KIJK Geschiedenis 8 - 2024

ECHTPAAR OP EXPEDITIE
Hoe de Vissertjes de ruige
Karakoram bedwongen
Van Houtens beroemde wetje schoot hopeloos tekort
KINDERARBEID
EEN ONGRIJPBAAR MONSTER
CHURCHILL
Van buitenbeentje
tot legendarisch
staatsman
GIFRAMP
Veertig jaar
na de hel
van Bhopal
MEGALIETEN
Stonehenge is niet
het enige raadsel
uit de prehistorie

Zie ginds komt
het rijwiel
Den Haag, november 1933. De
goedheiligman arriveert, heel sober,
per fiets op het Binnenhof. Geen
lange stoet, geen muziek, niks van
dat alles. Is het een aanpassing
vanwege de economische crisis die
op dat moment rondwaart? Zo ja,
dan past dat binnen een lange
traditie. Het Sinterklaasfeest heeft
de afgelopen eeuwen namelijk een
scheepslading veranderingen
ondergaan, zoals te lezen valt
vanaf pagina 58.
2 GESCHIEDENIS 8 . 2024
HAAGS GEMEENTEARCHIEF

VOORWOORD
Geroofde schatten
Een paar weken geleden wandelde ik door Machu Picchu in Peru. Ik probeerde me, met in mijn
achterhoofd het kunstroofverhaal van Liesbeth Sparks (zie pagina 6), voor te stellen hoe de eerste
ontdekkingsreizigers de legendarische Inca-stad aantroffen.
De bouw begon rond 1420, ruim honderd jaar later werd Machu Picchu alweer verlaten. Mogelijk
onder druk van de oprukkende Spaanse legers, of doordat de bevolking door ziekten zwaar
gedecimeerd was geraakt. Hoe dan ook, de Spanjaarden slaagden er uiteindelijk nooit in om de stad
te vinden en in de eeuwen erna raakte Machu Picchu overwoekerd en vergeten. Dat veranderde
toen de Duitse goudzoeker en houthandelaar August Berns in 1867 tot de bergstad wist door te
dringen. Met instemming van de Peruaanse regering plunderde Berns er lustig op los en verpatste
allerlei historische Inca-artefacten aan Europese musea.
Begin twintigste eeuw deed de Amerikaanse archeoloog Hiram Bingham, verbonden aan de Yaleuniversiteit,
dat nog eens dunnetjes over – en geniepiger dan Berns. Hij liet kratten vol Incaschatten
uit Machu Picchu naar Amerika verschepen voor onderzoek, met de belofte dat ze binnen anderhalf
jaar terug zouden worden gegeven. Niet dus. Na oeverloos getouwtrek gaf Yale uiteindelijk in 2011,
pas 55 jaar na Binghams dood, voorwerpen terug.
Het bedenkelijke gedrag van de Amerikanen is maar één voorbeeld van internationale kunstroof.
Veel leesplezier met het fantastische artikel over dit onderwerp en alle andere verhalen in deze
KIJK Geschiedenis.
André Kesseler
Hoofdredacteur
Nog geen
abonnee?
Bekijk de aanbieding
op pagina 67!
Machu Picchu, de ruïnestad waarvan
Hiram Bingham lange tijd als ‘herontdekker’
gold. Sinds 2008 weten we dat
de Duitser August Berns hem
ruim voor was. Beide mannen
namen talloze waardevolle
objecten mee uit de
Inca-stad.
CRAIG HASTINGS/GETTY IMAGES / COVER: NATIONAAL ARCHIEF
Cover: kinderen onder de 12 jaar werden vanaf
1874 beschermd door Samuel van Houtens Kinderwet
– al liet die veel te wensen over – en later de
leerplicht. Maar jonge tieners, zoals deze kinderen in
de Limburgse Staatsmijnen, mochten lange tijd nog
wél volop worden ingezet.
GESCHIEDENIS 8 . 2024 3

