree-
ven, zo dat hen niets meer overbleef om te verlan­
gen , zouden zy gaarne weder een gedeelte kwytraa-
ken , om op nieuw de genoegens der verwerving te
fmaaken. ——
Daadlyk bezit derhalven brengt geene duurzaame te­
vredenheid aan, het genoegen wordt geboren uit den.
aangewenden vlyt ter verkryging Verwerving
behaagt enkel daarom , om dat onze krachten daar­
door in werkzaamheid gebragt worden, bygevolg be-
ftaat een groot deel der gelukzaligheid in de oefening
der krachten. Uit deeze bronwel ontfpringt de moed­
willigheid der kinderen, de fpeelzucht van allerleien
aart, de praatzucht in gezelfchap, de zucht tot vero­
vering en al de onrust, welke de menfehen, gelyk
men valfchelyk waant , zo veelvuldig als geweldig
plaagt.
Zeer talryk is de fchaare dergeenen van welken men
zegt: ,, Waarom zyn deeze menfehen zo onrustig,
„ zo druk en woelig? Dwaazen als zy zyn! Zy kon-
' (*) Brieven, pag. =24 > 2 2
5- en verv.
Aaa 4
,,, den

?H hE OORSPRONG EN BEDOELINGEN
„ den immers fiil en in rust leven." (*) D e b e,
jchuldigdcn erkennen meemiaalen de gegrondheid van
het verwyt. Ondertusfchen beide zy e n hunne b*
rispers vergisfen zieh grootelyks, _ eerstgcmeldeu
kunnen de rust niet verdragen, welke den h*
ften zo aanpryslyk fcbyht j d e veerkracht hunner
krachten en de behoefte om werkzaam te weezen
dringëU hen tot den veroordeelden toeftand
Het met toepasfen van ftraks g emeIde grondbeginfeen,
is de oorzaak van veele valfche oordeelvellingen.
Van daar de luide klachten over opzetlyke boosheid
en verkeerde uitleggingen van veelerhande bedryven
Voeg hier nog by de aanmerking, dat wanneer
de begeerte zeker doel te' bereiken, de poogingen
verzelt, de mensch veel minder aanhoudend
werkzaam is, meermaalen uitrust, en, zo als
•men dit uitdrukt, meer op zyn gemak arbeidt. Hy
die in de bezigheid, in het werken zeiven vermaak
rchept en genoegen vindt, werkt veel fpoediger veel
aanhoudender en yveriger. Dit weet elk by ondervinding
ten opzichte van onderfcheidene foorten van
arbeid Een groot gedeelte onzer gelukzaligheid
hebben wy gezien , beftaat in de oefening onzer
krachten, bet overige is gelegen in de voldoening der
behoeften. — Maar waarin beftaat deeze voldoe",
niög? Alweder in werkzaamheid (f). De honger is
eene behoefte, welker voldoening de werkzaamheid
van eeten vereischt; _ z o i m is het gelegen met alle
onze behoeften, eene uitgezonderd, naamlyk, de
behoefte van rusr. Deeze echter is niets anders dan
. *' Brieven , pag. 229;
l) Brieven , pag. 23c.
eene

V A N H É T K W A A D » 7*5
eene voorbereiding tot Werkzaamheid, en het genoegen
dat zy aanbrengt is van zeer korten duur. ——
'sMenfehen gelukzaligheid, zo wel met betrekking
tot de genoegens der ziele als lichaamlyke vermaaken,
is dus geheel en al bevat in de uitdrukking — werk'
xaam zyn. Werkzaamheid zelve of voorbereiding tot
werkzaamheid j naamlyk — rust. In de daad, alle
vermaakneemingen en genoegens zyn werkzaamheid
zo wel als allen arbeid. De vermaaken van den disch ,
van danfen en toonkunst, fpreeken, leeren en toehooren,
het aanfehouwen van tafereelen van natuur
of kunst, dit alles is — werkzaamheid. Werkzaamheid
derhal ven is 's menfehen verordening, door haar
alleen kan hy duurzaam gelukkig weezen.
's Menfehen gelukzaligheid nu, of de eigenlyke ge*
nieting van geluk, beltaat in gewaarwording en aandoeningen.
Het aangenaame van de oefening
der krachten wordt te wege gebragt door de inwendigen
aandrift der krachten, tot werkzaamheid. Elke
kracht welke in ftaat is om te werken, poogt zulks te
doen. Ontbreekt baar een voorwerp, of worden haare
poogingen gefluit of wederhouden , dan wordt zy onrustig
en kwelt den mensch: vandaar de ondra?g!ykheid
der verveeling. Naar maate nu onze krachten
van de natuur of door oefening meerdere veerkracht
ontvangen hebben , verlangen zy meerder voorwerpen
en uitgezetter kring van werking , des te meer
kwellen zy den mensch , wanneer zyne poogingen
Wederftand ontmoeten. De enge kreits der behoeften
tot het leven wordt hen dan veels te naauw, zy
fcheppen zichzelven nieuwe behoeften, werken zelfs
•zonder bedoeling, enkel om te werken, ondernee-
' men nuüoozen , overtolligen atbeid , en by gebrek
Aaa 5 van

7-6 DE OORSPRONG EN ÜEDOELINGEN
van andere onderwerpen, vervallen zy tot fchadelyke
cn ongeoorloofde bedryven. Deeze opmerkin* veripreidt
veel lichts over de gedragingen der menfehen
Zy verklaart veele fchynbaare dwaasheden, leert ons'
den oorfprongder moedwilligheid kennen, en be5nt
woordt het duister voorftel wegens de kwaadaarti*heid
en die ftreeken der ügtzinnigheid, welke geene bedoeling
ter waereld hebben.
Ryal ien nu werkzaamheid en volmaaking geluk
zaligheid is, en de genieting der gelukzaligheid ïfeeds
zal uitbreiden; zo moest 'smenfehen werkzaamheid
zich uitftrékken buiten de enge grenzen der enkel
natuurlyke behoeften ; — buiten dat kon hy niet
gelukkiger worden dan de redelooze dieren. Hier uit
volgt de noodzaaklykheid dat de mensch zichzelven
kunlfige behoeften moest maaken en zelfs zonder behoeften,
zonder blykbaar oogmerk, moest werken
ten einde het hem nimmer aan aandrift en onderwer'
pen zou mangelen, om zyne krachten door oefeninte
ontwikkelen. °
Deeze theorie ruimt de droevige tegenftrydigheid
tusfchen de natuurlyke aandrang en de yoorfchriften
der zedenleer geheel uit den weg (*;. D e j a a t f l e
leerde: bepaal u tot de behoeften der natuur, en ver
lang mets meer dan gy noodig hebt. De poogingen
der natuur breidden zich daarentegen verre buiten
deeze grenzen uit. Men wist niet welke aanfpooring
te volgen. By geluk , was de uitfpraak der natuur
krachtiger dan de voorftellingen der zedeleere; zonder
dat zouden wy traage Hottentotten of ftompe
Vuurlanden zyn. Naar de zo even voorgedragen
(*) Brieven, p. 234.
grond-

V A N H I T K W A A D . 7=7
«onaftellingenechter, zyn de leeringen der zedekunde
met die der natuure eenerlei. Beiden voeren ons te
gemoete: Zyt werkzaam, - ook meerder dan uwe
behoeften vorderen, dan zult gy veredeld en gelukkig
worden; hoe meerder gy uwe krachten befteedt,
hoe gelukkiger gy zyn zult.
Men kan zich geen gelukzaligheid of genoegen verbeelden
zonder gewaarwording. Gelukzaligheid beftaat
in tevredenheid of welbehaagen met de plaatshebbende
of verwachte toeftand, en met onze bedryven.
De ontbeering van genoegen moet minder aangenaam
zyn, dan de genieting. Bygevolg moesten
de voorwerpen op ons kunnen werken , indruk op
ons kunnen maaken, en wy moeten daarvoor vatbaar
zyn, dat is, gewaarwordelyk weezen. Onder de bedoelde
voorwerpen heeft men niet alleen uitwendige
maar ook inwendige, de behoeften en de aandrang
der krachten tot werkzaamheid te verftaan. Deeze
werking der voorwerpen op ons veroorzaakt — gewaarwording.
De tevredenheid nu of het gevoel van welftand en
de gewaarwording van gebrek daar aan , brengt begeerte
voort, die begeerte is behoefte. Onvoldaane
behoefte veroorzaakt fmart en deeze verwekt de aandrift
om van deezen onaahgenaamen toeftand bevryd
te worden.
Deeze behoefte nu heeft ten grondflage een ontwikkeld
gevoel en Hechts de kennis en bewustheid
daarvan, kan den mensch werkzaam doen zyn en genoegen
verfchaffen.
Dan de natuur kan ter bereiking haarer bedoelingen
- naar de ontwikkeling der 'kundigheden niet wachten

72$ DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN
ten (*). Zy zelve moest voor deeze ontwittelu*
zorgen. Gemelde behoeften konden dus de eerfte
«anfpoonng niet opleveren. Bygevolg moest de
mensch door anderfoortige behoeften opgewekt worden.
Van hier dat de Schepper hem aan lichaamlyke
behoeften onderwierp, van welker voldoening de
voortduring des levens afhangt, behoeften die zich
nadnikyk doen hooren en gevoelen, zonder door
eenig bedrog tot zwygen gebragt te worden
Behoeften derhalven, waren noodzaaklyk
Wanneer de mensch zo verre gevorderd is, dat
hy bewustheid van waarheiden orde,en gewaarwording
van grootheid, wysheid en deugd heeft, alsdan
wordt de inwendige aandrang zyner verftandelvke
vermogens hem tot behoefte en het aanfehouwen
van orde en de erkentenis der waarheid, de bron der
zahgfte gewaarwordingen. Dan kan by voortaan de
lichaamlyke aandoeningen en behoeften misfen. Doch
deeze waren noodig, om hem tot dien trap van volmaaktheid
opteleiden.
Uit het gemelde nu is blykbaar dat de gewaarwordingen
onontbeerlyke en onvermydelyke oorzaaken
zyn des zedelyken kwaads.
Vestigen wy nu ten laatften onze opmerkzaamheid
op de hartstochten.
De noodzaaklykheid van behoeften en gewaarwordingen
vastgefteld zynde, volgt, dat de hartstochten
onvermydelyk zyn (f).
De indrukfels welken wy van buiten ontvangen,
C) Brieven, pag. 236.
(t) Brieven, pag. 240. en verv,
zyH

