14.01.2025 Views

KYK2502 inkijk

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

WWW.KIJKMAGAZINE.NL 2 / 2025 / € 7,50

HOE KATTEN MET

ONS PRATEN

Kernoorlog

Wat gebeurt er

als Poetin op de

rode knop drukt?

Aan de top

De tien beste

dronefoto’s

van het jaar

Grafmonument

De Taj Mahal:

een ode in wit

marmer

AP

De

bullshit

generator

Bijt AI zichzelf straks in de staart?


SHOT


SHUTTERSTOCK

Koud kunstje

ké, KIJK, twee gescheurde plastic

‘O

zakjes die om een tak gevouwen

zitten. Is dat nou een mooie foto om jullie

tijdschrift mee te openen?’ Nou, je

kijkt dus niet naar plastic, maar naar

vorstbloemen. Dit natuurverschijnsel

treedt op bij enkele plantensoorten als

de luchttemperatuur onder het vriespunt

ligt, maar de grondtemperatuur nog niet.

Het wortelsysteem moet namelijk nog

actief zijn. Wanneer het plantensap onder

deze omstandig heden vanuit de wortels

in de stengels terechtkomt, bevriest

het. Hierdoor zet het uit en barst de stengel

open. Eenmaal buiten kunnen de bevroren

laagjes sap omkrullen, zoals je op

deze foto ziet. Tot de zon de vorstbloemen

weer doet smelten.

Tekst: Naomi Vreeburg

2/2025 3


INHOUD

60

54

6 GOED NIEUWS

KIJK KORT Een veelbelovende

behandeling voor diabetes

type 1, een poeder dat CO 2

uit

de lucht haalt, een robot die

kernafval uit Fukushima

verwijdert en meer recent onderzoek

in de schijnwerpers.

12 WORSTCASESCENARIO

Poetin dreigt geregeld met de

inzet van kernwapens. Aan

welke knoppen draait de

NAVO als de Russische president

daadwerkelijk op de

rode kernknop drukt?

20 SCHITTEREND

IN 5 MINUTEN Van peperdure

ringen tot tandartsboren, en

van waterzuiveringsinstallaties

tot satellieten: diamanten

worden veelvuldig ingezet.

Deze keer ook in de rubriek In

5 minuten.

22 KOSMOSKENNIS

De mensheid kijkt al eeuwen

naar de sterrenhemel, en niet

alleen uit nieuwsgierigheid.

Astronomische informatie

was van grote invloed op het

dagelijks leven in deze vijf

beschavingen.

28 GROENE DELVERS

INTERVIEW Wetenschapper

Antony van der Ent werkt met

planten die waardevolle

metalen uit de grond kunnen

halen. De wereld lijkt alleen

nog niet klaar voor deze

milieuvriendelijke vorm van

mijnbouw.

34 ZELFDESTRUCTIE

Generatieve AI, zoals Chat-

GPT, gebruikt steeds vaker

zijn eigen output – en daarmee

ook zijn fouten – om

een volgende opdracht te

verwezenlijken. Graaft de

techniek zo zijn eigen graf?

40 HOOGVLIEGERS

IN BEELD Samen met Columbus

Travel organiseerden we

dit jaar wederom de dronefotowedstrijd.

Dit zijn de tien

gelukkig winnaars.

52

48

4 2/2025


40

48 KATTENGEJANK

Taalkundigen proberen niet

alleen onze communicatie te

doorgronden, maar ook die

van andere dieren. Het Meertens

Instituut richt zich specifiek

op poezenpraat.

52 SPEURSTERREN

FAR OUT Het axion is een

goede kandidaat om het donkere-materie-raadsel

te ontrafelen.

Maar dan moeten we

dit deeltje wel eerst vinden.

Wie weet kunnen neutronensterren

daarbij helpen.

54 LIEFDESMONUMENT

WERELDPROJECTEN Jaarlijks

bezoeken miljoenen

mensen de Taj Mahal. Maar

achter deze marmeren trekpleister

zit een hartverscheurende

geschiedenis.

60 ZEEMONSTERS

Uit nieuw onderzoek is

gebleken dat monstergolven

nóg hoger kunnen worden dan

we dachten. Maar wat zijn het

eigenlijk? En onder welke

omstandigheden ontstaan ze?

66 PRINTPRET

TECH-TOYS Maak kennis met

de Canon Selphy QX20, een

draagbaar apparaatje dat je

smartphonefoto’s op papier

afdrukt, en meer gadgets.

68 NUANCE

De productie van bioplastics

is minder vervuilend dan die

van conventionele kunststoffen.

Maar er zitten ook haken

en ogen aan dit ‘groene’

plastic. KIJK legt de voor- en

nadelen van dit materiaal op

de weegschaal.

74 BEKVET

KIJK ANTWOORDT In de winter

smeren we er driftig op los

met de lippenbalsem. Kan dat

kwaad? En meer prangende

vragen beantwoord in deze

Q&A-rubriek.

79 ZAADZWENDEL

COLUMN Geregeld klaarkomen

zou bij mannen nare

ziektes zoals prostaatkanker

kunnen voorkomen. Toch?

Helaas, mythbuster Ronald

Veldhuizen komt de pret

bederven.

12

BEELD COVER: CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, ISTOCK/GETTY IMAGES

BEELD INHOUD: JOHN LUND/STONE RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, NASA/JPL-CALTECH, K. EN H. BENSER/THE IMAGE BANK RF/GETTY IMAGES, EWOLD KOOISTRA, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES

EDITORIAL

KESSELER

Onwinbaar

et was 1985. Na een succesvolle top in

Genève vertelden de twee wereldleiders

H

Ronald Reagan en Michail Gorbatsjov

de wereld nog maar eens wat de wereld

allang wist: een kernoorlog kan nooit

worden gewonnen en moet dus nooit

worden uitgevochten. Een ronduit schaamteloze opmerking

van twee aartsvijanden die honderden miljarden

dollars hadden besteed aan een krankzinnige hoeveelheid

kernwapens waarmee ze de mensheid verschillende

keren tot de rand van de afgrond hadden gedreven.

Hoe krankzinnig? In 1960 probeerde president Dwight

D. Eisenhower een beeld te krijgen van het razendsnel

groeiende Amerikaanse nucleaire arsenaal. En dus vroeg

hij Strategic Air Command hoeveel kernwapens er gericht

stonden op een bepaalde Russische stad die qua grootte

en industriële capaciteit vergelijkbaar was met Hiroshima.

Dat stond – en staat – voor de Amerikanen allemaal in het

Single Integrated Operational Plan; een lange, lange lijst

met doelen die in geval van een nucleaire oorlog moeten

worden aangevallen. Voor die ene Russische stad stond

een bom van 4,5 megaton gereserveerd, gevolgd door drie

bommen van 1,1 megaton. Kortom, een nogal overdreven

totaal van 520 keer de bom van 15 kiloton die de Japanse

stad van de aarde vaagde.

Nog een voorbeeld? Onder president Barack Obama werd

duidelijk dat er Amerikaanse kernwapens gericht stonden

op lege stukken grasland in het Oostblok omdat daar

eventueel Russische bommenwerpers zouden kunnen

landen als hun bases eenmaal waren uitgeschakeld. Het

ging daarbij niet om één tactisch bommetje per veld,

maar om meerdere.

Die dolle tijden kunnen weleens gaan herleven. Vooral

door de oorlog in Oekraïne neemt het nucleaire wapengekletter

weer toe (lees daar alles over vanaf pagina 12).

En in februari 2026 loopt New Start af, een verdrag uit

2011 tussen de VS en Rusland dat het aantal direct inzetbare

kernwapens met 80 procent beperkte. Als New Start

vervalt, is er weer een obstakel minder op de weg naar

een nieuwe kernwapenwedloop. Dit keer niet met twee

grote spelers, maar met China als derde. Misschien moeten

ze alle drie nog eens worden herinnerd aan wat ze

ongetwijfeld al weten: een kernoorlog kan nooit worden

gewonnen… en een wapenwedloop evenmin.

ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.

Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?

Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.

2/2025 5


Als Poetins

bom valt

De oorlog in Oekraïne duurt al bijna drie jaar

en het einde lijkt nog niet in zicht. Zou

Rusland met kernwapens een doorbraak

kunnen forceren? En zo ja: hoe ziet zo’n

nucleaire aanval er dan uit?

Tekst: Mark van den Tempel

PERSDIENST VAN HET RUSSISCHE MINISTERIE VAN DEFENSIE / YOUTUBE SCREENSHOT

12 2/2025


ij hangt als een donkere

H

wolkenlucht boven de

oorlogshandelingen in

Oekraïne: de mogelijke inzet

van nucleaire wapens.

De Russische president

Vladimir Poetin dreigt er geregeld mee, al

sinds hij in 2014 de Krim bezette. Ook na

de grootschalige invasie van februari 2022

komt het dreigement telkens bovendrijven

wanneer de ontwikkelingen een voor Rusland

ongunstige kant opgaan. Afgelopen

september verklaarde Poetin nog dat Rusland

een aanval met conventionele wapens

mogelijk zal beantwoorden met een nucleaire

tegenaanval. En in november paste

Rusland zelfs haar nucleaire doctrine aan,

als reactie op de inzet van westerse langeafstandsraketten

door Oekraïne. Voortaan

kan Rusland nucleaire wapens inzetten

tegen landen die worden gesteund door

een kernmacht.

Het is verleidelijk om zulke dreiging af te

doen als spierballentaal. Maar hoe groot is

de kans dat Poetin daadwerkelijk een kernwapen

gebruikt, hoe zou dat eruitzien en

wat zouden de gevolgen zijn?

Davis Ellison is strategisch analist van het

The Hague Centre for Strategic Studies,

een onafhankelijke denktank voor militair

onderzoek. Hoe groot acht hij de kans op

de inzet van kernwapens, op een schaal

van nul tot tien? “We schommelen sinds

het uitbreken van de oorlog permanent

rond een vijf. Ik denk dat er sprake moet

zijn van een diréct levensbedreigende

situatie voor Poetin, of van een grootschalige

NAVO-aanval op een grote stad op

Russisch grondgebied, voor Rusland daadwerkelijk

de inzet van kernwapens overweegt.

Dat zou dan zijn in de vorm van een

nucleair waarschuwingsschot.”

Ook defensiespecialist Paul van Hooft van

denktank RAND Europe vindt een dreiging

vijf op een schaal van tien realistisch.

Maar, voegt hij toe: “Dat betekent niet dat

er een kans van 50 procent bestaat dat er

morgen een atoomoorlog uitbreekt. Die

kans is nog steeds klein, maar is wel sterk

gegroeid in de afgelopen vijf à tien jaar.

Niet alleen door de oorlog in Oekraïne,

maar ook vanwege de crisis rond Taiwan

en de onvoorspelbaarheid van een kernmacht

als Noord-Korea. Verder heb je ook

nog de competitie tussen India en Pakistan

waarbij escalatie op de loer ligt. Ik zie meer

en meer paden waarop dingen fout kunnen

gaan.”

Nieuwe kernwapenwedloop

Tijdens de Koude Oorlog hielden de twee

grootste kernmachten elkaar in evenwicht.

De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten

waren ongeveer even sterk en wisten dat

gebruik van kernwapens onherroepelijk

tot wederzijdse vernietiging zou leiden.

Dit principe wordt ook wel mutual assured

destruction genoemd. Een serie verdragen

leidde er vanaf de jaren zeventig toe dat

de twee landen hun langeafstandsatoomwapens

fors beperkten.

Maar sindsdien is de situatie nogal veranderd,

legt Van Hooft uit. “Er is nu een competitie

tussen drie grootmachten: Amerika,

Rusland en China. Die laatste liep ver

achter op de andere twee, maar is flink

aan het inlopen.” China is in korte tijd van

250 naar 450 kernwapens gegaan, en dat

aantal blijft groeien (zie ook ‘De Nucleaire

Club’ op pagina 15). “Ook bouwen ze betere

onderzeeboten, bommenwerpers en

Op 26 oktober 2022 doet Rusland een

proeflancering met een RS-24 Yars (NAVOnaam

SS-29), een intercontinentale ballistische

raket die ook kernkoppen kan afleveren. Het

is de Russische reactie op de Amerikaanse

toestemming aan Oekraïne om met de door

hen geleverde ATACMS-raketten doelen op

Russisch grondgebied te bestoken. Poetin ziet

dat als een flinke escalatie.

2/2025 13


CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF

Fout

fout

op

fout

op

34 2/2025


Niemand ontkomt meer aan

de overvloed aan door AI

gegenereerde teksten en

afbeeldingen op internet.

Ook AI zelf niet, want

kunstmatig intelligente

systemen gebruiken steeds

vaker hun eigen output om

mee te trainen. Daardoor

voeden ze zich continu met

hun eigen fouten. En dat is

vragen om problemen.

Tekst: Loys Bakker

et de aanstekelijke woorden

“Het is zo, zo, zo,

M

bijna weer zomer!” wist

John de Koning vorig

jaar een plekje in de

Nederlandse hitlijsten

te bemachtigen. En dat terwijl de zanger

niet eens echt bestaat. De stem én de songteksten

van De Koning zijn gemaakt door

kunstmatige intelligentie.

Eerder klonk dat nog heel bijzonder, inmiddels

is het dat niet meer. Meer dan de helft

van alle tekst op het internet is volgens een

onderzoeksteam van Amazon gemaakt of

vertaald door AI. En iedereen die weleens

met ChatGPT heeft geëxperimenteerd,

weet dat deze zogeheten synthetische data

niet altijd kloppen. Onjuiste zinsconstructies

en bizarre plaatjes overspoelen dus

het web. Extra zorgwerkend: de volgende

generatie AI-systemen wordt getraind met

deze foute informatie. Wat hebben we nog

aan deze technologie als die alleen nog

maar leert van haar eigen creaties?

Afvoerputje

AI is een parapluterm voor een tal van algoritmes

en methodes die mensachtige taken

uitvoeren, zoals redeneren, leren en plannen.

Tegenwoordig doet vooral generatieve

AI nogal wat stof opwaaien. Dit is de vorm

van kunstmatige intelligentie die nieuwe

teksten, plaatjes of andere informatie produceert.

Het trainingsplan van dit soort

systemen zit hem vooral in hun dieet. Het

taalmodel achter ChatGPT leert bijvoorbeeld

van de enorme hoeveelheid gegevens

die het krijgt voorgeschoteld. In bakken

2/2025 8/2024 35


Scan de

QR-code

voor meer

informatie.

Poesje

mauw,

wat zeg

je nou?

JEAN-PHILIPPE TOURNUT/GETTY IMAGES

Waarom zou taalwetenschap

zich moeten beperken tot de

mens? Met 360-gradencamera’s

in huiskamers proberen

taalkundigen te leren wat katten

ons te vertellen hebben en hoe

ze met ons communiceren.

Tekst: Anouk Broersma

48 2/2025


en man zit in een stoel,

E

laptop op schoot en koptelefoon

op zijn hoofd. Op

de grond, vlak naast zijn

been, zit een grijsgestreepte

kat hem aan te

staren. Hij lijkt haar niet te zien, dus zet ze

haar voorpoten op de stoelzitting. De man

zet de laptop naast zich neer, waarna de kat

met een tevreden grom op zijn schoot

springt.

Het filmpje van zo’n vijftig seconden toont

een alledaagse interactie zoals veel mensen

die thuis met hun kat zullen hebben. Het

zijn precies dit soort huiselijke tafereeltjes

waar onderzoekers op aanslaan binnen het

project Kat en Taal van het Meertens Instituut.

Frame voor frame bekijken ze zulke

beelden om te ontdekken wat er gebeurt.

Hoe vertelt een kat wat hij wil? Begrijpt de

mens hem? En zijn in die kattencommunicatie

patronen te ontdekken waardoor je

zou kunnen zeggen: dit is een taal?

Langgerekte miauw

Het begon met ‘veldonderzoek’ in eigen

huis, waar onderzoekers hun eigen katten

filmden. Maar na een open oproep aan kattenbaasjes

is het studieterrein afgelopen

jaar flink uitgebreid. Andermans kat bestuderen

in zijn eigen omgeving bleek alleen

zo eenvoudig nog niet, vertelt Marjo van

Koppen, hoogleraar taalvariatie aan de Universiteit

Utrecht en senioronderzoeker bij

het Meertens Instituut. “Katten gaan zich

vaak anders gedragen als een vreemde binnenkomt.”

Sommige dieren kwamen de

slaapkamer niet eens uit als ze er waren,

laat staan dat de taalwetenschappers enige

interactie op camera konden vast leggen.

Daarom besloten de onderzoekers het anders

aan te pakken. Van Koppens collega

Marlou Rasenberg gaat nog steeds langs,

maar dan om een 360-gradencamera in de

huiskamer te zetten. Die volgt een aantal

uur alle bewegingen van de kat door de

ruimte heen, terwijl het baasje een

GoPro-camera draagt.

Zo gedetailleerd kattencommunicatie vastleggen

is tamelijk uniek, maar deze onderzoekers

zijn niet de eerste taalkundigen die

de dieren bestuderen. Taalwetenschappers

van de Zweedse Lund-universiteit analyseerden

beeld- en geluidsopnames van zeventig

miauwende katten. Korte miauws

2/2025 49


BINNENKORT

Vizier op de

oerknal

GOVERT

SCHILLING

Wetenschapsjournalist

“Wie ver weg in de ruimte

kijkt, kijkt ook ver terug in

de tijd. Maar hoe ver kun

je eigenlijk terugkijken?

Kunnen sterrenkundigen de

oerknal zélf zien? In Noord-

-Chili en op Antarctica

zijn nieuwe telescopen in

aanbouw die dat mogelijk

moeten gaan maken. Je

leest er meer over in

KIJK 3/2025.”

THE SIMONS OBSERVATORY/SIMONS FOUNDATION

TIM

TOMASSEN

KIJK-redacteur

“Rivieren zijn van levensbelang

voor mens en

natuur, maar verder zijn ze

niet megaspannend – ze

vervoeren allemaal water

van punt A naar punt B.

Toch bestaan er ook een

paar waterwegen die zich

net even anders gedragen

dan normaal. Voor de

volgende editie schrijf ik

onder meer over rivieren

met kokend water en regenboogkleuren.”

KELLY CHENG/GETTY IMAGES

Waterwonderen

80 2/2025


THIERRY MONASSE/GETTY IMAGES

3/2025 LIGT

IN DE WINKEL

VANAF

13 FEBRUARI!

Stroomstop

NAOMI

VREEBURG

Chef redactie

KIJK

“Bijna heel Nederland heeft

last van een vol stroomnet.

Alleen in sommige delen

van Friesland en Groningen

is nog ruimte. Hoe heeft het

zover kunnen komen? Wat

zijn de gevolgen? En welke

initiatieven zijn er op poten

gezet om het probleem op

te lossen? KIJK raadpleegde

deskundigen en zocht

het voor je uit.”

COLOFON

Klantenservice: 020 – 894 5666

Redactieadres: Redactie KIJK, Postbus 22693, 1100 DD Amsterdam,

020 – 210 5350, info@kijkmagazine.nl

Hoofdredacteur: André Kesseler

Chef redactie: Naomi Vreeburg

Webredacteur: Tim Tomassen, Sterre Roosen (stagiair)

Redactie-assistent: Lysette Dammers

Eindredactie: Jean-Paul Keulen, Bernice Nikijuluw, Berry Overvelde, Margot

Reesink

Uitgever: Pim Osterhaus

Art direction en vormgeving: Arnold Ritter

Ontwerp basislayout: Ilse Bekker

Marketing: Jane van Daalen, Arjan van Rijn, Deveny Saris

(deveny.saris@roularta.nl)

Aan dit nummer schreven mee: Loys Bakker, Marysa van den Berg, Roeliene

Bos, Anouk Broersma, Lucas Ellerbroek, Yannick Fritschy, Jean-Paul Keulen,

Sterre Leufkens, Judith Neimeijer, Margot Reesink, Monique Siemsen, Mark

van den Tempel, Dennis Voeten, Bastiaan Vroegop

Druk: Roularta Printing

Sales: advertising@roularta.nl, of bel 06 – 57 94 91 17

Persberichten naar: pers@kijkmagazine.nl

Traffic advertenties: Marjola van Iperen, Aintza Nicolas Gnodde, Rivka Baum

Distributie losse verkoop: Aldipress B.V., De Meern, telefoon 030 – 666 06 11

Leesportefeuille: zonder schriftelijke toestemming van de uitgever is het niet

geoorloofd KIJK op te nemen in of ter beschikking te stellen aan een

leesportefeuille.

KIJK is een uitgave van Roularta Media Group.

Onder voorbehoud van alle rechten. Niets uit deze uitgave mag geheel of

gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd

gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook,

zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever sluit iedere

aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- en zetfouten uit.

Abroad KIJK is available for international licensing and syndication. For more

information: info@kijkmagazine.nl

Service en informatie

Nieuwe abonnementen: ga voor alle aanbiedingen naar kijkmagazine.nl/abonneren of bel +31

(0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).

Klantenservice Nederland en België: voor vragen over bezorging, opzegging, betaling,

wijzigingen, welkomstgeschenken, artikelen en passen. Mail naar

klantenservice@kijkmagazine.nl of bel +31 (0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).

Adreswijzigingen dienen uiterlijk 3 weken voor de verhuizing bij ons bekend te zijn.

Nabestellen van reeds verschenen edities is mogelijk op www.kijkmagazine.nl/shop.

Beëindigen van het abonnement kan tegen het einde van de eerste abonnementstermijn, door

uiterlijk een maand voor verschijnen van het eerste nummer van de nieuwe abonnementstermijn

op te zeggen. Na de eerste abonnementstermijn kan het abonnement met inachtneming van een

opzegtermijn van een (1) maand worden beëindigd. Bel +31 (0)20 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00

uur). Belgische lezers kunnen bellen naar: +31 (0)20 894 5661.

Abonnementsprijzen voor Nederland en België:

De prijs van een jaarabonnement bedraagt per 2025 €104,50 bij betaling per automatische

incasso (voor andere betaalwijzen wordt €2,60 administratiekosten gerekend). Bij een

jaarabonnement ontvang je 12x KIJK (inclusief 2 dubbelnummers) + 1 special. Als abonnee kun je

ook meer dan 25 andere tijdschriften lezen via Mijn Magazines. Bovendien is deze digitale

toegang te delen met 2 personen. Abonnementen buiten Nederland en België zijn op aanvraag;

mail hiervoor naar klantenservice@kijkmagazine.nl.

Betalingsvoorwaarden: een abonnement geldt voor de opgegeven periode en wordt nadien – behoudens

opzegging – automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd. Het

abonnementsgeld dient vooruit te worden voldaan. Een andere betaaltermijn of -wijze is mogelijk;

neem hiervoor contact op met onze klantenservice. Bij niet tijdige betaling worden er

herinneringskosten in rekening gebracht. Prijswijzigingen voorbehouden.

Leveringsvoorwaarden: levering van tijdschriften, en levering en verkoop van premies en

handelsartikelen geschiedt volgens de Leveringsvoorwaarden Roularta Media Group. Kijk voor

deze voorwaarden op roularta.nl/voorwaarden. U kunt deze voorwaarden ook schriftelijk

opvragen bij Roularta Media Group, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam. Voor bezorgadressen

buiten Nederland en België mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl.

Handelsartikelen: voor alle premies, aanbiedingen en acties in Nederland en België geldt: zolang

de voorraad strekt. Helaas is het bestellen van

handelsartikelen vanuit landen buiten Nederland en

België niet mogelijk.

Privacy: Roularta Media, de uitgever van KIJK, legt van

haar abonnees en klanten in het kader van haar

dienstverlening gegevens vast. Deze persoonsgegevens

worden verwerkt in overeenstemming met de

toepasselijke wet- en regelgeving, waaronder de

Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Kijk

voor het privacybeleid van Roularta Media op roularta.nl/

privacyvoorwaarden. Via privacy@roularta.nl en/of via

Roularta Media, ter attentie van Afdeling Klantenservice

Privacy, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam, kunt u altijd

contact opnemen als u vragen heeft over dit

privacybeleid.

2/2025 81


SPOT

Ook een goede Google Earth-locatie voor op deze pagina’s? Stuur dan een mailtje

met de coördinaten en een korte omschrijving naar info@kijkmagazine.nl

82 5/2023


19 22 25 N

99 5 24 W

Muchos groentos

l voordat de Spanjaarden er vanaf

A

de zestiende eeuw ‘hun ding kwamen

doen’, waren er in Tenochtitlan (het

huidige Mexico-stad) kleine openluchtmarkten,

zogenoemde tianguis, waar

levensmiddelen werden verkocht. Die veranderden

langzaam maar zeker in grotere

vaste markten, mercados públicos, en een

van de grootste was La Merced – gelegen

in wat nu het historische centrum van de

stad is. Naarmate de stad groeide en de

verkeersdrukte toenam, kwam de oude

markt steeds meer in het gedrang. Die

bleef bestaan, maar er moest een alternatief

komen en dat werd dit. In Central

de Abasto (‘bevoorradingscentrum’)

komen sinds 1982 dagelijks driehonderdduizend

producenten, groothandelaren,

detailhandelaren en consumenten bijeen.

Samen verhandelen ze elke dag meer dan

30.000 ton goederen. Dat is goed voor 80

procent van wat de 20 miljoen inwoners

van Mexico-City en omstreken aan fruit,

vlees, groente en andere voedingsmiddelen

nodig hebben.

Tekst: André Kesseler

05/2023 2/2025 83


NU TE KOOP

Grensverleggende wetenschap!

Lees alles over de mensen die tot het uiterste

gaan om de wereld vooruit te helpen.

Bestel nu via kijkmagazine.nl/extreem


WWW.KIJKMAGAZINE.NL 2 / 2025 / € 7,50

HOE KATTEN MET

ONS PRATEN

Kernoorlog

Wat gebeurt er

als Poetin op de

rode knop drukt?

Aan de top

De tien beste

dronefoto’s

van het jaar

Grafmonument

De Taj Mahal:

een ode in wit

marmer

AP

De

bullshit

generator

Bijt AI zichzelf straks in de staart?


SHOT


SHUTTERSTOCK

Koud kunstje

ké, KIJK, twee gescheurde plastic

‘O

zakjes die om een tak gevouwen

zitten. Is dat nou een mooie foto om jullie

tijdschrift mee te openen?’ Nou, je

kijkt dus niet naar plastic, maar naar

vorstbloemen. Dit natuurverschijnsel

treedt op bij enkele plantensoorten als

de luchttemperatuur onder het vriespunt

ligt, maar de grondtemperatuur nog niet.

Het wortelsysteem moet namelijk nog

actief zijn. Wanneer het plantensap onder

deze omstandig heden vanuit de wortels

in de stengels terechtkomt, bevriest

het. Hierdoor zet het uit en barst de stengel

open. Eenmaal buiten kunnen de bevroren

laagjes sap omkrullen, zoals je op

deze foto ziet. Tot de zon de vorstbloemen

weer doet smelten.

Tekst: Naomi Vreeburg

2/2025 3


INHOUD

60

54

6 GOED NIEUWS

KIJK KORT Een veelbelovende

behandeling voor diabetes

type 1, een poeder dat CO 2

uit

de lucht haalt, een robot die

kernafval uit Fukushima

verwijdert en meer recent onderzoek

in de schijnwerpers.

12 WORSTCASESCENARIO

Poetin dreigt geregeld met de

inzet van kernwapens. Aan

welke knoppen draait de

NAVO als de Russische president

daadwerkelijk op de

rode kernknop drukt?

20 SCHITTEREND

IN 5 MINUTEN Van peperdure

ringen tot tandartsboren, en

van waterzuiveringsinstallaties

tot satellieten: diamanten

worden veelvuldig ingezet.

Deze keer ook in de rubriek In

5 minuten.

22 KOSMOSKENNIS

De mensheid kijkt al eeuwen

naar de sterrenhemel, en niet

alleen uit nieuwsgierigheid.

Astronomische informatie

was van grote invloed op het

dagelijks leven in deze vijf

beschavingen.

28 GROENE DELVERS

INTERVIEW Wetenschapper

Antony van der Ent werkt met

planten die waardevolle

metalen uit de grond kunnen

halen. De wereld lijkt alleen

nog niet klaar voor deze

milieuvriendelijke vorm van

mijnbouw.

34 ZELFDESTRUCTIE

Generatieve AI, zoals Chat-

GPT, gebruikt steeds vaker

zijn eigen output – en daarmee

ook zijn fouten – om

een volgende opdracht te

verwezenlijken. Graaft de

techniek zo zijn eigen graf?

40 HOOGVLIEGERS

IN BEELD Samen met Columbus

Travel organiseerden we

dit jaar wederom de dronefotowedstrijd.

Dit zijn de tien

gelukkig winnaars.

52

48

4 2/2025


40

48 KATTENGEJANK

Taalkundigen proberen niet

alleen onze communicatie te

doorgronden, maar ook die

van andere dieren. Het Meertens

Instituut richt zich specifiek

op poezenpraat.

52 SPEURSTERREN

FAR OUT Het axion is een

goede kandidaat om het donkere-materie-raadsel

te ontrafelen.

Maar dan moeten we

dit deeltje wel eerst vinden.

Wie weet kunnen neutronensterren

daarbij helpen.

54 LIEFDESMONUMENT

WERELDPROJECTEN Jaarlijks

bezoeken miljoenen

mensen de Taj Mahal. Maar

achter deze marmeren trekpleister

zit een hartverscheurende

geschiedenis.

60 ZEEMONSTERS

Uit nieuw onderzoek is

gebleken dat monstergolven

nóg hoger kunnen worden dan

we dachten. Maar wat zijn het

eigenlijk? En onder welke

omstandigheden ontstaan ze?

66 PRINTPRET

TECH-TOYS Maak kennis met

de Canon Selphy QX20, een

draagbaar apparaatje dat je

smartphonefoto’s op papier

afdrukt, en meer gadgets.

68 NUANCE

De productie van bioplastics

is minder vervuilend dan die

van conventionele kunststoffen.

Maar er zitten ook haken

en ogen aan dit ‘groene’

plastic. KIJK legt de voor- en

nadelen van dit materiaal op

de weegschaal.

74 BEKVET

KIJK ANTWOORDT In de winter

smeren we er driftig op los

met de lippenbalsem. Kan dat

kwaad? En meer prangende

vragen beantwoord in deze

Q&A-rubriek.

79 ZAADZWENDEL

COLUMN Geregeld klaarkomen

zou bij mannen nare

ziektes zoals prostaatkanker

kunnen voorkomen. Toch?

Helaas, mythbuster Ronald

Veldhuizen komt de pret

bederven.

12

BEELD COVER: CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, ISTOCK/GETTY IMAGES

BEELD INHOUD: JOHN LUND/STONE RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, NASA/JPL-CALTECH, K. EN H. BENSER/THE IMAGE BANK RF/GETTY IMAGES, EWOLD KOOISTRA, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES

EDITORIAL

KESSELER

Onwinbaar

et was 1985. Na een succesvolle top in

Genève vertelden de twee wereldleiders

H

Ronald Reagan en Michail Gorbatsjov

de wereld nog maar eens wat de wereld

allang wist: een kernoorlog kan nooit

worden gewonnen en moet dus nooit

worden uitgevochten. Een ronduit schaamteloze opmerking

van twee aartsvijanden die honderden miljarden

dollars hadden besteed aan een krankzinnige hoeveelheid

kernwapens waarmee ze de mensheid verschillende

keren tot de rand van de afgrond hadden gedreven.

Hoe krankzinnig? In 1960 probeerde president Dwight

D. Eisenhower een beeld te krijgen van het razendsnel

groeiende Amerikaanse nucleaire arsenaal. En dus vroeg

hij Strategic Air Command hoeveel kernwapens er gericht

stonden op een bepaalde Russische stad die qua grootte

en industriële capaciteit vergelijkbaar was met Hiroshima.