Inhoud
6 Operatie Teruggave
Bij ‘roofkunst’ denken de meeste mensen aan nazi’s en
de kunst die zij stalen van gedeporteerde Joden. Maar
veel Europese musea hangen vol roofkunst met een
heel ander verhaal: schatten uit overzeese gebieden.
De vraag is hoelang dat nog zo zal zijn, want steeds
vaker gaan zulke voorwerpen terug naar het land
van herkomst.
6
12 Historisch nieuws
Het zwaard van Ommerschans en vijf andere ‘reuzenzwaarden’
zijn kopieën van elkaar, een verdwenen poolreiziger
is mogelijk opgegeten door zijn medereizigers –
en meer actuele historie.
14 Aan van de arbeid
150 jaar geleden werd het ‘Kinderwetje van Van Houten’
ingevoerd. Als je de verhalen mag geloven, maakte politicus
Samuel van Houten daarmee haast eigenhandig
korte metten met de kinderarbeid in Nederland. Maar
klopt dat beeld wel?
20 Wat als: wereld zonder stroom
We vinden de wereld waarin we leven volstrekt vanzelfsprekend.
Maar vul één feit anders in en hij ziet er volkomen
anders uit. In deze serie kleuren we elke
aflevering zo’n ‘wat als...’-scenario in. Deze keer: hoe
zouden de afgelopen eeuwen zijn verlopen zonder elektriciteit?
26 Keimooi
Stonehenge is overbekend. Maar ook in de rest van
Europa en het nabije Oosten vind je zogeheten megalieten
(letterlijke vertaling: ‘grote stenen’). Zes van zulke
prachtige prehistorische bouwwerken en de vraagtekens
die ze oproepen.
14
20
26
4
GESCHIEDENIS 8 . 2024

34
32 Historische vragen
Hoe Russisch is Russische roulette? Waarom werd de
eerste atoombom niet op Tokio gegooid, maar op het
minder belangrijke Hiroshima? Hoezo is de elektrische
tram een Belgische uitvinding? En meer geschiedenisvragen
beantwoord.
34 Buldog in de wildernis
Winston Churchill werd anderhalve eeuw geleden
geboren. Hij zou in de geschiedenisboeken terechtkomen
als de onverzettelijke geallieerde leider tijdens de
Tweede Wereldoorlog, maar in de jaren vóór WO II leek
zijn politieke loopbaan een stille dood te sterven.
40 De grootste chemoramp
Toen Union Carbide een fabriek opende bij het Indiase
Bhopal, werd het bedrijf enthousiast onthaald door de
bevolking. Van dat enthousiasme was niets meer over
nadat het in 1984 grandioos mis ging. Wat gebeurde er
bij deze grootste chemoramp uit de geschiedenis?
40
44 Alledaags: het melkpak
De melkboer die rinkelende melkflessen bij de deur zet,
is bijna overal een tafereel uit vervlogen tijden. Melk
koop je tegenwoordig bij de supermarkt, meestal in een
kartonnen verpakking. Hoe stootte het melkpak de fles
van zijn troon?
46 Op expeditie: hoog stel
Het welgestelde echtpaar Philips en Jenny Visser doorkruiste
tot viermaal toe het onherbergzame Karakoramgebergte
in Centraal-Azië. Hun leven lang deelden ze
hun ervaringen met het grote publiek, dat smulde van
hun avonturen.
46
50 Gij zult niet lezen
Al zolang er boeken worden gepubliceerd, worden er
werken verboden of zelfs vernietigd. Een kritisch of aanstootgevend
boek kan in de ogen van autoriteiten veel
schade aanrichten, de pen is immers machtiger dan het
zwaard. Acht boeken die censoren overuren bezorgden.
50
58 Verre vriend
De laatste jaren veranderde zijn helper
van uiterlijk, maar ook Sinterklaas zelf
is allang niet meer dezelfde als vroeger.
Waar komt de Sint-Nicolaasverering
vandaan? En hoe is het feest in de loop
van de eeuwen veranderd?
64 Media
Over kapo’s (‘de lange arm van de SS’), de eerste hippiebeweging
(die al rond de vorige eeuwwisseling ontstond)
en meer boeken, documentaires en tentoonstellingen
die de moeite waard zijn.
66 Volgende keer
GESCHIEDENIS 8 . 2024
5

