Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 2 / 2025 / € 7,50
HOE KATTEN MET
ONS PRATEN
Kernoorlog
Wat gebeurt er
als Poetin op de
rode knop drukt?
Aan de top
De tien beste
dronefoto’s
van het jaar
Grafmonument
De Taj Mahal:
een ode in wit
marmer
AP
De
bullshit
generator
Bijt AI zichzelf straks in de staart?
SHOT
SHUTTERSTOCK
Koud kunstje
ké, KIJK, twee gescheurde plastic
‘O
zakjes die om een tak gevouwen
zitten. Is dat nou een mooie foto om jullie
tijdschrift mee te openen?’ Nou, je
kijkt dus niet naar plastic, maar naar
vorstbloemen. Dit natuurverschijnsel
treedt op bij enkele plantensoorten als
de luchttemperatuur onder het vriespunt
ligt, maar de grondtemperatuur nog niet.
Het wortelsysteem moet namelijk nog
actief zijn. Wanneer het plantensap onder
deze omstandig heden vanuit de wortels
in de stengels terechtkomt, bevriest
het. Hierdoor zet het uit en barst de stengel
open. Eenmaal buiten kunnen de bevroren
laagjes sap omkrullen, zoals je op
deze foto ziet. Tot de zon de vorstbloemen
weer doet smelten.
Tekst: Naomi Vreeburg
2/2025 3
INHOUD
60
54
6 GOED NIEUWS
KIJK KORT Een veelbelovende
behandeling voor diabetes
type 1, een poeder dat CO 2
uit
de lucht haalt, een robot die
kernafval uit Fukushima
verwijdert en meer recent onderzoek
in de schijnwerpers.
12 WORSTCASESCENARIO
Poetin dreigt geregeld met de
inzet van kernwapens. Aan
welke knoppen draait de
NAVO als de Russische president
daadwerkelijk op de
rode kernknop drukt?
20 SCHITTEREND
IN 5 MINUTEN Van peperdure
ringen tot tandartsboren, en
van waterzuiveringsinstallaties
tot satellieten: diamanten
worden veelvuldig ingezet.
Deze keer ook in de rubriek In
5 minuten.
22 KOSMOSKENNIS
De mensheid kijkt al eeuwen
naar de sterrenhemel, en niet
alleen uit nieuwsgierigheid.
Astronomische informatie
was van grote invloed op het
dagelijks leven in deze vijf
beschavingen.
28 GROENE DELVERS
INTERVIEW Wetenschapper
Antony van der Ent werkt met
planten die waardevolle
metalen uit de grond kunnen
halen. De wereld lijkt alleen
nog niet klaar voor deze
milieuvriendelijke vorm van
mijnbouw.
34 ZELFDESTRUCTIE
Generatieve AI, zoals Chat-
GPT, gebruikt steeds vaker
zijn eigen output – en daarmee
ook zijn fouten – om
een volgende opdracht te
verwezenlijken. Graaft de
techniek zo zijn eigen graf?
40 HOOGVLIEGERS
IN BEELD Samen met Columbus
Travel organiseerden we
dit jaar wederom de dronefotowedstrijd.
Dit zijn de tien
gelukkig winnaars.
52
48
4 2/2025
40
48 KATTENGEJANK
Taalkundigen proberen niet
alleen onze communicatie te
doorgronden, maar ook die
van andere dieren. Het Meertens
Instituut richt zich specifiek
op poezenpraat.
52 SPEURSTERREN
FAR OUT Het axion is een
goede kandidaat om het donkere-materie-raadsel
te ontrafelen.
Maar dan moeten we
dit deeltje wel eerst vinden.
Wie weet kunnen neutronensterren
daarbij helpen.
54 LIEFDESMONUMENT
WERELDPROJECTEN Jaarlijks
bezoeken miljoenen
mensen de Taj Mahal. Maar
achter deze marmeren trekpleister
zit een hartverscheurende
geschiedenis.
60 ZEEMONSTERS
Uit nieuw onderzoek is
gebleken dat monstergolven
nóg hoger kunnen worden dan
we dachten. Maar wat zijn het
eigenlijk? En onder welke
omstandigheden ontstaan ze?
66 PRINTPRET
TECH-TOYS Maak kennis met
de Canon Selphy QX20, een
draagbaar apparaatje dat je
smartphonefoto’s op papier
afdrukt, en meer gadgets.
68 NUANCE
De productie van bioplastics
is minder vervuilend dan die
van conventionele kunststoffen.
Maar er zitten ook haken
en ogen aan dit ‘groene’
plastic. KIJK legt de voor- en
nadelen van dit materiaal op
de weegschaal.
74 BEKVET
KIJK ANTWOORDT In de winter
smeren we er driftig op los
met de lippenbalsem. Kan dat
kwaad? En meer prangende
vragen beantwoord in deze
Q&A-rubriek.
79 ZAADZWENDEL
COLUMN Geregeld klaarkomen
zou bij mannen nare
ziektes zoals prostaatkanker
kunnen voorkomen. Toch?
Helaas, mythbuster Ronald
Veldhuizen komt de pret
bederven.
12
BEELD COVER: CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, ISTOCK/GETTY IMAGES
BEELD INHOUD: JOHN LUND/STONE RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, NASA/JPL-CALTECH, K. EN H. BENSER/THE IMAGE BANK RF/GETTY IMAGES, EWOLD KOOISTRA, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES
EDITORIAL
KESSELER
Onwinbaar
et was 1985. Na een succesvolle top in
Genève vertelden de twee wereldleiders
H
Ronald Reagan en Michail Gorbatsjov
de wereld nog maar eens wat de wereld
allang wist: een kernoorlog kan nooit
worden gewonnen en moet dus nooit
worden uitgevochten. Een ronduit schaamteloze opmerking
van twee aartsvijanden die honderden miljarden
dollars hadden besteed aan een krankzinnige hoeveelheid
kernwapens waarmee ze de mensheid verschillende
keren tot de rand van de afgrond hadden gedreven.
Hoe krankzinnig? In 1960 probeerde president Dwight
D. Eisenhower een beeld te krijgen van het razendsnel
groeiende Amerikaanse nucleaire arsenaal. En dus vroeg
hij Strategic Air Command hoeveel kernwapens er gericht
stonden op een bepaalde Russische stad die qua grootte
en industriële capaciteit vergelijkbaar was met Hiroshima.