Dat stond – en staat – voor de Amerikanen allemaal in het

Single Integrated Operational Plan; een lange, lange lijst

met doelen die in geval van een nucleaire oorlog moeten

worden aangevallen. Voor die ene Russische stad stond

een bom van 4,5 megaton gereserveerd, gevolgd door drie

bommen van 1,1 megaton. Kortom, een nogal overdreven

totaal van 520 keer de bom van 15 kiloton die de Japanse

stad van de aarde vaagde.

Nog een voorbeeld? Onder president Barack Obama werd

duidelijk dat er Amerikaanse kernwapens gericht stonden

op lege stukken grasland in het Oostblok omdat daar

eventueel Russische bommenwerpers zouden kunnen

landen als hun bases eenmaal waren uitgeschakeld. Het

ging daarbij niet om één tactisch bommetje per veld,

maar om meerdere.

Die dolle tijden kunnen weleens gaan herleven. Vooral

door de oorlog in Oekraïne neemt het nucleaire wapengekletter

weer toe (lees daar alles over vanaf pagina 12).

En in februari 2026 loopt New Start af, een verdrag uit

2011 tussen de VS en Rusland dat het aantal direct inzetbare

kernwapens met 80 procent beperkte. Als New Start

vervalt, is er weer een obstakel minder op de weg naar

een nieuwe kernwapenwedloop. Dit keer niet met twee

grote spelers, maar met China als derde. Misschien moeten

ze alle drie nog eens worden herinnerd aan wat ze

ongetwijfeld al weten: een kernoorlog kan nooit worden

gewonnen… en een wapenwedloop evenmin.

ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.

Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?

Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.

2/2025 5


KORT

GEKRIOEL

Planetoïdemonster

barst van

aardse bacteriën

SAMENGESTELD

Oeroud skelet

bestaat uit

zeven individuen

SONIC BOOM!

Ruimtetoestel

Aurora vliegt

sneller dan geluid

Scan de

QR-code

voor deze

en meer

artikelen

Geel poeder voor

groene toekomst?

Nieuwe kamikazedrone

maakt gebruik van AI

Het Duitse bedrijf Helsing komt met de

HX-2, een nieuw, eenvoudig in massa te

produceren onbemand wapensysteem.

Op de slagvelden in Oekraïne zorgde de inzet

van drones voor de grootste technologische

doorbraak op het gebied van oorlogvoering.

En de ontwikkelingen gaan door. Het Duitse

defensie-techbedrijf Helsing heeft onlangs

een nieuwe aanvalsdrone onthuld, de HX-2. En

die werkt met dat andere buzzword: AI.

Volgens de makers is de technologie die in de

drone is verwerkt de afgelopen tijd al volop

getest in Oekraïne. En dat leidde tot een deels

3D-geprint, elektrisch aangedreven wapensysteem

met X-vormige vleugels, een gewicht van

zo’n 12 kilo en een bereik tot 100 kilometer. De

boordcomputer maakt gebruik van AI, die het

apparaat in staat stelt om bijvoorbeeld vijandelijke

stoorsystemen buiten spel te zetten.

Kunstmatige intelligentie maakt de HX-2

verder geschikt om in grote zwermen te vliegen

die, met hulp van Helsing’s Altra Recce/

Strike-software, door slechts één menselijke

operator worden aangestuurd. Handig als

verdediging tegen een aanstormende troepenmacht

met bijvoorbeeld veel tanks en andere

potentiële ‘klanten’. En individuele HX-2’s

kunnen een tijdje boven een bepaald gebied

rondhangen om vervolgens, nog nauwkeuriger

dan nu, (gepantserde) doelen of gebouwen

aan te vallen.

Helsing laat weten dat onlangs de eerste

vierduizend operationele HX-2’s naar Oekraïne

zijn verscheept. AK

Bronnen: New Atlas, Helsing

HELSING

ZIHUI ZHOU/UNIVERSITY OF CALIFORNIA, BERKELEY

Een goedje gemaakt in een Amerikaans

laboratorium vangt koolstofdioxide

uit de lucht. Dit moet

vervolgens worden opgeslagen of

gebruikt voor industriële doeleinden.

In 2016 tekende de Europese Unie het

Klimaatakkoord van Parijs. Het uiteindelijke

doel: de opwarming van de aarde beperken

tot ruim onder 2 graden Celsius.

Om dit te behalen, spraken de lidstaten

een aantal jaar later met elkaar af dat de

EU in 2030 minimaal 55 procent minder

koolstofdioxide moet uitstoten.

Technologie kan hierbij helpen. Bedrijven

en universiteiten over de hele wereld

zijn bijvoorbeeld bezig met onderzoek

naar het afvangen van het broeikasgas.

Zo ook de Universiteit van Californië te

Berkeley. Hier hebben wetenschappers

een veelbelovend poeder gemaakt.

Het poreuze goedje is een zogenoemd

covalent organisch raamwerk (COF). Dit

raamwerk bestaat uit sterke, chemische

verbindingen die als een spons werken

en moleculen uit de lucht ‘zuigen’. Het

poeder kan honderden keren worden gebruikt

om koolstofdioxide te adsorberen

– bijvoorbeeld in de buurt van energiecentrales

of vervuilende steden.

Eenmaal opgenomen moet de CO 2

303

veilig worden opgeslagen of gebruikt

in industriële processen. Universitair

hoofddocent chemische technologie

David Vermaas van de TU Delft plaatst

hier wel een kanttekening bij. “Koolstofdioxide

laat niet vanzelf los. Je moet er

energie in stoppen om dat voor elkaar te

krijgen.” In het laboratorium verhitten de

onderzoekers het poeder tot een temperatuur

van 60 graden Celsius om het gas

er weer uit te verwijderen, melden ze in

het persbericht. Vermaas is verder enthousiast:

“Het onderzoek laat zien dat

COF- materialen uiteindelijk heel stabiel

zijn. Dat is een grote stap voorwaarts.”

Hoofdonderzoeker en scheikundige

Omar Yaghi zegt dat hij een toekomst

voor zich ziet waarin er in stedelijke

gebieden grote installaties worden

gebouwd met dit materiaal. Hij heeft

plannen om het gebruik van dit type

koolstofopvang op te schalen met zijn

bedrijf Atoco. NV

Bronnen: Nature, The Guardian

XXXXXXXXXXXXXXX

6 2/2025


Tekst: Naomi Vreeburg, Roeliene Bos, André Kesseler, Sterre Roosen, Tim Tomassen

AASETERS

Bij een eekhoorn denk je al snel aan

een schattig beestje dat op een

eikeltje knabbelt. Maar verschillende

mensen in de Japanse stad Chino

zien de dieren regelmatig op iets

anders knagen: de botten van het

sikahert. Biologen besloten het

fenomeen onder de loep te nemen en

ontdekten dat alleen zogende

vrouwtjes dit bottendieet erop

nahouden, zo schrijven ze in het

wetenschappelijk tijdschrift Frontiers

in Ecology and the Environment.

Waarschijnlijk hebben de vrouwelijke

Japanse eekhoorns mineralen uit de

botten, zoals calcium en fosfor, nodig

voor hun melkproductie. En die

verklaring is dan toch weer best

schattig.

Bewijs voor Einsteins theorie

nog nooit zo sterk

Onderzoekers hebben de relativiteitstheorie

van Einstein op grote schaal

tegen het licht gehouden.

Albert Einstein deelde zijn algemene

relativiteitstheorie tijdens een serie

lezingen in 1915. Volgens deze theorie is

zwaartekracht geen onzichtbare kracht

zoals Newton dacht, maar een kromming

in de ruimtetijd. Je kunt je de ruimtetijd

voorstellen als een strak laken; een

zwaar object, zoals een planeet of zwart

gat, maakt daar een deuk in. Kleinere

objecten, zoals een maan, bewegen door

die kromming en volgen als het ware de

‘helling’ van het laken. Dat is wat wordt

ervaren als zwaartekracht. Met deze

theorie kon Einstein verschijnselen voorspellen

die voorheen niet te verklaren

waren, zoals het afbuigen van licht door

zwaartekracht.

De algemene relativiteitstheorie wordt

door de meeste wetenschappers gezien

als de beste benadering van de zwaartekracht.

Desondanks heeft ook deze

theorie zijn beperkingen. Wetenschappers

blijven de theorie daarom steeds

opnieuw uitdagen. Zo ook natuurkundigen

van de Universiteit van Texas in de

VS die onlangs groots hebben uitgepakt.

Waar eerdere experimenten zich richtten

SPECS

Naam: Dark Energy Spectroscopic

Instrument (DESI)

Locatie: Kitt Peak National Observatory,

Arizona (VS)

Hoogte: 2100 meter

Onderdeel van: Nicholas U. Mayall

Telescope

Operationeel sinds: mei 2021

Doel: 3D-structuur van het universum

in kaart brengen

op relatief kleine schaal, zoals zwaartekracht

binnen ons zonnestelsel of in

de omgeving van zwarte gaten, keken

deze onderzoekers naar structuren van

miljarden lichtjaren groot. Dat deden

ze met het Dark Energy Spectroscopic

Instrument (DESI). Dat kan metingen

doen aan de posities en bewegingen van

miljoenen sterrenstelsels.

De wetenschappers vergeleken alle

verzamelde data met voorspellingen

gebaseerd op de relativiteitstheorie en

ontdekten dat Einsteins theorie bijna

perfect overeenkwam met hun waarnemingen.

Geen enkele andere theorie zou

de eigenschappen van het universum

nauwkeuriger kunnen beschrijven. SR

Bronnen: New Scientist, DESI

DESI COLLABORATION/KPNO/NOIRLAB/NSF/AURA/P. HORÁLEK/R. PROCTOR/CC BY 4.0

METEOROLOGAI

Weervoorspellers zoals Buienradar

zitten er geregeld naast. Een nieuw

AI-model van Google-bedrijf

Deepmind zou veel minder fouten

maken, valt te lezen in Nature. Het

gaat om een ensemblemodel, wat

betekent dat het aangeeft hoe groot

de kans op een bepaald weerscenario

is. De makers trainden het AI-systeem,

GenCast, met weergegevens

uit 1968 tot en met 2018. Vervolgens

bestudeerden ze hoe goed het model

het weer van 2019 voorspelde. In

ruim 97 procent van de gevallen

kwam het met een betere verwachting

dan het veelgebruikte ensemblemodel

ENS. Google heeft het model

openbaar gemaakt en zegt snel te

komen met realtime weerberichten

op basis van GenCast.

KEI-JAMMER

Bij haar poging in 1937 om als eerste

vrouw rond de wereld te vliegen,

verdwijnt Amelia Earhart boven de

Grote Oceaan. Tot op de dag van

vandaag wordt er naar haar en haar

toestel Electra 10E ge speurd. Zo ook

door Amerikaan Tony Romeo, die zijn

vastgoed verkocht voor ruim 10

miljoen euro om zijn zoektocht naar

Earhart te financieren. Zijn onderwaterdrone

schiet in januari 2024

beelden van een vliegtuigvormig

object op de bodem van de oceaan.

Zou het dan echt…? Helaas.

Nader onderzoek heeft onlangs

uitgewezen dat het niet om de

Electra 10E gaat, maar om een

rotsformatie.

2/2025 7


KIJK KORT

Poepscans onthullen dinodieet

It’s a shitty job, but someone’s gotta do it. Door fossiele spijsverteringsresten

door te lichten, hebben paleontologen nu meer inzicht in

het dieet van de vroege dinosauriërs.

Om het dieet van een uitgestorven diersoort te bepalen, ben je aangewezen

op fossiele resten van de spijsvertering – zoals poep. Maar deze zogenoemde

bromalieten zijn schaars. Daardoor kan het lang duren voordat

paleontologen genoeg onderzoeksmateriaal vinden om solide conclusies

te trekken.

Toch is het onderzoekers gelukt om in Polen 532 bromalieten van dinosauriërs

te verzamelen en te bestuderen. De resten stammen van ongeveer

200 tot 230 miljoen jaar geleden en bestonden uit

gefossiliseerde poep, darmresten

en oprispingen (denk aan uilen en

katten die bewust hun maaginhoud

eruit gooien). Ook botresten met duidelijke

vraat- en bijtsporen namen

de paleontologen mee. Ze keken

onder meer naar het uiterlijk van de

resten, zoals de grootte en de vorm.

En om erachter te komen wat zich

precies ín de versteende overblijfselen

bevond, maakten ze gebruik

van geavanceerde scanners. Ze

ontdekten onverteerde voedselresten, planten en prooidieren. Zo spotten

ze kevertjes, maar ook vissen en kapotgebeten botten.

In de spijsverteringsresten van sauropoden, de plantenetende langnekdino’s,

werden regelmatig drie dezelfde boomvarens ontdekt. En, opvallend

genoeg, houtskool. Het vermoeden is dat de dieren die aten om de gifstoffen

in varens onschadelijk te maken.

De resten geven ons niet alleen inzicht in de voedselketen, maar ook in

het ecosysteem van de vroege dino’s. Zo zagen de onderzoekers dat het

aantal bromalieten in de loop van de tijd toenam – zowel in omvang als in

diversiteit. Dat maakt duidelijk dat er steeds meer nieuwe dinosoorten bij

kwamen, allemaal met hun eigen voedingspatroon.

In de overgang van het trias naar het jura gebeurde er iets opmerkelijks.

Kleine alleseters maakten langzaam maar zeker plaats voor grote, plantenetende

dinosauriërs. In deze periode waren er veel vulkaanuitbarstingen,

wat het ecosysteem aanzienlijk veranderde. En daar plukten de planteneters

dus de vruchten van. RB

Bronnen: Nature, Uppsala University

MARCIN AMBROZIK

Robot verwijdert

korreltje kernafval uit

Fukushima-reactor

In de verwoeste kernreactoren in Fukushima ligt

nog veel radioactief afval. Een robotarm heeft nu

voor het eerst een deeltje weggehaald.

Op 11 maart 2011 vielen de koelsystemen van de

kerncentrale in Fukushima uit nadat Japan werd

getroffen door een zware aardbeving en een daaropvolgende

tsunami. In drie reactoren leidde dit tot een

meltdown: brandstofelementen smolten, waardoor

duizenden kilo’s kernbrandstof op de bodem van de

reactoren lekte en er radioactieve straling vrijkwam.

We zijn nu veertien jaar verder en de inmiddels

gestolde kernbrandstof ligt er nog altijd. Het bedrijf

Tepco, eigenaar van de centrale, is verantwoordelijk

voor de opruiming van het in totaal 880 ton afval. Het

heeft al meerdere robots ter verkenning de reactoren

ingestuurd. En nu is het een van die mechanische

helpers gelukt een stukje radioactief materiaal te

verwijderen. De uitschuifbare robotarm drong zo’n 22

meter Reactor Unit 2 in en knipte daar een ‘rijstkorrel’

radioactief materiaal – gewicht: 3 gram – uit de

hoop kernafval. Met behulp van dit monster willen de

onderzoekers meer duidelijkheid scheppen over de

precieze samenstelling van het kernafval.

De autoriteiten hadden van tevoren een maximaal

toegestane radioactiviteit vastgesteld, om de

wetenschappers die de korrel moeten analyseren

te beschermen. De samenstelling van het materiaal

wordt de komende maanden in een laboratorium

bepaald en moet helpen om een plan te maken voor

het ontmantelen en opruimen van de kerncentrale.

Hoewel dat plan er dus nog moet komen, schatten de

Japanse overheid en Tepco in dat de opruimingsactie

nog dertig tot veertig jaar zal duren. Sommige experts

vinden dat veel te optimistisch en verwachten

dat het meer dan een eeuw in beslag zal nemen. TT

Bronnen: Tepco, AP News

TEPCO

4x

TIPS

WEER EN WIND

Christoph Buys

Ballot was de

oprichter van

het KNMI en een

van ’s werelds

beroemdste

meteorologen.

Dirk van Delft,

oud-directeur

van Rijksmuseum

Boerhaave,

schreef een

biografie over

deze markante

figuur.

CHRIET TITULAERS ROBOTS

In het Bonami SpelComputer Museum in

Zwolle is de komende tien jaar een tentoonstelling

te bezoeken die de vele robots en het

ruimtevaartspeelgoed laat zien van de in 2017

overleden wetenschapsliefhebber en televisiepresentator

Chriet Titulaer.

8 2/2025


Zo verdween een groot deel van de Middellandse Zee

NASA EARTH OBSERVATORY

Verschillende chloorsmaakjes

In de natuur, en dus ook in water,

komen twee versies (isotopen) van

het element chloor voor: chloor-35

en het iets zwaardere chloor-37. Dat

laatste is nodig om haliet te vormen.

Daardoor blijft er naar verhouding

steeds meer chloor-35 achter in het

water. Dat zie je uiteindelijk weer

terug in het haliet, aangezien er

steeds minder van de 37-variant is

om mee te bouwen en uiteindelijk

toch de lichtere variant in haliet verandert.

Door de verhouding tussen

chloor-37 en chloor-35 in het haliet te

bestuderen, konden de onderzoekers

berekenen hoelang het neerslaan

van zout heeft geduurd.

Ruim 5 miljoen jaar geleden daalde de zeespiegel van

de Middellandse Zee plotseling met 2000 meter. Wetenschappers

weten nu waarom.

Vanwege het warme en droge klimaat verdampt er constant

water uit de Middellandse Zee – meer dan regen en rivieren

kunnen aanvullen. Dat de zee niet opdroogt, komt doordat hij

continu wordt aangevuld vanuit de Atlantische Oceaan. Maar

5,5 miljoen jaar geleden lag dit anders, waardoor de Middellandse

Zee veel van zijn water kwijtraakte. Franse onderzoekers

hebben onlangs de ins and outs van deze gebeurtenis

achterhaald.

Het water uit de Atlantische Oceaan stroomt door de Straat

van Gibraltar, een zee-engte tussen Spanje en Marokko. Hier

geldt tweerichtingsverkeer: het water van de Atlantische Oceaan

stroomt aan de oppervlakte naar de Middellandse Zee, het

zoutere, zwaardere water uit de Middellandse Zee stroomt via

de bodem juist de andere kant uit.

Al langere tijd denken wetenschappers dat verschuivingen van

aardplaten ervoor hebben gezorgd dat de straat werd opgetild.

Hierdoor werd de Straat van Gibraltar minder diep en kon de

stroom zout water de Middellandse Zee niet uit. Het zout hoopte

snel op en begon neer te slaan tot haliet (zoutbrokken). Dit

gebeurde vooral in het oostelijke deel. Met behulp van chloorisotopen

(zie ‘Verschillende chloorsmaakjes’) ontdekten de

Fransen dat het neerslaan van het zout 35.000 jaar doorging.

De aardplaten duwden de Straat van Gibraltar vervolgens nog

verder omhoog, waardoor de verbinding met de Atlantische

Oceaan helemaal wegviel. Door het warme klimaat verdampte

er steeds meer water. De Middellandse Zee werd nog zouter, en

deze keer vormde zich ook in de westelijke gebieden haliet. De

onderzoekers becijferden dat het zeeniveau in het westelijke

deel van de zee in ongeveer 10.000 jaar met 850 meter zakte,

en in het oostelijke deel met 1700 tot 2100 meter. Ongeveer 70

procent van het zeewater was verdwenen. Het water dat nog

over was, vormde meren die ongeveer net zo zout waren als de

Dode Zee.

Hierna werd het klimaat snel natter. Bovendien begon de Straat

van Gibraltar weer te dalen. Samen zorgde dit ervoor dat oceaanwater

weer de Middellandse Zee in kon stromen. Volgens

schattingen herstelde de zeespiegel van de Middellandse Zee

hierdoor binnen twee jaar tijd. TT

Bronnen: Nature Communications, CNRS

2025 IN 26 OPLOSSINGEN

Van obesitas

tot deepfake en

van conflict tot

wooncrisis: in

dit boek nemen

wetenschapsjournalist

Jim Jansen

en cabaretier Dolf

Jansen je mee

langs 26 belangrijke

onderwerpen

die in 2025 gaan

spelen en hoe die

kunnen worden

opgelost.

TE WATER!

Al eeuwen rollen

schepen van de werf:

om vracht mee te

vervoeren, om mee

te vissen of om oorlogen

uit te vechten.

De Nederlandse

scheepsbouw ging

langs hoge pieken en

door diepe dalen. Je

ontdekt het in deze

tentoonstelling, tot en

met 2026 te bezoeken

in Maritiem Museum

Rotterdam.

2/2025 9


KIJK KORT

ISENSE USA/UNSPLASH

CIJFERS

AAN HET WOORD

‘Zelfs een jaar na de

transplantatie bleef haar

bloedsuikerspiegel stabiel’

Bij mensen die kampen met diabetes type 1 maken

de zogenoemde eilandjes van Langerhans in de

alvleesklier geen of te weinig insuline aan – wat

voor een ongezonde bloedsuikerspiegel zorgt.

Immunologen van de Peking-universiteit hebben

onlangs aangetoond dat hun behandeling deze

insulineproductie weer op gang kan brengen. KIJK

sprak erover met onderzoeksleider Hongkui Deng.

Wat hebben jullie bestudeerd?

“We hebben onderzocht of een patiënt met diabetes

type 1 geholpen zou zijn met een transplantatie van

gezonde insulineproducerende eilandjes – gemaakt

uit stamcellen van haar eigen vetweefsel.”

Hoe gaat dit in zijn werk?

“De stamcellen herprogrammeren we chemisch

in ons lab. Door bepaalde kleine moleculen toe te

voegen, veranderen we de cellen in zogenoemde

chemisch geïnduceerde pluripotente stamcellen,

afgekort CiPSC. Die kunnen we vervolgens veranderen

in insulineproducerende ‘eilandjes’ en bij de

patiënt inbrengen door ze in de rechte buikspieren

te transplanteren.”

Wat was het resultaat?

“Na de transplantatie herstelde de insulineproductie

van de patiënt (een vrouw van 25 jaar, red.) zich

relatief snel. Al na 75 dagen maakte ze zelf genoeg

insuline aan - bij 98 procent van de metingen vielen

haar bloedsuikerwaarden binnen het gezonde

bereik. Zelfs een jaar na de transplantatie bleef haar

bloedsuikerspiegel stabiel. Deze bevindingen vormen

een sterke basis voor de verdere ontwikkeling

van de behandelmethode.”

Wat zijn deze vervolgstappen?

“We willen de behandelmethode in een grotere

groep patiënten en bij meerdere subtypes diabetes

testen. Bovendien willen we de efficiëntie van de

CiPSC-productie verhogen en de kosten ervan

naar beneden brengen. Het aanpakken van deze

uitdagingen zal helpen om de therapie wereldwijd

beschikbaar te maken voor diabetespatiënten.” NV

757

Aantal meldingen van UAP’s –

niet-geïdentificeerde, afwijkende

verschijnselen in de lucht of de

ruimte – dat het Pentagon tussen

mei 2023 en juni 2024 binnenkreeg,

zo werd onlangs bekendgemaakt.

In ruim driehonderd gevallen ging

het uiteindelijk om onder meer

vogels, satellieten of drones. Voor

de andere verschijnselen zijn nog

geen verklaring gevonden, veelal

doordat de meldingen te vaag zijn.

Bronnen: The Department of Defense,

de Volkskrant

372

Doorsnede in nanometers

(een miljardste van een meter)

van een spaghettisliert die

Britse scheikundigen hebben

gemaakt van zetmeel – tweehonderd

keer dunner dan

een menselijke haar. Wat we

kunnen met deze dunste spaghettisliert

ooit? Onderzoekers

willen nanovezels van zetmeel

toepassen in wondverband; ze

zijn erg poreus, waardoor water

er wel doorheen kan, maar

bacteriën niet.

Bron: Nanoscale Advances

74

Leeftijd in jaren van ’s werelds

oudst in het wild levende vogel –

voor zover bekend. Deze albatros,

die Wisdom wordt genoemd, heeft

onlangs weer een ei gelegd.

Bronnen: The Guardian, IFL Science

11,8

Afstand in kilometers die een

Hyperloopcapsule in Zwitserland

onlangs aflegde; de

langste afstand ooit voor een

Hyperloopprototype. Zou het

buizenpostsysteem voor mensen

er dan toch komen? Wij

hebben er nog altijd een hard

hoofd in.

Bronnen: EPFL, New Atlas

75.000.000.000

Potentiële waarde in euro’s van een

enorme afzetting van hoogwaardig

gouderts die Chinese geologen onlangs

onder een bestaande goudmijn

zeggen te hebben ontdekt.

De afzetting zou zich bevinden in

de plaats Wangu, in de Chinese

provincie Yunnan.

Bronnen: Live Science, Popular

Mechanics

125

Aantal decibellen dat de

booster van SpaceX’s herbruikbare

raket Starship – bekend

als Super Heavy – tijdens zijn

vijfde testvlucht produceerde

toen hij terugvloog naar het

lanceerplatform in Port Isabel.

De gemeente van deze plaats

in Texas maakt zich zorgen: het

aantal decibel, vergelijkbaar

met een opstijgende turbojet,

kan schade aan gebouwen

veroorzaken.

Bronnen: Journal of the Acoustical

Society of America, Popular Science

10 2/2025


10’000 HOURS/GETTY IMAGES

Ons brein herkent sociale

interacties al vroeg

Het kinderbrein reageert net zo op sociale

interacties als de hersenen van een

volwassene doen.

Wanneer volwassenen naar menselijke interacties

kijken, worden specifieke gebieden

in de hersenen geactiveerd. Zoals de sulcus

temporalis superior (STS), die een belangrijke

rol speelt bij het verwerken van deze

sociale interacties. Deze activiteit vindt niet

plaats wanneer we naar één persoon staren

of naar meerdere personen die geen contact

met elkaar maken. Maar reageert het brein

van kinderen op een vergelijkbare manier?

Cognitief wetenschappers van de Johns

Hopkins-universiteit hebben het uitgezocht.

De onderzoekers namen eerder verzamelde

gegevens onder de loep van kinderen en volwassenen

die een korte animatiefilm keken

terwijl ze onder een fMRI-scanner lagen.

Deze scanner meet de hersenactiviteit aan de

hand van veranderingen in de bloedstroming.

De onderzoekers markeerden de momenten

in de film dat er een sociaal ‘kenmerk’ te zien

was: wanneer personages interactie met

VOOR TROUWE KIJKERS

In elke editie van KIJK

belonen we een aantal van

onze trouwste abonnees met

een mooie prijs.

Dit keer is dat het boek Van

savanne tot stad (Uitgeverij

Nieuw Amsterdam). Hierin

brengt geograaf Christian

Grataloup de geschiedenis

van onze soort in kaart. Door

de nieuwste wetenschappelijke

inzichten te vergelijken

met onze historische kennis,

elkaar aangingen bijvoorbeeld, of emotie

toonden. Ook gebruikten ze een algoritme

om automatisch gezichtsuitdrukkingen aan

te duiden.

Op deze manier wisten de neurowetenschappers

aan te tonen dat het brein van kinderen

in de leeftijd van drie tot twaalf jaar vergelijkbare

reacties laat zien als de hersenen

van volwassenen. Zo ontstond er bij hen ook

activiteit in de STS. Deze reacties begonnen

zelfs al echt volwassen vormen aan te

nemen rond de leeftijd van zeven jaar.

Hoofdonderzoeker Leyla Isik laat weten dat

ze het heel verrassend vond dat ze dit effect

al konden zien met relatief weinig data: “Elke

deelnemer keek slechts vijf minuten naar

het filmpje. Meestal moeten deelnemers

langere, veeleisender taken uitvoeren bij

deze neuro-imaging-experimenten. Deze

aanpak en analyse opent deuren naar talrijke

studies over sociale verwerking bij kinderen,

die moeilijk te onderzoeken zijn met traditionele

experimenten.” NV

Bronnen: JNeurosci, Scientias

maakt hij duidelijk hoe en

waarom de mensheid kon

ontstaan, hoe die zich verder

ontwikkelde en soms ook

weer verdween. De volgende

vijf lezers krijgen deze prijs

toegestuurd:

B. Van Den Dwey

N. Boterblom

H. Braaksma

W. Luksemburg

R. de Keijzer

NOG GEEN

ABONNEE?

Ga naar abonneren.

kijkmagazine.nl

FEESTMAAL

Sinds 2021 produceert het sterrenstelsel

2MASX J21240027+340911

– op een miljard lichtjaar van de

aarde – een lichtsignaal dat zich elke

zestig tot negentig dagen herhaalt.

Meerdere oorzaken zijn geopperd,

maar die bleken na berekeningen

allemaal niet correct. Voor een

nieuwe verklaring, gepubliceerd in

Astronomy & Astrophysics, geldt dat

wél. Die luidt dat het centrum van het

sterrenstelsel moet bestaan uit twee

superzware zwarte gaten. Vier jaar

geleden zijn die een grote gaswolk

tegengekomen die ze langzaam

opslokken. Doordat de zwarte gaten

snel om elkaar heen draaien, wordt

een deel van het gas bij iedere

ronde weggeslingerd. Et voilà: een

lichtshow.

OOROOGWORM

Komt een vrouw bij de dokter, in

Beijing, met een geïrriteerd oog. De

arts stuurt haar naar huis met oogdruppels,

maar die helpen niet. De

dokter onderzoekt haar na een

maand grondiger en ontdekt vier levende

witte wormpjes onder het ooglid.

Het blijkt om een soort te gaan

die thelaziasis veroorzaakt, schrijft

hij in het wetenschappelijk tijdschrift

BMC Ophthalmology. Deze ziekte

komt geregeld voor bij dieren, maar

zelden bij mensen. Waarschijnlijk

heeft de kat van de vrouw de aandoening

op haar overgedragen. Nadat de

arts de wormpjes uit haar oog plukt

en antibiotica aan de vrouw geeft, is

de infectie gelukkig verholpen.

LEVENSVERLENGEND

Goed nieuws voor mensen met een

elektrische auto: de accu gaat een

stuk langer mee dan gedacht, aldus

onderzoekers in Nature Energy. Ze

hebben ontdekt dat de conventionele

testmethodes voor accu’s niet goed

overeenkomen met ons rijgedrag.

Zo worden ze vaak op dezelfde

manier opgeladen en ontladen in het

lab, terwijl ze in werkelijkheid een

veel gevarieerder gebruikspatroon

hebben. Auto’s staan immers vaak

stil, versnellen bij het inhalen, maken

de ene keer korte en de andere

keer lange ritten. Door hiervoor te

corrigeren, concluderen de wetenschappers

dat accu’s een 40 procent

langere levensduur hebben dan uit

eerdere schattingen blijkt.

2/2025 11


Als Poetins

bom valt

De oorlog in Oekraïne duurt al bijna drie jaar

en het einde lijkt nog niet in zicht. Zou

Rusland met kernwapens een doorbraak

kunnen forceren? En zo ja: hoe ziet zo’n

nucleaire aanval er dan uit?

Tekst: Mark van den Tempel

PERSDIENST VAN HET RUSSISCHE MINISTERIE VAN DEFENSIE / YOUTUBE SCREENSHOT

12 2/2025


ij hangt als een donkere

H

wolkenlucht boven de

oorlogshandelingen in

Oekraïne: de mogelijke inzet

van nucleaire wapens.

De Russische president

Vladimir Poetin dreigt er geregeld mee, al

sinds hij in 2014 de Krim bezette. Ook na

de grootschalige invasie van februari 2022

komt het dreigement telkens bovendrijven

wanneer de ontwikkelingen een voor Rusland

ongunstige kant opgaan. Afgelopen

september verklaarde Poetin nog dat Rusland

een aanval met conventionele wapens

mogelijk zal beantwoorden met een nucleaire

tegenaanval. En in november paste

Rusland zelfs haar nucleaire doctrine aan,

als reactie op de inzet van westerse langeafstandsraketten

door Oekraïne. Voortaan

kan Rusland nucleaire wapens inzetten

tegen landen die worden gesteund door

een kernmacht.