MUSEA
JO/CC BY-SA 3.0
Een onthoofd
Boeddhabeeld in het
Cambodjaanse complex
Angkor Wat. Zowel in de
Frans-koloniale periode
als erna zijn talloze
kostbaarheden geroofd
uit dit beroemde oord.
6 GESCHIEDENIS 8 . 2024

Hoe westerse musea vol kwamen te
staan met geroofde koloniale schatten
Operatie
Teruggave
Bij ‘roofkunst’ denk je al snel aan nazi’s en de kunst die zij
stalen van gedeporteerde Joden. Maar veel Europese musea
hangen vol roofkunst met een heel ander verhaal: schatten
uit overzeese gebieden. De vraag is hoelang dat nog zo zal
zijn, want steeds vaker gaan zulke voorwerpen terug naar
het land van herkomst.
TEKST: LIESBETH SPARKS
I
n september 2024 maakte de Nederlandse
regering bekend 288 objecten,
die in de koloniale tijd op twijfelachtige
wijze uit Nederlands-Indië zijn gehaald,
terug te geven aan Indonesië. Het gaat
onder andere om vier grote Javaanse
godenbeelden en allerlei ringen, dolken
en offerschalen. Een groot deel van deze objecten
werd na de bloedige strafexpeditie op Bali
(1906-1908), waarbij minstens duizend Balinezen
werden gedood, naar Nederland verscheept.
De 288 voorwerpen zaten tot nu toe
in de collectie van hetWereldmuseum. In 2023
gaf Nederland ook al een paar honderd objecten
terug aan Indonesië. En nog twee jaar eerder, in
2021, besloot het AfricaMuseum in Tervuren al
dat alle aantoonbaar uit Congo geroofde kunst
weer eigendom moest worden van dat land.
Deze beslissingen passen in een bredere trend:
steeds vaker gaat roofkunst terug naar het land
van herkomst.
Onze toonzalen staan dan ook vol voorwerpen
die op dubieuze wijze verkregen zijn, al is er ook
heus wel overzeese kunst die op legale wijze
verkregen is – veel voorwerpen zijn gekocht,
waren een geschenk of werden geruild. Maar
hoe is al die roofwaar in onze musea beland?
Beeldenstorm 2.0
Niet alle vergaarde ‘exotische’ kunst verdween
meteen in een plunjezak richting Europa. Zo
hadden zendelingen en missionarissen vanaf
het begin van de koloniale expansie zo hun
eigen agenda. Ze namen massaal rituele beelden
in beslag om die ‘heidense’ objecten te vernietigen.
“Vergeet de Beeldenstorm van 1568 in
de Nederlanden of de vernietiging van kunst
in het Midden-Oosten door IS”, stelt Jos van
Beurden, die enkele jaren geleden een proefschrift
schreef over roofkunst. “Die gebeurtenissen
vallen in het niet bij wat missionarissen
en zendelingen hebben gedaan.” De afgevaardigden
van de kerk namen op grote schaal
objecten in beslag, het merendeel werd verbrand
of op een andere manier vernietigd. Zo
gaf de eerste bisschop van Mexico in 1531 de
GESCHIEDENIS 8 . 2024
7