Dat stond – en staat – voor de Amerikanen allemaal in het
Single Integrated Operational Plan; een lange, lange lijst
met doelen die in geval van een nucleaire oorlog moeten
worden aangevallen. Voor die ene Russische stad stond
een bom van 4,5 megaton gereserveerd, gevolgd door drie
bommen van 1,1 megaton. Kortom, een nogal overdreven
totaal van 520 keer de bom van 15 kiloton die de Japanse
stad van de aarde vaagde.
Nog een voorbeeld? Onder president Barack Obama werd
duidelijk dat er Amerikaanse kernwapens gericht stonden
op lege stukken grasland in het Oostblok omdat daar
eventueel Russische bommenwerpers zouden kunnen
landen als hun bases eenmaal waren uitgeschakeld. Het
ging daarbij niet om één tactisch bommetje per veld,
maar om meerdere.
Die dolle tijden kunnen weleens gaan herleven. Vooral
door de oorlog in Oekraïne neemt het nucleaire wapengekletter
weer toe (lees daar alles over vanaf pagina 12).
En in februari 2026 loopt New Start af, een verdrag uit
2011 tussen de VS en Rusland dat het aantal direct inzetbare
kernwapens met 80 procent beperkte. Als New Start
vervalt, is er weer een obstakel minder op de weg naar
een nieuwe kernwapenwedloop. Dit keer niet met twee
grote spelers, maar met China als derde. Misschien moeten
ze alle drie nog eens worden herinnerd aan wat ze
ongetwijfeld al weten: een kernoorlog kan nooit worden
gewonnen… en een wapenwedloop evenmin.
ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
2/2025 5
Als Poetins
bom valt
De oorlog in Oekraïne duurt al bijna drie jaar
en het einde lijkt nog niet in zicht. Zou
Rusland met kernwapens een doorbraak
kunnen forceren? En zo ja: hoe ziet zo’n
nucleaire aanval er dan uit?
Tekst: Mark van den Tempel
PERSDIENST VAN HET RUSSISCHE MINISTERIE VAN DEFENSIE / YOUTUBE SCREENSHOT
12 2/2025
ij hangt als een donkere
H
wolkenlucht boven de
oorlogshandelingen in
Oekraïne: de mogelijke inzet
van nucleaire wapens.
De Russische president
Vladimir Poetin dreigt er geregeld mee, al
sinds hij in 2014 de Krim bezette. Ook na
de grootschalige invasie van februari 2022
komt het dreigement telkens bovendrijven
wanneer de ontwikkelingen een voor Rusland
ongunstige kant opgaan. Afgelopen
september verklaarde Poetin nog dat Rusland
een aanval met conventionele wapens
mogelijk zal beantwoorden met een nucleaire
tegenaanval. En in november paste
Rusland zelfs haar nucleaire doctrine aan,
als reactie op de inzet van westerse langeafstandsraketten
door Oekraïne. Voortaan
kan Rusland nucleaire wapens inzetten
tegen landen die worden gesteund door
een kernmacht.
Het is verleidelijk om zulke dreiging af te
doen als spierballentaal. Maar hoe groot is
de kans dat Poetin daadwerkelijk een kernwapen
gebruikt, hoe zou dat eruitzien en
wat zouden de gevolgen zijn?
Davis Ellison is strategisch analist van het
The Hague Centre for Strategic Studies,
een onafhankelijke denktank voor militair
onderzoek. Hoe groot acht hij de kans op
de inzet van kernwapens, op een schaal
van nul tot tien? “We schommelen sinds
het uitbreken van de oorlog permanent
rond een vijf. Ik denk dat er sprake moet
zijn van een diréct levensbedreigende
situatie voor Poetin, of van een grootschalige
NAVO-aanval op een grote stad op
Russisch grondgebied, voor Rusland daadwerkelijk
de inzet van kernwapens overweegt.
Dat zou dan zijn in de vorm van een
nucleair waarschuwingsschot.”
Ook defensiespecialist Paul van Hooft van
denktank RAND Europe vindt een dreiging
vijf op een schaal van tien realistisch.
Maar, voegt hij toe: “Dat betekent niet dat
er een kans van 50 procent bestaat dat er
morgen een atoomoorlog uitbreekt. Die
kans is nog steeds klein, maar is wel sterk
gegroeid in de afgelopen vijf à tien jaar.
Niet alleen door de oorlog in Oekraïne,
maar ook vanwege de crisis rond Taiwan
en de onvoorspelbaarheid van een kernmacht
als Noord-Korea. Verder heb je ook
nog de competitie tussen India en Pakistan
waarbij escalatie op de loer ligt. Ik zie meer
en meer paden waarop dingen fout kunnen
gaan.”
Nieuwe kernwapenwedloop
Tijdens de Koude Oorlog hielden de twee
grootste kernmachten elkaar in evenwicht.
De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten
waren ongeveer even sterk en wisten dat
gebruik van kernwapens onherroepelijk
tot wederzijdse vernietiging zou leiden.
Dit principe wordt ook wel mutual assured
destruction genoemd. Een serie verdragen
leidde er vanaf de jaren zeventig toe dat
de twee landen hun langeafstandsatoomwapens
fors beperkten.
Maar sindsdien is de situatie nogal veranderd,
legt Van Hooft uit. “Er is nu een competitie
tussen drie grootmachten: Amerika,
Rusland en China. Die laatste liep ver
achter op de andere twee, maar is flink
aan het inlopen.” China is in korte tijd van
250 naar 450 kernwapens gegaan, en dat
aantal blijft groeien (zie ook ‘De Nucleaire
Club’ op pagina 15). “Ook bouwen ze betere
onderzeeboten, bommenwerpers en
Op 26 oktober 2022 doet Rusland een
proeflancering met een RS-24 Yars (NAVOnaam
SS-29), een intercontinentale ballistische
raket die ook kernkoppen kan afleveren. Het
is de Russische reactie op de Amerikaanse
toestemming aan Oekraïne om met de door
hen geleverde ATACMS-raketten doelen op
Russisch grondgebied te bestoken. Poetin ziet
dat als een flinke escalatie.