V A N H E T K W A A D . 715
zyn allen niet even fterk, en dat om dat de dingen
en in natuur en in hunne werkingen op ons, niet
aan eikanderen gelyk zyn. By aldien zwakke indrukfels
invloed op ons zullen hebben , ons aanfpooren
en beweegen zullen tot werkzaamheid, is het onvermydelyk
dat fterke indrukfels veel krachtiger werken
, veel heviger beweegingen zullen voortbrengen,
en zulke hevige beweegingen veroorzaaken onmiddelyk
of liever zyn hartstochten. Geweldige
aanbotfingen kunnen ons zo zeer treffen, dat wy geheel
buiten evenwigt gebragt worden, alle kracht in
één punt geconcentreerd worden en 'er noch tyd
noch vermogen overig blyft, om deeze aandoeningen
te wedarftaan. Dit is het opbruisfchen der hartstochten,
't welk ons voor alle andere aandoeningen
ftomp maakt.
De behoefte kan in het geval van gebrek of by
ongefteldheid des lichaams by de gisting en fcherpte
der fappen zo hevig worden, dat de gewaarwording
daarvan alle andere gewaarwording fmoort. Dit veroorzaakt
hartstochten, woede, razerny, wanhoop. —
De behoeften zyn in het lichaam, naardien de ziel
als een eenvoudig, niet zamengefteld wezen , niets
zelfsftandigs kunnende verliezen noch vèrkrygen ,
geene eigenlyke behoeften tot inftandhouding onderworpen
is. De gewaarwordingen zyn in het lichaam —
omdat, naar de leer der wysgeeren de
lichaamelyke voorwerpen, geen onmiddelyken indruk
op een onftoflyk wezen kunnen veroorzaaken. De
hartstochten zyn niet dan verfterkte gewaarwordingen,
gelyk getoond is, by gevolg kunnen dezelven
enkel in het lichaam plaats hebben. —-Dit zo zynde,
.zyn de hartstochten onvermydelyk. Want het ligchaam
t

73° SE OORSPRONG EN BEDOELINGEN
ch am s a een famengefteld ding, een wezen waarop
alles indruk maakt, een wezen 't wdk door eigen
kracht et kan beftaan, maar zyne onderhouding van
omringen voorwerpen ontleenen moer, moet door
alle deeze omringende voorwerpen gemodificeerd,
aangegreepen , verfterkt en verzwakt worden , aan
zeer veele en geduurige veranderingen blootftaan, dan
eens vlug, dan eens flap, dan eens gezond, dan weder
ongefteld weezen. Is het dan niet onvermydelyk
dat hetzelve in zwakheid en in ongefteldheid zekere
indrukfels veel heviger ondergaat dan fterk en gezond
zynde ? En wat zyn de fterkere gewaarwordingen hier
uit geboren anders, wat anders dan hartstochten ? —
Volgende zinfnede is ontleend uit een werkje, De
1'EsJaye des pasjions getyteld van SENAULT , eenen
Munnik der zestiende eeuw (*_): „ De geheele ge-
,, fteldheid des menfehen zou verwoest en de ziel van
„ het lichaam gefcheiden moeten worden , om de
„ aandoeningen der hartstochten te dooven of hem
„ daarvan te bevryden. Zo lang deeze doorluchtige
„ gevangene, (de menfchelyke ziel) verplicht zyn
„ zal, dezelfde bezigheden als de ziel der dieren te
„ volbrengen, zal zy aan hartstochten onderworpen
,, vveezen."
Dan de hartstochten zeiven moeten fterk, hevig
weezen. Wy hebben de noodzaaklykheid van hevige
aandrift tot werkzaamheid reeds opgemerkt. En in
de daad , wy hebben fomwylen zeer moeilyke bezigheden
, tot welker verrichting eene zeer fterke annfpooring
vereischt wordt. De aankweeking des verftands
en de oefening der deugd, zyn onder alle bezigheden
de moeilykften.
(*) Brieven, pag. 262.
Hoe

V A N H E T K W A A D . 731
Hoe veele moeite en arbeid en welk eenen aanhoudenden
vlyt en infpanning wordt tot het eerstgemelde
vereischt? (*) En byaldien de yver voor waarheid
niet tot hartstochtelykheid verheven wierdt, wanneer
de begeerte naar goedkeuring en lof den geest niet
aanblies, wie zou 'er dan zyne gezondheid aan wagen,
wie zo aanhoudend en ingefpannen werken, dat hy die
grootheid bereikte, tot welke hy reeds is opgeklommen?
De Deugd is een ftryd, een moeilyke onderneeming,
een kostlyke offerande. De koelbloedige kan
een goed, matig en nuttig mensch weezen. Maar
deugdzaam kan hy niet zyn. Indedaad de deugd vereischt
zeer dikwyls ,en de verhevenfte foort van deugd
altyd, eene maate van hartstochtelykheid, welke gevoelloos
maakt voor andere aandoeningen. Anderszins
zal de bewustheid van gevaar vreeze opgewekt
hebbende, en deeze met natuurlyke traagheid verzeld
zynde, den arbeid doen achterblyven.
Dikwerf verwisfeit men de hartstochten met
kwaadaartigbeïd (f). De hartstochten zyn niet altyd
beletfelen der deugd, integendeel, dezelven kunnen
onder zekere bepaalingen de deugd bevorderen. Zonder
hartstochten zou de mensch indedaad niets weezen.
Dezelven bereiden hem tot werkzaamheid en
zyn onontbeerlyk, zo menigmaal tegenftand te overwinnen
is , moetende altyd naar evenredigheid der
beletfelen fterker weezen. Byaldien de mensch in het
doorgaand leven en by den gewoonen loop der dingen
zonder hartstochten kon beftaan, zo zou hy, in buitengewoone
gevallen, en deeze zyn juist zo zeldfaam
(*) Brieven , pag. 243.
(f) Brieven, ibid.
niet,

J$2 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN
niet, van derzelver hulp verdoken, gewislyk omkoo*
men (*).
De hartstochten zyn derhal ven onvermydelyk (f).
Zy zyn noodzakelyk ten aanzien van hunnen oorfprong
en onontbeerlyk ten opzichte van derzelver
nuttigheid. Dit kwaad, tevens bronwel van veelerhande
kwaad, kan niet worden weggenomen, zonder
tevens veel goeds te doen ophouden.
De hartstochten zyn noodzaaklyk , by aldien de
mensch door aandoening gelukkig, en wanneer hy
werkzaam, met infpanning en moeite werkzaam zal
weezen. Zo dra aandoeningen en driften plaats hebben
, worden deeze door fterke indrukzels van buiten
tot hevige en vervoerende hartstochten verheven; —
dit kan niet uitblyven.
Dan het is onmogelyk de misflagen te voorkomen,
wanneer de hartstochten woeden, Vooral wanneer
men in aanmerking neemt dat geen mensch , geen
fchepfel zelfs alweetend kan zyn (4). Dienvolgens
is het zedelyk kwaad onvermydelyk, even gelyk het
natuurlyk , want wy kunnen ons geen inrichting
voordellen, waarin een redelyk fchepfel zonder gewaarwordelykheid,
zonder behoeften, zonder hartstochten
en beperkte inzichten beftaan zou.
Vestigen wy nu nog ten flotte onze opmerking
op de beperkingen en verbeterings - middelen der
hartstochten. Men kan de hartstochten in twee
hoofd-
(*) Zie Brieven 246. Ter deezer plaatze vindt men.
eens zeer fchoone en belangryke aanhaaling uit het reeds
aangehaalde werk van SENAULT,
(fj Brieven, pag. 252.
(4) Brieven, pag. 253.

V A N H E T K W A A D . 733
hoofdfoorten afdeelen (*> De onbepaalden , welke
zich over eene geheele foort voorwerpen uitflrekken,
zonder zich tot byzondere voorwerpen te bepaalen.
Hier toe behooren , de algemeene begeerte naar
geluk , naar achting en zo voorts. De bepaalden,
welke byzondere voorwerpen aangaan, toorn, dronkenfchap,
wraake, liefde tot eenig voorwerp, en
dergelyken.
De onbepaalde hartstochten zyn niet zo hevig als
de bepaalden. Zy vervoeren den mensch niet. Dit
gefchiedt door de bepaalden , wier kracht juist door
het bepaald voorwerp dat hen opwekt, te wege gebragt
wordt,
Dus kan men de bepaalde hartstochten als indivïdueele
opwekkingen der onbepaalde befchouwen. De
onbepaalde hartstochten zyn in zicbzelven goed, zy
worden eerst fchadelyk door onweetendheid, wanneer
zy in de natuur en hoedanigheden des voorwerps
dooien. Zy zyn heilzaam wanneer zy het goede ten
doel hebben, en de verdooling ontflaat niet dan door
bedriegelyken fchynvoorwezenlykheid aanteneemen.
De bepaalde hartstochten hebben tweederlei gebrek.
Vooreerst werken zy met eene overmaate van
kracht welke aan het voorwerp niet geëvenredigd is.
Ten anderen blyft hunne werking voortduuren, ook
wanneer het verftand de ongepastheid des voorwerps
inziet. Dan zy hebben twee verbeterende hulpmiddelen
, de tyd naamlyk en de tegengeftelde hartstochten.
De tyd doet de [indrukfels uitflyten , en de tegengeftelde
hartstochten beperken de vervoeringen der
op-
(*) Brieven, pag. 253-
WYSBEG. 1. Deel. Bbb