Het is verleidelijk om zulke dreiging af te

doen als spierballentaal. Maar hoe groot is

de kans dat Poetin daadwerkelijk een kernwapen

gebruikt, hoe zou dat eruitzien en

wat zouden de gevolgen zijn?

Davis Ellison is strategisch analist van het

The Hague Centre for Strategic Studies,

een onafhankelijke denktank voor militair

onderzoek. Hoe groot acht hij de kans op

de inzet van kernwapens, op een schaal

van nul tot tien? “We schommelen sinds

het uitbreken van de oorlog permanent

rond een vijf. Ik denk dat er sprake moet

zijn van een diréct levensbedreigende

situatie voor Poetin, of van een grootschalige

NAVO-aanval op een grote stad op

Russisch grondgebied, voor Rusland daadwerkelijk

de inzet van kernwapens overweegt.

Dat zou dan zijn in de vorm van een

nucleair waarschuwingsschot.”

Ook defensiespecialist Paul van Hooft van

denktank RAND Europe vindt een dreiging

vijf op een schaal van tien realistisch.

Maar, voegt hij toe: “Dat betekent niet dat

er een kans van 50 procent bestaat dat er

morgen een atoomoorlog uitbreekt. Die

kans is nog steeds klein, maar is wel sterk

gegroeid in de afgelopen vijf à tien jaar.

Niet alleen door de oorlog in Oekraïne,

maar ook vanwege de crisis rond Taiwan

en de onvoorspelbaarheid van een kernmacht

als Noord-Korea. Verder heb je ook

nog de competitie tussen India en Pakistan

waarbij escalatie op de loer ligt. Ik zie meer

en meer paden waarop dingen fout kunnen

gaan.”

Nieuwe kernwapenwedloop

Tijdens de Koude Oorlog hielden de twee

grootste kernmachten elkaar in evenwicht.

De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten

waren ongeveer even sterk en wisten dat

gebruik van kernwapens onherroepelijk

tot wederzijdse vernietiging zou leiden.

Dit principe wordt ook wel mutual assured

destruction genoemd. Een serie verdragen

leidde er vanaf de jaren zeventig toe dat

de twee landen hun langeafstandsatoomwapens

fors beperkten.

Maar sindsdien is de situatie nogal veranderd,

legt Van Hooft uit. “Er is nu een competitie

tussen drie grootmachten: Amerika,

Rusland en China. Die laatste liep ver

achter op de andere twee, maar is flink

aan het inlopen.” China is in korte tijd van

250 naar 450 kernwapens gegaan, en dat

aantal blijft groeien (zie ook ‘De Nucleaire

Club’ op pagina 15). “Ook bouwen ze betere

onderzeeboten, bommenwerpers en

Op 26 oktober 2022 doet Rusland een

proeflancering met een RS-24 Yars (NAVOnaam

SS-29), een intercontinentale ballistische

raket die ook kernkoppen kan afleveren. Het

is de Russische reactie op de Amerikaanse

toestemming aan Oekraïne om met de door

hen geleverde ATACMS-raketten doelen op

Russisch grondgebied te bestoken. Poetin ziet

dat als een flinke escalatie.

2/2025 13


ALS POETINS BOM VALT

ALEXANDER NEMENOV/AFP/GETTY IMAGES

langeafstandsraketten. De strategie hierachter

heet secure second strike: wat er ook

gebeurt, je hebt altijd iets om mee terug te

slaan. Daarmee heeft Amerika nu een twopeer

problem: het land moet zowel Rusland

als China afschrikken. Dat betekent dat

de Amerikaanse strijdkrachten ook weer

nadenken over het bouwen van meer en

betere systemen.” Conclusie? We zitten in

een nieuwe kernwapenwedloop.

Mocht Rusland een kernbom op Oekraïne

laten vallen, dan ligt een zogeheten tactisch

nucleair wapen het meest voor de

hand. Strategische kernwapens lopen qua

explosieve kracht van ongeveer 100 kiloton

tot meer dan een megaton. De genoemde

tactische kernwapens zijn veel lichter;

die zitten rond de 50 kiloton. Vooral onderzeeboten

en kruisraketten zijn uitgerust

met dit type kernkop. Voor de goede orde:

‘licht’ is relatief, want de kracht van deze

bommen is vergelijkbaar met die van

het exemplaar dat in 1945 op Hiroshima

werd gegooid. “Strategische kernwapens

zijn een paardenmiddel, bedoeld om een

conflict direct te beslissen”, duidt Ellison.

“Een zware intercontinentale ballistische

raket op de hoofdstad van de vijand – dat

Russische Yars RS-24 intercontinentale

ballistische raketsystemen rollen tijdens

de meiparade over het Rode Plein. De

raketten kunnen met drie kernkoppen van

elk 200 kiloton (elk dus zo’n tien keer ‘Nagasaki’)

over een afstand van ongeveer

12.000 kilometer steden in de as leggen.

De Amerikaanse president Richard Nixon

schudt de hand van de Russische leider

Leonid Brezjnev na de ondertekening van

het Strategic Arms Limitations Talksverdrag

(SALT) van mei 1972. In dit verdrag

spraken beide grootmachten onder meer af

om het aantal intercontinentale ballistische

raketten te bevriezen.

WALLY MCNAMEE/CORBIS/ GETTY IMAGES

14 2/2025


DE NUCLEAIRE CLUB

VS

Verenigd

Koninkrijk

Rusland

Frankrijk

De negen kernmachten bezitten gezamenlijk naar schatting meer dan 12.000 kernwapens, waarvan er zeker 9500 actief

­inzetbaar­zijn­in­een­militair­conflict.­Dat­zijn­er­heel­wat­minder­dan­de­70.000­die­in­1986­geregistreerd­stonden,­maardesondanks

genoeg om de wereld meerdere malen te verwoesten. De cijfers zijn schattingen of gebaseerd op opgaven gedaan

in­het­kader­van­het­Non-proliferatieverdrag­uit­1968.­Hierin­beloven­landen­het­aantal­kernwapens­te­zullen­beperken.­

Noord-

Korea

Israël

China

Landen met een toenemende voorraad kernwapens

China, India, Noord-Korea, Pakistan, Rusland, VK

Pakistan

India

Landen met een stabiele voorraad kernwapens

Frankrijk, Israël

Landen met een afnemende voorraad kernwapens

VS

Het gaat om een geschat aantal kernkoppen, inclusief de exemplaren die militair zijn in te zetten, die in reserve

worden gehouden en die op ontmanteling wachten. Van de 9585 kernkoppen wereldwijd zijn er 3904 op ballistische

raketten geplaatst en op bommenwerperbases gestationeerd. Ongeveer 2100 kernkoppen zijn snel in te zetten.

FEDERATION OF ATOMIC SCIENTISTS, 2024

is direct einde oefening. Maar een aanval

met een beperkte nucleaire lading kan juist

een tactisch effect hebben en de tegenpartij

ervan overtuigen dat het geen zin heeft om

door te vechten.”

Van Hooft benadrukt dat het verschil tussen

beide categorieën kleiner is dan wel wordt

gedacht. “Strategische kernwapens zijn bedoeld

voor steden en industrieën. Maar als

je met een tactisch kernwapen een wapenfabriek

vernietigt die direct naast een stad

ligt, is die stad ook gelijk onleefbaar geworden.

De term ‘tactisch’ suggereert een soort

precisie die niet werkelijk aanwezig is.”

Wraakoperatie

Als de Russen daadwerkelijk tot inzet overgaan,

kiezen ze volgens Ellison waarschijnlijk

een luchtmachtbasis of een specifiek

legeronderdeel als doel, zoals een individuele

brigade. “Of misschien een stad die al

zeer zwaar te lijden heeft gehad. Een andere

optie is een zware kernproef. Die zouden ze

dan boven het Russische poolgebied of

de Zwarte Zee kunnen laten ontploffen.”

De kans dat ze Kyiv of een andere

grote, nog onbeschadigde stad aanvallen

met een kernbom, acht hij heel

klein. “Dat zal echt alleen in de vorm

van een wraakoperatie gebeuren. Het

levert immers een stad op waar je niets

meer aan hebt. Ook bestaat het risico

dat de fall­out over een groot gebied

verspreid raakt. Zoveel schade moet

wel worden gecompenseerd met iets

heel nuttigs.”

Poetin weet dat het conflict met het

Westen een heel nieuwe fase in zal

gaan zodra hij kernwapens gebruikt.

Is bekend hoe de NAVO hierop zou reageren?

Van Hooft verwacht niet direct

een nucleaire tegenaanval, zeker niet

omdat Oekraïne geen lidstaat is. “Zo’n

tegenaanval zal de NAVO nog steeds

willen vermijden. Wel krijg je een escalatie

op andere gebieden, die onder

het niveau blijft van de Russische aanval.

De NAVO zal op zoek gaan naar een zo sterk

mogelijke reactie die het verdere gebruik van

kernwapens onwaarschijnlijk maakt. Dan

kun je bijvoorbeeld denken aan een conventionele

aanval op Russische militaire eenheden

of doelen. Het Westen kan Rusland

nog steeds veel pijn doen, zonder meteen

naar hetzelfde niveau te escaleren.”

Geen verdediging

Als deze oorlog ons íéts heeft geleerd, is

het wel dat het Russische leger vaak met

sterk verouderd materiaal vecht. Gaat die

vlieger ook op voor het kernwapenarsenaal?

Van Hooft: “Voor de Russen is nucleaire

afschrikking heel belangrijk, omdat het hun

enige manier is om als grootmacht serieus

genomen te worden. Dus hebben ze er veel

tijd en geld in gestoken, en mag je ervan

uitgaan dat het belangrijkste deel van hun

nucleaire arsenaal en de bijbehorende infrastructuur

goed werkt. Maar we weten

EEN KERNBOM OP EEN GROTE, NOG ONBESCHADIGDE STAD

LEVERT EEN STAD OP WAAR JE NIETS MEER AAN HEBT

2/2025 15


ALS POETINS BOM VALT

Rusland

+ Het land heeft een

oorlogseconomie, waarbij

alles in dienst staat van de

wapenproductie. Rusland kan in

een korte tijd een enorme

legermacht van honderdduizenden

frontsoldaten op de been brengen.

+ Rusland is altijd goed geweest

in military engineering. Daardoor

heeft het snel sterke defensielijnen

dwars door Oekraïne gebouwd.

- Door de verticale

commandostructuur

nemen offi cieren weinig

eigen initiatief, waardoor

snel handelen lastig wordt.

- De coördinatie tijdens

gecombineerde lucht- en

landmachtoperaties lijkt een groot

probleem voor Rusland. Het land

heeft niet de logistiek om die goed

voor elkaar te krijgen.

Oekraïne

+ NAVO-training van

Oekraïense strijdkrachten heeft

geleid tot een herstructurering

van het leger. Ook heeft het land

(veel) betere bewapening

gekregen.

+ De hogedrukpan die deze

oorlog is, heeft ertoe geleid dat

de strijdkrachten veel beter zijn

gaan vechten. Ook zijn ze in het

beslissingstraject flexibeler en

sneller geworden.

+ Oekraïne weet hoe het

Russische leger opereert.

Veel oudere offi cieren hebben

nog samen met hen gediend

ten tijde van de Sovjet-Unie.

- Oekraïne telt weinig

jonge mannen; veel van

hun soldaten zijn dertigers

en veertigers.

JAN WILLEM BIJL

PICTURES FROM HISTORY/UNIVERSAL IMAGES GROUP/GETTY IMAGES

Een Chinese Rode Gardist zwaait met een exemplaar van Mao Zedongs ‘rode boekje’,

terwijl op de achtergrond een atoombom ontploft. China richtte, met hulp van de Sovjet-

Unie, al in 1959 de Lop Nur-testlocatie in waar op 17 juni 1967 de eerste atoombom van het

land tot ontploffing werd gebracht.

het niet zeker. Zo is bekend dat de kwaliteit

van de Russische satellietinformatie

sterk achteruit is gegaan en dat de Russen

problemen hebben om hun netwerken te

onderhouden.”

Ook zijn er nieuwe ontwikkelingen rond

het transport van deze wapens, vertelt Ellison.

“Ruslands bondgenoot China heeft

een systeem ontwikkeld, een hypersonic

glide vehicle, waarbij een intercontinentale

ballistische raket van het FOBS-model

(Fractional Orbital Bombardment System,

red.) eerst in een lage baan om de aarde

wordt gebracht. Daarna maakt de kernkop

zich los en kan die van koers worden

veranderd. Wanneer zo’n raket de VS

vanuit het zuiden zou bereiken, hebben

de Amerikanen daar geen verdediging tegen.

Al hun Early Warning Systems staan

namelijk in het oosten en westen.” Deze

hypersone raketten gaan nog sneller dan

de traditionele exemplaren, vliegen lager

en zijn wendbaarder. “Daardoor kunnen

ze, zoals een kruisraket, raketschilden

omzeilen.”

The fog of war

Misschien verrassend: in Rusland verloopt

het beslissingstraject voor de inzet van

16 2/2025


De Dongfeng-17, kortweg DF-17, is een

Chinese ballistische raket die een hypersonic

glide vehicle (HGV) kan lanceren.

Zo’n HGV kan zijn nucleaire lading met

snelheden boven de 5000 kilometer per

uur in glijvlucht en manoeuvrerend naar

zijn doel brengen. De vrijwel onstuitbare

DF-17 kwam waarschijnlijk al in 2019 in

Chinese dienst.

kernwapens complexer dan in de VS. In

elk geval op papier. Ellison legt uit: “Er

zijn in de Russische federatie drie mensen

die een nucleaire aanval kunnen goedkeuren.

Een daarvan moet sowieso de president

zijn, de ander kan óf de stafchef van

het leger, óf de minister van Defensie zijn.

Wat er waarschijnlijk gebeurt, is dat het

hoofd van de Strategic Rocket Forces een

advies uitbrengt over de verschillende opties

voor een aanval, waarna deze mannen

een keus maken.”

Verder worden kernkoppen en raketten op

land los van elkaar bewaard. Ook vallen

ze, als een extra veiligheidsmaatregel,

onder verschillende ministeries. Het

merkbaar verplaatsen van kernkoppen uit

opslagkluizen van het ministerie van Defensie

naar vliegvelden van de luchtmacht

RUSLANDS NIEUWE RAKET

Op 21 november 2024 schoten de Russen een ICBM, een raketsysteem dat ook nucleaire

ladingen kan afleveren, af op de Oekraïense stad Dnipro. Aanvankelijk werd

gedacht dat het om een oude, langeafstands-ICBM zou gaan, maar het bleek een

nieuw wapen te zijn, de Oresjnik; een ballistische raket voor de middellange afstand.

ORESJNIK

tweede

trap

eerste

trap

intermediate-range

ballistic missile

(IRBM)

topsnelheid: meer dan mach 10

(12.000 km/u)

re-entry vehicle

(MIRV)

zes nucleaire

of conventionele

koppen

aardse atmosfeer

OMAR ZAGHLOUL/ANP

2/2025 17


ALS POETINS BOM VALT

US NAVY

De meeste nucleair aangedreven onderzeeboten

zijn uitgerust met tactische

kernwapens van rond de 50 kiloton. Deze

Amerikaanse Trident II D5 submarinelaunched

ballistic missile (SLBM) kan

veertien kernkoppen van 90 kiloton of

acht van 475 kiloton vervoeren.

zou een doelbewust signaal van Rusland

zijn om te laten zien dat het nucleaire

inzet overweegt.

Een krankzinnig geworden staatshoofd

kan in Rusland dus niet op eigen houtje

beslissen om een kernwapen in te zetten.

In tegenstelling tot de VS, want daar heeft

de president wél in zijn eentje toegang tot

de spreekwoordelijke rode knop.

Van Hooft ziet dat er met de komst van

precisiewapens die afhankelijk zijn van

satellietinformatie (en informatienetwerken

die gebruikt worden voor nucleaire

operaties) een complexer verhaal is

ontstaan. “Tijdens een crisis weet je niet

meer exact of een tegenstander een conventioneel

wapen of een nucleair wapen

heeft ingezet. Stel bijvoorbeeld dat Rusland

het communicatiesysteem van de

NAVO probeert te vernietigen, zodat hun

grondtroepen een betere kans maken. In

zo’n geval weet men bij de NAVO niet of de

Russen de communicatie verstoren omdat

ze kernwapens willen gebruiken, of omdat

ze een conventionele aanval willen uitvoeren.

Dat is een typisch geval van the fog of

war, de gevaarlijke ruimte voor misinterpretatie.

Die wordt nog eens versterkt door

de inzet van AI bij het beoordelen of een

wapen nucleair is of niet. Want als we AI

gebruiken om onze informatie te sorteren,

kan het beeld ontstaan dat een crisis al

veel verder is dan hij in werkelijkheid is. Je

hebt immers geen goed overzicht meer hoe

die informatie tot stand is gekomen.”

Met lege handen

De oorlog in Oekraïne duurt nu al bijna

drie jaar en de afgelopen maanden leek

een uitkomst verder weg dan ooit. Volgens

Van Hooft blijft het verdere verloop dan

ook onvoorspelbaar. “Er kan opeens sprake

zijn van grootschalige muiterij, zoals in

1917 gebeurde aan Russische kant. Dat kun

je moeilijk van buitenaf zien aankomen.

We hebben de neiging dit conflict als een

filmversie te zien, goed versus kwaad, en

dat uiteindelijk de slechterik wel op zal

geven, maar dat is tot nu toe niet gebeurd.

Tegelijkertijd is Rusland ook niet de onoverwinnelijke

supermacht gebleken die

we ons tijdens de Tweede Wereldoorlog en

de Koude Oorlog verbeeldden.”

Het blijft lastig voor westerse analisten om

Rusland goed in te schatten, zegt Ellison.

“De Amerikaanse historicus Timothy

Snyder merkte ooit op dat dit soort dictaturen

zelf bepalen waar succes uit bestaat.

Poetin kan morgen zijn legers terugtrekken

en zeggen: ‘We hebben Oekraïne en

het Westen een bloedneus geslagen, ze

zullen het niet meer in hun hoofd halen

om ons ooit nog uit te dagen.’ Dat verkoopt

hij dan als een overwinning aan zijn eigen

volk, terwijl hij feitelijk met lege handen

staat.”

Ellison sluit af met een veelzeggende

anekdote over de worsteling van deskundigen

met dit onderwerp. “Ik was vorig

jaar op een bijeenkomst met een ervaren

militair strateeg uit de VS en vroeg hem

wat de kansen op nucleaire escalatie zijn.

Zijn antwoord: ‘Op maandag, woensdag en

vrijdag denk ik niet dat Rusland het zal laten

escaleren. Op dinsdag, donderdag en

zaterdag denk ik van wel. En op zondag

neem ik een borrel op de goede afloop.’”

MARK VAN DEN TEMPEL

is freelance journalist.

Geraadpleegde bronnen: Jessica Cox: Nuclear Deterrence Today, NATO Review (8 juni 2020) |

Annie Jacobsen: Kernoorlog. Het scenario, Prometheus (maart 2024)

18 2/2025


DUIK VOORDELIG DE GESCHIEDENIS IN!

1 jaar Geschiedenis

voor slechts € 34, 99

GETTY IMAGES

PROFITEER

NU!

Elke editie is een historische ontdekkingsreis, en voert

je mee door de prehistorie, de oudheid, de middeleeuwen

en de 20ste eeuw. KIJK Geschiedenis staat bomvol

prachtige historische verhalen en foto’s, over kleine

en grote onderwerpen. Twee keer per jaar verschijnt

bovendien een extra dikke editie, voor nog meer

historisch leesplezier.

Ga naar kijkmagazine.nl/voordeel

of bel 088 4350800 (ma-vr 9-17 uur)

Deze aanbieding geldt t/m 31 december 2025, zowel Nederland als België. Prijswijzigingen, druk- en zetfouten voorbehouden. Na de actieperiode geldt een

opzegtermijn van 3 maanden. Op deze verkoopovereenkomst zijn de leveringsvoorwaarden en het privacybeleid van Roularta Media Nederland van toepassing.


IN 5 MINUTEN...

Diamant

Afgelopen zomer werd in Botswana de op een

na grootse diamant van edelsteenkwaliteit ooit

gevonden, met een gewicht van bijna 500 gram.

Maar op naam van welke diamant staat het

record, hoe worden deze edelstenen gevormd

en waar vind je ze? In deze aflevering van ‘In 5

minuten’ alles over diamanten.

Tekst: Tim Tomassen

HARD MAAR BROOS

Diamant is een

verzameling van

koolstofatomen.

En niet zomaar een

verzameling: onder

extreme druk vormen

de atomen een

strak driedimensionaal

kristalrooster

(zie afbeelding).

Grafiet bijvoorbeeld

bestaat ook uit

koolstofatomen,

diamant

maar die zitten gerangschikt

in platte

grafiet

lagen. De atomen in

die lagen hebben sterke verbindingen met elkaar, maar de verbindingen

tussen die lagen zijn vrij zwak. Bij diamant zijn alle verbindingen in het

3D­rooster sterk. Dit maakt diamant extreem hard. Maar de edelstenen

zijn tegelijkertijd broos. Hun hardheid maakt ze weinig flexibel, waardoor

een klap met een hamer een diamant kan doen breken. Pure diamant

is kleurloos, maar door vervuilingen of vervorming in het kristalrooster

kunnen ze onder andere geel, roze of blauw zijn.

LEMENTIX/ALAMY

Meer dan mooi

Diamanten zijn prachtige versieringen in sieraden,

maar ze zijn ook te gebruiken voor talloze andere

doeleinden. Een greep uit die toepassingen.

WATERZUIVERING Door synthetische diamanten

bewust te vervuilen met booratomen, kunnen

de stenen heel goed elektriciteit geleiden. Daardoor

zijn ze te gebruiken als elektroden die gericht

verontreinigingen uit water kunnen zuiveren.

GEREEDSCHAP Hun hardheid maakt diamanten

een ideaal materiaal voor gereedschap, bijvoorbeeld

om

door hard

gesteente

te zagen

of om heel

precies

in tanden

te boren.

Bovendien

blijven ze

erg lang

scherp.

KOELING Elektrische componenten zoals

versterkers en transistors produceren een hoop

warmte. Diamanten kunnen die warmte erg goed

afvoeren. Zo voorkomen ze dat systemen, waaronder

die van elektrische auto’s en satellieten,

oververhit raken.

ESCORT Synthetische nanodiamanten kunnen

binden aan medicijnen. Doordat ze niet kapotgaan

in het lichaam, voorkomen ze dat de medicijnen

al worden afgebroken voordat die de juiste locatie

hebben bereikt.

STERKE TRILLER In speakers zitten onderdelen

die behoorlijk snel moeten trillen om hoge geluiden

te produceren. Die kunnen daarbij een beetje

vervormen, wat het geluid kan verstoren. In enkele

luxe speakers zijn die onderdelen daarom van

diamant, want dat materiaal vervormt (bijna) niet.

OCSKAYMARK/ISTOCK/GETTY IMAGES

UIT DE DIEPTE

Om koolstofatomen een diamant te

laten vormen, is enorm hoge druk

(50.000 keer meer dan op het aardoppervlak)

en temperatuur (meer dan

900 graden Celsius) nodig. Dat kan op

grofweg drie manieren gebeuren:

150 tot 800 kilometer diep in de

1

aardmantel zijn de omstandigheden

geschikt voor de vorming van

diamanten. Doordat veranderingen in

temperatuur of druk het vormingsproces

verstoren, ontstaan grote

diamanten alleen op geologisch

stabiele plaatsen, waar bijvoorbeeld

weinig beweging van aardplaten is.

Vulkaanuitbarstingen brengen de

edelstenen vervolgens dichter naar het

aard oppervlak.

Soms ontstaan diamanten juist

2

op plekken waar aardplaten

bewegen, bijvoorbeeld als er een onder

een ander duikt. De duikende plaat

smelt diep in de aardmantel, waardoor

veel koolstof vrijkomt om diamanten

mee te vormen. Door de geologische

instabiliteit zijn ze wel klein en van lage

kwaliteit.

De inslag van een meteoriet of

3

planetoïde kan de temperatuur

en druk in de aarde tijdelijk opvoeren

waardoor diamanten ontstaan. Maar

ook die zijn minuscuul.

JAN WILLEM BIJL

20 2/2025


DIAMANTEN ONDER

DE DIAMANTEN

De grootste. Met 3167 karaat

1

(633 gram) is de Sergio-diamant,

in 1895 gevonden in Brazilië,

de allergrootste. Maar doordat hij

zwart is en veel imperfecties heeft,

is hij niet geschikt als edelsteen.

Daarom gaat de Cullinan (3106

karaat) er vaak met de eer vandoor.

Duurste koop. De Pink Star is

2

een helderroze diamant van

59,6 karaat, opgegraven in 1999 in

Zuid-Afrika. (Zie foto.) In 2017 werd

de edelsteen als onderdeel van een

platina ring op een veiling in Tokio

verkocht voor een recordbedrag

van 66,8 miljoen euro.

Kunst of

kitsch?

We kunnen

diamanten ook in

het lab kweken.

Deze synthetische

diamanten

zijn van hetzelfde

materiaal

gemaakt als

natuurlijk gevormde exemplaren en hebben

ook dezelfde eigenschappen. Er zijn

verschillende methodes om ze te maken,

bijvoorbeeld door in het lab de druk en

temperatuur van de aardmantel na te

bootsen. Of door koolstofrijke gasmengsels

bij hoge temperaturen af te breken,

waarna de individuele koolstofatomen

SAM PANTHAKY/AFP/GETTY IMAGES

In deze

fabrieks hal van

Greenlab Diamonds

uit India

staan tientallen

machines waarin

diamanten worden

gekweekt.

binden aan een

natuurlijke of

synthetische

mini diamant die daardoor langzaam

groeit. Alleen met behulp van specialistische

apparatuur zijn de verschillen

te zien met natuurlijke diamanten, die

een onregelmatiger groeipatroon of

andere imperfecties kunnen vertonen.

De grootste synthetische diamant weegt

ongeveer 30 gram (150 karaat).

MURAT UNLU/ANADOLU AGENCY/GETTY IMAGES

Waardevolste. De Koh-i-Noor

3

van 105,6 karaat heeft veel

eigenaren gehad, maar is nu

verwerkt in de kroonjuwelen van

het Verenigd Koninkrijk. Vanwege

de hoge kwaliteit, en de historische,

culturele en politieke

betekenis wordt de Koh-i-Noor

vaak onbetaalbaar genoemd. Kijk

je alleen naar de materiële waarde,

dan hangt er een prijskaartje van

zo’n 400 miljoen euro aan.

Oudste. Het precies dateren

4

van diamanten is enorm

lastig, maar geologen gaan ervan

uit dat de oudste diamanten 3,3

miljard tot 3,5 miljard jaar geleden

zijn gevormd.

Meeste diamanten in één

5

ring. De Eutierria-ring bevat

volgens Guinness World Records

50.907 diamanten en is daarmee

wereldkampioen. Comfortabel zal

de zonnebloemvormige ring niet

zijn; hij weegt namelijk 460,55

gram. Toch interesse? Voor zo’n

726.000 euro is hij van jou.

Diamantenscan

Ieder jaar wordt er ongeveer 26.000 kilogram

diamant opgegraven. Bijna de helft

daarvan wordt gevonden in het midden

en zuiden van Afrika, maar ook Canada,

India, Brazilië en Rusland zijn grote spelers.

Diamantbedrijven zoeken meestal naar

kimberliet en lamproiet. Dat zijn allebei

stollingsgesteentes die diep uit de mantel

komen en bij vulkanische uitbarstingen

diamanten kunnen meebrengen. Kimberliet

en lamproiet worden niet uit een vulkaan

gelanceerd, maar stollen in de vulkaanpijp.

Bedrijven graven deze gesteentepijpen

vervolgens uit om te kijken of er edelstenen

in zitten. Dit kan op meerdere manieren, bijvoorbeeld

door opgegraven stenen open te

RUIMTEDIAMANTEN

Terwijl diamanten op aarde vrij zeldzaam zijn, zijn ze

in de ruimte helemaal niet zo schaars. Veel meteorieten

bevatten bijvoorbeeld nanodiamanten, maar

die zijn wel slechts enkele nanometers groot, oftewel

ruim twintigduizend keer dunner dan een mensenhaar.

Indrukwekkender is een nog niet bewezen

theorie die stelt dat het diamanten regent binnen in

de ijsreuzen Uranus en Neptunus. In 2011 ontdekten

sterrenkundigen zelfs een planeet (PSR J1719−1438

b) op 4000 lichtjaar afstand van de aarde die

mogelijk voor het grootste deel uit diamantachtig

materiaal bestaat. En twee jaar geleden schreven

astronomen nog over een ingestorte ster die heel

langzaam verandert in een mega-diamant.

breken. Dat is wel risicovol, want diamanten

kunnen daardoor ook kapotgaan. Tegenwoordig

kiezen veel bedrijven ervoor om de

gemijnde stenen te scannen met röntgenstraling.

Doordat diamant een specifieke

dichtheid heeft, is de edelsteen makkelijk te

herkennen op de scans.

PER-ANDERS PETTERSSON/GETTY IMAGES

TRAVIS METCALFE AND RUTH BAZINET, HARVARD-SMITHSONIAN CENTER

FOR ASTROPHYSICS

2/2025 21


Van

naar sterrenhemel

SCIENCE HISTORY IMAGES/ALAMY

Ook zonder telescopen wisten mensen duizenden jaren geleden de

nodige kennis te vergaren over de sterrenhemel. En dat deden ze niet

alleen uit nieuwsgierigheid. Voor hen kon astronomische informatie van

levensbelang zijn. Vijf voorbeelden van beschavingen die hun blik naar

boven richtten, en hun invloed op de wetenschap van nu.

Tekst: Lucas Ellerbroek

22


Scan de

QR-code

voor meer

informatie.

1

Rekentalenten

BESCHAVING Babyloniërs

LOCATIE nabij het huidige Bagdad

PERIODE 2000 voor Christus – 0

WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? Gedurende

de twee millennia voor onze jaartelling

was Babylon een machtige stadstaat in

Mesopotamië, een gebied dat grotendeels

in het huidige Irak lag. Avonturiers en archeologen

vonden er vanaf de negentiende

eeuw honderdduizenden kleitabletten met

spijkerschrift, waardoor we veel te weten

zijn gekomen over de Babyloniërs en hun

blik op de kosmos.

“De beweging van hemellichamen werd

door de Babyloniërs bestudeerd om de

wil van de goden te lezen”, zegt emeritushoogleraar

sterrenkunde Teije de Jong,

gespecialiseerd in de Babylonische astronomie.

De natuurlijke en bovennatuurlijke

wereld vermengden zich: de stand van de

sterren en maan voorspelden het verloop

van de seizoenen, terwijl samenstanden

van planeten volgens de Babyloniërs belangrijke

maatschappelijke gebeurtenissen

aankondigden. Astrologie en astronomie

waren innig met elkaar vervlochten, net als

bij veel andere beschavingen.

“Wat de Babyloniërs onderscheidde van

andere oude culturen was hun reken talent”,

vervolgt De Jong. “Hun manier om getallen

te noteren, zou later de hele wereld overnemen.”

De Babyloniërs introduceerden

bijvoorbeeld het plaats­waardesysteem.

Daarin wordt de waarde van een cijfer bepaald

door zowel het cijfer zelf als de positie

die het heeft in een getal. Ons tientallige

stelsel is zo’n plaats­waarde systeem: van

rechts naar links zijn de cijfers in een getal

eenheden, tientallen, honderdtallen enzovoort.