2/2025 13
CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF
Fout
fout
op
fout
op
34 2/2025
Niemand ontkomt meer aan
de overvloed aan door AI
gegenereerde teksten en
afbeeldingen op internet.
Ook AI zelf niet, want
kunstmatig intelligente
systemen gebruiken steeds
vaker hun eigen output om
mee te trainen. Daardoor
voeden ze zich continu met
hun eigen fouten. En dat is
vragen om problemen.
Tekst: Loys Bakker
et de aanstekelijke woorden
“Het is zo, zo, zo,
M
bijna weer zomer!” wist
John de Koning vorig
jaar een plekje in de
Nederlandse hitlijsten
te bemachtigen. En dat terwijl de zanger
niet eens echt bestaat. De stem én de songteksten
van De Koning zijn gemaakt door
kunstmatige intelligentie.
Eerder klonk dat nog heel bijzonder, inmiddels
is het dat niet meer. Meer dan de helft
van alle tekst op het internet is volgens een
onderzoeksteam van Amazon gemaakt of
vertaald door AI. En iedereen die weleens
met ChatGPT heeft geëxperimenteerd,
weet dat deze zogeheten synthetische data
niet altijd kloppen. Onjuiste zinsconstructies
en bizarre plaatjes overspoelen dus
het web. Extra zorgwerkend: de volgende
generatie AI-systemen wordt getraind met
deze foute informatie. Wat hebben we nog
aan deze technologie als die alleen nog
maar leert van haar eigen creaties?
Afvoerputje
AI is een parapluterm voor een tal van algoritmes
en methodes die mensachtige taken
uitvoeren, zoals redeneren, leren en plannen.
Tegenwoordig doet vooral generatieve
AI nogal wat stof opwaaien. Dit is de vorm
van kunstmatige intelligentie die nieuwe
teksten, plaatjes of andere informatie produceert.
Het trainingsplan van dit soort
systemen zit hem vooral in hun dieet. Het
taalmodel achter ChatGPT leert bijvoorbeeld
van de enorme hoeveelheid gegevens
die het krijgt voorgeschoteld. In bakken
2/2025 8/2024 35
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Poesje
mauw,
wat zeg
je nou?
JEAN-PHILIPPE TOURNUT/GETTY IMAGES
Waarom zou taalwetenschap
zich moeten beperken tot de
mens? Met 360-gradencamera’s
in huiskamers proberen
taalkundigen te leren wat katten
ons te vertellen hebben en hoe
ze met ons communiceren.
Tekst: Anouk Broersma
48 2/2025
en man zit in een stoel,
E
laptop op schoot en koptelefoon
op zijn hoofd. Op
de grond, vlak naast zijn
been, zit een grijsgestreepte
kat hem aan te
staren. Hij lijkt haar niet te zien, dus zet ze
haar voorpoten op de stoelzitting. De man
zet de laptop naast zich neer, waarna de kat
met een tevreden grom op zijn schoot
springt.
Het filmpje van zo’n vijftig seconden toont
een alledaagse interactie zoals veel mensen
die thuis met hun kat zullen hebben. Het
zijn precies dit soort huiselijke tafereeltjes
waar onderzoekers op aanslaan binnen het
project Kat en Taal van het Meertens Instituut.
Frame voor frame bekijken ze zulke
beelden om te ontdekken wat er gebeurt.
Hoe vertelt een kat wat hij wil? Begrijpt de
mens hem? En zijn in die kattencommunicatie
patronen te ontdekken waardoor je
zou kunnen zeggen: dit is een taal?
Langgerekte miauw
Het begon met ‘veldonderzoek’ in eigen
huis, waar onderzoekers hun eigen katten
filmden. Maar na een open oproep aan kattenbaasjes
is het studieterrein afgelopen
jaar flink uitgebreid. Andermans kat bestuderen
in zijn eigen omgeving bleek alleen
zo eenvoudig nog niet, vertelt Marjo van
Koppen, hoogleraar taalvariatie aan de Universiteit
Utrecht en senioronderzoeker bij
het Meertens Instituut. “Katten gaan zich
vaak anders gedragen als een vreemde binnenkomt.”
Sommige dieren kwamen de
slaapkamer niet eens uit als ze er waren,
laat staan dat de taalwetenschappers enige
interactie op camera konden vast leggen.
Daarom besloten de onderzoekers het anders
aan te pakken. Van Koppens collega
Marlou Rasenberg gaat nog steeds langs,
maar dan om een 360-gradencamera in de
huiskamer te zetten. Die volgt een aantal
uur alle bewegingen van de kat door de
ruimte heen, terwijl het baasje een
GoPro-camera draagt.
Zo gedetailleerd kattencommunicatie vastleggen
is tamelijk uniek, maar deze onderzoekers
zijn niet de eerste taalkundigen die
de dieren bestuderen. Taalwetenschappers
van de Zweedse Lund-universiteit analyseerden
beeld- en geluidsopnames van zeventig
miauwende katten. Korte miauws
2/2025 49
BINNENKORT
Vizier op de
oerknal
GOVERT
SCHILLING
Wetenschapsjournalist
“Wie ver weg in de ruimte
kijkt, kijkt ook ver terug in
de tijd. Maar hoe ver kun
je eigenlijk terugkijken?
Kunnen sterrenkundigen de
oerknal zélf zien? In Noord-
-Chili en op Antarctica
zijn nieuwe telescopen in
aanbouw die dat mogelijk
moeten gaan maken. Je
leest er meer over in
KIJK 3/2025.”
THE SIMONS OBSERVATORY/SIMONS FOUNDATION
TIM
TOMASSEN
KIJK-redacteur
“Rivieren zijn van levensbelang
voor mens en
natuur, maar verder zijn ze
niet megaspannend – ze
vervoeren allemaal water
van punt A naar punt B.
Toch bestaan er ook een
paar waterwegen die zich
net even anders gedragen
dan normaal. Voor de
volgende editie schrijf ik
onder meer over rivieren
met kokend water en regenboogkleuren.”
KELLY CHENG/GETTY IMAGES
Waterwonderen
80 2/2025
THIERRY MONASSE/GETTY IMAGES
3/2025 LIGT
IN DE WINKEL
VANAF
13 FEBRUARI!
Stroomstop
NAOMI
VREEBURG
Chef redactie
KIJK
“Bijna heel Nederland heeft
last van een vol stroomnet.