734 »E OORSPRONG EN BEDOELINGEN
opgewekten. Gevoel van eer kan ongeregelde bedryven
voorkomen , gierigheid beperkt wellustige begeerten
, en de vreeze kan de uitbarltingen van toorne
en wraaklust bedwingen. Zeer merkwaardig is
het, dat de driften ten goede gericht door het gevoel
van plicht, van eer , en Godsvrucht verfterkt, doch
ten kwade geleid door dezelfde aandoeningen verzwakt
worden; zo dat zy in het eene geval met verdubbeld
, in het ander met verminderd vermogen werken.
Verdoolde hartstochten zelfs kunnen eikanderen ten
breidel dienen , dus kan ydelheid tot weldaadigheid
en grootfche onderneemingen aanfpooren, en vasthoudendheid
, gelyk wy aanmerkten, ongeregelde neigingen
bedwingen.
Daar het goede één is, zo vereenigt het alle de
vermogens des menfehen ; Hechts de verdooling verdeelt
dezelven. Het te weeg brengen des goeden
wordt door de verkeerde richting van in zich zeiven
goede aandriften verhindert.
En met deeze aanmerking befluit de Heer VILLAUME
dat gedeelte van zyn werk, 't welke de onvermydelyk*
heid des zedelyken kwaads ten onderwerpe heeft.
Ik heb getracht een beknopt en zaaklyk verflag van
zyne Theorie deswegen te geeven: Het verhandelde
komt hierop uit. Gebrek aan driften, de oorzaak van
het ontkennend zedelyk kwaad of plicht - verzuim is
onvermydelyk , omdat dezelven niet oneindig kunnen
weezen, eiken graad hoe hoog ook, na de oneindigheid
te zwak kan zyn; gelyk ook , omdat de
drif-

V A N H E T K W A A D .
driften eikanderen onderling moeten wederftaan en
overwinnen. — Even eens zyn onweetendheid, voor
zo verre dezelve overftaat tegen volmaakte kennis,
benevens dwaaling, onwegncembaare oorzaaken van
nalaatigheid of kwaalyk bedryven. — De inwendige
aandrang der krachten , de éérfte fpoore tot werkzaamheid
is noodzaaklyk, goed in zichzelven en heilzaam
in veele uitwerkingen , doch te gelyk een bronwel
van veelvuldig kwaad. Schoon niet toereikende om
allen anderen aandrang noodeloos te maaken, kan dezelve
echter niet gemist worden. Geheel en alléén
door inftinkt geleid zouden alle practikaale afwykin"
gen verhoed worden , doch zulks ware onbeftaanbaar
met onze verordening , naardien het inftinkt in
Omgekeerde reden ftaat tot de volmaakbaarheid. De
zucht tot naarvolging, welke eene natuurlyke drift is,
die van geen eigenlyke behoefte kan afgeleid worden,
is wel de fpoore tot veel goeds maar ook aanleidelyk
tot veel kwaads en ondeugends, en hoewel dus,
zal het goede behouden blyven, niet wegtenemen,
evenwel ontoereikend om het begeerd gemis van
aandoeningen en hartstochten te vergoeden. Even*
eens is het gelegen met de kracht der gewoonte.
Aandoeningen en hartstochten fchynen dus onvermydelyk
vereischt te worden om den mensch werkzaam
te doen zyn en genoegen aantebrengen. Dan
behalven dat de hartstochten op zichzelven reeds
zyn voorgefteld als zedelyk kwaad , zyn beide aandoeningen
en hartstochten bronnen niet alleen van
veelvuldig natuurlyk , maar ook van het grootfte
gedeelte des zedelyken kwaads: en dat vvyl zy
piet alleen fmart veroorzaaken, maar ook veele ver»
Bbb g keer-

756 DE OORSPRONG EN BEDOELINGEN
keerde daaden doen bedryven. Een voorloopig
voorftel hiervan in de voorige verhandeling opgegeeven
, deed ons onderzoeken hoedanig het gelegen
is met het vermogen des verftands, of der verftaudelyke
voorftellingen of tot aanfpooring of tot regeling
onzer bedryven. — Wy bevonden , dat onderfield
zynde dat dezelven daartoe in ftaat waren, het
zedelyk kwaad evenwel nog niet zou zyn verhoed,
naardien deeze voorftellingen verre van altyd juist en
zodanig te weezen als ze behoorden te zyn, om altyd
gepaste en altyd de juiste maate van werkzaamheid
voorttebrengen , integendeel geheel en al afhangen
van het fchynbaar voorkomen der dingen , zo als dezelven
zich aan ons voordoen in dat ftandpunt waarin
wy ons bevinden , van die zyde waarvan wy dezelven
zien, en door die verduisterende of ftraalbreekende
middenftoffe, door welke wy dezelven aanfehouwen.
Waaruit volgt, dat dus valfche en verkeerde voorftellingen
onvermydelyk en den mensch niet te wyten
zyn. — Dan ook deeze voorftellingen op zich zeiven
vonden wy onvermogend om eenige werkzaamheid
hoegenaamd te wege te brengen, en merkten op, dat
enkel inzien van waarheid en plicht ons geheel werkeloos
laat , dat onze bedryven of krachtdaadige befluiten
tot werkzaamheid worden veroorzaakt door
aandoeningen en driften , dat het verftand of de rede
buiten ftaat iet anders te doen dan te beoordeelen,
deeze aandoeningen en driften niet kan breidelen of
leiden , van waar de ftrydigheid tusfchen wil en bewilliging
geboren wordt. De breideling of leiding
moetende gefchieden door andere tegengeftelde aandoeningen
of driften , geheel niet gelegen onder het
opper-

V A N H E T K W A A D . 737
opperbewind van het oordeel, en de onvermydelykheid
der aandoeningen en driften en tot werkzaamheid
en tot genieting van gelukzaligheid nader ontvouwd
zynde, was het refultaat van alles . dat het
zedelyk kwaad onvermydelyk noodzaaklyk is , en niet
kan worden weggenomen dan door tevens het goede
te doen ophouden. -
Ik heb my voorgedeld , een verflag of opgaave te
doen van het fystema der Heeren V., geenzins daarvan
eene recenfie te leveren. Doch wanneer het my vergund
is eene beoordcelende aanmerking optegeeven;
het fchynt my toe dat de eerde Helling,
al het kwaade ontflaat uit goed , 'er is geen oor-
„ fpronglyk kwaad , het kwaad wordt voort-
,, gebragt door verkeerde richting of overmaatige
werking van uit zichzelven heilzaame krachten,"
gelyk ook het eerde lid der tweede , ,, het natuurlyk
„ kwaad is onvermydlyk," veel naauwkeuriger beweezen
en blykbaarer is, dan het gedelde tot daaving
van het beweerde , wegens de onvermydelykheid des
zedelyken kwaads. Bovendat komt het my voor, dat
uit de opgegeevene keringen desaangaande nadeelige
gevolgen kunnen worden afgeleid. Deeze zouden
echter naar myne gedachten weggenomen kunnen
worden , door het zedelyk gevoel te, tellen onder de
dryfveeren tot werkzaamheid , gefchikt om de voordellingen
van plicht krachtdaadigen byftand te verkenen,
of liever om dezelven tot eene fpoore van
werkzaamheid te maaken. Dan veelligt zal ik in 't
Bbb 3 ver-

?3-S DE OORSPRONGEN BEDOELINGEN VAN HET KWAAD,
vervolg eens myne eigene gedachten wegens den oor-
fprong der praêlikaaie dvaalu-.g, vuordraagen (*\
Het vervolg by nadere gelegenheid*
(*) In een werkje getyteid , Proeve van onderzoek m*
trent de oogmerken van het lyden en Jterven van JESUS CHRIS­
TUS , enz. thans by de Uitgeevers deezes van de pers geko-
men, vindt men eenige bedenkingen betreffende het Gcdlyk
plan ter opvoeding der redelyke fchepfelen tot heiligheid en
gelukzaligheid, welke gefchikt zyn ter opruimiagederzwaa-
righeid, uit het aanweezen van het zedelyke kwaad omtren:
de God.iyke Voorzienigheid afgeieid. .

IL
H I ï O W
A L G E M E E N
M A G A Z Y NL
N ATTT JJvTNTI iN>^TVLTuLiTlI HISTCPTE-.