De Babyloniërs gebruikten ook zo’n

systeem – maar zij hadden een zestigtallig

stelsel.

Met hun waarnemingen stelden de Babyloniërs

een kalender op die belangrijk

was voor hun staatkundige organisatie en

Op het ‘kleitablet van Sjamasj' uit de

negende eeuw voor Christus staat de

Babylonische zonnegod Sjamasj afgebeeld;

boven hem de symbolen voor de zon, maan

en Venus.

religie. Bovendien was Mesopotamië de

bakermat van de landbouw, en al duizenden

jaren wist men dat een goede timing

van ploegen, zaaien en oogsten essentieel

was voor de voedselvoorziening. De maan

fungeerde als een klok aan de hemel: de

maan doet er een ‘maanmaand’ over om

van volle maan naar volle maan te gaan.

Twaalf van die maanmaanden maakten één

zonnejaar met vier seizoenen.

Althans: bijna. Het ‘zonnejaar’ (365 dagen)

is namelijk elf dagen langer dan twaalf

‘maanmaanden’ (354 dagen). Om te voorkomen

dat de Babyloniërs na een paar jaar

in het verkeerde seizoen zouden zaaien,

voegden ze eens in de drie à vier jaar een

‘schrikkelmaand’ toe aan hun kalender.

Priester­sterrenkundigen bepaalden uit de

opkomst van sterrenbeelden hoeveel er

van het zonnejaar verstreken was. Als het

zonne­ en het maanjaar te veel uit de pas

gingen lopen, trokken ze aan de bel bij de

koning en laste die een schrikkelmaand in.

Door deze rol hadden priester­sterrenkundigen

veel aanzien in de Babylonische

maatschappij. Ze deinsden er dan ook niet

voor terug om ook politieke voorspellingen

te doen. Hun beroemdste werk is Enuma

Anu Enlil, een verzameling van zeventig

kleitabletten ‘volgespijkerd’ met waarnemingen

en bijbehorende voortekenen, van

landbouwadviezen (“als de sterren van de

stier van de hemel erg helder zijn, zullen

de kalveren gedijen”) tot peilingen (“als

Jupiter helder is, zal de koning de hoogste

rang bereiken”).

WAT WAS HUN ERFENIS? De Babylonische

sterrenkunde zou het fundament worden

voor versies van talloze latere culturen,

zoals de Griekse, Indiase, Arabische en

Europese. Toen Griekse geleerden enkele

eeuwen voor Christus het eerste ruimtelijke

model van het zonnestelsel ontwikkelden,

maakten ze dankbaar gebruik van baanperiodes

die in Babylon waren uitgerekend.

En de zestigtallige erfenis van de Babylonische

rekenmeesters zie je elke keer dat

je op je horloge kijkt: een minuut bestaat

uit 60 seconden, een uur uit 60 minuten en

een cirkel uit 360 graden.

2/2025 23


VAN SPIJKERSCHRIFT NAAR STERRENHEMEL

2 Cadeautje

voor historici

BESCHAVING Chinezen

LOCATIE China

PERIODE vanaf 1500 voor Christus

WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? De eerste

Chinese astronomische verslagen dateren

uit de Shang-dynastie (van circa 1500 tot

1000 voor Christus), de eerste dynastie

waarvan geschreven bronnen bewaard

zijn gebleven. Hierin worden namen van

sterren en sterrenbeelden genoemd die tot

op de dag van vandaag zijn blijven bestaan,

zoals bei-dou, de ‘noordelijke lepel’, bij

ons bekend als de steelpan. De traditie

van waarnemingen zette zich voort: in de

vierde eeuw voor Christus documenteerden

sterrenkundigen Gan De en Shi Shen de

namen en posities van honderden sterren.

Hun geschriften zijn de vroegst bekende

stercatalogi ter wereld.

Hiermee ontwikkelden de Chinezen, net als

de Babyloniërs, een nauwkeurige kalender

voor landbouw en staatkundige doeleinden.

En ook hier betekende kennis van de sterrenhemel

macht. In het oude China werden

honderden goden verantwoordelijk gehouden

voor alles wat op aarde gebeurde, van

huwelijksgeluk tot mislukte oogsten. De wil

van deze goden was te lezen – en met de

juiste kennis zelfs te voorspellen – uit de

bewegingen van maan, planeten en sterrenbeelden.

Het was niet meer dan logisch dat

uitsluitend de keizer deze kennis in handen

mocht hebben.

In de ‘gouden periode’ van de Han-dynastie

(van 206 voor Christus tot 220 na Christus)

Op deze kaart uit de Tang-dynastie (618–907 na Christus) werden sterren van verschillende

scholen onderscheiden door middel van verschillende kleuren. De volledige reeks sterrenkaarten

bevat ongeveer 1300 sterren.

kwamen gedetailleerde sterrenkundige

observaties tot volle bloei. Niet alleen de

cycli van zon, maan en planeten waren goed

beschreven en doorgrond; datzelfde gold

voor incidentele fenomenen als zons- en

maansverduisteringen, het verschijnen van

NASA/W. LILLER

kometen en ‘nieuwe sterren’. Die laatste, zo

weten we nu, waren supernova’s: explosies

van zware sterren. Het eerste verslag van

de beroemde terugkerende komeet Halley

(zie foto) stamt uit 239 voor Christus. Zijn

naam sàozh u xīng, oftewel ‘bezemster’

(vanwege zijn lange staart), bleef eeuwenlang

in gebruik.

WAT WAS HUN ERFENIS? Het grondige

Chinese waarneemarchief is nog steeds

waardevol voor de moderne sterrenkunde.

Van alle in het oude China waargenomen

supernova’s zijn inmiddels restanten

gevonden: langzaam uitdijende gas- en

stofwolken die alleen röntgen- en infraroodruimtetelescopen

kunnen zien. De

oude waarnemingen bevatten waardevolle

details over de aard van deze sterontploffingen.

Deze en andere incidentele

hemelverschijnselen, zoals verduisteringen,

zijn voor historici een mooi cadeautje.

Je kunt namelijk precies terugrekenen

wanneer en waar op aarde die te zien waren

– en zo kun je aardse gebeurtenissen

dateren die worden beschreven in oude

geschriften.

24 2/2025


3

Huwelijkslessen en jachtadviezen

BABAK TAFRESHI/SPL/ANP

BESCHAVING Aboriginals

LOCATIE Australië

PERIODE vanaf 65.000 voor Christus

WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? De Aboriginals van Australië zijn

de meest ervaren hemelwaarnemers. Honderden verschillende

Aboriginalstammen leefden tienduizenden jaren als jager­verzamelaars.

Hun cultuur kent een sterke spirituele band met het

landschap en een mythologie die met hulp van zang, dans en tekeningen

werd doorgegeven van generatie op generatie. Daardoor

leerden ze de grillen van de seizoenen, de eigenschappen van

het land en de ligging van handelsroutes. En dat alles zonder ook

maar één geschreven letter.

De Aboriginal­kosmologie omvatte een zogenoemde Droomtijd

waarin de voorouders de wereld en de sterren creëerden. Hemellichamen

werden in de Droomtijd gezien als spirituele entiteiten,

nauw verbonden met het land en de mensen. Sterrenbeelden

hadden een belangrijke rol; die wezen de weg over land en zee,

maar ook door het leven. Hun verhalen bevatten zowel huwelijkslessen

als jachtadviezen. Tienduizenden jaren lang bouwden

en behielden de Aboriginals deze gedetailleerde kennis over de

sterrenhemel.

Hoe scherp hun ogen waren, blijkt uit hun waarnemingen van variabele

sterren, een fenomeen dat westerse sterrenkundigen pas

tweehonderd jaar geleden met telescopen ontdekten. Al millennia

daarvoor registreerden Aboriginal­astronomen met het blote oog

(en een extreem goed geheugen) de terugkerende verduistering

van verschillende sterren.

De Aboriginals gaven niet alleen namen aan sterrenbeelden,

maar ook aan plekken waar juist geen sterren te zien waren. Op

het zuidelijk halfrond is de sterrenhemel voller: je hebt zicht op

het centrum van de Melkweg, waar het krioelt van de sterren. Op

bepaalde plaatsen worden die sterren bedekt door grote stof­ en

gaswolken. Sommige van die wolken hadden een naam; de bekendste

is de Emoe (zie foto). De Melkweg kantelt in de loop van

het jaar en de bijbehorende ‘emoestanden’ waren gekoppeld aan

jaarlijks terugkerende taferelen. Als de emoe in juni rechtop zit,

broedt hij op een ei – een uitgelezen moment om eieren te rapen.

En als de emoe vier maanden later op zijn kant ligt, heeft hij dorst

en staat de hete, droge zomer voor de deur.

WAT IS HUN ERFENIS? Hoewel de Aboriginalsterrenkunde weinig

invloed had op de westerse wetenschap, biedt hun kosmologie

wel inzicht in de diepe verbondenheid tussen mens en natuur.

4

Meesternavigators

BESCHAVING Polynesiërs

LOCATIE Stille Oceaan

PERIODE 3000 voor Christus –

1600 na Christus

WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? De Polynesiërs,

die zich vijfduizend jaar geleden over

de uitgestrekte Stille Oceaan verspreidden,

stonden bekend om hun navigatievaardigheden,

die flink leunden op astronomische

kennis. Polynesiërs lazen de sterrenhemel

als een wereldkaart. Ze gebruikten sterrenbeelden

en hun beweging om navigatieroutes

vast te leggen en maakten gebruik

van zon, maan en planeten om zich te oriënteren.

Zo creëerden ze vernuftige methodes

die hen in staat stelden lange afstanden

over de oceaan te reizen.

Centraal hierin stond het ‘sterkompas’,

waarin de posities van opkomende en

ondergaande sterren aan de horizon waren

vastgelegd. Soms werd zo’n kompas daadwerkelijk

in elkaar geknutseld met schelpjes

en hout, bijvoorbeeld om een discussie te

kunnen voeren over de te volgen route (zie

foto). Maar meestal bevond het sterkompas

zich puur in het hoofd van de Polynesische

navigators, die de locaties en bewegingen

van meer dan tweehonderd sterren in hun

ijzersterke geheugen hadden opgeslagen.

Met die kennis wisten ze hun schepen feilloos

over de Grote Oceaan te sturen.

WAT WAS HUN ERFENIS? Hoewel de

Polynesiërs geen directe invloed hadden

op de westerse sterrenkunde, maken hun

navigatiemethodes diepe indruk op hedendaagse

wereldreizigers.

MANFRED BAIL IMAGEBROKER RM/ALAMY

2/2025 25


VAN SPIJKERSCHRIFT NAAR STERRENHEMEL

ATLANTIDE PHOTOTRAVEL/GETTY IMAGES

GOLUBOVY/ISTOCK/GETTY IMAGES/MATT BRITT/CC BY SA 3.0

5

Onderbroken cyclus

BESCHAVING Maya’s

LOCATIE rondom het schiereiland

Yucatán

PERIODE 1800 voor Christus –

1546 na Christus

WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? In Amerika

hechtten veel culturen waarde aan de

sterrenhemel. Het beroemdste voorbeeld

is de beschaving van de Maya’s, die vanaf

ongeveer 2000 voor Christus ruim drie

millennia lang bestond in het gebied rondom

het schier eiland Yucatán (het huidige

Guatemala, Belize, Honduras en het zuiden

van Mexico).

De Maya’s hielden twee kalenders bij: de

Haab van 365 dagen en de Tzolk’in van 260

dagen. Net als de Babyloniërs (zie ‘Rekentalenten’,

pagina 23) hanteerden ze een

plaats­waarde systeem waarmee ze grote

getallen te lijf konden gaan. In hun eeuwenlange

waar nemingen van hemellichamen

zagen ze veel verschijnselen terugkeren.

Dit sloot mooi aan bij hun visie dat alles in

de natuur zich herhaalt: de seizoenen, de

gewassen, het leven, de geschiedenis.

“De Maya’s bouwden hun sterrenkunde op

uit cycli die ze waarnamen aan de hemel:

terugkerende samenstanden van planeten,

sterren en de maan”, vertelt Eduardo Rubio­

Herrera, een sterrenkundige uit Guatamala

met kennis van Maya­astronomie. “Hun

ultieme doel was om al die cycli te vangen

THEILR/CC BY-SA 2.0

Illustratie gebaseerd op de kalendertelling

van de Maya’s. De 20 symbolen vertegenwoordigen

elk een ‘maand’ van 13 dagen in de

Tzolk’in­kalender; 13 van deze cycli vervolmaken

het ‘Tzolk'in­jaar’ van 260 dagen. Het middelste

symbool is Ahau, die de cyclus afsluit.

in één kalendersysteem: de ‘lange telling’.”

De langste cyclus in deze kalender duurde

5125 jaar. In 2012 eindigde een van deze

cycli; complotdenkers meenden dat de

Maya’s daarmee ook meteen het eind der

tijden hadden voorspeld. (Ten overvloede:

nee, dat deden ze niet.)

Een speciale rol was weggelegd voor de

cyclus van de planeet Venus. Door haar

positie dicht bij de zon is Venus zichtbaar

als ‘avondster’ (die kort na zonsondergang

achter de horizon verdwijnt) én ‘ochtendster’

(die vlak voor de dageraad opkomt).

Dit ritme van Venus had een grote spirituele

betekenis binnen de cultuur van de Maya’s.

Veel tempels in Mayasteden zijn dan ook

gewijd aan Venus, zoals El Caracol in

Chichén Itzá, een ‘tempelobservatorium’

met het uiterlijk van een moderne sterrenwacht

(zie foto). En Venus was niet de

enige specialiteit van de Maya’s: naast

oogstseizoenen voorspelde hun kalender

ook zons­ en maansverduisteringen.

WAT WAS HUN ERFENIS? De Maya­sterrenkunde

heeft geen erfgenamen in de

moderne wereld. In 1562 liet de Spaanse

inquisiteur Diego de Landa een groot

aantal geschriften verbranden die de historie,

religie en kosmologie van de Maya’s

bevatten. Maar vier van deze geschriften

overleefden het; een ervan – bekend als de

Dresdener Codex – bevat een beschrijving

van de Venuscyclus in Maya­hiëroglyfen.

Sommige hedendaagse Maya’s houden de

cycli van Venus nog trouw bij en dragen

hun kennis over, net als hun voorouders.

“Sinds de koloniale tijd werden de Maya’s

lange tijd genegeerd, onderdrukt en

verwaarloosd”, zegt Rubio­Herrera. “Pas

enkele decennia weten we hun cultuur op

waarde te schatten.”

26 2/2025


Weten we nu alles beter?

e vijf beschavingen waarop we

hebben ingezoomd, waren of

D

zijn zeker niet de enige sterrenvolgers.

De oorspronkelijke bewoners

van Noord-Amerika hadden op zon,

maan en sterren gebouwde kalenders die

zonder geschreven tekst werden overgedragen.

Prehistorische monumenten

als Ng’amoritung’a in Kenia demonstreren

de diepe band van hun bouwers met

de sterrenhemel. En in het oude Egypte

speelden hemellichamen een grote rol in

de dodencultus en het voorspellen van de

jaarlijkse overstroming van de Nijl.

Na het jaar nul ontwikkelde de sterrenkunde

zich verder. Indiase en Griekse

geleerden voegden innovatieve wiskunde

toe aan de Babylonische rekenmodellen.

Het geometrisch model van het zonnestelsel

van de Grieks-Egyptische Ptolemaeus

gold twee millennia wereldwijd als

de gouden standaard. In de middeleeuwen

bewaarden en verrijkten Perzische

en Arabische sterrenkundigen de kennis

uit de Klassieke Oudheid… Totdat de telescoop

en de wetenschappelijke methode

op het toneel verschenen.

En weten we daardoor nu alles beter?

Steeds verder ontrafelen we de ‘mysteries

van het heelal’ met behulp van

telescopen. Maar dit zorgt er ook voor

dat we steeds meer weten over hemelverschijnselen

die voor ons dagelijks

leven steeds minder van belang zijn.

Ook kijken we steeds minder naar de

sterren. Meer dan de helft van de wereldbevolking

woont in steden, waar bebouwing,

smog en lichtvervuiling het zicht

op de sterrenhemel benemen (zie foto).

Bovendien hebben we de sterren niet

meer nodig om op hun ritme te zaaien,

feest te vieren en te navigeren.

Toch is het een goed idee om af en toe te

genieten van de sterrenhemel. Zoek op

een heldere avond een donkere plek op,

kijk naar boven en denk aan de miljarden

hemelbeschouwers die je voorgingen en

dezelfde sterren aanschouwden – maar

er meer in zagen.

WE WETEN STEEDS MEER OVER VERSCHIJNSELEN DIE

VOOR ONS LEVEN STEEDS MINDER VAN BELANG ZIJN

CHRISTOPHE LEHENAFF/GETTY IMAGES

LUCAS ELLERBROEK

is sterrenkundige en

schrijver.

Geraadpleegde bron: Joshua Sokol: The Stargazers, Science (3 juni 2022)

2/2025 27


INTERVIEW

PLANTENWETENSCHAPPER

ANTONY VAN DER ENT:

Scan de

QR-code

voor meer

informatie.

‘Grote bedrijven

hebben gewoon

geen oren naar

plantenmijnbouw’

De mensheid heeft nogal wat metalen nodig – maar die delven gaat vaak

gepaard met een boel milieuvervuiling. De Wageningse wetenschapper

Antony van der Ent doet onderzoek naar een letterlijk groen alternatief:

planten die nikkel, thallium, selenium en allerlei andere scheikundige

elementen voor ons uit de grond kunnen halen.

Tekst: Jean-Paul Keulen • Fotografie: Allard Faas

aar ‘normale’ mensen

W

in de zomer afreizen

naar Italië voor de zon,

het lekkere eten en de

mooie steden, is Antony

van der Ent als we hem

spreken net terug van een bezoek aan een

verlaten zink- en loodmijn in de buurt van

de stad Udine. Daar heeft de Wageningse

plantwetenschapper zaden verzameld van

brilkruid, een plant van enkele decimeters

hoog met kleine gele bloemetjes. Waarom?

Omdat brilkruid in staat is met zijn wortels

thallium uit de grond te halen. Een heel

handige eigenschap, vertelt Van der Ent,

Het idee dat planten metalen kunnen opnemen,

is niet nieuw. Al in 1948 ontdekte

de Italiaanse botanicus Ornella Vergnawant

dit metaal is ontzettend giftig. Met

brilkruid zou je dus vervuilde stukken

grond van thallium kunnen ontdoen.

Naast brilkruid zijn er nog de nodige

andere planten die metalen aan de bodem

onttrekken. En dat biedt allerlei mogelijkheden

– niet alleen om die bodem te

zuiveren, ook om die metalen te kunnen

verkopen. Zoals het thallium dat brilkruid

uit de grond haalt; dat brengt momenteel

zo’n 7000 euro per kilo op. “Daar zou

je dan mooi de zuiveringsoperatie mee

kunnen bekostigen”, zegt Van der Ent.

Zo zijn er wel meer win-winsituaties te

bedenken rond de planten die hij onder-

zoekt. Toch tonen landen als Indonesië,

waar nikkelwinning diepe wonden in het

landschap slaat, weinig interesse in deze

letterlijk groene vorm van mijnbouw. Maar

misschien kunnen we er op korte termijn

wel elders mee aan de slag.

‘We hebben het afgelopen jaar

het aantal bekende

hyperaccumulerende planten

verdrievoudigd’

28 2/2025


ALLARD FAAS


INTERVIEW

no dat de plant Alyssum bertolonii heel

veel nikkel bevatte, vertelt Van der Ent.

“Maar dat publiceerde ze in een obscuur

Italiaans talig tijdschrift, dus destijds is dat

nooit iemand opgevallen.”

Bijna dertig jaar later zette een andere

botanicus, Tanguy Jaffré, de volgende

stap, toen hij een boom ontdekte waar

fel, lichtblauw sap uit kwam dat voor 25

procent uit nikkel bestond. “Dat geloofde

niemand”, zegt Van der Ent. “Wetenschappelijke

tijdschriften wilden het artikel over

zijn vondst niet plaatsen, totdat Jaffré de

Nieuw-Zeelandse chemicus Roger Reeves

benaderde. Samen hebben ze toen wél

een artikel kunnen publiceren, dat zelfs

de voorpagina van Science haalde. En dat

heeft dit soort planten op de kaart gezet.”

Toch ontwikkelde het vakgebied rond deze

zogenoemde hyperaccumulerende planten

zich in de decennia erna maar langzaam.

Het was elke keer weer een hele onderneming

om bijvoorbeeld in de tropen monsters

te verzamelen en die dan naar een lab

te brengen om ze daar te analyseren.

Maar een paar jaar geleden zette Van der

Ent een stroomversnelling in gang door

een handheld apparaatje dat in de geologie

werd gebruikt om ertsen te analyseren,

aan te passen en in te zetten om plantenmonsters

te ‘scannen’. Op die manier kun

je in dertig seconden bepalen hoeveel

zo’n sample bevat van alle scheikundige

elementen die in het periodiek systeem

tussen calcium en molybdeen in staan.

“Als je met zo’n apparaatje naar een

groot herbarium gaat, bijvoorbeeld dat

van Naturalis in Leiden of Kew Gardens

in Engeland, kun je daarmee in een paar

weken tijd metingen doen aan duizenden

monsters. Zo hebben we de afgelopen

jaren het aantal bekende hyperaccumulerende

planten verdrievoudigd.”

‘Je kunt zinkboerenkers

gebruiken om cadmium uit de

grond te trekken’

Eén toepassing van zulke planten is, zoals

gezegd, de bodem ontdoen van giftige

metalen. Neem een zink-lood-smelterij die

in het verleden cadmium heeft verspreid

over de wijde omgeving. “Zo’n gebied kun

je nooit helemaal saneren door de bodem

af te graven en af te voeren. Maar je kunt

er wel een paar jaar planten laten groeien

die cadmium uit de grond trekken. Daar

kun je bijvoorbeeld zinkboerenkers voor

gebruiken, die van nature voorkomt in het

Nederlandse Geuldal. Zo kun je tegen lage

kosten een groot gebied schoonmaken.”

In China gebeurt zoiets al op grote schaal,

weet Van der Ent. “Daar zijn nogal wat

plekken waar veel arsenicum in de grond

zit. Als je daar dan rijstvelden op aanlegt,

gaat al dat arsenicum in de rijst zitten. Om

dat te voorkomen, zetten ze om het jaar, of

om de twee jaar, op zo’n veld planten neer

die het arsenicum verzamelen.”

En kun je met behulp van zulke planten

ook metalen winnen om ze vervolgens te

gebruiken? Ja, zegt Van der Ent, als het

metaal in kwestie maar genoeg waard is

om plantenmijnbouw – of, zoals de metho-

WIE IS…

Antony van der Ent?

Antony van der Ent (1982) behaalde

een bachelor in environmental technology

aan de Hogeschool Saxion

en een master in environmental

science aan de Radboud Universiteit

Nijmegen.

Daarna promoveerde hij aan de

Universiteit van Queensland in de

ecologie. Vervolgens deed hij onderzoek

aan deze universiteit en de

Universiteit van Lorraine in Frankrijk.

Zijn werk aan hyperaccumulerende

planten bracht Van der Ent naar alle

uithoeken van de aarde, van Albanië

tot Zambia.

In 2019 paste Van der Ent een handzaam

apparaatje uit de geologie aan

om daar in dertig seconden mee te

kunnen bepalen welke metalen een

plantenmonster bevat.

Voor zijn onderzoek naar planten die

selenium uit de bodem opnemen,

kreeg hij in 2021 van NWO een onderzoeksbeurs

van 800.000 euro.

Sinds januari 2023 is Van der Ent

als onderzoeker verbonden aan

Wageningen University & Research.

ANDRY DENISAH/SOPA IMAGES/LIGHTROCKET VIA GETTY IMAGES

de offcieel heet, phytomining – rendabel

te maken. “Zink brengt bijvoorbeeld maar

3 euro per kilo op; dat is dus bijna niks

waard. Maar nikkel is wel heel interessant,

nu en in de toekomst. Een lithiumion-

accu in een elektrische auto bevat

bijvoorbeeld meer nikkel dan lithium; zo’n

50 kilo. Daardoor neemt de vraag naar dit

metaal enorm toe, wat de prijs natuurlijk

doet stijgen. En dan is phytomining een

heel goede mogelijkheid.”

Wat deze vorm van mijnbouw vooral zo

aantrekkelijk maakt, is dat het alternatief

zo enorm schadelijk is. “In Indonesië,

In Indonesie worden grote hoeveelheden

regenwoud opgeofferd om nikkel te winnen.

Planten die datzelfde metaal uit de bodem

halen, zouden de schade voor het landschap

na afloop kunnen beperken.

30 2/2025


ALLARD FAAS

met name op het eiland Sulawesi, worden

duizenden hectares regenwoud per dag

gekapt en met bulldozers kaalgestript om

nikkel te kunnen winnen. Elektrischeautofabrikant

Tesla heeft Indonesië

namelijk uitgekozen als belangrijkste nikkelleverancier

en de Indonesische regering

zei daarop bereid te zijn het milieu op te

offeren voor de welvaart van de bevolking.”

Nu is het niet zo dat Indonesië net zo goed

met planten in de weer kan gaan om de

batterijen in al die miljoenen Tesla’s van

nikkel te voorzien. “Met nikkel-phytomining

kun je 200 kilogram per hectare per

jaar produceren”, zegt Van der Ent. “Dat

is niet weinig, maar er zijn in Indonesië

conventionele nikkelmijnen die 80 miljoen

kilogram nikkel per jaar produceren. Daar

is moeilijk tegen op te boksen.”

Wel zou plantenmijnbouw een rol kunnen

spelen als zo’n conventionele mijn eenmaal

is uitgeput. “Je houdt dan een soort

hellandschap over van kale grond. En

doordat er in Indonesië meters aan regen

per jaar valt, spoelt die grond vervolgens

de rivier en de zee in.” Maar stel nou, zegt

Van der Ent, dat je op zo’n stuk grond

struikjes neerzet die het resterende nikkel

uit de grond trekken. “Daar knip je dan

elke zes of negen maanden de bovenste

30 centimeter van af en uit die takken

haal je het nikkel. De struikjes zelf blijven

staan en gaan met hun wortels zelfs steeds

dieper de grond in naarmate ze ouder worden.

Zo krijgen ze toegang tot steeds meer

nikkel – én ze zorgen ervoor dat de bodem

niet meer wegspoelt.”

‘Doordat nikkel zo giftig is,

groeien veel gewassen er voor

geen meter op’

Klinkt als een no-brainer, maar vooralsnog

krijgen Van der Ent en collega’s

er de handen niet voor op elkaar. “We

hebben met alle grote nikkelmijnbedrijven

gesproken en ze hebben er gewoon

geen oren naar.” Dat komt, vervolgt hij,

door een combinatie van regelgeving en

winstbejag. Als een mijn is uitgeput, moet

het verantwoordelijke bedrijf bepaalde

maatregelen treffen om de bodem te

‘beschermen’ – bijvoorbeeld door er per

hectare tienduizend bomen op te zetten.

Is dat eenmaal gebeurd, dan gaat zo’n stuk

grond terug naar de staat. Het is dan in

het voordeel van zo’n bedrijf om te kiezen

voor bomen die zo snel mogelijk te produceren

zijn – of dat nou een soort is die op

die plek kan gedijen of niet. Want als die

bomen er eenmaal staan, is dat kaalgekapte

en uitgeputte stuk ex-oerwoud hun

verantwoordelijkheid niet meer. En in die

manier van werken past geen jarenlange

beplanting met zorgvuldig uitgezochte

struiken die op een lager pitje doorgaan

met nikkelwinning en ondertussen de

bodem vasthouden.

2/2025 31


INTERVIEW

VAN DER ENT TIPT…

In 2017 maakte de Frans-Duitse televisiezender

Arte Superplants: How to Make Money By Saving the

Environment, een documentaire van vijftig minuten over

onderzoek naar en mijnbouw met planten die metalen

uit de grond halen. “Het leuke aan deze docu is dat ie

zowel veldonderzoek in Nieuw-Caledonië

en Albanië laat zien als labonderzoek in

Australië en Duitsland”, zegt Van der Ent.

De Engelstalige versie is in zijn geheel te

bekijken op YouTube:

Toch zijn er kansen voor dit soort planten.

Zo zit er in Maleisië óók veel nikkel

in de grond, maar dat land heeft – na een

milieuramp veroorzaakt door de Mamutkopermijn

– besloten de conventionele

nikkelmijnbouw links te laten liggen.

“Daar proberen ze nu wel phytomining

van de grond te krijgen samen met Botanical,

een bedrijf dat ik adviseer”, zegt Van

der Ent.

Datzelfde Botanical richt zich ook op toepassingen

dichter bij huis. “In grote delen

van Griekenland, Albanië en Turkije staat

de grond van nature stijf van het nikkel.

Veel van dat land wordt nu voor landbouw

gebruikt, maar mede doordat nikkel zo

giftig is, groeien veel gewassen daar voor

geen meter.” Conventionele nikkelmijnbouw

is geen optie; daarvoor is het metaal

te zeer verspreid over de bodem. Maar

met planten zou je die nikkel wél kunnen

winnen – en houd je vervolgens grond over

die een stuk vruchtbaarder is.

‘Je zou een plant zo kunnen

aanpassen dat ie nét een ander

metaal opneemt Õ

Nu zijn er nog heel wat andere elementen

waar vraag naar is. De zeldzame aarden

bijvoorbeeld, een verzameling van zeventien

zilverwitte, zachte metalen die veel

worden gebruikt in elektronica en allerlei

industriële processen. Voor de toekomst

zou het heel handig zijn als we die uit

onze eigen bodem kunnen halen, zodat

we minder afhankelijk zijn van landen als

China. Helaas moet Van der Ent ons op dat

punt teleurstellen. “Er zijn wel planten die

deze metalen uit de grond halen, ook bij

heel lage concentraties. Maar ik heb net

een grote studie gedaan waaruit blijkt dat

dit allemaal tropische soorten zijn, waar

we in Europa niets mee kunnen. Als er ook

een Europese soort is die zeldzame aarden

uit de grond haalt, hebben we die nog niet

ontdekt.”

En zou je dan zo’n soort ook kunnen

máken, bijvoorbeeld met genetische

modificatie? “Dat is een beetje de heilige

graal”, zegt Van der Ent. “Maar dat is

ontzettend moeilijk. Het gaat namelijk

niet om één gen. Het proces van hyperaccumulatie

bestaat uit heel veel verschillende

stappen. Zo’n metaal moet eerst in

de wortel komen. Dan moet het sap naar

boven, de plant in. Vervolgens moet het

in een bepaalde vorm in bepaalde cellen

belanden. Enzovoort. En bij elk van die

stappen is een x-aantal genen betrokken.

Die allemaal aanpassen is technisch gezien

heel ingewikkeld.”

Toch ziet Van der Ent wel mogelijkheden.

“Je zou een plant die een bepaald metaal

hyperaccumuleert zo kunnen aanpassen

dat ie nét een ander metaal opneemt. Er

zijn bijvoorbeeld heel veel planten bekend

die nikkel opnemen en bijna geen planten

die kobalt opnemen – terwijl kobalt óók

heel waardevol is. Maar chemisch gezien

lijken nikkel en kobalt heel veel op elkaar;

ze staan naast elkaar in het periodiek systeem.

Dus misschien kun je met een aantal

kleine aanpassingen een plant die nikkel

verzamelt veranderen in eentje die kobalt

opneemt.”