Alleen in sommige delen
van Friesland en Groningen
is nog ruimte. Hoe heeft het
zover kunnen komen? Wat
zijn de gevolgen? En welke
initiatieven zijn er op poten
gezet om het probleem op
te lossen? KIJK raadpleegde
deskundigen en zocht
het voor je uit.”
COLOFON
Klantenservice: 020 – 894 5666
Redactieadres: Redactie KIJK, Postbus 22693, 1100 DD Amsterdam,
020 – 210 5350, info@kijkmagazine.nl
Hoofdredacteur: André Kesseler
Chef redactie: Naomi Vreeburg
Webredacteur: Tim Tomassen, Sterre Roosen (stagiair)
Redactie-assistent: Lysette Dammers
Eindredactie: Jean-Paul Keulen, Bernice Nikijuluw, Berry Overvelde, Margot
Reesink
Uitgever: Pim Osterhaus
Art direction en vormgeving: Arnold Ritter
Ontwerp basislayout: Ilse Bekker
Marketing: Jane van Daalen, Arjan van Rijn, Deveny Saris
(deveny.saris@roularta.nl)
Aan dit nummer schreven mee: Loys Bakker, Marysa van den Berg, Roeliene
Bos, Anouk Broersma, Lucas Ellerbroek, Yannick Fritschy, Jean-Paul Keulen,
Sterre Leufkens, Judith Neimeijer, Margot Reesink, Monique Siemsen, Mark
van den Tempel, Dennis Voeten, Bastiaan Vroegop
Druk: Roularta Printing
Sales: advertising@roularta.nl, of bel 06 – 57 94 91 17
Persberichten naar: pers@kijkmagazine.nl
Traffic advertenties: Marjola van Iperen, Aintza Nicolas Gnodde, Rivka Baum
Distributie losse verkoop: Aldipress B.V., De Meern, telefoon 030 – 666 06 11
Leesportefeuille: zonder schriftelijke toestemming van de uitgever is het niet
geoorloofd KIJK op te nemen in of ter beschikking te stellen aan een
leesportefeuille.
KIJK is een uitgave van Roularta Media Group.
Onder voorbehoud van alle rechten. Niets uit deze uitgave mag geheel of
gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook,
zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever sluit iedere
aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- en zetfouten uit.
Abroad KIJK is available for international licensing and syndication. For more
information: info@kijkmagazine.nl
Service en informatie
Nieuwe abonnementen: ga voor alle aanbiedingen naar kijkmagazine.nl/abonneren of bel +31
(0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).
Klantenservice Nederland en België: voor vragen over bezorging, opzegging, betaling,
wijzigingen, welkomstgeschenken, artikelen en passen. Mail naar
klantenservice@kijkmagazine.nl of bel +31 (0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).
Adreswijzigingen dienen uiterlijk 3 weken voor de verhuizing bij ons bekend te zijn.
Nabestellen van reeds verschenen edities is mogelijk op www.kijkmagazine.nl/shop.
Beëindigen van het abonnement kan tegen het einde van de eerste abonnementstermijn, door
uiterlijk een maand voor verschijnen van het eerste nummer van de nieuwe abonnementstermijn
op te zeggen. Na de eerste abonnementstermijn kan het abonnement met inachtneming van een
opzegtermijn van een (1) maand worden beëindigd. Bel +31 (0)20 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00
uur). Belgische lezers kunnen bellen naar: +31 (0)20 894 5661.
Abonnementsprijzen voor Nederland en België:
De prijs van een jaarabonnement bedraagt per 2025 €104,50 bij betaling per automatische
incasso (voor andere betaalwijzen wordt €2,60 administratiekosten gerekend). Bij een
jaarabonnement ontvang je 12x KIJK (inclusief 2 dubbelnummers) + 1 special. Als abonnee kun je
ook meer dan 25 andere tijdschriften lezen via Mijn Magazines. Bovendien is deze digitale
toegang te delen met 2 personen. Abonnementen buiten Nederland en België zijn op aanvraag;
mail hiervoor naar klantenservice@kijkmagazine.nl.
Betalingsvoorwaarden: een abonnement geldt voor de opgegeven periode en wordt nadien – behoudens
opzegging – automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd. Het
abonnementsgeld dient vooruit te worden voldaan. Een andere betaaltermijn of -wijze is mogelijk;
neem hiervoor contact op met onze klantenservice. Bij niet tijdige betaling worden er
herinneringskosten in rekening gebracht. Prijswijzigingen voorbehouden.
Leveringsvoorwaarden: levering van tijdschriften, en levering en verkoop van premies en
handelsartikelen geschiedt volgens de Leveringsvoorwaarden Roularta Media Group. Kijk voor
deze voorwaarden op roularta.nl/voorwaarden. U kunt deze voorwaarden ook schriftelijk
opvragen bij Roularta Media Group, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam. Voor bezorgadressen
buiten Nederland en België mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl.
Handelsartikelen: voor alle premies, aanbiedingen en acties in Nederland en België geldt: zolang
de voorraad strekt. Helaas is het bestellen van
handelsartikelen vanuit landen buiten Nederland en
België niet mogelijk.
Privacy: Roularta Media, de uitgever van KIJK, legt van
haar abonnees en klanten in het kader van haar
dienstverlening gegevens vast. Deze persoonsgegevens
worden verwerkt in overeenstemming met de
toepasselijke wet- en regelgeving, waaronder de
Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Kijk
voor het privacybeleid van Roularta Media op roularta.nl/
privacyvoorwaarden. Via privacy@roularta.nl en/of via
Roularta Media, ter attentie van Afdeling Klantenservice
Privacy, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam, kunt u altijd
contact opnemen als u vragen heeft over dit
privacybeleid.