O V E R D E N
RHINOCEROS. (*)
74*
De Natuuronderzoekers fchynen thans beflist te
hebben, dac 'er twee foorten van deeze dieren zyn,
van welken de eene dén, en de andere twee hoornen op
de neus heeft. Die met één' hoorn houdt zich, zo als
men meent, alleen in Afia op, en die met twee hoornen
in Africa. Dat 'er in Afia Rhinocerosfen met één
hoorn zyn, weeten wy zeker; doch of 'er daar ook
geenen met twee hoornen zyn , fchynt nog zo vast
niet beflist te zyn ; men vindt ook in de oostelyke
deelen van Africa Rhinocerosfen met één hoorn,
fchoon die met twee hoornen hier alleen te huis hooren.
De eerfte vindt men byzonder in de flxeek van
het voorgebergte Gandefan , waar Myrrhe en Kaneel
groeijen. Als men op de berigten der inwooners kan
ftaat maaken , dan hebben de Rhinocerosfen in het
Koningryk Adel flegts één hoorn. Zy zeiden my,
dat de reden hiervan was , omdat aldaar weinig regen
valt, en het land, fchoon het binnen den keerkring
ligt, echter aan overftroomingen minder blootgefteld
is dan de meer westelyk gelegene landen.
Zelfs het boschachtige land , dat de Schangallas be-
woonen ,
(•) Dit en de volgende ftukjes zyn overgenomen uit de
Reize naar Abysfiaien van JAMES BHUCE in het Engelsch
befchreven , en de Byvoegfelen tot dit werk, die de Heer
j. F. GMELIN , in 't voorleden jaar, te Leipzich in 't Hoogduitse!,
heeft uitgegeven.
Bbb S

74* OVER BEN RHINOCEROS.
woonen , en aan den Tiger grenst, is het gelief*
koosde verblyf van den Rhinoceros met twee
hoornen.
ALBERT DURER teekende eerst den Rhinoceros met
één hoorn naar een levend model , dat de Portugeefen
, in 't begin der zestiende eeuw , uit Indien naar
Europa bragten. Doch de afbeelding was niet wel
getroffen, en men vindt 'er die zonderlinge voorftellingen
niet in, onder welken dit dier vervolgens is afgebeeld
geworden. Eenige hedendaagfche Schryvers ,
EDWARDS en de Graave BUFFON , hebben beeter
teekeningen geleverd , doch die allen Afiatifche Rhinocerosfen
met één hoorn verbeelden. Het is fonderling
dat beide dieren , de Rhinoceros en de Elefant,
den aandacht der heilige Schryvers ontgaan zyn,
daar toch Mofes en de kinderen Ifraëls zo lang in
hunne nabuurfchap leefden. Doch het fchynt my toe,
dat het dier Reem, 't welk in de Heilige Schrift voorkomt,
de Rhinoceros is. Eenige Schryvers verftaan
'er een dier onder, uit het gedacht der Antelopen,
doch deeze zyn veel te vreesachtig, dan dat de befchryving
daarop toepasfelyk zyn kan. De Rhinoceros
heet in de taaie Geez , Arwe Ahhares , en in de Amharifche
taal, Aurares, welke beide woorden in deeze
taaien een groot wild dier met één hoorn beteekenen;
doch in de taal van Nubiën, en in die der Schangallas
heet het Girnamgirn , of hoorn op hoorn, en deeze
benaaming fchynt een dier met twee hoornen aanteduiden.
Het is merkwaardig, dat dit dier, niettegenftaande
den krygstocht van Alexander naar Indiën, aan
ARISTOTELES niet bekend wierd. STRABO en ATHE-
KJEVS fpreeken van dit dier alleen van hooren zeggen,
dat het in Egypten gezien was. PAUSANIAS noemt
liet

OVER DEN RHINOCEROS. 743
liet den Ethiopifchen Os , gelyk de Romeinen den
Elefant den Lücanifchen Os noemden , omdat hy
voor de eerftemaal in dit deel van Groot-Griekenland
was gezien geworden, POMPEJUS bragt hem 't eerst
naar Italiën, en hy wierd dikwils ten tyde van HELIO-
CABALUS by dierengevechten gebruikt. Deezen kwamen
allen uit Aha , en het is waarfehynlyk dat zy allen
flegts één hoorn hadden , gelyk zy ook op de
penningen van DOMITIANUS zyn afgebeeld geworden.
Doch MARTIALIS fpreekt van een dier met twee hoornen
, en , daar het op dien tyd onbekend was , dat
dit dier twee hoornen had, zo willen zyne Gommentatorei
ons overreden , dat dit een dwaling van den
Dichter zy ; doch het is buiten allen twyfel, dat de
Dichter gelyk, en zyne uitleggers ongelylc hebben.
Uit de hoornen van^dit dier worden drinkfchaalen
gedraaid , van welken het domme volk gelooft dat
zy het gif wederflaan kunnen. Wegens deeze eigenfchap
behooren zy nog heden onder de gefchenken,
die de Mogol of de Koningen van Perfiën naar
Conltantinopolen zenden. Doch eenige Natuuronderzoekers
hebben dit vooroordeel afgelegd, dat alleen in
die tyden ontftaan kost, toen men geloofde, dat alleen
vegetabilifche giften fchadelyk konden zyn 5 want het
is dwaas, dat een ding, 't welk de gevaarlyke werking
der Nagtfchade ontdekt , hetzelfde by de Arfenicum
doen zou, en ik kan uit ondervinding verzekeren, dat
vaatwerken van die foort tot ontdekking dier beide
foorten van vergiften volftrekt van geen dienst is.
De greepen der dolken in Abysfinien worden altyd
Van deezen hoorn gemaakt. De Jagers geeven zich
aldaar zeldzaam de moeite, om den tweeden hoorn van
den Rhinoceros, dien zy geveld hebben, aftefnyden en
te

744 OVER DEN RHINOCEROS.
te verkoopen, omdat die vlak, en van binnen niet gevuld
genoeg is om tot bovengemelde gebruik te doen
dienen. De hoornen van dit dier zyn zeer hard en
digt: van buiten zien zy 'er roodagtig bruin uit, van
binnen goudgeel; in het midden zyn zy zwart; wanneer
de omtrek van den hoorn vyf duimen is , dan
zyn 'er gevvoonlyk twee duimen zwart van. De buitenzyde
kan men zeer goed polysten; doch wanneer
zy droog wordt, dan fplyt hy ligt en krygt fcheuren;
ook buigt hy zich door de hitte krom , zo dat een
doos, die ik 'er uit draaijen liet, toen zy nieuw was,
'er zeer wel uitzag, maar door de warmte van de zak
zeerfchielyk fcheurde; mogelyk waren ook de platte
ftukken, waaruit de hoorn gefneden was, te dun.
De punt van den hoorn buigt zich eenigzins bin.
nenwaards , doch niet zo fterk als de Graaf BUFFON
verzekert. Het dier is aan dit deel buitengemeen gevoelig.
Ik zag dit te Tcherkin, waar een Musketkogel
de punt van den hoorn aflloeg, en het dier zulk
een fchok gaf, dat het eenigen tyd geheel levenloos
fcheen. Ik heb van de Jagers , die geduurig op dit
dier jacht maaken , vernomen , dat men fomtyds
Rhinocerosfen met drie hoornen aantreft, van welken
de laatfte rond , niet zo gebogen als de anderen,
en ook niet zo lang is ; doch ik heb zulk een dier
nooit gezien , en moet dus dit berigt in het midden
laaten , doch zo het op waarheid gegrond is, dan zou
'er een derde foort van dit groote dier zyn. Zy zeiden
my, dat alleen het mannetje deezen derden hoorn
had, en dat die flegts in de laatfte jaaren aangroeide.
De twee hoornen zitten op een grooten fpier- of
kraakbeen, die buitengemeen taai is. Dit kraakbeen
loopt tot op het voorhoofdsbeen , cn zeifs over het
neus-

OVER. DEN RHINOCEROS. 745
neusbeen heen. Het gemeene gevoelen is , dat de
hoorn van den Rhinoceros , en de tanden van den
Elefant de wapens deezer dieren zyn, die zy in den
ftryd tegen eikanderen gebruiken. Wanneer deeze
dieren in vryheid leeven, gebeurt dit zeer zeldfaam;
doch van de menfehen, b. v. van de Romeinen, zyn
zy, gelyk bekend is, dikwils genoeg daartoe aangehitst.
Deeze dieren leeven in digtbewasfen bosfchen ,
houden zich gewoonlyk in ontoegangbaare plaatfen
op, alwaar het hen zeldfaam aan voeder mangelt; zy
eeten geen vleesch , en zyn elkanders mededingers in
de liefde niet ; vanwaar zou dan eenige oorzaak tot
gevecht of vyandfehap onder hen ontftaan? De Rhinoceros
eet noch hooi, noch gras, maar leeft alleen
van de takken der boomen , en fchynt in 't byzonder
de doornachtige foorten den voorrang te geeven ; zyn
honger verfchoont geen tak, want het heeft de fterkfte
kakebeenen onder alle de dieren die ik ken, en die
juist gefchikt zyn tot het verbryfelen van harde dingen.
Het heeft agtentwintig tanden ; in zyne uitwerpfels
vond ik dikwerf onverteerde ftukken hout,
die drie duim in den omtrek hadden , en dit zag ik
ook dikwils in de mest van den Elefant. Men vindt
ook in de bosfchen van Abysfiniën boomen , die zeer
week en fappig zyn, en deezen fchynen byzonder
voor zyn voedfel gefchikt te zyn. Het dier kan de
bovenlip zeer lang uitrekken en op deeze wyze de
hoogfte takken bereiken , gelyk de Elefant met zyn
fnuit. Schoon een Rhinoceros een boom geheel van
zyne telgen beroofd heeft , verlaat hy hem toch
niet , doch fpouwt den boom met zyn hoorn , en
fhydt hem in dunne latten, en flokt dan deeze ftukken
hout

?4 6
O V 2 R BEN RHINOCEROS.
hout met zyn ysfelyken muil even zo gemaklyk binnen
, als een Os gras en kruiden eet. De Elefant doet
ook zo; ik trof dikwils op myne reizen boomen aan,
welke deeze dieren op deeze wyze geheel verfehcurd
hadden. Eenigen waren zonder takken, anderen waren
reeds in ftukken gefpleeten en gedeeltelyk verteerd,
en het zy uit verzadiging of uit vrees voor gevaar
verhaten geworden; anderen waren tot op een
afgeknot ftuk , dat nog omtrent een voet boven de
aarde ftond, verteerd, en deezen laatften waren van
een zeer zappigen aart. Ook bragt men my fomwylen
ftukken van Elephants tanden , of den hoorn van
den Rhinoceros , die aan den voet der boomen of
nog in den ftam fteekende waren gevonden. Geen
Elefant of Rhinoceros eet gras ; want zo zy hier alleen
van leeven moesten , dan liepen zy gevaar van
honger te fterven, omdat in eenige jaartyden het gras
geheel verdroogt of van de Schangallas verbrand
wordt: men voêrt ze wel in Europa met hooi, omdat
men niet alle dagen een menigte boomen om hunnentwil
van takken en bladeren berooven kan ; men
zegt gemeenlyk dat de tong van den Pvhinoceros zo
fcherp is, dat hy daarmede het vleesch van de beenen
kan aflekken ; anderen verzekeren dat de tong zo
zacht als die van een kalf is; beiden fchynen gelyk te
hebben. De tong van een jongen Rhinoceros is
weck, fchoon de huid taaijer en dikker is dan die van
een kalf en rimpels heeft; daarentegen is by een ouden
Rhinoceros de tong en het onderfte deel der bovenlip
zeer ruuw, en dit fchynt teontftaan van het beftendig
afeeten der takken, die een ruuwen fchors hebben.
Indien het dier vervolgd wordt of in angst is,
dan is het, by al de fchynbaare logheid van zyn
lic-