‘Mijnbouwbedrijven hebben

geen enkele interesse om geld

te investeren in een mogelijke

oplossing’

Zo’n kobaltplant zou dan weer van pas

kunnen komen in Afrikaanse landen als

Zambia en het zuidelijke deel van Congo,

gaat Van der Ent verder. “Daar zijn hele

valleien gevuld met mijnbouwafval van

kopermijnen dat vol zit met kobalt – uit de

tijd dat kobalt nog heel weinig waard was.

Dat zijn nu heel vlakke stukken land waar

mensen huizen op hebben gebouwd.” En

die mensen lopen het risico opwaaiend,

giftig stof in te ademen, afkomstig uit dat

mijnbouwafval, dat niet alleen kobalt

bevat, maar ook bijvoorbeeld zink en

arsenicum. Hyperaccumulerende planten

zouden hier misschien iets tegen kunnen

doen, door schadelijke metalen uit

dit afval te verwijderen. Helaas staat het

onderzoek dat hij hier eerder naar deed

in Centraal-Afrika nu stil, zegt Van der

Ent. “Het probleem is bekend. Er zijn de

nodige rapporten over verschenen, van

allerlei organisaties. Maar er wordt niets

aan gedaan. Mijnbouwbedrijven hebben er

gewoon geen enkele interesse in om geld

te investeren in een mogelijke oplossing.”

Wel is Van der Ent bezig met nóg weer een

andere toepassing van planten die metalen

uit de grond halen: niet om de bodem

te zuiveren of grondstoffen te winnen,

maar om de volksgezondheid een boost

te geven. “Ik heb onlangs een grote beurs

gekregen om onderzoek te doen naar

selenium. Ongeveer een miljard mensen

krijgt daar nu te weinig van binnen. Buiten

Europa kun je daar bijvoorbeeld iets aan

doen door een gen aan te passen in de wortel

van een plant als koolzaad, zodat die

net wat meer selenium opneemt. Binnen

Europa mag dat nog niet, maar daar zou je

dan een extract kunnen maken uit planten

die veel selenium opnemen. En dat kun

je dan over je gewassen sproeien of aan

etenswaar toevoegen.”

Kortom, mogelijkheden te over. Soms wil

het bedrijfsleven niet meewerken, soms

zit de regelgeving in de weg – maar Van der

Ent blijft zoeken naar planten die metalen

op hun menu hebben gezet én naar

manieren waarop de mensheid daarvan

kan profiteren.

JEAN-PAUL KEULEN

is wetenschapsjournalist.

Geraadpleegde bronnen: Amelia Corzo-Remigio: Mechanisms of Uptake and Translocation of Thallium in Brassica Vegetables, Environmental Science & Technology

(25 januari 2024) | Antony van der Ent e.a.: Treasure from Trash: Mining Critical Metals from Waste and Unconventional Sources, Science of the Total Environment (1 maart 2021)

32 2/2025


ALLARD FAAS

‘TEGEN CONVENTIONELE

NIKKELMIJNEN IS MOEILIJK

OP TE BOKSEN’

2/2025 33


CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF

Fout

fout

op

fout

op

34 2/2025


Niemand ontkomt meer aan

de overvloed aan door AI

gegenereerde teksten en

afbeeldingen op internet.

Ook AI zelf niet, want

kunstmatig intelligente

systemen gebruiken steeds

vaker hun eigen output om

mee te trainen. Daardoor

voeden ze zich continu met

hun eigen fouten. En dat is

vragen om problemen.

Tekst: Loys Bakker

et de aanstekelijke woorden

“Het is zo, zo, zo,

M

bijna weer zomer!” wist

John de Koning vorig

jaar een plekje in de

Nederlandse hitlijsten

te bemachtigen. En dat terwijl de zanger

niet eens echt bestaat. De stem én de songteksten

van De Koning zijn gemaakt door

kunstmatige intelligentie.

Eerder klonk dat nog heel bijzonder, inmiddels

is het dat niet meer. Meer dan de helft

van alle tekst op het internet is volgens een

onderzoeksteam van Amazon gemaakt of

vertaald door AI. En iedereen die weleens

met ChatGPT heeft geëxperimenteerd,

weet dat deze zogeheten synthetische data

niet altijd kloppen. Onjuiste zinsconstructies

en bizarre plaatjes overspoelen dus

het web. Extra zorgwerkend: de volgende

generatie AI-systemen wordt getraind met

deze foute informatie. Wat hebben we nog

aan deze technologie als die alleen nog

maar leert van haar eigen creaties?

Afvoerputje

AI is een parapluterm voor een tal van algoritmes

en methodes die mensachtige taken

uitvoeren, zoals redeneren, leren en plannen.

Tegenwoordig doet vooral generatieve

AI nogal wat stof opwaaien. Dit is de vorm

van kunstmatige intelligentie die nieuwe

teksten, plaatjes of andere informatie produceert.

Het trainingsplan van dit soort

systemen zit hem vooral in hun dieet. Het

taalmodel achter ChatGPT leert bijvoorbeeld

van de enorme hoeveelheid gegevens

die het krijgt voorgeschoteld. In bakken

2/2025 8/2024 35


FOUT OP FOUT OP FOUT

Dit is de zomerhit van John de Koning.

Nadat het nummer alle hitlijsten had veroverd,

bleek het door AI te zijn gegenereerd.

theorieën en nepnieuws. En bedrijven

weten dit soort bagger niet altijd buiten

hun datasets te houden.

Star Wars-fanfictie

Een volgend probleem is dat de gemiddelde

internetgebruiker niet representatief is

voor alle aardbewoners. De meeste mensen

online zijn relatief jong en wonen in ontwikkelde

landen. Op de sociale nieuws- en

met letters en pixels ontdekt het veelvoorkomende

patronen.

“In essentie voorspelt een model, zoals

ChatGPT, de kans dat een bepaalde token,

een eenheid van informatie zoals een

woord of lettergreep, aan de beurt is”,

zegt Sandro Pezzelle, hoogleraar AI aan de

Universiteit van Amsterdam. Zo berekent

het systeem hoe groot de kans is dat het

ene woord naast het andere woord staat,

of dat een kat een staart en twee puntoren

heeft. Als je aan het getrainde algoritme

vraagt om een gedicht te schrijven of om

een poes te tekenen, zie je de woorden en

snorharen die de meeste kans maken om

jouw verzoek op te volgen. Eigenlijk zijn

generatieve modellen dus meesters in

kansberekeningen. Hoe meer data, des te

‘meesterlijker’ het antwoord.

De bergen aan informatie die deze modellen

vereisen, zijn maar op één plek te

vinden: het internet. Grote bedrijven zoals

OpenAI – verantwoordelijk voor ChatGPT

– struinen het web af om maar genoeg data

aan hun AI-systemen te kunnen voeren.

Toch blijkt deze informatiebron al te vaak

een afvoerputje. Een onderzoek van De

Groene Amsterdammer wijst bijvoorbeeld

uit dat de trainingsdata van veel Nederlandse

chatbots besmet zijn met complotforumsite

Reddit is bijvoorbeeld ongeveer

67 procent van de gebruikers man en tussen

de 18 en 29 jaar oud. Ook is maar 15 procent

van de mensen die bijdragen aan Wikipedia

vrouw. Standpunten van groepen die

minder actief het internet vullen, belanden

dus minder in de data waar AI-systemen

van leren. En als zo’n systeem maar één

soort wereldbeeld tegenkomt, komt er ook

maar één soort wereldbeeld uit.

“Data op het internet is misschien wel

divers, maar ook ongelijk verdeeld”, zegt

Bernhard Rieder, hoofddocent nieuwe media

en digitale cultuur aan de Universiteit

van Amsterdam, daarover. “Er is bijvoorbeeld

een overvloed aan Star Wars-fanfictie

op het internet, terwijl over andere

onderwerpen veel minder informatie is te

vinden.”

Nou is het niet erg dat een taalmodel veel

weet over Star Wars. Het is vooral teleurstellend

wanneer zo’n model minder nauwkeurige

antwoorden genereert over onderwerpen

waar online minder over wordt

gesproken, maar die toch belangrijk zijn,

zoals vrouwenrechten of racisme.

Dat wil niet zeggen dat deze bots aan de

lopende band racistische of seksistische

opmerkingen maken. Veel AI-systemen

blokkeren namelijk gevoelige termen en

scheldwoorden. Maar juist dat zit volgens

sommige wetenschappers een complexe

discussie over controversiële onderwerpen

in de weg. Probeer maar eens uit te leggen

wat er mis is met een term als je die niet

mag gebruiken.

SLAAP KINDJE SLAAP

ChatGPT werkt minder goed in andere talen dan in het Engels. Kijk maar eens naar het verschil tussen de creaties op de Engelse

opdracht ‘write a short lullaby’ en het Nederlandse verzoek om een kort slaapliedje te schrijven. In het Nederlands rijmt niet elke

regel. Bovendien slaan sommige zinnen nergens op. Heb jij ooit sterren zien glimmen als een brief?

CHATGPT

36 2/2025


STOPPEN MET LUKRAAK DATA VAN HET INTERNET

SCHRAPEN IS EEN STAP IN DE GOEDE RICHTING

SINA ALEMOHAMMAD E.A./ICLR 2024

Het probleem van diversiteit wordt concreter

als je kijkt naar de talen die een chatbot

als ChatGPT spreekt. “Er zijn meer dan zesduizend

talen in de wereld”, zegt Pezzelle.

“Niet meer dan een fractie daarvan – rond

de 150 – wordt opgenomen in datasets.”

Engels is de voertaal van het web, dus daar

kan ChatGPT prima mee uit de voeten.

Nederlands beheerst hij al een stuk minder

goed, Swahili spreekt hij bijna helemaal

niet.

Verkeerde diagnose

Ondertussen komen er steeds meer kunstmatige

maaksels bij. De output van het

ene model wordt daardoor de input voor

het andere model. Op de lange termijn

vormt dit verschijnsel een bedreiging voor

AI, stelde een internationaal team van

experts in 2023 al vast. Eerst voerden deze

onderzoekers een model foto’s van echte

vogels en bloemen, daarna vroegen ze het

model om deze afbeeldingen na te maken.

Het resultaat was een reeks AI-gegeneerde

plaatjes, die het model als inspiratie

gebruikte voor zijn vólgende collectie

meesterwerken.

Maar wanneer zo’n model geen menselijke

voorbeelden meer krijgt toegediend,

neemt de kwaliteit én de diversiteit van de

afbeeldingen af. De illustraties lijken steeds

minder op de originele flora en fauna, en

steeds meer op elkaar – tot je een uniforme

blob van groengrijze kleuren overhoudt.

Dan is er sprake van een zogeheten model

collapse. (Zie ook ‘Instortende modellen’ op

pagina 38.)

Hetzelfde gebeurt met teksten. Als AIsystemen

hun eigen woorden als trainingsmateriaal

gebruiken, krimpt hun woordenschat

en variëren de zinnen minder in

grammaticale structuur. Dat verlies van

taalkundige diversiteit raakt minder voorkomende

talen het hardst. Een Nederlands

gedicht zal daardoor in de toekomst sneller

onbegrijpelijk zijn dan een Engels versje.

(Zie ook ‘Slaap kindje slaap’ hiernaast.)

Dat is zorgelijk, want mensen gebruiken

generatieve AI voor meer dan alleen het

schrijven van gedichten. In het Elisabeth-

TweeSteden Ziekenhuis (ETZ) in Tilburg

leggen chatbots bijvoorbeeld moeilijk te

begrijpen neurochirurgie uit aan patiënten

en transcriberen ze gesprekken tussen

artsen en hun cliënten. Ook kunnen AIsystemen

de symptomen van patiënten

herkennen en aan ziektes koppelen. Stel

je nu eens voor dat zo’n AI-systeem traint

met medische kennis die is gegenereerd

door eerdere modellen. De kans is dan

een stuk groter dat het een ziekte over het

hoofd ziet of verkeerd diagnosticeert.

AI-modellen bootsen de werkelijkheid

aardig na, maar toch mankeert er vaak

iets aan de afbeeldingen. Zie je de vreemde

vouwen in ieders gezicht?

Minder data

Het is dus belangrijk dat bedrijven zoals

OpenAI stappen zetten om model collapse

te voorkomen. Stoppen met lukraak data

van het internet schrapen is een eerste

stap in de goede richting. In plaats daarvan

moeten bedrijven dan betalen voor

menselijke data. Zo lopen ze geen risico

dat synthetische informatie in de datasets

glipt.

Dat gebeurt ook al best vaak, zegt Rieder.

Bedrijven sluiten geregeld deals met kranten

en magazines om hun modellen te

kunnen trainen met ‘het echte werk’. Dat

is alleen niet genoeg. Normaal gesproken

trainen taalmodellen voor elke update met

datasets die haast het hele web omvatten.

Daar komt de hoeveelheid data die mensen

genereren niet bij in de buurt.

AI moet daarom serieus aan de lijn, vindt

Pezzelle: “We moeten naar modellen die

minder data gebruiken.” Hij maakt een

vergelijking met het menselijk brein; het

effciëntste systeem dat er is. “AI-modellen

trainen met meer dan 500 miljard tokens.

2/2025 37


FOUT OP FOUT OP FOUT

INSTORTENDE MODELLEN

Origineel

Origineel

Gen v1

Gen v1

ECHTE FOTO'S

AI-modellen zijn meesterlijke

kansberekenaars – zolang ze

maar met menselijke data werken.

Train je een AI met echte

natuurfoto’s, dan zijn die verdeeld

als in de grafiek rechts:

een brede, klokvormige curve

met in het midden de meest

gangbare en in de staartuiteinden

de meest uitzonderlijke

mogelijkheden.

Gen v2

Gen v2

SYNTHETISCH

Als het systeem rekent met

synthetische data – die toch

al minder correct en minder

divers waren – dan wordt de

curve smaller. Het wordt steeds

waarschijnlijker dat het model

een vergelijkbaar plaatje aflevert

én dat dit plaatje afwijkt van de

originele gegevens. De kans op

zeldzame, ongebruikelijke of

verrassende uitkomsten wordt

steeds kleiner, de kans op steeds

dezelfde foute antwoorden

steeds groter.

Gen v3

Gen v3

Gen v3

Gen v4

INSTORTING

Als een model maar vaak

genoeg met synthetische

data aan de slag gaat,

vervagen de afbeeldingen

tot een ondefinieerbare mist

en verandert de curve in een

verticale streep. Het model

is ingestort.

JAN WILLEM BIJL

38 2/2025


Mensen komen in hun leven veel minder

van dit soort informatiepunten tegen.

Kinderen hebben bijvoorbeeld zo’n vijfhonderd

keer minder data nodig om een

taal goed te beheersen.” Volgens Pezzelle

gaan wij dus veel handiger om met data

dan onze algoritmische tegenhangers.

“Wij zijn gebouwd om gevolgtrekkingen

te maken. Als ik een woord leer, kan ik het

meteen daarna gebruiken in een andere

zin.” Een AI-model moet het woord eerst

tegenkomen in alle mogelijke constructies

voordat het een nieuwe zin op papier kan

zetten.

Streng dieet

Het lijkt Rieder een goed idee om de huidige,

goed werkende modellen samen te

voegen – iets wat deskundigen multimodaliteit

noemen. Dat is in feite een heel

menselijke eigenschap, zegt Pezelle. Je

leert wat een paard is door meer dan alleen

de volgorde van de letters die je net

las. Je hebt een beeld bij een paard, een

herinnering; misschien walmt de geur

van een paardenstal al in gedachten door

je neus. Je combineert verschillende zintuigen

om kennis op te slaan. Dat moet

Artsen gebruiken AI-modellen om

borstkanker op te sporen. Het is dus

belangrijk dat deze modellen geen fouten

maken en niets over het hoofd ziet.

Als AI wordt gevoed met zijn eigen data,

kan dit misgaan.

AI ook doen. En wie weet gebruiken zulke

multimodale modellen later, net zoals wij,

ook minder data.

“Multimodale modellen bestaan nu al in

verschillende vormen”, benadrukt Rieder.

DALL-E is bijvoorbeeld een samenstelling

van meerdere modellen die pixels en letters

met elkaar combineren om van een in

woorden geformuleerd verzoek een plaatje

te maken. En een oorwurm zoals die van

John de Koning, aan het begin van dit artikel,

is het resultaat van een multimodaal

model dat audio en tekst samenvoegt.

Rieder geeft nog een voorbeeld:

NotebookLM. Deze nieuwe applicatie van

Deze jongen leert Swahili, een taal die

je niet vaak op het internet tegenkomt.

Aangezien ChatGPT, een voorbeeld van

generatieve AI, zijn data hiervandaan

haalt, is de kans klein dat de chatbot ooit

Swahili goed zal leren beheersen.

Google is een combinatie van bestaande

modellen die teksten verwerken, taal

begrijpen en geluid maken. Samen vormen

deze modellen een nieuw systeem dat

podcasts produceert. Hoe goed dat werkt,

kun je zelf beoordelen door de QR-code

hieronder te scannen.

Hoe dan ook willen Rieder en Pezzelle af

van de buitensporige hoeveelheden data.

Want met een strak trainingsschema en

een streng dieet blijft elk model in vorm.

HADYNYAH/GETTY IMAGES

MPHILLIPS007/GETTY IMAGES

AI-PODCAST

Luister via deze

QR-code naar een

door AI gegenereerde

podcast van dit

artikel!

LOYS BAKKER

is freelance journalist en

te c hni e k fi l o s o of.

Geraadpleegde bronnen: Gonzalo Martinez e.a.: Towards Understanding the Interplay of Generative Artificial Intelligence and the Internet, Epistemic Uncertainty in

Artificial Intelligence (24 april 2023) | Brian Thompson e.a.: A Shocking Amount of the Web is Machine Translated, ArXiv.org (11 januari 2024)

2/2025 39


Hoge

ogen

Met een drone zie je de wereld vanuit een nieuw en verrassend

perspectief. Daarom organiseerden we samen met reismagazine

Columbus Travel voor de vijfde keer de Dronefotowedstrijd. De ruim

350 foto’s die we ontvingen, waren van verbluffende kwaliteit. Het

was dan ook geen gemakkelijke opgave om de winnaars te kiezen.

Maar het is gelukt: aanschouw de beste dronefoto’s van 2024.

Tekst: Tim Tomassen

40 2/2025


Bevroren ei

Doordat de Haringvliet-zeearm na de watersnoodramp van 1953 met

een dam werd afgesloten van zee, verdwenen de zoutwatervissen en

daarmee ook veel watervogels. Sinds 2018 staat de dam gedeeltelijk

open en zijn de vissen en vogels teruggekeerd. Vanuit Vogelobservatorium

Tij, dat de vorm heeft van een stern-ei, heb je een 360-gradenuitzicht

over de Scheelhoekeilanden, waar deze watervogels broeden.

Dit shot van het observatorium trekt je aandacht: de vormen, de kleuren

en de winterse neerslag op het dak vallen prachtig samen. “Een

heus kunstwerk”, merkte een van de juryleden dan ook op. Larissa

van Hooren pakt hiermee de eerste prijs in de categorie Binnenland.

LARISSA VAN HOOREN


ERIK KRUGERS

Omgekeerde wereld

“Tijdens mijn vroege ochtendwandeling spotte ik deze

man met zijn dromedaris in een droogstaand rivierdal

in Fujairah (een van de zeven Verenigde Arabische

Emiraten, red.)”, vertelt Erik Krugers. “Ik zag hoe de

schaduw van het tweetal op de grond viel. Dit bracht

mij op het idee om daar een zogenoemde top-downfoto

van te maken.” Krugers overlegde zijn plan met de

man en besloot in de middag terug te komen. “Want

juist in de middag, als de zon begint te zakken, krijg je

van die heerlijke schaduwen.” En dat was de moeite

waard, want Erik mag zich nu de winnaar van de categorie

Buitenland noemen.

Topidee

Toen Jurian Cuypers op solotrip naar Dinant ging,

bezocht hij onder andere het Kasteel van Walzin. Dat

vindt zijn oorsprong in de elfde eeuw, maar is meerdere

malen verwoest en verbouwd. Hoewel het kasteel zelf

al op een indrukwekkende, steile rots naast rivier de

Lesse staat, kun je in de buurt een nog imposantere

rotsformatie vinden. Cuypers merkte dat het lastig was

om die vanaf de grond goed in beeld te krijgen. Daarom

pakte hij zijn drone erbij, beklom de rotspartij en

schoot dit unieke vakantiekiekje.

JURIAN CUYPERS

42 2/2025


ARAM VALKEN

Populaire pier

Bij de Dronefotowedstrijd zijn er een

aantal locaties waarvan we elk jaar

meerdere droneshots krijgen ingezonden.

Een van die plekken is de Pier van

Scheveningen en zijn 42 meter hoge

reuzenrad. En eerlijk is eerlijk, de pier

is gewoon superfotogeniek; vorig jaar

prijkte hij ook al op een foto van een

van de winnaars. Maar het komt zelden

voor dat de foto loodrecht van boven

wordt genomen. Daarom viel deze

plaat van Aram Valken dit jaar toch

weer in de smaak bij de juryleden.


PAUL DE GRUYL

Ronduit mooi

Het is niet nodig om ver te reizen voor een originele,

creatieve foto, weet Paul de Gruyl. “In Amersfoort,

waar ik woon, zijn heel leuke stapstenen te vinden

waarmee je de Vijver van Nieuwland kunt oversteken.

Om het beeld net wat creatiever te maken, heb ik

mezelf met een paraplu gefotografeerd.” Een goede

keuze, want dat was precies het detail waar de jury zo

gecharmeerd van was.

WALTER NOORDAM

Paarse parel

Rond 1900 was Nederland minder dichtbebouwd en

bestond 20 procent van het land uit zandbodem of

veengrond. Er zijn maar weinig planten die kunnen

groeien op deze voedselarme bodems, maar heide

voelt zich daar juist thuis. Veel dieren, zoals het

heideblauwtje (een vlinder) en de zandhagedis, zijn

afhankelijk van dit paarse plantje. Meststoffen hebben

de grond inmiddels minder voedselarm gemaakt,

waardoor er ook andere planten kunnen groeien die

heide verdringen. Met heideschapen wordt geprobeerd

om de groei van deze planten onder controle te

houden. Hier op de Westerheide bij Laren werkt dat

goed, zo laat deze kleurrijke foto van Walter Noordam

mooi zien.

44 2/2025


JOOST OBBENS

Joekeltje

Toen Joost Obbens zijn drone opliet op het

strand in West-Australië, zag hij iets unieks.

Vlak voor de kust zwom een Australische

walvis (ook wel een zuidkaper genoemd)

met een kalf. Deze jongen kunnen we met 4

meter en 1000 kilogram ook al joekels

noemen. Uiteindelijk groeit de walvissoort

uit tot wel 17 meter lang en 100.000

kilogram zwaar. Dat deze dieren gigantisch

zijn, wordt extra goed duidelijk dankzij de

dolfijn die voor het tweetal zwemt.


EWOLD KOOISTRA

In de wolken

De 3763 meter hoge Volcán de Fuego (letterlijk:

Vuurvulkaan) in Guatemala staat bekend om zijn

regelmatige uitbarstingen. Vanaf de nabijgelegen en

veel rustigere Acatenango-vulkaan heb je een spectaculair

uitzicht op de lavastromen en rookpluimen,

weet Ewold Kooistra. “Het was een kwestie van perfect

timen om de uitbarsting goed vast te leggen. Met nog

maar 15 procent op mijn laatste accu werd mijn geduld

beloond. Ik barstte uit in tranen van geluk!” Wij zijn

benieuwd of Kooistra ook tranen van geluk plengde

toen hij hoorde dat hij een van de winnaars was van de

Dronefotowedstrijd 2024.

Schipbreuk

Het in 1982 gebouwde goederenschip Manassa Rose

M kwam op 25 januari 2022 in de problemen tijdens

winterstorm Elpis. In de baai van Kissamos op Kreta

probeerde het 94 meter lange schip voor anker te gaan,

maar strandde op een zandbank. Vervolgens brak het

door de 5 meter hoge golven in tweeën. De bemanning

werd gered en de brandstof verwijderd, maar verder

werd besloten de Manassa Rose M te laten liggen

op de zandbank, zo’n 400 meter van de kust. “Deze

foto laat mij de onvoorstelbare kracht van de natuur

zien, waar bouwwerken van mensen niet altijd tegen

bestand zijn”, zegt fotograaf Nico van Maaswaal.

NICO VAN MAASWAAL

46 2/2025


ELLEN DE MIDDELAER

IJspaleis

Het slot Neuschwanstein vormt de muze

van menig fotograaf; we kregen dit jaar dan

ook meerdere foto’s ervan binnen. Die van

Ellen de Middelaer sprong eruit. Vanuit

deze hoek zien we het bouwwerk niet vaak

en de winterse weersomstandigheden

geven de plaat een sprookjesachtige sfeer.

Het Duitse kasteel werd in de negentiende

eeuw gebouwd in opdracht van koning

Ludwig II van Beieren. Maar lang kon hij er

niet wonen. Slechts 186 dagen nadat hij er

introk, overleed hij. Het kasteel is daarna

maar opengesteld voor toeristen.

Tegenwoordig trekt het ruim een miljoen

bezoekers per jaar.


Scan de

QR-code

voor meer

informatie.

Poesje

mauw,

wat zeg

je nou?

JEAN-PHILIPPE TOURNUT/GETTY IMAGES

Waarom zou taalwetenschap

zich moeten beperken tot de

mens? Met 360-gradencamera’s

in huiskamers proberen

taalkundigen te leren wat katten

ons te vertellen hebben en hoe

ze met ons communiceren.

Tekst: Anouk Broersma

48 2/2025


en man zit in een stoel,

E

laptop op schoot en koptelefoon

op zijn hoofd. Op

de grond, vlak naast zijn

been, zit een grijsgestreepte

kat hem aan te

staren. Hij lijkt haar niet te zien, dus zet ze

haar voorpoten op de stoelzitting. De man

zet de laptop naast zich neer, waarna de kat

met een tevreden grom op zijn schoot

springt.

Het filmpje van zo’n vijftig seconden toont

een alledaagse interactie zoals veel mensen

die thuis met hun kat zullen hebben. Het

zijn precies dit soort huiselijke tafereeltjes

waar onderzoekers op aanslaan binnen het

project Kat en Taal van het Meertens Instituut.

Frame voor frame bekijken ze zulke

beelden om te ontdekken wat er gebeurt.

Hoe vertelt een kat wat hij wil? Begrijpt de

mens hem? En zijn in die kattencommunicatie

patronen te ontdekken waardoor je

zou kunnen zeggen: dit is een taal?

Langgerekte miauw

Het begon met ‘veldonderzoek’ in eigen

huis, waar onderzoekers hun eigen katten

filmden. Maar na een open oproep aan kattenbaasjes

is het studieterrein afgelopen

jaar flink uitgebreid. Andermans kat bestuderen

in zijn eigen omgeving bleek alleen

zo eenvoudig nog niet, vertelt Marjo van

Koppen, hoogleraar taalvariatie aan de Universiteit

Utrecht en senioronderzoeker bij

het Meertens Instituut. “Katten gaan zich

vaak anders gedragen als een vreemde binnenkomt.”

Sommige dieren kwamen de

slaapkamer niet eens uit als ze er waren,

laat staan dat de taalwetenschappers enige

interactie op camera konden vast leggen.

Daarom besloten de onderzoekers het anders

aan te pakken. Van Koppens collega

Marlou Rasenberg gaat nog steeds langs,

maar dan om een 360-gradencamera in de

huiskamer te zetten. Die volgt een aantal

uur alle bewegingen van de kat door de

ruimte heen, terwijl het baasje een

GoPro-camera draagt.

Zo gedetailleerd kattencommunicatie vastleggen

is tamelijk uniek, maar deze onderzoekers

zijn niet de eerste taalkundigen die

de dieren bestuderen. Taalwetenschappers

van de Zweedse Lund-universiteit analyseerden

beeld- en geluidsopnames van zeventig

miauwende katten. Korte miauws

2/2025 49


POESJE MAUW, WAT ZEG JE NOU?

KAT-EN-TAAL/MEERTENS INSTITUUT

Veel katten gedragen zich anders als

onbekenden hun koninkrijk betreden. Om

de natuurlijke interactie van de dieren

met menselijke huisgenoten te observeren,

plaatsen onderzoekers van het

Meertens Instituut 360-gradencamera’s.

met een hoge, in toon oplopende melodie

bleken vaak een teken dat een kat in een

goed humeur was en simpelweg iets wilde

vragen. Eten of een aai over de bol, bijvoorbeeld.

In negatieve situaties waren de miauws

langgerekter en hadden ze een lage,

dalende toon. Op de website van het project,

Meowsic, staan voorbeeldfragmenten

voor wie wil ontdekken wat zijn eigen kat

hem probeert te vertellen en op het You-

Tube-kanaal Cat Lady Sweden plaatste de

hoofdonderzoeker uitlegfilmpjes.

Wijzen met het oor

Toch klinkt het wat eigenaardig, een taalkundige

die ‘kattencommunicatie’ onderzoekt.

Van Koppen: “Het heersende idee is

dat taal typisch menselijk is, dus werken de

meeste taalkundigen aan mensentalen.”

Maar ís taal wel typisch menselijk? In 2017

verscheen het boek Dierentalen van filosoof

Eva Meijer, die dat ter discussie stelt. Ze

haalt studies aan waaruit blijkt dat dieren

complexere communicatievormen hebben

dan we lang dachten. “In haar beleving als

filosoof hebben dieren taal. Mijn collega

Leonie Cornips las dat boek en zei: ‘Misschien

moeten wij dat als taalkundigen ook

eens serieus gaan bekijken.’”

Maar hoe pak je dat aan als alles wat je weet

over taal is gebaseerd op je eigen taal?

“Mensentalen hebben woorden, maar wat

zijn woorden in dierentaal? Hebben ze

woorden? En is een miauw dan een woord,

een zin, een deel van een woord? Of kun je

deze talen niet op die manier vergelijken?”

Of je als taalkundige überhaupt openstaat

voor het idee dat een kat een taal spreekt,

hangt ervan af welke definitie van taal je

gebruikt. “Er zijn mensen die zeggen dat

elke vorm van betekenis taal is”, zegt Van

Koppen. Dan is een geschrokken kat die

zijn rug bolt al taal. Lijnrecht daartegenover

staan taalkundigen die vinden dat taal

grammatica moet hebben. En dan specifiek

grammatica met mogelijkheid tot ‘recursie’,

wat inhoudt dat je een stukje zin kunt

inbedden in een andere zin. Ter illustratie:

‘Jan loopt’ kun je uitbreiden tot ‘Ik zeg dat

Jan loopt’. Of: ‘Ik ben met de fiets’, ‘Ik ben

met de fiets met de bel’, ‘Ik ben met de fiets

met de bel met bloemetjes erop’. Van Koppen:

“Als je zegt dat iets pas taal is als je recursie

hebt, dan vallen behalve mensen alle

dieren mogelijk af.” Al weet je niet zeker of

andere dieren dan wijzelf geen taal spreken

zolang je hun klanken niet écht begrijpt. En

‘Laat me naar buiten, alsjeblieft?’

Katten hebben in veel situaties geen

woorden nodig: een miauw, gebaar of blik

kan al genoeg zijn. Hoe ze hun verzoek

precies communiceren, blijkt per kat en

baasje te verschillen.

CATHERINE FALLS COMMERCIAL

50 2/2025


VIJF LICHAAMSSIGNALEN: BLIJE KAT OF ONGELUKKIGE KAT?

Is het voor jou één groot mysterie wat een kat denkt of voelt? Een aantal lichaamssignalen waar je op kunt letten:

Beide oren liggen plat op het hoofd: deze kat voelt zich bang of ongemakkelijk.

Is hij ontspannen, dan staan de oortjes rechtovereind en naar voren

1

gericht.

2

De kat likt aan zijn neus of mond: af en toe een likje is normaal, maar als een

kat dit continu doet, is hij waarschijnlijk gestrest.