ECONOMIE
Maakte Samuel van Houten
in 1874 echt een einde aan
de kinderarbeid?
Aan van
de arbeid
150 jaar geleden werd het ‘Kinderwetje van
Van Houten’ ingevoerd. Als je de verhalen mag
geloven, maakte politicus Samuel van Houten
daarmee vrijwel eigenhandig korte metten
met de kinderarbeid in Nederland. Maar of
dat beeld klopt?
TEKST: BERRY OVERVELDE
“D
it
it jaar is het klaar.
beroemde
kinderwetje
van Van
Houten 150
jaar. Die wet
maakte een
einde aan kinderarbeid.” Was getekend:
Tweede Kamerlid en Volt-partijleider
Laurens Dassen in een opiniestuk over
het minimumjeugdloon, onlangs in het
Algemeen Dagblad. Dat klinkt klip en
Kinderarbeid was anderhalve
eeuw geleden blijkbaar een groot probleem,
Van Houten bedacht een wet
en, hoppa, probleem opgelost. Maar zo
eenvoudig als Dassen het voorstelt én
het in ons collectieve geheugen staat
geëtst, was het allemaal niet.
Ten eerste verdienen ook anderen
credits – Van Houten was niet de enige,
noch de eerste die zich tegen kinderarbeid
verzette. En of zijn wet zo rigoureus
een einde maakte aan de ellende
van talloze kleintjes? Ook dat is maar
zeer de vraag.
Meer critici
De Wet Houdende Maatregelen tot het
Tegengaan van Overmatigen Arbeid en
Verwaarlozing van Kinderen, zoals hij
voluit heette, kwam in 1874 niet uit de
lucht vallen. Door de eeuwen heen
werd kinderarbeid als iets volstrekt
gewoons gezien – hoe meer werkende
gezinsleden, hoe meer brood op de
14 GESCHIEDENIS 8 . 2024

NATIONAAL ARCHIEF
plank. Maar dat idee was, zij het langzaam,
in Van Houtens tijd al aan het
kantelen. Bovendien, halverwege de
negentiende eeuw had de industriële
revolutie ook Nederland bereikt, nadat
eerder al het Verenigd Koninkrijk en
België geïndustrialiseerd waren (zie het
kader ‘Aan banden in België’). Dat
bracht voordelen met zich mee, zoals
economische ontwikkeling, maar ook
nadelen – zoals uitwassen op het gebied
van kinderarbeid. Lange dagen in
bijvoorbeeld de textielproductie, onder
zware omstandigheden, dat was toch
andere koek dan helpen op de boerderij
of in en om huis. Al ruim voordat Van
Houten zijn wetsvoorstel indiende,
waren er mensen die scherpe kritiek
uitten op de uitwassen van deze moderne
vorm van kinderarbeid.
Twee critici springen er in Nederland
uit, Gerrit Lalleman en Jacob Jan Cremer.
Eerstgenoemde was hoofd van
een school in Moordrecht, onder de >
Vier meisjes, leeftijd onbekend, naaien
juten zakken. Veel mensen denken bij
‘kinderarbeid’ aan misstanden in fabrieken,
maar een groot deel van de kinderarbeiders
werkte búiten de fabriekspoorten. Bijvoorbeeld
op het platteland of in de zogeheten
huisnijverheid.
GESCHIEDENIS 8 . 2024
15

PREHISTORIE
Zes mysterieuze megalithische monumenten
KEIMOOI
Stonehenge is overbekend. Maar ook in de rest van Europa en het nabije
Oosten vind je zogeheten megalieten (letterlijke vertaling: ‘grote stenen’).
Zes van zulke prachtige prehistorische bouwwerken – en de vraagtekens
die ze oproepen.
TEKST: BERRY OVERVELDE
ARTERRA/GETTY IMAGES
26 GESCHIEDENIS 8 . 2024

CREDIT
Zweeds steenschip
Ales Stenar, Zweden
Dit prehistorische monument, Ales Stenar, is 67 meter lang en bestaat uit
59 stenen. Over het hoe en wat wordt flink gediscussieerd. Vaak wordt
aangenomen dat het een grafmonument is (de scheepsvorm zou symbool
staan voor een vaartuig dat de overledene naar het hiernamaals bracht),
maar een echt graf is er nog nooit gevonden. Als het geen graf was, zou
het bouwwerk een astronomische functie kunnen hebben gehad. Zo is
Ales Stenar uitgelijnd met de zonsopkomst en -ondergang tijdens de
zonnewendes, en zouden ook de maancycli ermee kunnen worden
geobserveerd. Maar niks is zeker.
Ook de datering blijkt lastig. Volgens het Zweedse National Heritage Board
is de formatie waarschijnlijk rond het jaar 550 na Christus gebouwd. Maar
het zou ook enkele eeuwen later kunnen zijn, in de Vikingtijd – of zelfs
vele eeuwen eerder. Kortom: alles aan Ales Stenar blijft voorlopig voer
voor discussie.
GESCHIEDENIS 8 . 2024
27