OVER DEN RHINOCEROS. 747
lichaam en kortheid zyner beenen , toch buitengemeen
ligt en fnel. Het loopt een korten draf, doch
die altyd fterker gaat, en omdat dezelve lang is , kan
hy het ook zeer ver uithaalen, doch is echter niet in
ftaat om een paard in 't loopen te overtreffen; want
ik heb ze dikwils zonder groote moeite te paard ingehaald,
en heb dit zelfs van anderen gezien, die veel
flegter bereden waren dan ik. Kan men ze echter
fomwylen niet te paard innaaien , dan moet men dit
meer aan hunne list dan aan hunne fnelheid toefchryven.
Zy loopen altyd van het eene bosch in het andere,
en neemen hunnen weg door het digtstbewasfen
hout; in hunnen loop ftorten zy oude boomen met
dezelfde fnelheid om, alsof zy met gefchut wierden
nedergefchoten; anderen , die buigzaamer en zappiger
zyn , worden door hunne zwaarte nedergebogen, en
wanneer het dier voorby is , neemen deeze (lammen
hunne voorige houding weder aan; ziet een jager niet
wel toe , dan wordt hy door den zich opgeevende
boom gevat, en tegen de naast byftaanden verpletterd.
De oogen van den Rhinoceros zyn zeer klein, en,
daar hy zyn kop zelden omdraait , zo ziet hy niets
dan 't geen voor hem is , en hierdoor vindt hy dikwils
zyn ondergang; want hy ontkomt het nooit, als
men in de vlakte te paard vóór hem kan komen. Uit
trotschheid en woede laat hy dan de gedachte om te
vluchten vaaren , en (lelt zich tot tegenweer in postuur
; hy ftaat een ogenblik (lil, en loopt dan zo fnel
als een wild zwyn op het paard los ; het paard ontwykt
hem , en dit is het bedisfend ogenblik ; de
naakte man , met een Zwaard gewapend , die achter
den ruiter zit , en door het dier , die alleen in het
paard zynen vyand zoekt, niet bemerkt wordt, houwt
hem

OVER DEN RHINOCEROS.
hem aan het achterdeel der voeten het vleesch af, dat
hem buiten ftaat fielt om te vluchten of verder weder-
ftand te bieden.
De Rhinoceros gebruikt veel water. Het land der
Schangallas wordt door een regen van zes maanden
zo zeer overftroomd , dat 'er veele rivieren , beeken
en ftaande zëeen uit ontftaan ; zulk een land alleen
kan den nodigen voorraad van water voor zulke ont­
zaggelyke dieren leveren. Het zoekt echter deeze
waterryke en moerasfige landftreeken , niet alleen om
den dorst te lesfehen, maar hoopt ook hier een fchuil-
plaats tegen zynen vyand te vinden.
De vlieg is den Rhinoceros byzonder gevaarlyk, en
grypt hem op dezelfde wyze aan als den Kameel;
doch hy redt zich door den list; in deeze moerasfen
wentelt hy zich den gantfehen nacht zolang om, tot
dat hy door de zwarte aarde , welke door den regen
is losgeweekt , een korst over het gantfche lighaam
krygt, die hem den volgenden dag tegen zyne vyan-
den befchermt. Door zyne fronzels blyft deeze drek
vast aan zyn lyf kleeven , behalven aan de fchouders
en billen , alwaar het door de beweeging afvalt , en
hem voor de fteeken van de vliegen blootftelt. De
fmarten hetgejeuk, dat op deeze fteek volgt, veroor­
zaakt , dat hy zich met deeze deelen aan den boom
wryft , en dit is een oorzaak der blaaren , die men
zowel by de Elefanten 'als by den Rhinoceros aan dee­
ze deelen ziet. De Graaf van EUFFON denkt dat dee.
ze blaaren natuurlyke deelen van den Rhinoceros zyn,
omdat hy ze reeds aan een foetus gevonden heeft; dan
ik laat dit aan zyn plaats. Ik heb echter niet alleen
van Jagers , maar van zeer'geloofwaardige lieden ge­
hoord , dat de oorzaak , die ik heb opgegeven-, de
waare

OVER DEN RHINOCEROS. 74$
waare oorfprong deezer uitwasfen zy ; want mèri
Vindt veele Rhinocerosfen * die in den vliegentyd fterveh
, met bloedige en met blaaren bezetten billen
en febouderen. De huid van den Rhinoceros is ook
niet zo hard en ondoordringelyk, als men gewoonlyk
denkt , want hy wordt met werpfpiesfen geveld,
waarvan ik 'er eenigen drie voeten diep in zyn lighaam
heb zien fteeken. Een fnaphaankogél, dieniet op dé
beenen aankwam, zou by hem door en doör gaan; De
Schangallas dooden hem met flegte en zwakke pylen.
Hy fchynt een vermaak te vinden zich in den drek te
wentelen , want hy fteunt daarby zo luid, dat men
hem op een verren afftand hooren kan. Hy is alsdan
niet zo waakzaam als naar gewoonte , en de Jaagers *
die het geluid volgen , fluipen zachtjes aan, en wonden
hem met werpfpiesfen in het onderlyf, alwaar gevvoonlyk
de wond doodlyk is.
Een Chirurgyn van het Oostindisch fchip Shaftesbury,
maakte eens eene aanmerking, die men maar een
weinig te fchielyk voor een fabel hield. Hy zag aan
een gevangen Rhinoceros , die zich zo even in den
fi.yk gewenteld had, veele Infecten,als duizendpooten,
die zich in de vouwen van den huid verlteeken hadden.
Toen ik te Ras el Fecl was, wierden twee deezer
dieren in denabuurfchap geveld, die, toen ik ze
zag, nog volkomen het llykharnas aanhadden. Onder
de vouwen van den huid des eenen zag ik twee
groote tuinwurmen , en veele dieren als wurmen en
eenige witte flekkenhuisjes; de Jagers noemden my
nog verfcheiden Infecten , die ze op hem gevonden
hadden , waaronder ook een foort van bloedzuiger
was. De Graaf BUFFON, die dit getuigenis van den
Eugclfchen Chirurgyn verdacht wilde maaker., wierd
NATUURK. /. Deeh Cec ^ T

750 OVER. DEN RHINOCEROS.
hier door wederlegd ; want hy zag flegts Rhinoceros"*
fen , die reeds eenige jaaren op ftal gehouden waren,
en dus deeze Infeéten niet wel hebben konden.
CIIARDIN zegt, dat de Abysfiniërs den Rhinoceros
voor den arbeid gebruiken; doch dit is niet volkomen
gegrond. Dit dier fchynt geheel onleerzaam te zyn.
De Abysfiniërs temmen zelfs de Elephanten niet en
gebruiken ze ook niet voor den oorlog. De Rhinoceros
fchynt ook zonder eenige vermogens te zyn. Zyne
woestheid laat zich wel verwinnen, maar voor onderwys
is hy nier vatbaar. Hy laat zich ook niet door
den honger temmen, want zoras het hem aan voedfel
ontbreekt , wordt hy losbandig en woedend , en alsdan
floot hy met zyn kop tegen den muur, en doodt
zich fomwylen zelve. Een Rhinoceros , die in het
jaar 1513 uit Indiën aan Koning Emanuel van Portugal
gezonden wierd , en welken deeze aan den Paus
vereeren wilde, was oorzaak, dat het fchip, het welk
hem overbrengen moest, zonken verlooren ging; en
die , welke in Frankryk vertoond wierd , verdronk
zich zeiven, toen hy naar Italiën zou worden overgevoerd.
De Elephant en de Rhinoceros zyn de twee voornaamfle
middelen van voedfel voor de Schangallas. De inwooners
van het laage land cn van Atbara verteeren ze
niet groote graagte. De zooien zyner voeten worden
voor het lekkerlte deel gehouden , want zy zyn zo
week als die van een Kameel en van een kraakbeenige
zelfflandigheid. Het andere vleesch fchynt het zwynenvleesch
het naaste by te komen, doch het is veel
groffer , riekt fterk naar muscus , en is veel laffer,
en ik denk dat het de Negers en Jagers, die het zonder
zout eeten, nog veel laffer moet voorkomen.
Het