De kat loopt met de staart omhoog: hier heb je te maken met een tevreden

3

dier. Hij voelt zich bijvoorbeeld heer en meester over het terrein waar hij loopt

of is enthousiast om je te zien.

De staart zwiept heen en weer, of op en neer: deze kat is gespannen,

4

bijvoorbeeld omdat hij op het punt staat een vogeltje te bespringen – of geen

zin heeft in jouw aai.

MASTER1305/GETTY IMAGES

Een langzame knipperbeweging met beide ogen: de kattenversie van de

5

(glim)lach. Voor mensen is dit ook een goede manier om te ‘bonden’ met een

kat, bleek uit onderzoek van de Universiteit van Portsmouth en Sussex. Katten

knipperden vaak terug naar mensen die zo’n knipperbeweging richting hen maakten,

en kwamen sneller op een onbekende onderzoeker af als die had geknipperd.

misschien ‘spreken’ dieren op andere manieren,

die wijzelf vanuit ons perspectief

moeilijker kunnen bevatten, bijvoorbeeld

via hun lichaam of geuren.

Cornips en Van Koppen begonnen hun verkenning

van dierentaal bij koeien, door hen

te observeren in de stal en op het veld. Het

kattenproject was de vervolgstap. Waar ze

op letten, is of ze patronen in de interacties

met mensen zien. Een recente publicatie

ging bijvoorbeeld over manieren waarop

katten met hun lichaam aanwijzen waar ze

naartoe willen. “Het begint met aandacht

vragen van iemand”, zegt Van Koppen.

“Dat doen alle katten, maar op verschillende

manieren.” Als een kat naar buiten wil,

gaat de ene bijvoorbeeld bij de deur zitten

miauwen tot je die opent, terwijl de andere

je komt aantikken. Een tweede belangrijk

deel van zulke interacties is controleren of

de ander je begrijpt, vertelt Van Koppen.

Ook dat zagen ze katten duidelijk doen. Ze

lopen bijvoorbeeld miauwend richting hun

eetbakje, maar kijken af en toe om, om te

controleren of hun mens volgt. “Ook knipperen

ze vaak even met de ogen als jij op de

goede plek bent aangekomen.” Eén kat

draaide zelfs haar oor richting de voerbak

waar ze naast zat, alsof ze ernaar wees.

“Zoiets hadden we niet eerder gezien. We

weten dat ze hun oor draaien als er geluid

aan die kant is, maar dat was nu niet het

geval.”

276 gezichtsuitdrukkingen

De onderzoekers werken ook samen met de

Sophia-Vereeniging, een organisatie die

voorlichting geeft over goed samenleven

met huisdieren. Want ‘lezen’ mensen hun

kat ook weleens verkeerd? Ja, suggereren

recente resultaten van een studie van de

Paris Nanterre-universiteit en een kattengedragonderzoekscentrum

in Bordeaux,

waarvoor 630 mensen kattenvideo’s keken.

Aan hen de vraag hoe de kat zich voelde of

wat hij wilde. De proefpersonen beoordeelden

90 procent van de tijd filmpjes van tevreden

katten correct. Ook herkenden ze

redelijk goed een kat in jachtmodus of bedelend

om eten. Maar met ontevreden katten

hadden mensen meer moeite; dat ging

zo’n 71 procent van de tijd goed.

Van Koppen ziet het soms ook gebeuren in

online filmpjes. “Mensen doen hun kat bijvoorbeeld

kleertjes aan en zeggen dat die

dat fijn vindt. Maar aan de lichaamstaal,

zoals platte oren of een hangende staart,

zie ik dat dat niet zo is. Als je weet waar je

op moet letten, kun je goed zien hoe een

kat zich voelt.”

Katten zijn communicatiever dan veel

mensen denken, stelt Van Koppen. En als

kat en mens elkaar door en door kennen, is

subtiele lichaamstaal soms al genoeg om

grenzen aan te geven. Zo was er een video -

opname waarin een collega van Van Koppen

haar kat aaide en ineens zei: “Oh, dat

was te veel.” Van Koppen: “Je zag dat die

poes zich daarna terugtrok. Toen we die

collega vroegen waarom ze concludeerde

dat het te veel was, wist ze het niet. Terugkijkend

zagen we dat de kat vlak daarvoor

even met haar staart sloeg.” Dat ene staartzwiepje

had de collega bijna onbewust opgepikt

als hint.

Ook richting elkaar geven katten veel sociale

seintjes, bleek uit een studie in een

kattencafé in Los Angeles. Een antropologiestudent

maakte daar tien maanden lang

filmpjes, waarna ze samen met een promovendus

de gezichtsuitdrukkingen van de

cafébewoners spiertje voor spiertje analyseerde:

hoe bewogen de oortjes, ogen,

mond, snorharen? Ze onderscheidden 276

verschillende gezichtsuitdrukkingen,

waarvan voor meer dan 80 procent heel

duidelijk was of het vriendschappelijk was

bedoeld of negatief, bijvoorbeeld agressief

of angstig. De emotie van de kat staat dus

blijkbaar op zijn snoet te lezen. Nu nog een

kat-mens-woordenboek om die honderden

verschillende starende blikken te begrijpen.

ANOUK BROERSMA

is wetenschapsjournalist.

Geraadpleegde bronnen: Leonie Cornips e.a.: A Linguistic-pragmatic Analysis of Cat-induced Deixis in Cat-human Interactions, Journal of Pragmatics (november 2023) |

Lauren Scott & Brittany Florkiewicz: Feline Faces: Unraveling the Social Function of Domestic Cat Facial Signals, Behavioural Processes (november 2023) |

Charlotte de Mouzon e.a.: Human Perception of Cats’ Communicative Cues, Applied Animal Behaviour Science (januari 2024)

2/2025 51


FAR OUT

In de

wolken

Scan de

QR-code

voor meer

informatie.

Natuur- en sterrenkundigen bedenken de gekste dingen bij hun

pogingen om de kosmos beter te begrijpen. In deze rubriek elke

maand een mooi voorbeeld. Ditmaal: verzamelen neutronensterren

grote hoeveelheden van nog onontdekte deeltjes om zich heen?

Tekst: Jean-Paul Keulen

ua nieuwe deeltjes houdt

Q

het niet over, de afgelopen

jaren, zo schreef ik

al in de vorige aflevering

van deze rubriek. In 2012

werd met veel bombarie

het befaamde higgsdeeltje ontdekt,

maar daarna bleef het stil. Ja, af en toe

kon ik een artikel in KIJK schrijven over

vreemde metingen die mogelijk wezen

op een deeltje dat we nog niet kenden –

maar meestal bleken die later op foutjes of

toeval te berusten. Een echt nieuw lid van

onze deeltjesfamilie hebben machines als

de Large Hadron Collider (LHC) bij Genève

sinds het higgsdeeltje niet meer kunnen

vinden.

Maar misschien schiet de kosmos ons nu

op dit punt te hulp. Het blijkt namelijk dat

neutronensterren, zo schrijven natuurkundige

Dion Noordhuis van de Universiteit

van Amsterdam en collega’s, hele wolken

van deeltjes genaamd axionen om zich

heen kunnen verzamelen. En die wolken

zouden effecten kunnen hebben die met

onze huidige radiotelescopen zijn te zien.

Áls ze bestaan, en áls we weten uit te vinden

om wélke effecten het precies gaat.

Extreem sterke velden

Axionen doken eind jaren zeventig voor

het eerst op binnen de natuurkunde.

Toen verbaasden theoretici zich over een

eigenschap van neutronen; deeltjes die

je terugvindt in elke atoomkern behalve

waterstof. Zoals hun naam al zegt, zijn neu-

LOFAR/ASTRON/CC BY 3.0

tronen elektrisch neutraal, maar ze zijn wel

opgebouwd uit positief en negatief geladen

kleinere deeltjes. En van de theorie mag

die lading best een beetje ongelijk over het

neutron verdeeld zijn: aan de ene kant wat

meer plus, aan de andere kant wat meer

min. Maar dat lijkt niet het geval. Voor

zover we kunnen zien, zijn de ladingen in

een neutron niet van elkaar gescheiden.

Waarom is dat zo?

Om dat probleem aan te pakken, bedachten

natuurkundigen Roberto Peccei en Helen

Quinn een mechanisme dat we nu kennen

Het hart van de radiotelescoop LOFAR,

bij het Drentse Exloo. Onder andere met

deze antennes zouden we signalen

kunnen oppikken, afkomstig van deeltjes

genaamd axionen die zich hebben

verzameld rond een neutronenster.

als het Peccei-Quinn-mechanisme. Dat

legt als het ware een extra regel op aan de

kracht die regeert over het binnenste van

neutronen: gij zult geen ladingen scheiden!

Maar, zo stelden andere fysici later, als dat

52 2/2025


NASA/JPL-CALTECH

Een neutronenster kan een extreem

sterk magneetveld hebben. Daarin

kunnen lichtdeeltjes veranderen in zogeheten

axionen. Deze deeltjes versprei den

zich vervolgens rond de hele neutro nenster

– als ze bestaan, tenminste.

mechanisme er inderdaad is, moet er ook

een nieuw deeltje zijn: het axion. Toen dat

deeltje bovendien in één moeite het donkere-materie-probleem

bleek te kunnen verklaren

– het feit dat het overgrote deel van

het heelal lijkt te bestaan uit een vorm van

materie die we niet kunnen zien – werden

allerlei axion-zoektochten opgestart. Tot

nog toe zonder resultaat.

In hun artikel vestigen Noordhuis en collega’s

de aandacht op een nieuwe plek waar

axionen te vinden zouden kunnen zijn:

neutronensterren. “Dat zijn de sterren met

de hoogste dichtheid van het universum”,

zegt Noordhuis. “Ze hebben massa’s vergelijkbaar

met die van onze zon, samengeperst

in een balletje met een middellijn van

zo’n 20 kilometer.” Naast die extreem hoge

dichtheid, vervolgt de natuurkundige, kan

een neutronenster ook een extreem sterk

magneetveld hebben, “miljarden keren

sterker dan de sterkste velden op aarde”.

En dat magneetveld kan ervoor zorgen dat

bij de polen van een neutronenster enorme

hoeveelheden axionen ontstaan (áls zulke

deeltjes überhaupt op de ingrediëntenlijst

van ons universum prijken). En die axionen

zouden zich vervolgens als een wolk

rond het hele sterretje verspreiden.

Kosmische vuurtorens

De vraag is vervolgens: kunnen we vanaf

de aarde iets zien van zo’n wolk? Cruciaal is

daarbij hoe zo’n axion eigenlijk ontstaat bij

een neutronenster: doordat een lichtdeeltje

– een foton – in een axion verandert. Het

omgekeerde kan óók gebeuren: een axion

dat verandert in een foton. Voor een enkel

axion onder normale omstandigheden

is de kans op zo’n gedaanteverwisseling

alleen heel klein. Maar in de wolk rond een

neutronenster ligt dat anders. Daar zijn

ten eerste bizar veel axionen bij elkaar te

vinden. Ten tweede kunnen die dankzij de

aanwezige magneetvelden ook nog eens

veel makkelijker in fotonen veranderen.

Daardoor zou zo’n axionenwolk een meetbaar

signaal kunnen opleveren, in de vorm

van radiostraling.

De vraag is alleen nog waar we dan precies

naar op zoek moeten gaan. “Er is meer onderzoek

nodig om de precieze vorm van het

axionensignaal te kunnen beschrijven”,

zegt Noordhuis. “Ook weten we nog niet

hoe we dit signaal moeten onderscheiden

van de rest van de straling die we zien als

we naar een neutronenster kijken.”

Wel zou zo’n axionenwolk zichzelf ook op

een andere manier prijs kunnen geven,

schrijven collega’s van Noordhuis in een

tweede artikel. Neutronensterren die rond

hun as tollen, schijnen extreem regelmatig

bundels radiostraling het heelal in, als een

soort kosmische vuurtorens. Maar een

grote hoeveelheid axionen kan zorgen voor

onderbrekingen in die regelmaat. Zien we

dus een neutronenster-vuurtoren in het

heelal die om de zoveel tijd even uit lijkt te

staan, dan zou dat kunnen wijzen op een

axionenwolk.

Voor de rest zijn er vooral veel onbeantwoorde

vragen, benadrukt Noordhuis. “Dit

is de eerste keer dat dit type axionenwolk

wordt besproken, dus er is natuurlijk nog

veel werk te doen.” Werk dat bovendien

de vereende krachten vereist van allerlei

‘smaken’ wetenschappers: astrodeeltjesfysici,

plasmanatuurkundigen, radioastronomen…

Willen we echt weten hoe

we dit soort wolken kunnen spotten, dan

is het alle hens aan dek. Met als mogelijke

hoofdprijs éíndelijk weer eens een echt

nieuw deeltje waar ik in dit blad over kan

schrijven – zonder dat daar een deeltjesversneller

aan te pas heeft hoeven komen.

JEAN-PAUL KEULEN

is wetenschapsjournalist

en auteur van twee boeken

over deeltjesfysica.

Geraadpleegde bronnen: Dion Noordhuis e.a.: Axion Clouds around Neutron Stars, Physical Review X (17 oktober 2024), Andrea Caputo e.a.:

Pulsar Nulling and Vacuum Radio Emission from Axion Clouds, Physical Review Letters (17 oktober 2024)

2/2025 53


WERELD-

PROJECTEN

Monument

We stampen wat uit de grond: steden, wegen, havens,

wolkenkrabbers, vliegvelden… Maar soms maken

mensenhanden iets dat je als een soort modern

wereldwonder kunt beschouwen. In deze aflevering van

de serie Wereldprojecten: de Taj Mahal, een marmeren

ode van een heerser aan zijn overleden vrouw.

Tekst: Naomi Vreeburg

SHUTTERSTOCK

54 2/2025


De Taj Mahal werd niet in het midden van het

17 hectare grote gebied gebouwd, maar aan

de noordkant van het complex. Een slimme

compositie. Als je over de tuin naar het 73 meter

hoge mausoleum kijkt, lijkt het bouwwerk nóg

groter.

voor de liefde

2/2025 55


MONUMENT VOOR DE LIEFDE

n de zomer van het jaar

I

1631 spelen grootmogol

Shah Jahan en zijn zwangere

vrouw Mumtaz Mahal

een potje schaak, als

ze opeens naar haar buik

grijpt en het uitschreeuwt van de pijn. Artsen

komen toegesneld, maar kunnen niet

voorkomen dat Mumtaz’ veertiende zwangerschap

haar laatste wordt. Ze sterft in het

kraambed.

Of Sjah Jahan, leider van het Indiase Mogolrijk,

daadwerkelijk aan het schaken was met

zijn vrouw toen het noodlot toesloeg, zoals

historicus Diana Preston schetst in haar

boek De Taj Mahal, is niet zeker. Haar dood

staat wel vast, en Shah Jahan wordt verscheurd

door verdriet. Mumtaz Mahal was

weliswaar niet de enige echtgenote van de

heerser, maar wel zijn favoriete.

De keizer wil zijn vrouw eren door haar te

ruste te leggen in een speciaal voor haar gebouwd,

marmeren mausoleum. En zo leidt

de dood van Mumtaz Mahal tot de geboorte

van de Taj Mahal, een van de meest iconische

monumenten ter wereld.

Paradijselijk hiernamaals

Het Mogolrijk werd in 1526 opgericht door

Babur, een krijgshaftige islamitische prins

uit Midden-Azië, en ging pas ten onder in

1857. In de hoogtijdagen omvatte het rijk het

overgrote deel van het huidige India, Pakistan

en Afghanistan. Veel culturen kwamen

hier samen, en dat zag je ook terug in de architectuur

en kunst. Indiase, Perzische en

islamitische invloeden werden door elkaar

gebruikt. Dat leverde unieke bouw- en

kunstwerken op. Deze mix van invloeden

wilde Shah Jahan ook laten terugkomen in

Na haar huwelijk met Shah Jahan

kreeg Arjumand Bano Began de naam

Mumtaz Mahal, wat ‘parel van het paleis’

betekent. Ze was de lievelingsvrouw van

de grootmogol.

het mausoleum. Daarnaast moest het gelijkenissen

vertonen met het paradijselijke

hiernamaals waar zijn overleden vrouw zou

hemelen.

De plek die de grootmogol voor dit bouwwerk

uitkoos: een 17 hectare groot gebied in

de stad Agra, in de huidige Indiase staat

Uttar Pradesh. Zijn toenmalige woonplaats

Burhanpur was afgevallen als locatie omdat

grond daar niet geschikt was om er een

gigantisch mausoleum op te laten rusten.

Verder wilde Shah Jahan dat het bouwwerk

geheel in een rivier werd weerspiegeld. De

Tapti-rivier die door Burhanpur stroomde

was daar niet breed genoeg voor, de Yamuna-rivier

in Agra wel. Bovendien lag de

laatstgenoemde stad twee keer zo dicht bij

de staat Rajastan, waar het witte marmer

voor de Taj Mahal vandaan moest komen.

Meer dan twintigduizend arbeiders en kunstenaars

werkten 22 jaar lang aan het monument.

De werklieden stampten dan ook

veel meer uit de grond dan alleen een gebouw

waar het graf van Mumtaz Mahal in

werd geplaatst. Naast het mausoleum verrezen

onder meer vier minaretten, een

moskee, een gastenverblijf, een 28 meter

hoge toegangspoort en een enorme tuin.

Tussen de moessons door

De gekozen plek mocht dan wel ideaal zijn

in de ogen van Shah Jahan, voor de bouwers

bleek het geen gemakkelijke taak om

dit complex aan de rivieroever te laten verrijzen.

De arbeiders startten in het najaar,

toen het droge seizoen begon en de water-

PICTURES FROM HISTORY/UNIVERSAL IMAGES GROUP VIA GETTY IMAGES

VW PICS/GETTY IMAGES

Met behulp van de techniek pietra

dura maakten kunstenaars bloemen en

geografische vormen op het witte marmer.

Kalligrafen brachten bovendien teksten

uit de Koran aan, in een stijl die we thuluth

noemen. Deze kenmerkt zich door zijn grote,

elegante letters die vanaf grote afstand nog

altijd goed leesbaar zijn.

56 2/2025


Taj Mahal

Arabische

Zee

India

Mumbai

Golf van

Bengalen

SHAH

JAHAN

MUMTAZ

MAHAL

CENTRALE KOEPEL

Deze koepel staat op

een verhoging van

7 meter. Bovenop

is een bronzen piek

geplaatst in de vorm

van een lotus.

9,6 M

MINARET

De vier minaretten

fungeren als

decoratie en maken

het mausoleum

voor het oog nog

imposanter.

KLEINE

KOEPEL

ACHT­

HOEKIGE

RUIMTES

vloer van de

koepel

De resten van Shah

Jahan en zijn vrouw

liggen onder het

mausoleum.

geschilderde

bloemvormen

verzen uit

de Koran

gegraveerde

bloemen

Het binnenste

van het mausoleum

kan worden

betreden door

vier boogvormige

deuren.

paviljoen

waterkanaal

muur

centrale

vijver

toegangstrap

tot platform

centrale

ruimte in het

mausoleum

entreepoort

perk

De tuin van de Taj Mahal

is in vier perken verdeeld.

moskee

mausoleum

gastenverblijf

CENATOGRAVEN

graftekens van

Mumtaz Mahal (in

het midden) en

grootmogol Shah

Jahan (rechts)

ALBUM/ALAMY

stand daalde. Ze groeven allereerst een

groot gat voor het fundament. Dit moest

snel gebeuren, want in juni zouden de hevige

moessonregens de bouwplaats in een

modderpoel veranderen.

Toen de bouwput de diepte van de rivierbedding

had bereikt, groeven de werklieden

nog tientallen diepere gaten in de

grond, tot een uiteindelijke diepte van ongeveer

17,5 meter. Deze putten bekleedden

ze met houten balken. Vervolgens vulden

de arbeiders het geheel met puin en watervaste

mortel. Hier bovenop plaatsten ze stenen

bogen die het enorme gewicht van het

uiteindelijke monument goed zouden verdelen.

De ruimte tussen deze bogen werd

wederom opgevuld met puin. Deze constructie

herhaalden de bouwers totdat het

grote gat volledig was gedicht. Op deze fundering

bouwden de werklieden een 6,6 meter

hoog platform van marmer, dat het mo­

2/2025 57


SHUTTERSTOCK

nument nog imposanter moest maken. De

arbeiders begonnen vervolgens aan de

bouw van het mausoleum en de vier minaretten

uit bakstenen van kalkmortel en

rood zandsteen. De bakstenen konden lokaal

worden geproduceerd, maar voor het

witte marmer moesten ze naar een groeve

in de plaats Makrana – 400 kilometer verderop.

Het verhaal gaat dat de Indiërs meer

dan duizend olifanten inzetten om het marmer

van deze plek in de staat Rajastan naar

Agra te krijgen. Hoeveel marmer ze uiteindelijk

gebruikten om de Taj Mahal te realiseren,

is niet gedocumenteerd. Maar je kunt

uitgaan van tienduizenden tonnen.

Met een systeem van balken en katrollen

tilden de werklieden het materiaal naar de

juiste plek op de bouwwerken. Ook maakten

ze gebruik van een zogenoemd ramp

system, in het Nederlands wel modderhelling

genoemd. Deze helling van puin en

aarde was lang en flauw, om het omhoog

vervoeren te vergemakkelijken: hij begon al

op kilometers van de bouwplaats.

De tuin van de Taj Mahal is verdeeld in

vier perken, naar het zogenoemde charbagh-ontwerp.

Dat zou een verwijzing

zijn naar de tuin van het islamitische paradijs.

De 28 meter hoge poort, opgetrokken

uit zandsteen, staat symbool voor de

toegangspoort naar dit hiernamaals.

Immense uien

De ruim 40 meter hoge minaretten zijn gebouwd

op de vier hoeken van het verhoogde

platform – ietwat hellend naar de buitenkant

zodat ze bij een aardbeving niet op

het mausoleum terechtkomen. Ze laten,

mede door hun achthoekige basis, de islamitische

invloeden zien. Het cijfer acht zou

volgens een aantal bronnen namelijk verwijzen

naar de acht poorten en ‘verdiepingen’

in het paradijs van de moslims. Het getal

is ook belangrijk binnen het hindoeïsme:

volgens de hindoeïstische kosmologie

beschermen acht goden, de Ashta Dikpalas,

onze wereld. Ook de ruimte in het mausole-

DAVID PEARSON/ALAMY

Een cenotaaf wordt wel een ‘valse tombe’

genoemd omdat de overledene hier niet echt

in ligt. Het stoffelijk overschot van Shah

Jahans echtgenote bevindt zich in de grond,

ter hoogte van de tuin van de Taj Mahal.

58 2/2025


um waar de zogenoemde cenotaaf – het

grafteken – van Mumtaz Mahal in het midden

is geplaatst, heeft een achthoekige

vorm. De Perzische invloeden zie je dan

weer goed terug in de uienvorm van de koepels

van het mausoleum.

Deze vijf koepels, een grote in het midden

met vier kleinere eromheen, werden ook

van zandsteen en marmer gemaakt. De

grootste weegt 13.000 ton – ter vergelijking:

het metalen frame van de Eiffeltoren is

goed voor ‘slechts’ 7300 ton – en is zo’n 35

meter hoog. Alsof dit nog niet hoog genoeg

was, bouwden de arbeiders deze koepel op

een 7 meter hoge cilindervormige ‘trommel’.

De totale hoogte van de Taj Mahal

kwam daarmee op 73 meter (zie de illustratie

op pagina 57).

Ondertussen waren kalligrafen en andere

kunstenaars begonnen met het aanbrengen

van de versieringen op het mausoleum en

de minaretten. Ze gebruikten hiervoor verschillende

technieken, waaronder pietra

dura. Bij deze van oorsprong Italiaanse

kunstvorm wordt een ontwerp uit een stuk

steen gehakt, waarna gepolijste fragmenten

van andere steensoorten in de holtes worden

geplaatst. Met deze techniek brachten

de kunstenaars voornamelijk geografische

vormen en bloemmotieven aan op de Taj

Mahal.

Shah’s huisarrest

In 1648 voltooiden de arbeiders het mausoleum

en de minaretten; de bijgebouwen en

de tuin waren nog niet klaar. De moskee en

het gastenverblijf trokken ze ook op uit rode

bakstenen. De twee gebouwen werden

identiek, zodat ze de symmetrie van de Taj

Mahal niet zouden verstoren. Ook voor de

tuin van ruim 92.000 vierkante meter gold

dat deze de symmetrie in stand moest houden.

Daarom maakte men hier gebruik van

het charbagh-patroon. Bij dit traditionele

ontwerp uit de islamitische en Perzische

architectuur werd een tuin in vier gelijke

perken verdeeld. Grachten scheidden deze

perken, wat een verwijzing zou zijn naar de

vier tuinen en rivieren uit het paradijs.

Het groen dat de tuiniers plantten, stond

eveneens bol van de symboliek. Zo plaatsten

ze cipressen, bomen die symbool staan

voor de dood, en fruitbomen die juist het

leven uitbeelden. Ook plantten ze zogenoemde

geofyten. Dat zijn bloemen zoals

de iris en de tulp, die bijvoorbeeld ijskoude

winters of loeihete zomers kunnen overleven

door reserves op te slaan in de ondergrondse

organen. In het midden van de tuin

bouwden de arbeiders een platform van wit

marmer met daarin een watertje met vijf

fonteinen.

URBAN COW/GETTY IMAGES

DE TAJ VERVAL

De iconische Taj Mahal, in 2007 uitgeroepen tot een van de zeven nieuwe wereldwonderen,

staat vandaag de dag op maar liefst drie manieren onder druk.

CONSTRUCTIE De fundering bestaat onder meer uit houten balken. Die blijven vrij

van rot door de continue aanwezigheid van water uit de Yamuna. Maar deze Indiase

rivier droogt op als gevolg van vervuiling en ontbossing. Daardoor komen de fundamenten

boven water te staan en vallen de balken uit elkaar. In 2011 waarschuwden

experts dat het monument kan instorten als er niet wordt ingegrepen.

VERVUILING De Taj Mahal kampt met luchtverontreiniging; de industrie en het verkeer

in de buurt van het monument zijn hierbij de grootste boosdoeners. De stoffen

die ze uitstoten, zoals zwaveldioxide en stikstofoxide, reageren met waterdeeltjes in

de lucht tot zure regen. Die laat het witte marmer verkleuren. Daarom gelden er nu

in een straal van 5000 kilometer rond het monument strikte uitstootregels voor de

industrie. Ook wordt schoner vervoer in deze zone gepromoot.

MASSATOERISME Per jaar bezoeken ongeveer 4 miljoen mensen de Taj Mahal.

Het voetverkeer, het aanraken en het fotograferen van het monument zorgen voor

verval. Er is dan ook al een aantal maatregelen genomen. Zo wordt het aantal bezoekers

per dag beperkt met behulp van een ticketsysteem en is er meer beveiliging.

In 1653 was de Taj Mahal eindelijk helemaal

af. De totale kosten: 32 miljoen Indiase roepies

– wat vandaag de dag ongeveer een

miljard euro zou zijn. Als het aan Shah Jahan

lag, bleef het hier niet bij. Aan de overkant

van de Yamuna-rivier wilde hij een

zwarte evenknie van het complex laten

bouwen. Dat kwam er niet van. Vier jaar na

de voltooiing van de Taj Mahal werd de

grootmogol zo ziek dat zijn zoons hem niet

meer in staat achtten om te regeren. Na een

felle machtsstrijd kwam prins Aurangzeb –

de derde zoon van Shah Jahan en Mumtaz

Mahal – in 1658 als winnaar uit de bus en

kroonde zichzelf tot keizer. Hij liet zijn oudste

broer onthoofden en gaf zijn vader huisarrest

in Fort Agra. Vanaf daar kon Shah

Jahan zijn geliefde Taj Mahal van een

afstand zien schitteren.

Het duurde nog acht jaar voordat Shah Jahan

overleed. Zijn nabestaanden begroeven

hem in 1666 in het marmeren complex. Zijn

grafteken, groter dan dat van zijn favoriete

echtgenoot, plaatsten ze naast de cenograaf

van Mumtaz Mahal. Hierdoor werd de symmetrie

van het mausoleum verbroken, maar

dat hinderde niet. Zijn lievelingsvrouw is

voor altijd het middelpunt van de Taj

Mahal.

NAOMI VREEBURG

is chef van KIJK.

Geraadpleegde bronnen: Taj Mahal, History.com (13 juni 2011) | Ravi Panwar: Taj Mahal: Construction of its Invincible

Foundation, The Constructor (juli 2019) | Salman Shah: The Taj Mahal: A Legacy of Love, e-book (23 augustus 2024)

2/2025 59


Scan de

QR-code

voor meer

informatie.

JOHN LUND/GETTY IMAGES

Mysterie

van de

monstergolf

Monstergolven of freak waves krijgen

steeds meer wetenschappelijke aandacht.

Langzamerhand komen we er zo achter

waar, hoe en wanneer ze ontstaan. En dat

is goed nieuws voor de scheepvaart.

Tekst: Monique Siemsen

60 2/2025


“H

et ene moment was alles

nog prima, het volgende

liggen we ondersteboven

in de Atlantische Oceaan.

Onze eigen boot ging helemaal

niet zo snel, maar

die twee monstergolven… De tweede golf

smeet ons tegen de eerste aan. De oceaan

leek vervolgens onder ons weg te zakken

en we vielen meters diep recht naar beneden.

Meteen daarna werden we weer omhoog

geduwd door een andere monstergolf.

Deze was drie keer zo hoog als de vorige.”

Aan het woord is de Amerikaanse tandarts

Roger Montz, die in juni 2005 meedeed

aan een viswedstrijd bij Merritt Island,

Florida. Zijn boot kapseisde en hij werd na

30 uur dobberen in de oceaan gered door

de Amerikaanse kustwacht. Montz, die zijn

verhaal deed in de Amerikaanse nieuwspodcast

NPR, is niet de enige of de eerste

die een monstergolf beschrijft. In oude vissersverhalen

doet het verschijnsel van een

plotselinge, ontzettend hoge golf al eeuwenlang

de ronde. Maar inmiddels is zeker

dat het niet alleen om folklore gaat. Monstergolven

bestaan en zijn een natuurlijk

fenomeen. Sterker nog: ze kunnen nog veel

hoger worden dan we dachten en heel zeldzaam

blijken ze ook niet te zijn.

Flatgebouw

Inmiddels zijn er monstergolven gemeten

van maar liefst 30 meter hoog. Volgens Nail

Akhmediev, natuurkundige aan de Australische

Nationale Universiteit, komen er op

2/2025 61


MYSTERIE VAN DE MONSTERGOLF

THOMAS DAVEY/THE UNIVERSITY OF EDINBURGH

Hoeveel hoger dan zijn gewone broertjes of

zusjes kan een monstergolf worden? Om schade

aan bijvoorbeeld booreilanden te voorkomen,

lezen wetenschappers de hoogte van kunstmatig

gemaakte monstergolven in een testbad van de

Universiteit van Edinburgh precies af met meetapparatuur.

M. L. MCALLISTER E.A./NATURE 2024

EEN MONSTERGOLF KAN WEL VIER KEER ZO

HOOG WORDEN ALS DE ANDERE GOLVEN

golf aan land spoelt, blijkt het vernietigende

karakter. Een monstergolf ontstaat

daarentegen midden op de oceaan en

vormt ter plekke een steile muur van water

die doet denken aan een flatgebouw. Daarbij

gaat het niet alleen om de absolute

hoogte, maar ook hoe die hoogte zich verhoudt

tot de andere golven op die locatie.