2/2025 81
SPOT
Ook een goede Google Earth-locatie voor op deze pagina’s? Stuur dan een mailtje
met de coördinaten en een korte omschrijving naar info@kijkmagazine.nl
82 5/2023
19 22 25 N
99 5 24 W
Muchos groentos
l voordat de Spanjaarden er vanaf
A
de zestiende eeuw ‘hun ding kwamen
doen’, waren er in Tenochtitlan (het
huidige Mexico-stad) kleine openluchtmarkten,
zogenoemde tianguis, waar
levensmiddelen werden verkocht. Die veranderden
langzaam maar zeker in grotere
vaste markten, mercados públicos, en een
van de grootste was La Merced – gelegen
in wat nu het historische centrum van de
stad is. Naarmate de stad groeide en de
verkeersdrukte toenam, kwam de oude
markt steeds meer in het gedrang. Die
bleef bestaan, maar er moest een alternatief
komen en dat werd dit. In Central
de Abasto (‘bevoorradingscentrum’)
komen sinds 1982 dagelijks driehonderdduizend
producenten, groothandelaren,
detailhandelaren en consumenten bijeen.
Samen verhandelen ze elke dag meer dan
30.000 ton goederen. Dat is goed voor 80
procent van wat de 20 miljoen inwoners
van Mexico-City en omstreken aan fruit,
vlees, groente en andere voedingsmiddelen
nodig hebben.
Tekst: André Kesseler
05/2023 2/2025 83
NU TE KOOP
Grensverleggende wetenschap!
Lees alles over de mensen die tot het uiterste
gaan om de wereld vooruit te helpen.
Bestel nu via kijkmagazine.nl/extreem
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 2 / 2025 / € 7,50
HOE KATTEN MET
ONS PRATEN
Kernoorlog
Wat gebeurt er
als Poetin op de
rode knop drukt?
Aan de top
De tien beste
dronefoto’s
van het jaar
Grafmonument
De Taj Mahal:
een ode in wit
marmer
AP
De
bullshit
generator
Bijt AI zichzelf straks in de staart?
SHOT
SHUTTERSTOCK
Koud kunstje
ké, KIJK, twee gescheurde plastic
‘O
zakjes die om een tak gevouwen
zitten. Is dat nou een mooie foto om jullie
tijdschrift mee te openen?’ Nou, je
kijkt dus niet naar plastic, maar naar
vorstbloemen. Dit natuurverschijnsel
treedt op bij enkele plantensoorten als
de luchttemperatuur onder het vriespunt
ligt, maar de grondtemperatuur nog niet.
Het wortelsysteem moet namelijk nog
actief zijn. Wanneer het plantensap onder
deze omstandig heden vanuit de wortels
in de stengels terechtkomt, bevriest
het. Hierdoor zet het uit en barst de stengel
open. Eenmaal buiten kunnen de bevroren
laagjes sap omkrullen, zoals je op
deze foto ziet. Tot de zon de vorstbloemen
weer doet smelten.
Tekst: Naomi Vreeburg
2/2025 3
INHOUD
60
54
6 GOED NIEUWS
KIJK KORT Een veelbelovende
behandeling voor diabetes
type 1, een poeder dat CO 2
uit
de lucht haalt, een robot die
kernafval uit Fukushima
verwijdert en meer recent onderzoek
in de schijnwerpers.
12 WORSTCASESCENARIO
Poetin dreigt geregeld met de
inzet van kernwapens. Aan
welke knoppen draait de
NAVO als de Russische president
daadwerkelijk op de
rode kernknop drukt?
20 SCHITTEREND
IN 5 MINUTEN Van peperdure
ringen tot tandartsboren, en
van waterzuiveringsinstallaties
tot satellieten: diamanten
worden veelvuldig ingezet.
Deze keer ook in de rubriek In
5 minuten.
22 KOSMOSKENNIS
De mensheid kijkt al eeuwen
naar de sterrenhemel, en niet
alleen uit nieuwsgierigheid.
Astronomische informatie
was van grote invloed op het
dagelijks leven in deze vijf
beschavingen.
28 GROENE DELVERS
INTERVIEW Wetenschapper
Antony van der Ent werkt met
planten die waardevolle
metalen uit de grond kunnen
halen. De wereld lijkt alleen
nog niet klaar voor deze
milieuvriendelijke vorm van
mijnbouw.
34 ZELFDESTRUCTIE
Generatieve AI, zoals Chat-
GPT, gebruikt steeds vaker
zijn eigen output – en daarmee
ook zijn fouten – om
een volgende opdracht te
verwezenlijken. Graaft de
techniek zo zijn eigen graf?
40 HOOGVLIEGERS
IN BEELD Samen met Columbus
Travel organiseerden we
dit jaar wederom de dronefotowedstrijd.
Dit zijn de tien
gelukkig winnaars.
52
48
4 2/2025
40
48 KATTENGEJANK
Taalkundigen proberen niet
alleen onze communicatie te
doorgronden, maar ook die
van andere dieren. Het Meertens
Instituut richt zich specifiek
op poezenpraat.
52 SPEURSTERREN
FAR OUT Het axion is een
goede kandidaat om het donkere-materie-raadsel
te ontrafelen.
Maar dan moeten we
dit deeltje wel eerst vinden.
Wie weet kunnen neutronensterren
daarbij helpen.
54 LIEFDESMONUMENT
WERELDPROJECTEN Jaarlijks
bezoeken miljoenen
mensen de Taj Mahal. Maar
achter deze marmeren trekpleister
zit een hartverscheurende
geschiedenis.
60 ZEEMONSTERS
Uit nieuw onderzoek is
gebleken dat monstergolven
nóg hoger kunnen worden dan
we dachten. Maar wat zijn het
eigenlijk? En onder welke
omstandigheden ontstaan ze?
66 PRINTPRET
TECH-TOYS Maak kennis met
de Canon Selphy QX20, een
draagbaar apparaatje dat je
smartphonefoto’s op papier
afdrukt, en meer gadgets.
68 NUANCE
De productie van bioplastics
is minder vervuilend dan die
van conventionele kunststoffen.
Maar er zitten ook haken
en ogen aan dit ‘groene’
plastic. KIJK legt de voor- en
nadelen van dit materiaal op
de weegschaal.
74 BEKVET
KIJK ANTWOORDT In de winter
smeren we er driftig op los
met de lippenbalsem. Kan dat
kwaad? En meer prangende
vragen beantwoord in deze
Q&A-rubriek.