OVER DEN RHINOCEROS; 15'-
Het heeft alleen hairen aan de punt van zyn ftaart,
doch zeer weinig; zy zyn zó fterk als de onderfte
{haaren van een klavier , en worden tot zweepen gemaakt.
Een Rhinoceros , diett ik naauwkeurig waar-nam,
was dertien voeten lang, van de punt van zyn
öeus tot aan zyne billen , en zeven voeten hoog van
de voètfoole af tot aan deil punt der fchotiders. De
terfte hoorn was veertien duimen lang ; de tweede
iets minder dan dertien duimen. Het vlakke deel van
den hoorn was van onder twee en een half duim
breed, in de middert was het één ert een vierde duim
dik, had de gedaante van een mes, welks rug twee
duimen en de fcherpte een vierde duim breed was.
Alle Natuuronderzoekers en Reizigers fchynen
daarin overeentekomen , dat het beroemde dier , 't
welk één langen hoorn op het hoofd , heeft alleen in de
Verbeelding der Dichters en Schilders zyn beftaan
hebbe. Nog onlangs heeft de Zweedfche Natuuronderzoeker
, de Heer SPARMAN , deeze oude Fabel van
den Eenhoorn weder te berde gebragt. Doch zyne
gronden hebben my niet overtuigd. De Rhinoceros
ïs gelukkigerwyze geen vleescheetend dier; zyn reuk
is zeer fyn, en kan de menfehen reeds op een verren
afftand rieken en opfpoorém
Ccc d i>É

75»
h E
H Y & N A.
JEr zyn weinig dieren, welker gefchiedenis, niet»
tegengaande alle poogingen der Natuuronderzoekers,
zo verward is als de Hyama. By de Ouden was zy
reeds in een zeer groote verwarring , en de Hedendaagfehen
hebben 'er het hunne nog bygedaan. 'Er
zyn veele dieren met de Hyama verwisfeld geworden.
BOCHART en BUFFON hebben alles uitgeput, wat de
Ouden van dit dier wisten.
Niemand dergèenen , die tot heden over dit dier
fchreven, hebben 'er zo veelen gezien als ik ; wantzy
waren in Abysfmien een waare plaag , zowel in de
ftad als op het land , en ik geloof dat 'er in Abyslinien
meer Hyama's dan fchaapen zyn. Te Gondar
zag men, van den aanvang van den nacht tot het aanbreeken
van den dag, een menigte van deeze dieren , die het
.aas en de doode lighaamen , welke dit morsfige en
wreede volk op de Itraat laat liggen , zonder ze te begraaven,
opzochten en opvraaten. Men gelooft hier
als eene zekere waarheid, dat deeze dieren Falafchas
waren , die , door tovery in deeze gedaante veranderd
, van de bergen afkwamen, om het menfehenvleesch
optezoeken en te vreeten. Wanneer ik door
den Koning dikwils laat in zyn paleis wierd opgehouden
, en daar zelf niet flaapen kost , trof ik in het
naar huis gaan, op de plaats van het flot, dikwils gantfche
kudden van deeze dieren aan , die my als honden
aanknorden, en in de beenen dreigden te by ten ,
fchoon ik een goed aantal gewapende lieden by my
had,
I

D E II ï 4 N Ai 753
had, die ieder nacht eenige van deeze dieren doodden
en verwondden. Toen ik eens in de Provincie MaitV
fcha.des nachts met waarneemingen bezig was, hoorde
ik achter my een geluid , als of 'er iets naar myn
bed ging ; toen ik my omkeerde , kon ik niets ontdekken
5 ik ging daarop uit de tent, doch zo als ik
terug wilde keeren, zag ik fchielyk in het duister een
paar vonkelende oogen , en toen ik myne bedienden
riep , vonden wy een Hyrena , die naast myn bed
ftond, en eenige bosfen kaarfen in zyn bek had. Zo
ik nu na haar gefchoten had, liep ik gevaar om myn
Quadrant en werktuigen in ftukken te breeken ; het
dier fcheen ook met den buit, dien het behaald had,
voor het tegenwoordige te vreden te zyn. Het had
den bek vol, en kost zyne klaauwen niet gebruiken.
Ik ging dus op haar los en doorboorde het met een
piek; nu begon het dier woedend te worden, liet de
kaarsfen vallen, en viel op my aan. Ik moest nu ook
op myne verdeediging denken en fchoot een pistool
af. Ten zelfden tyd fpouwde een myner bedienden
hem met een byl den kop. De Hyama was in Abysfiniën
onze grootfte plaag, de fchrik onzer avondwandelingen;
zy vrat onze muilezels en ezels op, welker
vleesch zy by uitftek fchynt te beminnen. Dit dier
heeft in de Arabifche taal en in die van Nubiën en
Sennaar verfcheiden naamen, die tot veelerhande verwisfeling
met den Scbakal en andere dieren aanleiding
gegeven hebben, PONCET verhaalt , dat een zyner
muildieren aan de grensfen van Sennaar door een
beer gebeten was , doch deezen vindt men in
gantsch Abysfiniën niet , en waarfchynlyk was dit
' dier een Hysna ; zo vernaaien ook de Portugeezen ,
dat zy in Abysfiniën gantfche kudden van Tygers en
Ccc 3 Lui-

"54 D E H Y M N A,
Luipaarden gezien hadden ; doch dit is ook valsoh*
Tygers vindt men alleen in Afren , en Luipaarden
zyn in Abysfiniën zeer zeldfaam ; zelfs de Hyamen
vergaderen zich alleen by troepen , wanneer zy door
de lucht van het aas gelokt worden. In Schoa zyn 'er
zo veelen, dat de Hoofdftad Tegulat genaamd wordt
dat is, de ftad der Hyamen,
De befchryving, die de Heer BUFFON van dit dier
geeft, is juist en goed. Ik zag die foort op den berg
Libanon en te Aleppo; en dit overtuigde my, dat 'er
twee foorten van dit dier zyn moesten ; want die
welk ik hier befchryve, heeft meer van een hond , en
die, welken de Heer BUFFON fchildert, meer van'een
varken. Een Hyama, die te Teawa gedood wierd
was de grootfte, die ik ooit gezien heb , en was van
de neus tot aan de billen vyf voeten en negen duimen
lang; die, welken de Heer BUFFON befchreef, wast
naauwlyks drie voeten, twee duimen en negen Muien
lang. Haar gewicht zal omtrent honderd en twaalf ponden
bedraagen, want zy was niet zeer vet. Haarftaart
was een voet, en negen duimen lang. Dehairenwaren
roodachtig bruin , en die van de maanen omtrent ze-,
ven duimen lang; dit dier richt zyne maanen in de
hoogte als het toornig wordt, doch zy zyn echter niet
gelyk de borstels van een zwyu. De kop was van
het achterdeel tot aan de punt der neus een voet, drie
en een half duim lang ; de lengte der „cus bedroeg
Vyf en een half duim , cn geleek veel naar de neus
van een hond ; ook had de gantfche koo meer gelyk.
beid naar den kop van een hond dan van een wolfde
lengte der oogen bedroeg byna twee duimen, en de
muil, als hy niet geöpend was, vier en een half duim.
De ooren waren negen en vierde duim lang, cn alleen
m?t

D E H Y /E N A. 75S
jziet dunne korte hairen bewasfen. De oogen Honden
byna drie duimen van eikanderen. Van den voetzool
rot aan de fchouders, was zy zeven voet en -drie duimen
hoog; doch de rug was niet bultig, gelyk de Hyama
van den Heer BUFFON fchynt geweest te zyn, maar
glad. De voorfle beenen waren twee voeten lang, de
poot was vlak en vier duimen breed. De voet had vier
teenen , en op ieder derzelven een rechte nagel, die
veel naar die van een hond gelykt, fterk is en 'er zwart
uitziet. Zy fchynt ze echter niet te hebben om daarmede
te beichadigen, en ook niet om daarmede te
wroeten. Zy ftaat Hecht op haar achterpooten , en
men heeft opgemerkt, dat, wanneer de Hyamen loopen,
zulks het aanzien heeft, als of zy hinkten. Dit
heeft my dikwils in de war gebragt; want, wanneer
zy lang geloopen hadden , bemerkte men dit niet
meer , en zy waren zeer fnel op de pooten ; ik weet
echter niet, wat hiervan de oorzaak is. De lengte
van het achterbeen bedroeg twee voeten en zeven
duimen. De buik is met hairen bedekt, die iets korter
en weeker zyn dan die op den rug. De kleur van
het dier is geelachtig bruin , het hoofd en de ooren
zyn iets lichter. Eenige Uitleggers houden de Hyama
voor het dier Saphan , dat in den bybel voorkomt,
doch zonder grond.
De Hyama heeft veel van een wolf, zy is woest,
lui, morsfig en ftout; haar moed fchynt alleen uit haaren
onverzadelyken honger te ontdaan. Volgens haare
oorfprongelyke bedemming fchynt het voedfel der
planten eigenlyk voor haar gefchikt te zyn, en de honger
alleen fchynt haar aangefpoord te hebben om menfehen
en vee aantevallen ; want thans nog wroet zy
dikwils geheele velden om, om zekeren wortel te vin-
Ccc 4
d e u
>

75$ BE H Y N A.
den,

D E H Y X. H A. 75?
ïand om, en zoeken hun beftaan door het opfamelen
van Gommen ; deeze rampzalige overbiyfzels worden
door honger en vermoeijenis allengskens zo verzwakt,
dat zy een gemakkeïyke buit der Hyamen worden,
die hen gewoonlyk tot op den laatften man venlinden ;
en door deeze geringe moeite , waarmede zy die
arme fchepfels vermeesteren, krygen zy zo veel ftoutmoedigheid,
dat zy vervolgens de menfehen beftendig
aanvallen. Ik zag dikwils in Garbaryen, dat de Mooren
dit dier by de ooren vatten, en het dus naar zich
haalden , zonder dat het den geringften wederftand
deed , en de Jaagers gingen dikwils met een fakkel
in zyn hol. Zy beweeren , dat zy het door eenige
woorden betoveren; zy werpen alsdan een deken over
hetzelve en haaien het 'er zo nïr, want by dag en by
het gezicht van een helder licht fchynt het dier zeer
dom en zinneloos te zyn. Ik heb by dag een Hy:ena
met een jong geitje en een lam ingefloten, en ik vond
ze des avonds nog onbefchadigd , maar toen ik de
proef des nachts herhaalde, vrat de Hyrena een jongen
ezel, een geitje, en een vos, zo zuiver op , dat den
volgenden morgen niets dan eenige kleine ftukjes van
de beenen van den ezel overig waren. In Carbaryen
vliedt het voor den mensch by dag, doch in Abysfiniën
, waar het aan meufchenvleesch gewoon is, komt
het ftout en driest by dag te voorfchyn, en grypt de
menfehen aan, waar zy hen vindt, zy mogen dan gewapend
of ongewapend zyn , waarby zy toch gemeenlyk
het muildier en den ezel boven den ruiter
den voorrang geeft. Ik kan zonder grootfpraak zeggen,
dat ik ten minften vyftigmaal met een lans een
Hvsna aangegrepen heb, wanneer ik myne bedienden
' of mvn vee befchermen moest. By dag kon ik ze met
Cec 5 den