Als de golf tenminste twee keer zo hoog is

als de andere golven in de omgeving, is er

sprake van een monstergolf. Strikt genomen

is een golf van een meter op een zee

met verder golven van 50 centimeter dus

ook een monstergolf. Maar zulke monsterelk

moment van de dag wel tien monstergolven

voor in onze oceanen. Wetenschappelijke

schattingen over de frequentie

waarmee een golf zich ontwikkelt tot een

monstergolf, lopen uiteen van 1 op de

10.000 golven tot 1 op de 1000.

Maar wat is een monstergolf nu precies?

Monstergolven worden vaak verward met

tsunami’s, maar zijn echt andere koek. Een

tsunami ontstaat door een verschuiving

van grote hoeveelheden water in één keer,

bijvoorbeeld als gevolg van een beving op

de oceaanbodem. Op de oceaan is de

tsunami nauwelijks merkbaar. Pas als de

golfjes vormen geen groot risico voor

scheepvaart of booreilanden, dus dat zijn

niet de monstergolven waar veel wetenschappelijke

interesse naar uitgaat.

Tegengestelde richtingen

Ton van den Bremer, civiel technicus en

geowetenschapper aan de TU Delft, onderzocht

onlangs samen met wetenschappers

in onder meer Edinburgh en Oxford hoe

hoog monstergolven maximaal kunnen

worden. Van den Bremer en zijn team gebruikten

daarvoor een rond testbad van de

Universiteit van Edinburgh van 2 meter

62 2/2025


MONSTERLIJKE MONSTERWAVES

Deze vijf hoogste golven vonden in de laatste veertig jaar plaats:

FOTOCREDITS: 1. NOAA, 2. ANDREW/FLICKR/CC BY 2.0, 3. ZUMA, ZUMA PRESS, INC./ALAMY, 4. INGVALD STRAUME/CC BY-SA 3.0, 5. SCRAMBLER27/GETTY IMAGES

Newfoundland

(30 meter)

Voor de kust van Newfoundland,

Canada,

sloeg op 8 september

2019 een boei op tilt:

tijdens orkaan Dorian

registreerde hij verschillende

monstergolven

van 20 meter

en een exemplaar van

30 meter.

1 3

RRS Discovery

(29,1 meter)

Voor de kust van het Schotse

plaatsje Rockall lag in 2000 het

wetenschappelijke schip RRS

Discovery – tot de tanden toe

bewapend met meetinstrumenten

om monstergolven te meten en te

verklaren. Dat meten ging prima:

in februari 2000 registreerden

diverse instrumenten aan boord

golf recordhoogtes van 29,1

meter. Dat verklaren ging minder.

Tot jaren daarna bleven wetenschappers

stomverbaasd over de

hoogte van de monstergolven.

De wetenschappelijke consensus

bleef heel lang: ‘Monstergolven

van deze hoogte zouden niet

moeten bestaan’.

2 4

Golf van

Mexico

(27,7 meter)

Druksensors

op de oceaanbodem

in de

Golf van Mexico

registreerden

op 2 september

2004 een golf van 27,7 meter en 200 meter lang. De

apparatuur was van het Amerikaanse Naval Research

Laboratory en draaide op volle toeren tijdens orkaan Ivan.

De Draupnergolf

(25,6 meter)

Het Draupner-productieplatform

voor aardgas ligt zo’n 160

kilometer van Noorwegen in de

Noordzee en daarmee tussen

Schotland en Noorwegen in. Het

platform is uitgerust met een

hele batterij aan instrumenten

om golven te meten en te volgen.

Op 1 januari 1995 registreerde een laserafstandsmeter een monstergolf van

25,6 meter, die het platform licht beschadigde. De omringende golven waren

gemiddeld 12 meter hoog.

Ucluelet-golf (17,6 meter)

5

Een boei mat de Ucluelet-golf

op 17 november 2020 bij het gelijknamige

plaatsje voor de Canadese kust

van Brits-Columbia. De golf was niet

de hoogste monstergolf in absolute

zin. Maar omdat vaststaat dat deze

golf drie keer zo hoog was als de

andere golven in zijn omgeving is de Ucluelet-golf wel relatief gezien de meest

extreme monstergolf die ooit is geregistreerd.

diep en 25 meter in doorsnee. De golven in

het bad worden gegenereerd met een zogenoemde

golfmaker: een beweegbaar schot

waarmee het water in beweging wordt

gebracht. Niet echt omstandigheden die

doen denken aan onze oceanen, maar volgens

Van den Bremer gaat het om de verhoudingen.

De steilheid van de golven die

in het bad werden opgewekt, blijkt dan ook

overeen te komen met de data die op zee

zijn verzameld.

Bij zijn onderzoek wilde Van den Bremer de

optimale omstandigheden voor een monstergolf

creëren en zien hoe hoog die kan

worden. Het resultaat: onder de juiste

omstandigheden kan een monstergolf wel

vier keer zo hoog worden als de andere

golven.

De steilheid blijkt daarbij een belangrijke

factor. Van den Bremer: “Een golf bereikt

zijn maximale hoogte wanneer hij niet

meer steiler kan worden; dan breekt hij.

Dat zie je heel goed in de branding op het

strand. Die zogeheten steilheidslimiet is

onder bepaalde omstandigheden alleen

veel groter.”

Een monstergolf is eigenlijk samengesteld

uit meerdere golven, legt Van den Bremer

uit. Op de oceaan ontstaan golven meestal

doordat de wind het water opstuwt. Midden

op de oceaan kunnen golven van alle

kanten komen. “Als golven uit verschillende

richtingen op elkaar botsen, valt de ene

golf niet over de andere heen, maar duwen

ze elkaar omhoog. Als beide golven uit

ongeveer evenveel waterdeeltjes bestaan,

kan zo’n golf heel hoog worden.”

Ook de zogenoemde spreiding van de golf

speelt een rol. Die geeft aan uit hoeveel

verschillende richtingen de golven komen.

Hoe opener het water, hoe meer mogelijkheden

er zijn.

2/2025 63


MYSTERIE VAN DE MONSTERGOLF

NASA/JPL/UCSD/JSC

Onderwaterkloven, zoals hierboven in

de buurt van de Bahama’s, verhogen de

kans op een monstergolf. Ze brengen

namelijk een extra hoeveelheid water in

beweging.

Aan deze voorwaarde wordt op veel plaatsen

op aarde voldaan. Het enige wat er

namelijk voor nodig is, is verbinding met

andere wateren, waar golven vandaag

kunnen komen.

Verder maakt het uit hoelang de golf

duurt. Golven kunnen de hele aardbol over

gaan, duizenden kilometers ver en dagen

lang. Hoe langer de golf onderweg is, des

te groter is de kans dat hij een andere golf

ontmoet, waarmee hij de monstergolf kan

uithangen.

Onderwaterkloof

Ook het weer speelt mee. Een orkaan zal

bijvoorbeeld waarschijnlijk meer monstergolven

veroorzaken dan een zacht zomerbriesje.

Het is immers de wind die de golven

opstuwt en bij een orkaan verandert

de wind snel van richting. Dan krijg je dus

binnen korte tijd hoge golven uit verschillende

richtingen.

Aan de universiteiten van Kopenhagen

(Denemarken) en Victoria (Canada) zijn

met AI de data van maar liefst een miljard

golven geanalyseerd. Daaruit bleek dat

honderdduizend van deze golven voldeden

aan de criteria van een monstergolf. Maar

uit al die gegevens kwam nog een extra

voorwaarde naar boven die meespeelt bij

het ontstaan van een monstergolf. Zo blijken

ook de geografische omstandigheden

onder water risicoverhogend. Een voorbeeld

is de aanwezigheid van een grote

onderwaterkloof, waardoor er nog meer

water is dat omhooggestuwd kan worden.

Verder kwam uit de AI-analyse dat de hoek

tussen twee botsende golven er niet toe

doet. Met andere woorden: de golven hoeven

niet precies uit tegengestelde richtingen

te komen om elkaar omhoog te duwen.

Met name de gelijke hoogte van de twee

golven doet ertoe. Als ze dan ook nog eens

hoog zijn, is de kans vrij groot dat er een

monstergolf ontstaat.

Onderzoeker Dion Häfner uit Kopenhagen

is blij dat zijn onderzoek helpt ellende op

zee te voorspellen. Vooral voor de ongeveer

vijftigduizend vrachtschepen die op

elk willekeurig moment over de hele wereld

varen. “Met behulp van het algoritme

is het mogelijk om te voorspellen wanneer

de perfecte combinatie van factoren aanwezig

is en het risico op een monstergolf

dus hoog is. Dat wil niet zeggen dat er zeker

monstergolven zullen zijn, maar op basis

hiervan kunnen rederijen alternatieve

routes kiezen.” De kans dat hedendaagse

zeelui, zoals hun collega’s honderden jaren

geleden, een monstergolf meemaken, zal

door deze voorspellingen dus drastisch afnemen.

Slecht voor de folklore, goed voor

mens en goederen.

MONIQUE SIEMSEN

is wetenschapsjournalist.

Geraadpleegde bronnen: Dion Häfner e.a.: Machine-guided Discovery of a Real-World Rogue Wave Model, Proceedings of the National

Academy of Sciences (20 november 2023) | Mark McAllister e.a.: Three-dimensional Wave Breaking, Nature (18 september 2024)

64 2/2025


Speciaal voor KIJK-abonnees:

Toegang tot meer

dan 25 magazines

Vanaf nu kun je met je KIJK-abonnement ook Fiets, EW, Psychologie Magazine en

nog veel meer tijdschriften digitaal lezen. Ingewikkeld? Nee hoor! Je leest de tijdschriften

eenvoudig via de Mijn Magazines-app op je tablet of mobiele telefoon.

Lees alles

Volledige toegang tot alle

(premium) artikelen en

blader door de digitale

edities van heel veel

andere topmagazines.

Lees samen

Je kunt je onbeperkte

digitale toegang nu delen

met twee familieleden of

vrienden.

Op alle apparaten

Lees artikelen op tablet,

mobiele telefoon en

computer. Altijd en

overal beschikbaar.

Voor iedereen

Van nieuws en business

tot sport en lifestyle.

Inspiratie en informatie

voor iedereen.

Download de app of ga naar info.mijnmagazines.nl


TECH-TOYS

Tekst: Rik Peters

Pot 2.0

Een slimme plantenbak. Dat is de LeafyPod. Het

hipsterding zit vanbinnen volgestouwd met een

waterbassin, een vijftal omgevingssensors én

een boel kunstmatige intelligentie. Daardoor kan

de bak onder meer het omgevingslicht monitoren,

de bodemvochtigheid beïnvloeden en lekker veel

plek innemen op je vensterbank. Terwijl de pot

de verzorging regelt, kun jij alle plant-stats volgen

met een speciale app. Tuinieren voor mensen

zonder groene vingers, maar met iPhone-duimen.

Duim omhoog op www.leafypod.one

Spelwekker

Tijd om op te staan!

Spelletjesmaker

Nintendo heeft

namelijk een wekker

in elkaar geknutseld.

Deze Nintendo Sound

Clock: Alarmo schopt

je elke ochtend

wakker met beelden

en geluiden uit je favoriete

videogames.

Bovendien houdt hij

je slaapstatistieken

bij, zodat ook het verbeteren

van je nachtrust

een spelelement

krijgt. Het knalrode

tringelding was

eerst exclusief voor

leden van Nintendo

Switch Online, maar

is nu ook beschikbaar

voor het slapende

gepeupel.

Verkrijgbaar in de

My Nintendo Store

op www.nintendo.nl

Snelwerker

Sneller werken. Dat belooft Logitech met deze

MX Creative Console. En dan vooral voor

digital creators die graag klungelen met Adobe-

programma’s zoals Photoshop, After Effects,

Audition of Illustrator. De gadget heeft namelijk

een knopjespaneel voor directe toegang tot die

apps én een dialpad voor de bediening ervan.

Natuurlijk kun je als snelle werker zelf bepalen

welke apps en taken het belangrijkst zijn voor

jouw persoonlijke workflow. Nou, op welke knop

drukken we om te bestellen?

Lees meer op www.logitech.com

Basblazer

Hieronder zie je de Sonos Arc Ultra.

Dat is een premium soundbar,

voorzien van Sound Motion. Die

technologie levert twee keer zo veel

bas- output met een aanzienlijk kleinere

trans ducer. Oftewel: een veel groter

geluid in een veel kleinere machine.

Volgens fabrikant Sonos is het een van

de meest revolutionaire doorbraken

van geluidstechnologie in bijna honderd

jaar. Geen idee of dát echt waar

is, maar het klinkt in elk geval goed.

Technische specs op www.sonos.com

GITAARBAK

Welke gitarist is er nu niet op zoek naar

een processor met 23

gitaar-amps, negen bas-amps en 170

verschillende effecten, die je kunt

bedienen met een kleuren touchdisplay,

vier dynamische parameterknoppen,

drie multi- mode-voetschakelaars en een

geïntegreerd expressiepedaal, maar

dan wel allemaal in een reisklaar en

draagbaar formaat? Simpel: een gitarist

die de nieuwe GX-10 van Boss al heeft

gevonden.

Bestellen kan op www.boss.info

66 2/2025


KICKSTART!

Minibeller

De Mudita Kompakt is een telefoon voor minimalisten.

Deze belmachine draait immers geen hippe

apps van Google of Apple, maar biedt alleen noodzakelijke

toepassingen zoals een rekenmachine,

een camera en een navigator. Ook heeft hij geen

kek superscherm met 4K UHD-resolutie en upscaling,

maar alleen een eenvoudig e-inkt-scherm

zoals je dat misschien kent van je e-reader. Op

crowdfundwebsite Kickstarter was deze minimalistische

telefoon een maximaal succes.

Check de campagne op www.kickstarter.com

Kleurige koptelefoon

Gamers houden van kleurtjes, blijkt nu ook uit onderzoek. Lifestylemerk

Razer vroeg de klanten namelijk wat ze écht verlangden van een koptelefoon…

en dat bleek ‘meer visueel indrukwekkende elementen’ te zijn. De

Razer Barracuda X Chroma heeft daarom niet alleen SmartSwitch Dual

Wireless-technologie voor multi-platformconnectiviteit, en niet alleen

kussens van traagschuim voor lichtgewicht comfort, maar vooral ook Razer

Chroma RGB-verlichting met zes zones, talloze effecten en meer dan 16

miljoen kleuropties. Want gamers houden van kleurtjes. Kennelijk.

Meer tinten op www.razer.com

PLAATJESPRINTER

Fysieke foto’s, wat een grappig idee! De Canon Selphy QX20 is een draagbaar

apparaatje, dat dye-sublimation-technologie gebruikt om je smartphone-afbeeldingen

op papier te drukken. Zo krijg je tastbare versies van je

favoriete herinneringen. En die kun je dan bijvoorbeeld in een lijstje stoppen,

of in een dik boek plakken, of met magneten aan de deur van je koelkast

hangen. Klinkt allemaal erg futuristisch, maar wel een grappig idee!

Kost 139 euro op www.canon.nl

WIN!

Telescoop Smartphone

Camera

Wil je van jouw mobiel een professionele camera maken? Dan

komt deze gadget als geroepen. Met de MikaMax Telescoop

Smartphone Camera kun je nog mooiere en scherpere foto’s maken

om, bijvoorbeeld, te delen op de socials. Leuk om mee te nemen

bij een wandeling door de natuur, of op vakantie. KIJK mag

van MegaGadgets een exemplaar (t.w.v 24,95 euro) weggeven.

Kans maken op deze prijs? Ga naar www.kijkmagazine.nl/winnen

2/2025 67


Scan de

QR-code

voor meer

informatie.

Bioplastic

fantastic!?

ISTOCK/GETTY IMAGES

68 1/2025


Plastic dat van planten of

kunststof is gemaakt en

dat op de composthoop

kan, wordt vaak genoemd

als dé manier om onze

maatschappij te

verduurzamen. Maar

hoeveel CO 2

we er precies

mee besparen en hoe het

met het landgebruik, de

daadwerkelijke

biodegradeerbaarheid en

de recycling zit, dat ligt

genuanceerder.

Tekst: Marysa van den Berg

lastics make the world go

P

round. Ook anno 2025.

Want we lijken gewoonweg

niet zonder dit superieure

materiaal te kunnen.

Het flesje waar je uit

drinkt, de behuizing van je telefoon, rioleringsbuizen,

nagellak en kassabonnetjes:

ze bevatten allemaal plastic. En een deel

daarvan belandt vroeg of laat in de natuur.

Een vaak gehoorde oplossing is overschakelen

op bioplastics. De productie daarvan is

minder vervuilend en ze breken in de natuur

netjes af. Zo niet, dan kunnen we ze

recyclen. Maar gaat dat wel zo makkelijk?

Of zijn er toch wat mitsen en maren? We

zetten onze kritische bril op.

Een exact getal?

Eerst een definitiekwestie. Wat valt er nu

eigenlijk precies onder bioplastics? Daar is

vaak onduidelijkheid over, zegt Wouter

Post, onderzoeker duurzame plastictechnologie

van Wageningen University &

Research (WUR).

2/2025 8/2024 69


BIOPLASTIC FANTASTIC!?

SHUTTERSTOCK

Bioplastics kunnen worden gemaakt

uit plantenmateriaal, zoals hier op de

foto. We noemen ze dan biobased. Ze

kunnen bovendien biologisch afbreekbaar

zijn. Soms zijn plastics allebei, maar

zeker niet altijd. Daar is nog weleens

verwarring over in de media.

plasticproductie minder stroom en water

wordt gebruikt. “Dat klopt in veel gevallen,

maar is wel enorm afhankelijk van hoe je

het precies berekent”, zegt Post. Elk onderzoeksteam

heeft namelijk zo zijn eigen

formules.

Neem het al eerdergenoemde PLA, waarover

het meest bekend en berekend is. De

CO 2

-uitstoot zou volgens een studie zo’n

500 gram per geproduceerde kilogram PLA

zijn. Dat is 75 procent minder dan bij de traditionele

plasticproductie vrijkomt. “Dit

soort onderzoeken zijn vaak mede samengesteld

door producenten van PLA, maar

omdat ze een streng peer-review-proces

hebben overleefd (waarbij vakgenoten het

wetenschappelijke artikel voor publicatie

becommentariëren – red.), gaan wij ervan

uit dat de resultaten betrouwbaar zijn”,

geeft Post aan. “Toch zijn er ook andere

goed uitgevoerde studies die andere cijfers

laten zien. Dat geeft wel een beetje aan hoe

moeilijk het is een pasklaar antwoord te

hebben op de precieze besparing op

CO 2

-uitstoot die de bioplasticproductie

heeft ten opzichte van de productie van op

fossiele brandstoffen-gebaseerde plastic.”

Stengels en houtafval

Als we het dan toch hebben over het productieproces:

aan het begin van de rit is

Er bestaan vier categorieën plastic: biobased

plastic – gemaakt uit plantenmateriaal –

dat biologisch afbreekbaar is, biobased

plastic dat niet biologisch afbreekbaar is,

bio-afbreekbaar plastic dat van fossiele

brandstoffen is gemaakt, en plastic uit fossiele

brandstoffen dat niet bio-afbreekbaar

is. Post: “Biobased plastic en biologisch afbreekbaar

plastic zijn aparte categorieën,

maar allebei worden ze bioplastics genoemd.”

Biobased plastics worden dus niet gemaakt

van fossiele brandstoffen, zoals ‘gewone’

plastics, maar van zetmeel of cellulose.

Deze stoffen worden vaak gewonnen uit

aardappelen, mais of suikerriet. Een bekende

biobased plastic is polymelkzuur of PLA.

Er wordt vaak beweerd dat bij de productie

van biobased plastic veel minder van het

broeikasgas koolstofdioxide wordt uitgestoten

dan bij de reguliere plasticproductie.

Dat komt bijvoorbeeld doordat er bij de biodaar

land voor nodig. Want biobased plastics

komen vaak van gewassen die ergens

worden verbouwd. Tegenstanders zeggen

dat dit ten koste gaat van de wereldwijde

voedselproductie.

Maar de cijfers laten zien dat het landgebruik

voor biobased plastics reuze meevalt.

Op dit moment wordt minder dan 0,02 procent

van de wereldwijde landbouwgrond

ervoor gebruikt. Zelfs als het marktaandeel

van bioplastics met een factor vijftig toeneemt,

heb je het over maar 1 procent van

het oppervlak. “Bovendien”, zegt Post,

“gooien we enorm veel voedsel weg: zo’n 30

procent. Zou je daar een procent vanaf weten

te snoepen, dan heb je het verlies van

landbouwgrond aan de productie van bioplastics

al goed gemaakt.”

Daar komt bij dat je bioplastics ook van andere

soorten plantaardig materiaal kunt

maken, geeft Ellen de Ruiter aan. Zij is consultant

circulariteit en duurzaamheid bij

TNO en gespecialiseerd in de impact van

bioplastics. “Bioplasticproductie kan ook op

basis van zogenoemde tweede-generatie -

biomassa plaatsvinden. Je kunt daarbij denken

aan het niet eetbare deel van gewassen,

zoals de stengels, of aan het houtafval van

bosmanagement (het kappen van bomen

die oud en ziek zijn – red.). Dit gaat niet ten

koste van de voedselproductie.”

70 2/2025


'JE MOET NIET AL HET PLASTIC BIOLOGISCH

AFBREEKBAAR MAKEN – ALS DAT AL ZOU KUNNEN'

Polymelkzuur is een van de bekendste

bioplastics. Het spul is sterk, flexibel en

geschikt voor allerlei toepassingen, zoals

in flessen en als verpakkingsmateriaal. Je

kunt er zelfs mee 3D-printen, zoals je op de

foto hiernaast ziet.

Simpele boodschap

Dan over die biologisch afbreekbare plastics,

al dan niet biobased. De vraag die je je

daar altijd bij moet stellen is: waar is het

afbreekbaar? “Er zijn verschillende niveaus

van biodegradeerbaarheid”, verduidelijkt

De Ruiter. “Je hebt de industrieel

composteerbare variant, die door een GFTverwerkingsinstallatie

kan worden afgebroken.

En je hebt bijvoorbeeld biodegradeerbaarheid

in de natuur. Maar ook daarbinnen

bestaan er gradaties. Sommige

plastics zie je in een paar weken tijd al bijna

niet meer, andere doen er langer over.”

Ook is het van belang om hoeveel het gaat.

Bij een koffebeker zal het afbreken langer

duren dan een stukje verpakkingsfolie.

De WUR voerde in 2020 een onderzoek uit

naar de biologische afbreekbaarheid van

negen soorten bioplastics. Die bleken in de

huidige gft-verwerking in Nederland allemaal

binnen 22 dagen af te breken. Klinkt

goed, maar de gft-verwerkers zelf waren

niet overtuigd en hadden kritiek op de bevindingen.

Dat snapt Post ook wel weer.

“Zij willen de boodschap voor de consu-

CHRISTOPHER DELRE/UC BERKELEY

ment zo simpel mogelijk houden. Het is

niet de bedoeling dat consumenten massaal

hun mogelijk biologisch afbreekbare

plastic in het gft dumpen onder het mom

van: dat breekt wel af.”

Dat standpunt deelt De Ruiter. “Je kunt natuurlijk

niet alles wat maar een beetje biologisch

afbreekbaar is in de gft-container

gooien. Ook denk ik dat je niet al het plastic

biodegradeerbaar zou moeten maken,

als dat al zou kunnen. De producten die

zich er het beste voor lenen, zijn materialen

die logischerwijs toch al in de gft-container

terechtkomen, zoals koffecups en

theezakjes. Het zou ook goed kunnen met

producten die een grote kans hebben om

in de natuur terecht te komen, bijvoorbeeld

single-use-verpakkingen als patatbakjes.

Voor plastic producten die langer

in gebruik zijn, is het juist belangrijk om

te focussen op goede recyclingmogelijkheden.”

Recyclingblokkade

Daarmee komen we meteen bij de volgende

uitdaging. “Theoretisch gezien is voor

de meeste bioplastics recycling technisch

haalbaar”, begint De Ruiter. “Qua opbouw

zijn ze namelijk goed vergelijkbaar met

fossielgebaseerde plastics”, vult Post aan.

“Je kunt ze dus op dezelfde manier recyclen.”

De moeilijkheid zit hem dan ook

niet in het fijnmalen, het verhitten en het

SHUTTERSTOCK

voor

composteren

drie dagen na

composteren

De ontwikkelingen gaan hard op het

gebied van bioplastics. Hier is een stuk

polymelkzuurplastic extra biologisch

afbreekbaar gemaakt door er enzymen in

te stoppen die de moleculen razendsnel in

kleine stukjes knippen.

2/2025 71


BIOPLASTIC FANTASTIC!?

BIOPLASTIC: VIJF ONTWIKKELINGEN

PEF vervangt PET

1

Het Nederlandse bedrijf Avantium opende afgelopen oktober ’s werelds

eerste commerciële fabriek waar polyethyleenfuranoaat (PEF) wordt geproduceerd.

Dit bioplastic wordt gemaakt uit suikers van biomassa die niet geschikt

is voor voedselproductie, zoals houtsnippers of afvalstromen. De mensen

achter het bedrijf noemen PEF ook wel ‘het nieuwe PET’, omdat het materiaal

heel geschikt is om flessen van te maken. PEF-flessen zouden zelfs makkelijker

te produceren zijn dan PET-flessen en even goed te recyclen. Toch is er

ook kritiek te horen: PEF is niet erg goed biologisch afbreekbaar, wat recycling

een must maakt.

Bioplastic uit broeikasgas

2

De ruggengraat van de meeste soorten plastic bestaat uit aan elkaar geschakelde

koolstofatomen. En dus zou je in principe ook koolstofdioxide kunnen gebruiken om

(bio)plastic te produceren. Dat is wat TNO onderzoekt. In 2030 hoopt het instituut een

demonstratiefabriek te openen om daarmee aan te tonen dat het proces om (bio)plastic

uit CO 2

te maken schaalbaar is. “Het idee is dat je in de industrie de ontstane CO 2

afvangt”, zegt Ellen de Ruiter, consultant circulariteit en duurzaamheid. “Die kun je dan

samen met waterstof omzetten in bijvoorbeeld methanol. Daarmee maak je vervolgens

de bouwstenen voor (bio)plastic. Natuurlijk is het dan belangrijk dat de waterstof met

groene stroom wordt gemaakt.” Het hele concept is op dit moment wel nog duur.

‘Levend’ plastic

3

Plastic breekt in de natuur nauwelijks af, maar er bestaan wel bacteriën die het opeten.

Kunnen we die bacteriën dan tijdens de productie niet alvast in het plastic stoppen,

zodat het geheel afbreekbaar wordt? Die vraag moeten onderzoekers van de Universiteit

van Californië te San Diego zichzelf hebben gesteld. En het werkt. Het team ontwikkelde

recent thermoplastisch polyurethaan (TPU), een plastic dat onder meer wordt toegepast

in auto-dashboards, sportmaterialen en medische apparaten en dat gevuld is met sporen

van de bacterie Bacillus subtilis. Die worden wakker zodra de TPU-strips op de composthoop

belanden. Binnen vijf maanden is zeker 90 procent van het plastic verdwenen. Het

team hoopt in de toekomst de productie van het ‘levende’ plastic te kunnen opvoeren.

4 Bacteriepoeder

Plastic dat van de blauwgroene cyanobacterie Spirulina is gemaakt – biologischer

kan het haast niet. Een onderzoeksgroep van de Universiteit van Washington

ontdekte dat het materiaal even sterk is als op fossiele brandstoffen gebaseerd

verpakkingsplastic. Maar het breekt wel even snel af als een bananenschil in een

gft-container. Ook zou het Spirulina-plastic bij brand gewoon uiteenvallen. Dat is

beter dan dat het in de fik vliegt of smelt, zoals traditioneel plastic; dat kan gevaarlijk

zijn. Toch zal het nog vele jaren duren voor bioplastics van bacterie poeder industrieel

kunnen worden geproduceerd. Want hoewel het materiaal prima bestand

is tegen druk- en trekkrachten, kan het nog niet goed tegen vocht.

AI to the rescue

5

Hoe vind je het meest geschikte bioplastic voor een bepaalde toepassing?

Je kunt natuurlijk gewoon een bioplastic maken en dan testen wat

het spul allemaal kan. Maar het werkt sneller en efficiënter om het aan de

computer over te laten. In 2022 startte TNO het programma polySCOUT, voor

het ontwikkelen van duurzame plasticbouwstenen met behulp van AI. “Dan

werk je vanaf het begin al toe naar de gewenste eigenschappen: sterk, flexibel

en biologisch afbreekbaar bijvoorbeeld”, geeft Ellen de Ruiter aan. “En doordat

je deze al vóór daadwerkelijke productie hebt vastgesteld, kun je sneller en

goedkoper (bio)plastic produceren.“

BEELD: 1. AVANTIUM/BRIGHT LANDS, 2. TNO, 3. DAVID BAILLOT/UC SAN DIEGO JACOBS SCHOOL OF ENGINEERING, 4. MARK STONE/UNIVERSITY OF WASHINGTON, 5. TNO

72 2/2025


VARNICCHA KAJAI/GETTY IMAGES

De berg plastic in de wereld stapelt

zich nog altijd op. Bioplastics kunnen

helpen, maar daarnaast is het van belang

goed te kijken naar onder meer het

consumentengedrag en de recycling van

(bio)plastics.

vervolgens in een nieuwe vorm gieten

maar in het voorbewerkingsproces. “Recyclingbedrijven

moeten met name veel

scheiden en sorteren om daar pure afvalstromen

van te maken”, legt Post uit. “Op

dit moment zit er vooral veel polyethyleen,

polypropyleen en PET in de plasticrecycling.

Die stromen kunnen ze effciënt

verwerken.” Bioplastics vormen nu nog

maar een heel klein volume van het totaal.

“En die zijn er dus nog niet kostenefficiënt

uit te halen. Dit fenomeen noemen

we ook wel een recyclingblokkade.”

Die recyclingblokkade is op te heffen door

meer bioplastic bij recyclingbedrijven aan

te bieden. Maar die schaalvergroting komt

er alleen maar als de producenten van

plasticproducten zeker weten dat het bioplastic

kan worden gerecycled. Pas dan

maken zij hun producten ervan en pas dan

zullen de consumenten meer bioplastics

gaan gebruiken en ontstaat er meer bioplasticafval.

En dat kan alleen maar als er

meer volume komt. Een kip-of-het-eidilemma

dus. Wetgeving (bijvoorbeeld

een verplicht percentage bioplastic in producten

vaststellen) en subsidiëring (van

zowel recyclingbedrijven als producenten,

als ze daadwerkelijk meer met bioplastics

doen) kunnen helpen deze impasse te

door breken.

Maar het is ook goed om het grotere plaatje

te zien, denkt De Ruiter. “Uiteindelijk

moeten we naar een circulaire economie

om de klimaatdoelen te halen. Daarvoor is

het nodig dat we precies weten wat de

voor- en nadelen zijn van zowel bioplastics

als andere alternatieven. En dan kan het

best zo zijn dat voor een bepaald product

het ene plastic beter is dan het andere.”

Al het fossiele plastic afschaffen en volledig

vervangen door de biologische variant

is niet handig en waarschijnlijk ook niet

haalbaar. “Zelfs als het zou lukken, hebben

we nog steeds een groot plasticprobleem”,

zegt Post. “We gebruiken namelijk

nog steeds veel te veel. We moeten samen

onze schouders eronder zetten, van

plastic producenten, afvalverwerking en

recycling tot aan de overheid en de consument.

En bio plastics vormen absoluut een

deel van de oplossing.”

MARYSA

VAN DEN BERG

is wetenschapsjournalist.