INDUSTRIE
JO/CC BY-SA 3.0
De grootste
In 1984 vond bij de Indiase stad Bhopal de
grootste industriële ramp uit de geschiedenis
plaats. Duizenden mensen gingen dood en
de overlevenden kampen tot op de dag van
vandaag met de gevolgen.
TEKST: ANDRÉ KESSELER, BERRY OVERVELDE
Veertig jaar
geleden
werd Bhopal
getroffen door
een dodelijke
gifwolk
40 GESCHIEDENIS 8 . 2024

chemoramp
Toen het Amerikaanse
chemiebedrijf Union
Carbide bij de Indiase stad
Bhopal een fabriek opende,
werd het binnengehaald als
de verlosser. De Amerikanen zouden
welvaart en geluk brengen, dacht
men. In plaats daarvan bracht het
in 1984 de dood op grote schaal en
de gevolgen van de ramp zijn tot de
dag van vandaag merkbaar.
De chemiefabriek werd in 1969
gebouwd en jaarlijks produceerde
Union Carbide er allerlei onprettige
chemische stoffen, waaronder carbaryl,
een insecticide. Voor de productie
daarvan is methyl-isocyanaatgas
(MIC) nodig, een zwaar giftige
vloeistof die hevig reageert met
water en zich zeer snel verspreidt
zodra het in contact komt met lucht.
Van dit spul had de fabriek een flinke
hoeveelheid in ondergrondse tanks
opgeslagen. Eens in de zoveel dagen
werden de aanvoerleidingen van die
tanks met water schoongespoeld.
Een routineklus, niks aan de hand.
Alleen werd in de nacht van 2 op 3
december 1984 vergeten de afsluiter
naar de MIC-tanks dicht te draaien,
waardoor er een grote hoeveelheid
water in die tanks terechtkwam.
Een nare chemische reactie zorgde
vervolgens voor een grote hoeveelheid
giftig gas.
Dat had nog altijd geen ramp hoeven
zijn, ware het niet dat de chemische
filters voor een reparatie afgesloten
waren. En zo bleken er nog zes veiligheidsvoorzieningen
niet te werken,
waaronder een freon-installatie die
het MIC in geval van nood had
moeten koelen. Om geld te besparen
was die afgebroken. Het freon had
men slechts enkele maanden eerder
verkocht.
Gewekt door de gifwolk
In de vroege ochtend van 3 december
kwam 40 kubieke ton MIC in de lucht
terecht. De dodelijke gifwolk dreef
naar het nabijgelegen Bhopal, een
stad met destijds 900.000 inwoners,
en dorpen in de omgeving. Een flink
deel van de mensen werd wakker
met tranende en brandende ogen.
Duizenden vluchtten in paniek de
straat op. De dikke wolk gas verbrandde
het weefsel in hun longen
en ogen en ook het zenuwstelsel
werd aangetast. Mensen verloren de
controle over hun lichaamsfuncties,
konden hun ontlasting niet ophouden
en braakten onophoudelijk.
Hoeveel dodelijke slachtoffers er
in de eerste uren na de ramp vielen,
is nooit exact duidelijk geworden.
Union Carbide en de plaatselijke
overheid beweren 3800, reddingswerkers
die de lichamen naar massagraven
droegen houden het op minimaal
15.000. Er waren tussen de
150.000 tot 600.000 gewonden.
Een van de overlevenden zou later
zeggen: “De ongelukkigen zijn de
mensen die die nacht overleefden.
De gelukkigen zijn die nacht gestorven.”
Want duizenden Bhopali
hielden er blijvende beperkingen
aan over – hoeveel precies, is ook
in dit geval niet bekend.
De ramp-na-de-ramp zorgde onder >
De Union Carbide-fabriek staat nog altijd weg te roesten en het terrein is
nog altijd niet volledig gesaneerd – tot grote woede van omwonenden.
GESCHIEDENIS 8 . 2024
41