79 ZAADZWENDEL
COLUMN Geregeld klaarkomen
zou bij mannen nare
ziektes zoals prostaatkanker
kunnen voorkomen. Toch?
Helaas, mythbuster Ronald
Veldhuizen komt de pret
bederven.
12
BEELD COVER: CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, ISTOCK/GETTY IMAGES
BEELD INHOUD: JOHN LUND/STONE RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, NASA/JPL-CALTECH, K. EN H. BENSER/THE IMAGE BANK RF/GETTY IMAGES, EWOLD KOOISTRA, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES
EDITORIAL
KESSELER
Onwinbaar
et was 1985. Na een succesvolle top in
Genève vertelden de twee wereldleiders
H
Ronald Reagan en Michail Gorbatsjov
de wereld nog maar eens wat de wereld
allang wist: een kernoorlog kan nooit
worden gewonnen en moet dus nooit
worden uitgevochten. Een ronduit schaamteloze opmerking
van twee aartsvijanden die honderden miljarden
dollars hadden besteed aan een krankzinnige hoeveelheid
kernwapens waarmee ze de mensheid verschillende
keren tot de rand van de afgrond hadden gedreven.
Hoe krankzinnig? In 1960 probeerde president Dwight
D. Eisenhower een beeld te krijgen van het razendsnel
groeiende Amerikaanse nucleaire arsenaal. En dus vroeg
hij Strategic Air Command hoeveel kernwapens er gericht
stonden op een bepaalde Russische stad die qua grootte
en industriële capaciteit vergelijkbaar was met Hiroshima.
Dat stond – en staat – voor de Amerikanen allemaal in het
Single Integrated Operational Plan; een lange, lange lijst
met doelen die in geval van een nucleaire oorlog moeten
worden aangevallen. Voor die ene Russische stad stond
een bom van 4,5 megaton gereserveerd, gevolgd door drie
bommen van 1,1 megaton. Kortom, een nogal overdreven
totaal van 520 keer de bom van 15 kiloton die de Japanse
stad van de aarde vaagde.
Nog een voorbeeld? Onder president Barack Obama werd
duidelijk dat er Amerikaanse kernwapens gericht stonden
op lege stukken grasland in het Oostblok omdat daar
eventueel Russische bommenwerpers zouden kunnen
landen als hun bases eenmaal waren uitgeschakeld. Het
ging daarbij niet om één tactisch bommetje per veld,
maar om meerdere.
Die dolle tijden kunnen weleens gaan herleven. Vooral
door de oorlog in Oekraïne neemt het nucleaire wapengekletter
weer toe (lees daar alles over vanaf pagina 12).
En in februari 2026 loopt New Start af, een verdrag uit
2011 tussen de VS en Rusland dat het aantal direct inzetbare
kernwapens met 80 procent beperkte. Als New Start
vervalt, is er weer een obstakel minder op de weg naar
een nieuwe kernwapenwedloop. Dit keer niet met twee
grote spelers, maar met China als derde. Misschien moeten
ze alle drie nog eens worden herinnerd aan wat ze
ongetwijfeld al weten: een kernoorlog kan nooit worden
gewonnen… en een wapenwedloop evenmin.
ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
2/2025 5
KORT
GEKRIOEL
Planetoïdemonster
barst van
aardse bacteriën
SAMENGESTELD
Oeroud skelet
bestaat uit
zeven individuen
SONIC BOOM!
Ruimtetoestel
Aurora vliegt
sneller dan geluid
Scan de
QR-code
voor deze
en meer
artikelen
Geel poeder voor
groene toekomst?
Nieuwe kamikazedrone
maakt gebruik van AI
Het Duitse bedrijf Helsing komt met de
HX-2, een nieuw, eenvoudig in massa te
produceren onbemand wapensysteem.
Op de slagvelden in Oekraïne zorgde de inzet
van drones voor de grootste technologische
doorbraak op het gebied van oorlogvoering.
En de ontwikkelingen gaan door. Het Duitse
defensie-techbedrijf Helsing heeft onlangs
een nieuwe aanvalsdrone onthuld, de HX-2. En
die werkt met dat andere buzzword: AI.
Volgens de makers is de technologie die in de
drone is verwerkt de afgelopen tijd al volop
getest in Oekraïne. En dat leidde tot een deels
3D-geprint, elektrisch aangedreven wapensysteem
met X-vormige vleugels, een gewicht van
zo’n 12 kilo en een bereik tot 100 kilometer. De
boordcomputer maakt gebruik van AI, die het
apparaat in staat stelt om bijvoorbeeld vijandelijke
stoorsystemen buiten spel te zetten.
Kunstmatige intelligentie maakt de HX-2
verder geschikt om in grote zwermen te vliegen
die, met hulp van Helsing’s Altra Recce/
Strike-software, door slechts één menselijke
operator worden aangestuurd. Handig als
verdediging tegen een aanstormende troepenmacht
met bijvoorbeeld veel tanks en andere
potentiële ‘klanten’. En individuele HX-2’s
kunnen een tijdje boven een bepaald gebied
rondhangen om vervolgens, nog nauwkeuriger
dan nu, (gepantserde) doelen of gebouwen
aan te vallen.
Helsing laat weten dat onlangs de eerste
vierduizend operationele HX-2’s naar Oekraïne
zijn verscheept. AK
Bronnen: New Atlas, Helsing
HELSING
ZIHUI ZHOU/UNIVERSITY OF CALIFORNIA, BERKELEY
Een goedje gemaakt in een Amerikaans
laboratorium vangt koolstofdioxide
uit de lucht. Dit moet
vervolgens worden opgeslagen of
gebruikt voor industriële doeleinden.
In 2016 tekende de Europese Unie het
Klimaatakkoord van Parijs. Het uiteindelijke
doel: de opwarming van de aarde beperken
tot ruim onder 2 graden Celsius.
Om dit te behalen, spraken de lidstaten
een aantal jaar later met elkaar af dat de
EU in 2030 minimaal 55 procent minder
koolstofdioxide moet uitstoten.
Technologie kan hierbij helpen. Bedrijven
en universiteiten over de hele wereld
zijn bijvoorbeeld bezig met onderzoek
naar het afvangen van het broeikasgas.
Zo ook de Universiteit van Californië te
Berkeley. Hier hebben wetenschappers
een veelbelovend poeder gemaakt.