Geraadpleegde bronnen: Han Sol Kim e.a.: Biocomposite Thermoplastic Polyurethane Containing Evolved Bacterial Spores as Living Fillers to Facilitate Polymer

Disintegration, Nature Communications (30 april 2024) | Hareesh Iyer e.a.: Fabricating Strong and Stiff Bioplastics from Whole Spirulina Cells, Advanced Functional

Materials (20 juni 2023) | Jan-Georg Rosenboom e.a.: Bioplastics for a Circular Economy, Nature Review Materials (20 januari 2022)

2/2025 73


ANTWOORDT

DE EXPERTS

BASTIAAN VROEGOP is

techjournalist en podcastmaker.

Vaak schrijft hij over de

impact van nieuwe technologie

op de maatschappij.

JUDITH NEIMEIJER

studeerde dierwetenschappen

en werkt als schrijver,

(dier)voedingsdeskundige en

wetenschapsjournalist.

MARGOT REESINK studeerde

vertaalwetenschap en is

als vertaler en redacteur

gespecialiseerd in cultuur,

natuur en geschiedenis.

DENNIS VOETEN

is paleonto loog en werkt

als conservator bij het

Natuurmuseum Fryslân.

STERRE LEUFKENS is doctor

in de taal weten schap. Naast

haar werk aan de Universiteit

Utrecht schrijft ze over taal en

taalkunde.

De experts van KIJK beantwoorden elke maand vragen over wetenschap,

techniek, taal en geschiedenis.

Moeten we alle daken

wit schilderen?

In KIJK 10/2024 meldden we in deze rubriek dat als je 20

YF procent van de Sahara met zonnepanelen bedekt, de gemiddelde

temperatuur wereldwijd met zo’n 0,16 graden zal

stijgen. Dat komt doordat zonnepanelen meer warmte uitstralen dan zand.

Naar aanleiding daarvan vraagt KIJK-lezer Robert: “In hoeverre dragen de

vele donkere oppervlakken van gebouwen en infrastructuur bij aan de

aardopwarming? Valt er op dat gebied niet enorm veel winst te behalen?”

In 2010 berekenden aardwetenschappers wat er gebeurt als je alle daken ter

wereld wit zou schilderen. Volgens hen worden steden dan minder snel een

zogeheten hitte-eiland, doordat ze meer warmte reflecteren en minder

vasthouden. Daardoor komt de maximumtemperatuur in een stad per dag

gemiddeld 0,6 graden lager te liggen. In warme, zonnige steden kunnen

witte daken zelfs een nog groter verschil maken.

Maar bij dit soort onderzoek is het altijd lastig om met alle effecten rekening

te houden. In 2012 concludeerden onderzoekers dat een mondiale

overstap naar witte daken de aarde misschien wel een klein beetje warmer

zou maken. Dat komt doordat witte daken meer zonlicht terugkaatsen. Dat

licht kan in de atmosfeer geabsorbeerd worden door donkere fijnstofdeeltjes,

die vervolgens extra veel warmte uitstralen.

Al met al concludeerden klimaatonderzoekers in 2018 in een IPCC-rapport

dat reflecterende oppervlakken weinig potentieel hebben als middel om de

aardopwarming tegen te gaan. Maar in stedelijke gebieden of plekken met

veel landbouw kunnen ze de lokale maximumtemperaturen wel flink terugbrengen.

Naast witte daken zijn groene daken, oftewel daken die met

planten zijn bedekt, een effectief plaatselijk verkoelingsmiddel.

YANNICK FRITSCHY is

wetenschapsjournalist. Hij

studeerde natuur- en sterrenkunde

en schreef onder

andere het boek Ruimtetijd.

NAOMI VREEBURG

studeerde af in de biologie,

werkt sinds 2015 voor KIJK en

is nu chef redactie.

Ook een vraag?

Mail hem naar

info@kijkmagazine.nl

Ga voor meer vragen en antwoorden

naar: www.kijkmagazine.nl/tag/

kijk-antwoordt

Minimum/Getty Images

74 2/2025


Samenstelling: Tim Tomassen

Is lippenbalsem slecht voor je lippen?

De meningen zijn verdeeld:

de één zweert

JN

bij het dagelijks gebruik

van lippenbalsem, de ander zegt

dat het slecht is voor je lippen. Maar

wie heeft gelijk?

Lippenbalsems zoals Labello bevatten

doorgaans vettige stoffen zoals bijenwas,

vaseline of glycerine, die een beschermend

laagje op je lippen vormen.

Dit helpt voorkomen dat je lippen (verder)

uitdrogen, vooral tijdens droge

periodes zoals de herfst en winter.

Hoewel deze balsems vooral bedoeld

zijn om vocht vast te houden, bevatten

sommige ook verzorgende ingrediënten,

zoals vitamine E of sheaboter.

Sommige mensen beweren dat lippenbalsem

‘verslavend’ kan zijn, omdat je

steeds blijft smeren. Dit komt niet

doordat je lippen lui worden en stoppen

met het aanmaken van natuurlijke

vetten, zoals soms wordt gedacht. Experts

zeggen dat je lippen droger kunnen

aanvoelen als je stopt, maar dat

komt vooral doordat je gewend raakt

aan het beschermende laagje en niet

doordat je huid minder goed werkt.

Naast de basisingrediënten bevatten

lippenbalsems vaak geurstoffen, zoals

menthol, kleurstoffen en een hele rits

aan hulpstoffen. Die kunnen bij sommige

mensen irritaties of zelfs allergische

reacties veroorzaken. Dit kan ervoor

zorgen dat hun lippen droger

worden, waardoor ze meer gaan smeren

en in een vicieuze cirkel belanden.

Maar als je een lippenbalsem gebruikt

die goed bij jouw huidtype past en niet

irriterend is, is dat veilig en niet slecht

voor je lippen. Zelfs niet als je elke dag

smeert.

VLADDEEP/ISTOCK/GETTY IMAGES

WAT VEROORZAAKT

NACHTBLINDHEID?

Onze ogen hebben twee soorten lichtgevoelige

cellen: kegeltjes en staafjes. Kegeltjes

nemen kleuren waar, maar hebben daarvoor

veel licht nodig. In het donker zijn ze

daardoor niet zo nuttig. Staafjes zien geen

kleur, alleen grijstinten, maar zijn daarentegen

wel erg lichtgevoelig. Ze zorgen dat je

ook in het donker wat kunt zien. Bij nachtblindheid

– waarbij je (bijna) niets ziet in het

donker – werken deze staafjes niet goed

door een erfelijke aandoening, oogziekte of

een vitamine A-tekort. De meest voorkomende

vorm van erfelijke nachtblindheid

heet retinitis pigmentosa. Hier kampen 1 op

de 3500 mensen mee.

J.C.ROELOFFZEN/CC BY-SA 4.0

Waarom plakt het douchegordijn aan mijn benen?

Heb jij ook zo’n douche met een eenvoudig plastic

JN gordijntje ervoor? Dan herken je vast het ‘probleem’

dat het gordijn tijdens het douchen aan je

benen blijft plakken. Behoorlijk irritant, maar hoe komt dat eigenlijk?

Vooral door luchtdrukverschillen, zo blijkt, en die hebben weer

verschillende oorzaken. Allereerst zorgt het warme water ervoor

dat de lucht binnen het douchegordijn warmer wordt dan erbuiten.

Die lucht stijgt op en veroorzaakt zo een lagere luchtdruk,

waardoor het gordijn naar binnen wordt gezogen.

Maar wie weleens koud doucht, weet dat het douchegordijn ook

dan plakneigingen heeft. Lage luchtdruk in de douche kan namelijk

nog op een andere manier ontstaan. Daarvoor halen experts

vaak het bernoulli-effect aan. Dit effect, ontdekt door de Zwitserse

fysicus en wiskundige Daniel Bernoulli (1700-1782), stelt dat

stromende vloeistoffen en gassen een lagere druk hebben dan

stilstaande of langzamer bewegende vloeistoffen en gassen. In de

douche betekent dit, dat water – warm of koud – de lucht in de

cabine in beweging brengt, wat dus leidt tot lagere druk en een

gordijn dat naar binnen komt.

David Schmidt, universitair hoofddocent werktuigbouwkunde

aan de Universiteit van Massachusetts, ontdekte in 2001 een derde

mogelijke oorzaak. Hij gebruikte in 2001 een computermodel

om de luchtstromen en drukveranderingen in een douchecabine

te simuleren. Zo visualiseerde hij hoe het sproeiende water van de

douchekop een soort mini-orkaan veroorzaakt, met een klein

lagedrukgebied in het ‘oog’. Volgens hem is dit lagedrukgebied,

dat bij warm én koud douchen ontstaat, medeverantwoordelijk

voor het naar binnen trekken van het douchegordijn. Voor dit

onderzoek won Schmidt zelfs de Ig Nobelprijs, een parodie op de

Nobelprijs die jaarlijks wordt uitgereikt voor ludiek onderzoek dat

je aan het denken zet.

EYEEM MOBILE GMBH/ISTOCK/GETTY IMAGES

2/2025 75


ANTWOORDT

RIA NOVOSTI/AFP/GETTY IMAGES

Wie waren de Nachtheksen?

Nachthexen (‘nachtheksen’):

zo noemden de

MR

Duitse soldaten die in de

Tweede Wereldoorlog aan het oostfront lagen

de Russische vliegers die hen ’s nachts

bestookten. De Duitse piloot Johannes

Steinhoff zei over de piloten van dit 588e

nachtbommenwerpersregiment: “Ze zijn

nergens bang voor; ze komen ons in het

donker martelen met hun ouderwetse

tweedekkers en daardoor slapen we nachtenlang

niet.”

Het 588e vloog in Polikarpov Po-2’s, niet

erg geavanceerde houten dubbeldekkers

die oorspronkelijk vooral dienstdeden als

lesvliegtuig. Maar de Russische piloten

hadden een perfecte strategie ontwikkeld:

ze vlogen op grote hoogte aan, schakelden

de motor uit en suisden omlaag om op 400

meter hun bommen af te werpen. Hun toestellen

waren langzaam maar ook enorm

wendbaar, en dankzij die combinatie wisten

ze vaak aan de Duitse toestellen te ontkomen:

die vlogen hen gewoon voorbij.

O ja, en het waren allemaal vrouwen – ook

de monteurs en ander grondpersoneel. Op

8 oktober 1941, vier maanden na de Duitse

invasie van Rusland, had Stalin namelijk

drie vrouwelijke luchtmachteenheden in

het leven geroepen waarvan er een uitsluitend

’s nachts zou opereren.

De Nachtheksen – gemiddelde leeftijd 22

jaar – kregen hun vuurdoop op 8 juni 1942

bij Loehansk, in oostelijk Oekraïne. Onder

leiding van commandant Jevdokija Bersjanskaja

bombardeerden drie toestellen

een Duits hoofdkwartier. Tot aan oktober

1945, toen het regiment werd ontbonden,

zouden de 261 Nachtheksen in 1100 nachten

zo’n 24.000 missies uitvoeren en ruim

3 miljoen kilo aan bommen laten vallen. 32

van hen kwamen niet terug.

WAT ZIJN SAILDRONES?

Je hebt vast weleens een drone door

de lucht zien zweven, maar heb je

ooit een exemplaar op het water zien

zeilen? Grote kans van niet. Zoals de

naam al zegt, zijn saildrones hier wel

erg bedreven in. Ze kunnen zowel

autonoom varen, als op afstand worden

bestuurd via een satellietverbinding.

De wind drijft ze aan en de

elektronica aan boord werkt op

zonne -energie. De toestellen zitten

tjokvol wetenschappelijke instrumenten

om bijvoorbeeld de zeebodem

in kaart te brengen, het koolstofgehalte

van het water te meten of

algenbloei te spotten.

SAILDRONE

Waar dient die rode

band over het raam

van vliegtuigdeuren

voor?

Vlak voor het opstijgen

BV wordt de deur van het

vliegtuig altijd beveiligd.

Eerst trekt het cabinepersoneel aan een

hendel, om vervolgens een rode of oranje

band over het raampje te doen. Waar is die

laatste voor bedoeld?

Vlak voor vertrek wordt omgeroepen dat

cabinepersoneel de deuren moet zekeren

en een zogeheten cross-check moet doen.

Bij het zekeren wordt die rode band over

het raampje van de deur bevestigd. Dat is

bedoeld voor mensen die zich buiten het

vliegtuig bevinden, zoals technici die lastminute

iets komen repareren of reddingswerkers

na een ongeluk. Als zij door het

raam kijken en de streep zien staan, weten

ze direct dat het raam is gezekerd. Als je een

gezekerde deur openmaakt, schiet er onmiddellijk

met enorme kracht een glijbaan

naar buiten waarmee de passagiers het toestel

kunnen verlaten. Het lanceren van die

glijbaan kan voor reddingswerkers levensgevaarlijk

zijn, omdat ze erdoor van het

vliegtuig kunnen worden weggeduwd. Daarom

zullen ze altijd eerst kijken of er een

band voor het raam hangt. De cross-check

die wordt omgeroepen, is trouwens vrij simpel:

het cabinepersoneel moet naar de deur

van hun dichtstbijzijnde collega’s kijken om

te zien of zij die goed hebben gezekerd. Zo is

de kans dat iemand het vergeet minimaal.

MARIO HAGEN/SHUTTERSTOCK

76 2/2025


Worden bergen lager als de

zeespiegel stijgt?

DV

Sinds 1880 is de gemiddelde zeespiegel

wereldwijd al met zo’n 20 centimeter gestegen.

Dat komt door smeltende ijskappen

en het uitzetten van water door de opwarming van de

aarde. Maar betekent dit dat bergen daardoor ook lager

worden? Nee, de werkelijke hoogte van bergen verandert

niet door de stijging van de zeespiegel.

Wat er wel gebeurt, is dat de toppen van de bergen dichter

bij het wateroppervlak komen te liggen. Omdat het gemiddelde

zeeniveau vaak als referentiehoogte wordt genoemd

om de hoogte van bergen te berekenen, zal de hoogte van

een berg ten opzichte daarvan wel veranderen. Eigenlijk

zouden de hoogtes van bergen die bijvoorbeeld in atlassen

worden vermeld bij een stijgende zeespiegel dus continu

moeten worden aangepast.

Toch zal dit in de praktijk niet snel gebeuren. Hoewel we

vaak zeggen dat een berg een aantal meters boven zeeniveau

ligt, wordt er in werkelijkheid meestal een andere

referentiehoogte gebruikt: de geoïde. Dit is een

hypothetische vorm van de aarde gebaseerd op de massaverdeling

van onze planeet. Het is in feite de vorm die

oceanen zouden aannemen als ze alleen werden beïnvloed

door zwaartekracht en de rotatie van de aarde, en niet

door golven, getijden of weer. De geoïde benadert het zeeniveau,

maar is niet precies gelijk hieraan. Het grote voordeel

is dat de geoïde niet snel verandert; de massaverdeling

van de aarde verandert namelijk maar een klein beetje

als de zeespiegel stijgt.

Door de geoïde als referentiewaarde te gebruiken, hoeven

de hoogtes van bergen niet steeds te worden aangepast.

Soms wordt de geoïde overigens wel geüpdatet, maar dat

is dan omdat er nauwkeurigere metingen zijn gedaan; niet

vanwege zeespiegelstijging.

PATRICK PLEUL/PICTURE ALLIANCE/GETTY IMAGES

2/2025 77


ANTWOORDT

Kun je je moedertaal vergeten?

Ja, dat kan. Taalwetenschapper Merel Keijzer

SL

onderzocht samen met een collega hoe het

Nederlanders en Duitsers verging die als volwassene

naar Canada emigreerden. De moedertaal van deze

mensen ging duidelijk achteruit: nadat ze minimaal vijftien jaar

Engels hadden gesproken in hun dagelijks leven, spraken ze hun

eerste taal minder vloeiend en gebruikten ze minder verschillende

woorden.

De moedertaal van de emigranten was verslechterd, maar niet

helemaal verdwenen. Dat dit wel kan gebeuren, bewijst een

onderzoek naar adoptiekinderen. De proefpersonen in die studie

groeiden op in Korea, maar verhuisden op een leeftijd tussen de

drie en acht jaar oud plotseling naar Frankrijk. Ze hoorden en

gebruikten daarna helemaal geen Koreaans meer. Tijdens het

onderzoek waren het twintigers en dertigers, en hadden ze geen

bewuste herinneringen meer aan de taal die ze als klein kind

hadden gesproken. In testjes waarbij ze moesten raden wat Koreaanse

woorden betekenden, deden ze het niet beter of slechter

dan Franse leeftijdsgenoten zonder adoptieachtergrond. Hun

hersenen reageerden ook niet anders op Koreaanse zinnen dan

die van Fransen die die taal nog nooit hadden gehoord. Zelfs je

moedertaal kan dus spoorloos uit je geheugen verdwijnen.

YANGWENSHUANG/GETTY IMAGES

Wat is het verschil tussen een krokodil en een alligator?

De termen ‘krokodil’ en

NV ‘alligator’ worden vaak

door elkaar gebruikt om

grote reptielen aan te duiden die een indrukwekkende

tandenrij hebben en waar

je maar beter niet mee in hetzelfde water

kunt zwemmen. Toch zijn alligators geen

krokodillen, en krokodillen geen alligators.

Beide mogen zich wel tot de orde krokodi l-

achtigen rekenen. Maar zo’n 90 miljoen

jaar geleden scheidden de evolutionaire

wegen van de familie Crocodylidae (de

‘echte’ krokodillen) en Alligatoridae (waartoe

alligators en kaaimannen behoren).

De Crocodylidae leven in zoet en in zout

water, terwijl de alligators enkel in zoet

water te vinden zijn. Krokodillen gebruiken

speciale klieren op hun tong om het

zout uit te scheiden dat zich anders in hun

lichaam ophoopt als ze te lang in zout

water dobberen.

Krokodillen en alligators verschillen ook

qua uiterlijk van elkaar. Wanneer je van

bovenaf op zijn bek kijkt, zie je dat een

alligator een u-vormige snuit heeft. Bovendien

is zijn bovenkaak breder dan zijn

onderkaak, waardoor enkel de tanden uit

zijn bovengebit zichtbaar zijn als hij zijn

bek sluit. De meeste krokodillensoorten

hebben daarentegen een v-vormige bek én

hun kaken sluiten netjes op elkaar aan. Als

deze dieren hun bek dichtdoen, zie je

zowel het boven- als het ondergebit.

Daarnaast hebben krokodillen meestal een

lichte, groenbruine kleur, in tegenstelling

tot de donkergrijze alligators. Én krokodillen

beschikken over net iets langere ledematen

dan alligators. Zo, en nu nooit meer

door elkaar halen.

Amerikaanse alligator

Zeekrokodil

UNIVERSAL IMAGES GROUP NORTH AMERICA LLC/ALAMY

78 2/2025


WAAROM HEET EEN FOUT IN EEN

COMPUTERPROGRAMMA EEN BUG?

IRIS PLANTING

Sinds wanneer het Engelse woord bug niet alleen insect

betekent maar ook fout, is niet helemaal duidelijk. In

1878 gebruikte Thomas Edison de term in elk geval al om

fouten in zijn uitvindingen te omschrijven. In de computerwereld

werd de term populair toen computerwetenschapper

Grace Hopper in 1947 zocht naar de oorzaak van

een storing met de Mark II, een voorloper van de moderne

computer. De boosdoener bleek een nachtvlinder in

een van de relais (een soort schakelaar). Hopper plakte

dit insect in een logboek en schreef ernaast:

“Het eerste geval van een echte bug.”

WAAROM MOET JE VAKER

PLASSEN ALS HET KOUD IS?

De belangrijkste oorzaak is dat je bloedvaten zich

vernauwen om zo min mogelijk warmte te verliezen en je

belangrijkste organen warm te houden. Omdat er in de

vernauwde vaten minder ruimte is, filteren de nieren

meer water uit het bloed om het volume daarvan te

verkleinen, anders wordt je bloeddruk te hoog. Dat water

eindigt in je blaas. Door de kou zullen je spieren zich

bovendien een beetje aanspannen om warm te blijven,

waardoor je blaas nog minder urine kan vasthouden.

Verder drinken we bij koud weer vaak thee en koffe. De

cafeïne in die dranken prikkelt de blaas waardoor je

vaker naar de wc moet.

NAVAL SURFACE WARFARE CENTER

EVAL/ISTOCK/GETTY IMAGES

COLUMN

VELDHUIZEN

LOOS ZAAD

ls mannen één ding goed kunnen tijdens de

A

seks, soms zelfs eraan voorafgaand, of een

uurtje erna, dan is het wel klaarkomen. Veel

meer dan een minuut is er niet nodig tot er

heel wat voldongen feiten zijn geland. Dat

kan een gewoonte worden. Even de leidingen

spoelen. En nog eens. Verstandig? Zeker, zo gaat het verhaal.

Zaadlozingen zouden zelfs hypergezond zijn, want ze kunnen

een nare ziekte als prostaatkanker voorkomen. Artsen die verstand

hebben van mannenriolering, urologen dus, adviseren

daarom geregeld te zaadlozen. Zo rekende een grote Harvardstudie

in 2017 voor dat oudere mannen die zo’n 21 keer per

maand klaarkomen een bijna 30 procent kleinere kans hadden

op prostaatkanker in de acht jaar dat ze werden gevolgd.

Harvard hè, dan zal het wel kloppen. Een seksuoloog haalde

de studie dan ook recent nog aan in het tijdschrift LINDA, en

zei erbij dat een ejaculatie de prostaat ‘ontlast’ en ‘meerdere

soorten kanker’ voorkomt.

Maar wat klopt ervan? Weinig, helaas. Bedenk maar eens hoe

een onderzoeker zoiets zou bewijzen. Je kunt moeilijk mannen

dwingen om dertig jaar lang hun zaad binnen te houden.

Of om het juist elke dag te lanceren. Blijft over: studies waarbij

mannen zaadlozingsdagboeken bijhouden, of gewoon proberen

te gokken hoe vaak per maand het feest is.

Je zit dan al gauw met sociaal wenselijke antwoorden opgescheept,

en die zijn afhankelijk van waar je het mensen vraagt

en hoeveel taboe er rond seksuele gezondheid hangt. Logisch

dus dat voor elke studie die laat zien dat zaadlozingen kanker

voorkomen er ook studies zijn waarbij de veelklaarkomers

juist éérder prostaatkanker krijgen. Dat is al een teken aan de

wand: weinig consistentie duidt er vaak op dat er geen echt

groot effect zal zijn.

Nog een probleem is dat mannen die moeite hebben met ejaculeren

misschien ongezonder leven. Dan is het niet het gebrek

aan zaadlozingen, maar de gebrekkige gezondheid die de

prostaatkanker veroorzaakt.

Als je het mij vraagt is de hele discussie weliswaar interessant,

maar ook een beetje overbodige aandachtstrekkerij. Want

afgezien van enkele fanatici die aan geheelonthouding doen

qua ejaculaties – dat verschijnsel bewaren we voor een andere

column – lijkt het me sterk dat mannen in de eerste plaats

denken aan kankerpreventie wanneer ze op het punt staan het

heft in eigen hand nemen.

Een hoop loos gelul dus.

RONALD VELDHUIZEN is wetenschapsjournalist en schrijft onder meer voor

de Volkskrant. Daarnaast is hij hoofdredacteur van Skepter. In deze column

prikt hij elke maand een mythe door. Reageren? info@kijkmagazine.nl

2/2025 79


BINNENKORT

Vizier op de

oerknal

GOVERT

SCHILLING

Wetenschapsjournalist

“Wie ver weg in de ruimte

kijkt, kijkt ook ver terug in

de tijd. Maar hoe ver kun

je eigenlijk terugkijken?

Kunnen sterrenkundigen de

oerknal zélf zien? In Noord-

-Chili en op Antarctica

zijn nieuwe telescopen in

aanbouw die dat mogelijk

moeten gaan maken. Je

leest er meer over in

KIJK 3/2025.”

THE SIMONS OBSERVATORY/SIMONS FOUNDATION

TIM

TOMASSEN

KIJK-redacteur

“Rivieren zijn van levensbelang

voor mens en

natuur, maar verder zijn ze

niet megaspannend – ze

vervoeren allemaal water

van punt A naar punt B.

Toch bestaan er ook een

paar waterwegen die zich

net even anders gedragen

dan normaal. Voor de

volgende editie schrijf ik

onder meer over rivieren

met kokend water en regenboogkleuren.”

KELLY CHENG/GETTY IMAGES

Waterwonderen

80 2/2025


THIERRY MONASSE/GETTY IMAGES

3/2025 LIGT

IN DE WINKEL

VANAF

13 FEBRUARI!

Stroomstop

NAOMI

VREEBURG

Chef redactie

KIJK

“Bijna heel Nederland heeft

last van een vol stroomnet.

Alleen in sommige delen

van Friesland en Groningen

is nog ruimte. Hoe heeft het

zover kunnen komen? Wat

zijn de gevolgen? En welke

initiatieven zijn er op poten

gezet om het probleem op

te lossen? KIJK raadpleegde

deskundigen en zocht

het voor je uit.”

COLOFON

Klantenservice: 020 – 894 5666

Redactieadres: Redactie KIJK, Postbus 22693, 1100 DD Amsterdam,

020 – 210 5350, info@kijkmagazine.nl

Hoofdredacteur: André Kesseler

Chef redactie: Naomi Vreeburg

Webredacteur: Tim Tomassen, Sterre Roosen (stagiair)

Redactie-assistent: Lysette Dammers

Eindredactie: Jean-Paul Keulen, Bernice Nikijuluw, Berry Overvelde, Margot

Reesink

Uitgever: Pim Osterhaus

Art direction en vormgeving: Arnold Ritter

Ontwerp basislayout: Ilse Bekker

Marketing: Jane van Daalen, Arjan van Rijn, Deveny Saris

(deveny.saris@roularta.nl)

Aan dit nummer schreven mee: Loys Bakker, Marysa van den Berg, Roeliene

Bos, Anouk Broersma, Lucas Ellerbroek, Yannick Fritschy, Jean-Paul Keulen,

Sterre Leufkens, Judith Neimeijer, Margot Reesink, Monique Siemsen, Mark

van den Tempel, Dennis Voeten, Bastiaan Vroegop

Druk: Roularta Printing

Sales: advertising@roularta.nl, of bel 06 – 57 94 91 17

Persberichten naar: pers@kijkmagazine.nl

Traffic advertenties: Marjola van Iperen, Aintza Nicolas Gnodde, Rivka Baum

Distributie losse verkoop: Aldipress B.V., De Meern, telefoon 030 – 666 06 11

Leesportefeuille: zonder schriftelijke toestemming van de uitgever is het niet

geoorloofd KIJK op te nemen in of ter beschikking te stellen aan een

leesportefeuille.

KIJK is een uitgave van Roularta Media Group.

Onder voorbehoud van alle rechten. Niets uit deze uitgave mag geheel of

gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd

gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook,

zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever sluit iedere

aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- en zetfouten uit.

Abroad KIJK is available for international licensing and syndication. For more

information: info@kijkmagazine.nl

Service en informatie

Nieuwe abonnementen: ga voor alle aanbiedingen naar kijkmagazine.nl/abonneren of bel +31

(0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).

Klantenservice Nederland en België: voor vragen over bezorging, opzegging, betaling,

wijzigingen, welkomstgeschenken, artikelen en passen. Mail naar

klantenservice@kijkmagazine.nl of bel +31 (0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).

Adreswijzigingen dienen uiterlijk 3 weken voor de verhuizing bij ons bekend te zijn.

Nabestellen van reeds verschenen edities is mogelijk op www.kijkmagazine.nl/shop.

Beëindigen van het abonnement kan tegen het einde van de eerste abonnementstermijn, door

uiterlijk een maand voor verschijnen van het eerste nummer van de nieuwe abonnementstermijn

op te zeggen. Na de eerste abonnementstermijn kan het abonnement met inachtneming van een

opzegtermijn van een (1) maand worden beëindigd. Bel +31 (0)20 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00

uur). Belgische lezers kunnen bellen naar: +31 (0)20 894 5661.

Abonnementsprijzen voor Nederland en België:

De prijs van een jaarabonnement bedraagt per 2025 €104,50 bij betaling per automatische

incasso (voor andere betaalwijzen wordt €2,60 administratiekosten gerekend). Bij een

jaarabonnement ontvang je 12x KIJK (inclusief 2 dubbelnummers) + 1 special. Als abonnee kun je

ook meer dan 25 andere tijdschriften lezen via Mijn Magazines. Bovendien is deze digitale

toegang te delen met 2 personen. Abonnementen buiten Nederland en België zijn op aanvraag;

mail hiervoor naar klantenservice@kijkmagazine.nl.

Betalingsvoorwaarden: een abonnement geldt voor de opgegeven periode en wordt nadien – behoudens

opzegging – automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd. Het

abonnementsgeld dient vooruit te worden voldaan. Een andere betaaltermijn of -wijze is mogelijk;

neem hiervoor contact op met onze klantenservice. Bij niet tijdige betaling worden er

herinneringskosten in rekening gebracht. Prijswijzigingen voorbehouden.

Leveringsvoorwaarden: levering van tijdschriften, en levering en verkoop van premies en

handelsartikelen geschiedt volgens de Leveringsvoorwaarden Roularta Media Group. Kijk voor

deze voorwaarden op roularta.nl/voorwaarden. U kunt deze voorwaarden ook schriftelijk

opvragen bij Roularta Media Group, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam. Voor bezorgadressen

buiten Nederland en België mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl.

Handelsartikelen: voor alle premies, aanbiedingen en acties in Nederland en België geldt: zolang

de voorraad strekt. Helaas is het bestellen van

handelsartikelen vanuit landen buiten Nederland en

België niet mogelijk.

Privacy: Roularta Media, de uitgever van KIJK, legt van

haar abonnees en klanten in het kader van haar

dienstverlening gegevens vast. Deze persoonsgegevens

worden verwerkt in overeenstemming met de

toepasselijke wet- en regelgeving, waaronder de

Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Kijk

voor het privacybeleid van Roularta Media op roularta.nl/

privacyvoorwaarden. Via privacy@roularta.nl en/of via

Roularta Media, ter attentie van Afdeling Klantenservice

Privacy, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam, kunt u altijd

contact opnemen als u vragen heeft over dit

privacybeleid.

2/2025 81


SPOT

Ook een goede Google Earth-locatie voor op deze pagina’s? Stuur dan een mailtje

met de coördinaten en een korte omschrijving naar info@kijkmagazine.nl

82 5/2023


19 22 25 N

99 5 24 W

Muchos groentos

l voordat de Spanjaarden er vanaf

A

de zestiende eeuw ‘hun ding kwamen

doen’, waren er in Tenochtitlan (het

huidige Mexico-stad) kleine openluchtmarkten,

zogenoemde tianguis, waar

levensmiddelen werden verkocht. Die veranderden

langzaam maar zeker in grotere

vaste markten, mercados públicos, en een

van de grootste was La Merced – gelegen

in wat nu het historische centrum van de

stad is. Naarmate de stad groeide en de

verkeersdrukte toenam, kwam de oude

markt steeds meer in het gedrang. Die

bleef bestaan, maar er moest een alternatief

komen en dat werd dit. In Central

de Abasto (‘bevoorradingscentrum’)

komen sinds 1982 dagelijks driehonderdduizend

producenten, groothandelaren,

detailhandelaren en consumenten bijeen.

Samen verhandelen ze elke dag meer dan

30.000 ton goederen. Dat is goed voor 80

procent van wat de 20 miljoen inwoners

van Mexico-City en omstreken aan fruit,

vlees, groente en andere voedingsmiddelen

nodig hebben.

Tekst: André Kesseler

05/2023 2/2025 83


NU TE KOOP

Grensverleggende wetenschap!

Lees alles over de mensen die tot het uiterste

gaan om de wereld vooruit te helpen.

Bestel nu via kijkmagazine.nl/extreem

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!