75 S
D E H Y /E N A.
den fnaphaan afhouden, doch des nachts wierd ik altyd
met hen handgemeen. Het heeft een groote zucht
voor het hondenvleesch. Geen hond, fchoon hy nog
zo moedig is, zal een Hyama in het open veld aanvallen.
Myne windhonden , die echter wilde zwynen
aanpakten , wilden zich niet aan hen wagen , en ik
deed nooit eenige reizen , of zy doodden 'er eenigen
van , en een of tweemaal vraten zy ze allen op. Zy
drongen in de tenten der bedienden, waaraan zy vastgebonden
waren, grepen ze aan, en zochten ze voor
hunne oogen wegtefleepen. Van deeze oude vyandfchap
tusfchen de Hyamen en de honden vindt men
reeds by oude Schryvers fpooren. Dit dier draagt zyn
ftaart nooit recht op , maar houdt hem beftendig tus-.
fchen de beenen, als een hond die blode is.
OVER.

D E
G O U D E N A R E N D .
PS9
De kleur van den vogel heeft my bewogen hem
deezen naam te geeven , om hem van anderen te onderfcheiden
; want zyn Abysfinifche naam beteekent
niet meer dan Arend. De gemeene man noemt hem
Abou Duch'n of Vader Langhaard, waarfchynlyk wegens
den grooten hairbos, die onder zyn bek hangt.
Ik houdt hem voor een der grootfle vogels van de
foort der Arenden. Van den eenen vleugel tot aan de
punt van de andere heflaat hy acht voeten en vier duimen.
Van de punt van zyn bek tot aan het einde
van zyn Haart had by, na zyn dood, vier voeten en
zeven duimen. Hy woog twee en twintig ponden en
was ongemeen vleeschagtig. Zyne beenen waren zeer
kort, want van den voet tot aan den fchenkel waren
zy flegts vier duimen en van hier tot aan zyn ligf
haam , zes duimen lang. De dikte des fchenkels is
iets minder dan vier duimen en was fterk gefpierd. De
middelfte. klaauw was omtrent twee en een half duim
lang, niet zeer fcherp, maar fterk. Zyn bek tot op
het neusbeen was drie en een vierde duim lang, en
aan het einde een en drie vierde duim breed. Een
bosch van fterke hairen, die zich aan de punt in twee
deelen fcheidde, hong van de holte zyner onderkakebeenen
af, Hy had zulke kleine oogen , dat ik ze
nooit zodanig aan een grooten vogel gezien heb, daar
de opening nauwlyks een halven duim bedroeg. Het
bovenfle gedeelte van het hoofd was kaal. Deezs
edele Vogel wordt nooit gejaagd of ver/olgd, en wy
hadden

7^* DE GOUDEN AREND."
hadden ook geen list nodig om hem in onze magt te
krygen. Toen myne bedienden op den hoogden
top van den Lamalmon van de vermoeijende en afmattende
opklimming uitrustten , zich in de fchoone
luchtftreek verlustigden, en met hun middagmaal bezig
, eenige fchotclcn met gekookt rundvleesch naar
zich wilden neemen, verfcheen plotsling deeze vyand
zeer digt boven den grond in den kring myner lieden.
'£r ontdond een ysfelyk gefchreeuw , dat my
uitlokte. De bedienden liepen naar hunne fchilden
en pieken. De Arend dond een ogenblik als in beraad
ik ging op hem af, en kwam digt by hem , zonder
dat hy my bemerkte, daar zyn aandacht alleen op het
vleesch gevestigd was. Hy zette een poot in de ketel
, waarin een groot duk vleêsch gekookt wierd,
doch daar hy pyn gevoelde, trokhy zyn poot fchielyk
terug en liet het vleesch liggen. Twee andere groote
ftukken, een bout en een fchouderduk, lagen op een
houten fchotel. Deezen greep hy met één ldaauw en
vloog 'er mede heen. Hy bleef echter nog op het
groote duk vleesch in de ketel daroogen , en vloog
even digt boven de aarde weg als by zyn komst. De
top van den rots, van welken de misdaadigers van boven
neder gedort worden, bragt hém uit ons gezicht.
Myne Mahomédaaufché Ezeldry vers verzekerden my,
dat hy wederkomen zou, doch de bedienden , die by
dit eerde bezoek reeds zo veel geleden hadden , verlangden
'er niet naar. Ik laadde een roer met een kogel
cn plaat*» my by de ketel. Hy kwam fchielyk
terug en wierd door myne landslieden met een ysfelyk
gefchreeuw ontfangen, 't welk zekerlyk een dier,
dat minder moedig was, .zou verfchrikt hebben. Of
zyn honger reeds eenigermate geffild was, dan of hem
myne

DE GOUDEN AREND. ?ÖÏ
myne tegenwoordigheid verdacht voorkwam , kan ik
niet zeggen. Hy zweefde ter zyde af, en liet zich
omtrent tien ellen van my neder , zo dat de vleeschketel
tusfchen hem en my infkmd. Zodra ik hem
goed mikken konde , fchoot ik hem met een kogel
midden door het lyf, omtrent twee duim diep onder
den vleugel, zodat hy, zonder zich verder te kunnen
beweegen , plotsling nederviel. Toen ik zyn zwaar
lighaam aanvatte, ftond ik verbaasd dat myne handen
met een geel poeder geheel bedekt en geverwd wierden.
Toen ik hem op de buik leide en de vederen
op den rug onderzocht, kwam 'er een geel ftof af,
welke kleur ook de vederen hadden. Dit ftof was zeer
menigvuldig, want, als ik op de borst floeg, vloog
'er het geele poeder in groote menigte uit, zo dik als
de poeder uit de kwast van een hairkapper. De vederen
aan de buik en op de borst hadden een goude
kleur , en anders niets byzonders , maar de groote
vederen op den fchouder en op de vlerken fcheenen
fyne buisjes te zyn , die , wanneer men ze drukte,
dit ftofgoud op het fyne deel der vederen ftrooiden.
Aan de zyde van den vleugel fcheen het harde deel
der vederen zo kaal als of zy uitgevallen waren. Ik
denk dat zy in den ruityd waren.
Ik kan met geen zekerheid bepaalen, waarom de
Natuur hem met deeze buitengemeene vederen voorzien
heeft ; denkelyk moeten zy den Vogel in deeze
Iteile bergagtige ftreeken , alwaar bet verfcheidene
maanden in een jaar buitengemeen fterk regent, tegen
het ongunftige klimaat befchermen. De duiven en
kwartels , die wy op den berg Lamalmon zagen,
hadden deeze ftof niet in hunne vederen , om welke
'reden ik ze ook voor trekvogels houde , welke deeze
voor»

?Ö2 BE GOUDEN AREND.
voorzorg niet nodig hebben, doch die tevens de in.
landfche vogels, byzonder de goudarend, die hier
alleen te huis hoort, volfrrekt niet ontbeeren kunnen
Denzelfden dag fchoot ik ook een Reiger, die van
de onzen niet veel verfchilde, doch iets kleiner was
Ook deeze had zulk blaauw poeder aan zyne vederen
en dat in dezelfde hoeveelheid als de Arend*

D E
Z W A R T E AREND.
ris
D eeze fchoone vogel wierd kort na den gevaarlykeö
overgang des Konings over den Nyl gevangen, en verloor
op eene fonderlinge wyze zyne vryheid. DeHeerBRU-
CE heeft in zyne reizen opgemerkt, dat eene ontelbaare
menigte roofvogels en roofdieren altyd een Abysfinisch
leger volgen; zy neemen van den uitmarsch af beftendig
toe, hoe verder het leger in het land rukt. Daar
de legers op hunnen marsch niets leevend agterlaaten,
alle wooningen verdelgen en verwoesten, en het land in
een volkomen woestyn veranderen; zo wordt zulk een
ftreek vervolgens geheel en al het eigendom van deeze
wilde dieren , die dan ongelooflyk vermenigvuldigen ,
want dit morsfige, woeste volk begraaft, na eenveldflag,
noch vriend noch vyand. De menigvuldige lastdieren
, die uit vermoeidheid of kwaade behandeling
omkomen, de afval van zo veele bokken, koeijen eu
fchaapen, die de armeen op hunnen marsch Aagten ,
blyven liggen. Dit alles geeft zulk een menigvuldig
aas, dat daar door eene epidemieke ziekte ontftaan
zou , zo niet deeze vraatachtige reisgezellen der legers
het vleesch verteerden, eer het tot verrotting konde
overgaan. De dapperfte foldaat, wanneer hy niet van
geboorte en rang is, of veele vrienden heeft, die hem
na zynen dood eene welvoeglyke begravenis op een
nabuurig kerkhof verfchaffen, vindt, na zyn overlyden,
zyn graf in de maag deezer verfcheurende fchepfels.
Zy zyn zo talryk als het zand aan de zee.
Wanneer de armee op marsch is , dan vormeeren -t
een