Het poreuze goedje is een zogenoemd
covalent organisch raamwerk (COF). Dit
raamwerk bestaat uit sterke, chemische
verbindingen die als een spons werken
en moleculen uit de lucht ‘zuigen’. Het
poeder kan honderden keren worden gebruikt
om koolstofdioxide te adsorberen
– bijvoorbeeld in de buurt van energiecentrales
of vervuilende steden.
Eenmaal opgenomen moet de CO 2
303
veilig worden opgeslagen of gebruikt
in industriële processen. Universitair
hoofddocent chemische technologie
David Vermaas van de TU Delft plaatst
hier wel een kanttekening bij. “Koolstofdioxide
laat niet vanzelf los. Je moet er
energie in stoppen om dat voor elkaar te
krijgen.” In het laboratorium verhitten de
onderzoekers het poeder tot een temperatuur
van 60 graden Celsius om het gas
er weer uit te verwijderen, melden ze in
het persbericht. Vermaas is verder enthousiast:
“Het onderzoek laat zien dat
COF- materialen uiteindelijk heel stabiel
zijn. Dat is een grote stap voorwaarts.”
Hoofdonderzoeker en scheikundige
Omar Yaghi zegt dat hij een toekomst
voor zich ziet waarin er in stedelijke
gebieden grote installaties worden
gebouwd met dit materiaal. Hij heeft
plannen om het gebruik van dit type
koolstofopvang op te schalen met zijn
bedrijf Atoco. NV
Bronnen: Nature, The Guardian
XXXXXXXXXXXXXXX
6 2/2025
Tekst: Naomi Vreeburg, Roeliene Bos, André Kesseler, Sterre Roosen, Tim Tomassen
AASETERS
Bij een eekhoorn denk je al snel aan
een schattig beestje dat op een
eikeltje knabbelt. Maar verschillende
mensen in de Japanse stad Chino
zien de dieren regelmatig op iets
anders knagen: de botten van het
sikahert. Biologen besloten het
fenomeen onder de loep te nemen en
ontdekten dat alleen zogende
vrouwtjes dit bottendieet erop
nahouden, zo schrijven ze in het
wetenschappelijk tijdschrift Frontiers
in Ecology and the Environment.
Waarschijnlijk hebben de vrouwelijke
Japanse eekhoorns mineralen uit de
botten, zoals calcium en fosfor, nodig
voor hun melkproductie. En die
verklaring is dan toch weer best
schattig.
Bewijs voor Einsteins theorie
nog nooit zo sterk
Onderzoekers hebben de relativiteitstheorie
van Einstein op grote schaal
tegen het licht gehouden.
Albert Einstein deelde zijn algemene
relativiteitstheorie tijdens een serie
lezingen in 1915. Volgens deze theorie is
zwaartekracht geen onzichtbare kracht
zoals Newton dacht, maar een kromming
in de ruimtetijd. Je kunt je de ruimtetijd
voorstellen als een strak laken; een
zwaar object, zoals een planeet of zwart
gat, maakt daar een deuk in. Kleinere
objecten, zoals een maan, bewegen door
die kromming en volgen als het ware de
‘helling’ van het laken. Dat is wat wordt
ervaren als zwaartekracht. Met deze
theorie kon Einstein verschijnselen voorspellen
die voorheen niet te verklaren
waren, zoals het afbuigen van licht door
zwaartekracht.
De algemene relativiteitstheorie wordt
door de meeste wetenschappers gezien
als de beste benadering van de zwaartekracht.
Desondanks heeft ook deze
theorie zijn beperkingen. Wetenschappers
blijven de theorie daarom steeds
opnieuw uitdagen. Zo ook natuurkundigen
van de Universiteit van Texas in de
VS die onlangs groots hebben uitgepakt.
Waar eerdere experimenten zich richtten
SPECS
Naam: Dark Energy Spectroscopic
Instrument (DESI)
Locatie: Kitt Peak National Observatory,
Arizona (VS)
Hoogte: 2100 meter
Onderdeel van: Nicholas U. Mayall
Telescope
Operationeel sinds: mei 2021
Doel: 3D-structuur van het universum
in kaart brengen
op relatief kleine schaal, zoals zwaartekracht
binnen ons zonnestelsel of in
de omgeving van zwarte gaten, keken
deze onderzoekers naar structuren van
miljarden lichtjaren groot. Dat deden
ze met het Dark Energy Spectroscopic
Instrument (DESI). Dat kan metingen
doen aan de posities en bewegingen van
miljoenen sterrenstelsels.
De wetenschappers vergeleken alle
verzamelde data met voorspellingen
gebaseerd op de relativiteitstheorie en
ontdekten dat Einsteins theorie bijna
perfect overeenkwam met hun waarnemingen.
Geen enkele andere theorie zou
de eigenschappen van het universum
nauwkeuriger kunnen beschrijven. SR
Bronnen: New Scientist, DESI
DESI COLLABORATION/KPNO/NOIRLAB/NSF/AURA/P. HORÁLEK/R. PROCTOR/CC BY 4.0
METEOROLOGAI
Weervoorspellers zoals Buienradar
zitten er geregeld naast. Een nieuw
AI-model van Google-bedrijf
Deepmind zou veel minder fouten
maken, valt te lezen in Nature. Het
gaat om een ensemblemodel, wat
betekent dat het aangeeft hoe groot
de kans op een bepaald weerscenario
is. De makers trainden het AI-systeem,
GenCast, met weergegevens
uit 1968 tot en met 2018. Vervolgens
bestudeerden ze hoe goed het model
het weer van 2019 voorspelde. In
ruim 97 procent van de gevallen
kwam het met een betere verwachting
dan het veelgebruikte ensemblemodel
ENS. Google heeft het model
openbaar gemaakt en zegt snel te
komen met realtime weerberichten
op basis van GenCast.
KEI-JAMMER
Bij haar poging in 1937 om als eerste
vrouw rond de wereld te vliegen,
verdwijnt Amelia Earhart boven de
Grote Oceaan. Tot op de dag van
vandaag wordt er naar haar en haar
toestel Electra 10E ge speurd. Zo ook
door Amerikaan Tony Romeo, die zijn
vastgoed verkocht voor ruim 10
miljoen euro om zijn zoektocht naar
Earhart te financieren. Zijn onderwaterdrone
schiet in januari 2024
beelden van een vliegtuigvormig
object op de bodem van de oceaan.