7

DE ZWARTE AREND. 765
wit. Zyne fchenkel en beenen waren tot aan de gewrichten
van den voet fterk met vederen bewasfen,
en hy had geele voeten en fterke klaauwen. De in-
, wendige zyde van den vleugel was bruin met wit gemengd.
Het been was van den voet af aan drie duimen,
zyn bek van den fnep af tot daar de vederen beginnen,
twee en een vierde duim lang. Op den kop had
hy een vederbosch. De oogen waren zwart, met iets
van de vuurkleur, de Iris geel, en over 't algemeen
was het gantfche oog buitengemeen fchoon. Hy
fcheen zeer tam of veel eer zeer traag te zyn; dan of
dit zyn natuur eigen, of veel eer aan zyn ongeluk toetefchryven
TOS, kan ik niet beflisfen , daar ik nooit
een anderen dan deezen gezien heb.
«ATÜL'RK. I. Difl. Ddd ovsa,

765
D E
T S A L T S A L Y A OF V L I E G .
Dit Infecl, waarvan wy zo even hierboven gefproken
hebben , i s een bewys , hoe dikwils "de
oogenfcbyn bedriegt. Naar zyn grootte, zwakte en
ellendige gedaante te oordeelen , fchynt 'er niets in de
fchepping verachtelyker en minder beteekenend te zyn
dan dit diertje. Doch befchouwt men zyne gefchiedenis
en werking, dan blykt het geheel anders. Wy
moeten bekennen , dat onbehouwen dieren , als de
Elefant, de Rhinoceros , de Leeuw , de Tyger by
hem in magt verre te kort fchieten ; want dit dier
veroorzaakt meer vrees en fchrik dan gantfche kudden
van deeze onbehouwen dieren. In grootte overtreft
dit diertje de Bye zeer weinig, doch is iets dikker.
De vleugels zyn een weinig breeder als die der byen,
en ftaan van eikanderen afgezonderd als een gemeenc
vlieg; zy zyn als effen gaas zonder kleur of vlekken.
De kop is groot, de hovende kakenbeen of bovenlip
is fcherp, en heeft aan den hoek een fterk puntig hair,
omtrent van een vierde duim lang; het onderfte kakebeen
heeft twee zulke hairen, en deeze wederflaan,
wanneer zy by elkander koomen , den vinger byna
even zo fterk als een fterke varkensborftel. De beenen
zyn inwendig zaagsvvyze gevormd, en het gantfche
infecl is met weeke bruine hairen bedekt. Zoras
zich deeze dieren vertoonen , en men haar gebrom
hoort, laat al het vee zyn voeder ftaan, loopt woest
en wild in de vlakte om, totdat het van krachteloosheid,
angst en honger nedervalt. Het eenigfie middel

BE TSALTSALÏA OF VLIES. 7^7
del-is den zwarten grond te verlaaten, en zich fchielyk
naar de zandige ftraeken van Atbara te begeeven,
en daar zo lang te blyven, als de Regentyd duurt,
omdat deeze wreede.vyandhet nooit waagt hen verder
te vervolgen. Zelfs de Kameel, choon zyne grootte
even zo buitengemeen is als zyn kracht, en het lighaam
met een dikke huid en flerke hairen bedekt is,
kan de vinnige Heek , die de vlieg met haar puntige
fnuit maakt, echter niet verdraagen. Het moet zonder
tydverzuim naar de zandige ftreeken van Atbara
verzonden worden ; doch , wordt het eenmaal door
deeze vlieg aangegrepen , dan ontdaan 'er aan bet hghaam,
hoofden beenen groote builen die oploopen,
openbreeken, etteren en eindelyk het dier den dood
veroorzaaken. Zelfs de Elephant, en de Rhinoceros,
die, wegens hun ontzaglyk lighaam en de menigte voeder
en water, die zy nodig hebben, hunne toevlucht
niet naar dorre en drooge ftreeken neemen kunnen ,
gelyk het 't jaargetyde vorderen zou , zyn genoodzaakt
zich in drek en flyk omtewentelen, die, wanneer
zy droog wordt, hen terflond als met een harnas bekleedt,
en in ftaat fielt, deeze gevleugelde moordenaars
te wederftaan. Echter heb ik byna op ieder Elefant
en Rhinoceros , die my voorgekomen zyn , dergelykebuilen
bemerkt, die ik juist aan deeze oorzaak
toefchryve. Alle. de bewooners der zeekust van Melinda
tot aan Caap Gerdefan, Saba, en de zuidelyke
kusten van de Roode Zee, zyn, by den aanvang van
den regentyd , genoodzaakt zich naar de nabuurige
Zandftreeken te begeeven, om den ondergang hunner
gefamenlyke kudden voortekomen. En dit is geen
uitzondering van eenige Landflreeken ; alle de inwooners
der landen van de. Abysfinifche bergen noord-
Ddd 2 waards,

BE TSALTSALYA Or VLIEG.
tvaards, tot daar de Nyl en ^staboras famenvloeijen,
zyn genoodzaakt, jaarlyks, eenmaal van wooning te
• veranderen en in de landftreeken van Beja befcherminte
vinden. '£ris geen middel te bedenken om dit te
vermyden ; fchoon hen ook een vyandelyke horde in
den weg was, die hen de helft van het hunne ont.
neemen kon.

III.
N I E U W
A L G E M E E N
M A G A Z Y N,
HISTORIEKUNDE,
Ddd 2

OVER HET
771
HERLEEVEN DER BESCHAAFDE
LETTEREN IN ITALIË;
WAARTOE ZEER VEEL HEBBEN TOEGEBRAGT
DRIE INBOORLINGEN VAN ETRURIE,
DANTES ALIGHERIUS, FRANCISCUS
PETRARCHA EN JOANNES
BOCCACIUS.
TWEEDE REDENVOERING.
Wanneer wy een aandachtig oog vestigen op het wyd
uitgeftrekt veld der gefchiedenis , worden wy in verwondering
opgetogen , weuvC ras in droefgeestigheid
verandert. Niet alleen de onbeltendigheid van zogenaamd
geluk en voorfpoed, maar ook de meestal deerniswaardige
lotgevallen en korte levensdagen van onze
natuurgcnooten en voorgangeren op dit toneel der
waereld, treffen ons zodaanig , dat wy bykans geene
reden weeten te vinden van onze verfchyning hier op
aarde. Dan leeren wy, dat, van het begin der tyden tot
den huidigen dag, jaar op jaar, eenige millioenenmenfehen
of door ziekte, of door oorlog, aardbevingen,
watervloeden of andere onheilen van de aarde zyn weg*
geveegd, even als het luchtig ftof, dat in den wind,
• of de dunne fneeuwvlokken , welke in de ftraalen van
de zon verdwynen. Dan zien wy wederom, dat niet
Ddd 4 Hechts

77* OVER HET HERLEEVEN DER
flechts veel beloovende menfehen , maar dat zelfs
groote en magtige fteden binnen weinige jaaren, even
als doode lighaamen, onder de aarde zyn begraaven
en naauwlyks puinhoopen hebben overgelaaten, om
aan haaren voorigen luister te doen gedenken. Waar
zyn die eertyds bloeijende, en in magt en pragt fteeds
toeneemende ryken, waarvan de gefchiedenis met zo
veel ophef gewaagt ? Waar is de zetel der Asfyriërs
het op haare hooge en breede wallen eertyds zo moe-'
dig Babyion ? Waar is de magtige ftad der trotfche
Perfen Eebatana ? Waar zyn de ryke en bloeijende
fteden der hoogdenkende Phceniciers , Tyrtts en Sidon?
Waar is het prachtige Memphis der Egyptenaaren
? Waar is het eertyds geleerd Athene ? Waar Co
rintbe? Waar Thebe ? Waar eindelyk dat oneindi*
getal van vermogende en luisterryke fteden , door*
gantsch Griekenland, Afia , Africa, Sicilië en Italië
alom verfpreid, wier trotfche naamen wel tot ons zyn
overgebragt, maar van welken geen voetfpoor meer te
vinden . ? Waar is het grootmoedig Carthago , hetgeen
weleer het bewind over de waereld aan het laatdunkend
Rome poogde te betwisten ? Waar is het
laatdunkend Rome, die geduurig zegepraaiende Koningin
der waereld, zelve? Laat zy nog eene geringe
lchaduw van haaren voorigen luister hebben achteras
laaten wel ras zal dezelve voor de nakomelmgfchap
onzichtbaar worden. Dan de tyd zou my ontbreeken,
'nd.en ik hier over verder wilde uitweiden. En wat
oehoeven wy van den ondergang van fteden te gewaagen.
Geheele volken, talryke natiën , zyn , even als
byzondere lighamen van brooze ftervelingen, we*germohen
en vergaan. De Asfyriërs zyn verdelgd door
de Meders en Babyloniërs , de Meden en Babyloniërs
door

EBSCHAAFDE LETTEREN IN ITALIË. 773
«!oor de Perfen, de Perfen wederom door de Grieken,
ce Grieken door de Romeinen, de Romeinen door de
Barbaaren, de Barbaaren wederom door andere Barbaaren
, in welk woest en verward famenmengfel van
zwervende vreemdelingen de tegenwoordige Inwooners
van Europa , zowel Koningen als Edelen, hun
geflagtregisters verliezen. Hoeveele lesien en voorbeelden
van wysheid en voorzichtigheid wy ook meenen
te weeten , het toekomende is voor ons verborgen,
het tegenwoordige onzeker, en het verloopene
levert niet anders opdan toneelen van geduurige verandering
, door onophoudelyken aanwas en onverzaadelyke
vernietiging; in wier befchouwing wy ons van
zelve voor den geest brengen die voortrelfelyke fchildery
, welke de Dichter HOMERUS ons van deeze
broosheid, aanwas en geduurige verandering geeft.
Geflagt der menfehen is, als 't wufte blad der boomen;
Nu ziet men door den wind het ftrooijen langs het veld;
En weer uit knop by knop op nieuw te voorfchyn komen