Zou het dan echt…? Helaas.
Nader onderzoek heeft onlangs
uitgewezen dat het niet om de
Electra 10E gaat, maar om een
rotsformatie.
2/2025 7
KIJK KORT
Poepscans onthullen dinodieet
It’s a shitty job, but someone’s gotta do it. Door fossiele spijsverteringsresten
door te lichten, hebben paleontologen nu meer inzicht in
het dieet van de vroege dinosauriërs.
Om het dieet van een uitgestorven diersoort te bepalen, ben je aangewezen
op fossiele resten van de spijsvertering – zoals poep. Maar deze zogenoemde
bromalieten zijn schaars. Daardoor kan het lang duren voordat
paleontologen genoeg onderzoeksmateriaal vinden om solide conclusies
te trekken.
Toch is het onderzoekers gelukt om in Polen 532 bromalieten van dinosauriërs
te verzamelen en te bestuderen. De resten stammen van ongeveer
200 tot 230 miljoen jaar geleden en bestonden uit
gefossiliseerde poep, darmresten
en oprispingen (denk aan uilen en
katten die bewust hun maaginhoud
eruit gooien). Ook botresten met duidelijke
vraat- en bijtsporen namen
de paleontologen mee. Ze keken
onder meer naar het uiterlijk van de
resten, zoals de grootte en de vorm.
En om erachter te komen wat zich
precies ín de versteende overblijfselen
bevond, maakten ze gebruik
van geavanceerde scanners. Ze
ontdekten onverteerde voedselresten, planten en prooidieren. Zo spotten
ze kevertjes, maar ook vissen en kapotgebeten botten.
In de spijsverteringsresten van sauropoden, de plantenetende langnekdino’s,
werden regelmatig drie dezelfde boomvarens ontdekt. En, opvallend
genoeg, houtskool. Het vermoeden is dat de dieren die aten om de gifstoffen
in varens onschadelijk te maken.
De resten geven ons niet alleen inzicht in de voedselketen, maar ook in
het ecosysteem van de vroege dino’s. Zo zagen de onderzoekers dat het
aantal bromalieten in de loop van de tijd toenam – zowel in omvang als in
diversiteit. Dat maakt duidelijk dat er steeds meer nieuwe dinosoorten bij
kwamen, allemaal met hun eigen voedingspatroon.
In de overgang van het trias naar het jura gebeurde er iets opmerkelijks.
Kleine alleseters maakten langzaam maar zeker plaats voor grote, plantenetende
dinosauriërs. In deze periode waren er veel vulkaanuitbarstingen,
wat het ecosysteem aanzienlijk veranderde. En daar plukten de planteneters
dus de vruchten van. RB
Bronnen: Nature, Uppsala University
MARCIN AMBROZIK
Robot verwijdert
korreltje kernafval uit
Fukushima-reactor
In de verwoeste kernreactoren in Fukushima ligt
nog veel radioactief afval. Een robotarm heeft nu
voor het eerst een deeltje weggehaald.
Op 11 maart 2011 vielen de koelsystemen van de
kerncentrale in Fukushima uit nadat Japan werd
getroffen door een zware aardbeving en een daaropvolgende
tsunami. In drie reactoren leidde dit tot een
meltdown: brandstofelementen smolten, waardoor
duizenden kilo’s kernbrandstof op de bodem van de
reactoren lekte en er radioactieve straling vrijkwam.
We zijn nu veertien jaar verder en de inmiddels
gestolde kernbrandstof ligt er nog altijd. Het bedrijf
Tepco, eigenaar van de centrale, is verantwoordelijk
voor de opruiming van het in totaal 880 ton afval. Het
heeft al meerdere robots ter verkenning de reactoren
ingestuurd. En nu is het een van die mechanische
helpers gelukt een stukje radioactief materiaal te
verwijderen. De uitschuifbare robotarm drong zo’n 22
meter Reactor Unit 2 in en knipte daar een ‘rijstkorrel’
radioactief materiaal – gewicht: 3 gram – uit de
hoop kernafval. Met behulp van dit monster willen de
onderzoekers meer duidelijkheid scheppen over de
precieze samenstelling van het kernafval.
De autoriteiten hadden van tevoren een maximaal
toegestane radioactiviteit vastgesteld, om de
wetenschappers die de korrel moeten analyseren
te beschermen. De samenstelling van het materiaal
wordt de komende maanden in een laboratorium
bepaald en moet helpen om een plan te maken voor
het ontmantelen en opruimen van de kerncentrale.
Hoewel dat plan er dus nog moet komen, schatten de
Japanse overheid en Tepco in dat de opruimingsactie
nog dertig tot veertig jaar zal duren. Sommige experts
vinden dat veel te optimistisch en verwachten
dat het meer dan een eeuw in beslag zal nemen. TT
Bronnen: Tepco, AP News
TEPCO
4x
TIPS
WEER EN WIND
Christoph Buys
Ballot was de
oprichter van
het KNMI en een
van ’s werelds
beroemdste
meteorologen.
Dirk van Delft,
oud-directeur
van Rijksmuseum
Boerhaave,
schreef een
biografie over
deze markante
figuur.
CHRIET TITULAERS ROBOTS
In het Bonami SpelComputer Museum in
Zwolle is de komende tien jaar een tentoonstelling
te bezoeken die de vele robots en het
ruimtevaartspeelgoed laat zien van de in 2017
overleden wetenschapsliefhebber en televisiepresentator
Chriet Titulaer.
8 2/2025
Zo verdween een groot deel van de Middellandse Zee
NASA EARTH OBSERVATORY
Verschillende chloorsmaakjes
In de natuur, en dus ook in water,
komen twee versies (isotopen) van
het element chloor voor: chloor-35
en het iets zwaardere chloor-37. Dat
laatste is nodig om haliet te vormen.
Daardoor blijft er naar verhouding
steeds meer chloor-35 achter in het
water. Dat zie je uiteindelijk weer
terug in het haliet, aangezien er
steeds minder van de 37-variant is
om mee te bouwen en uiteindelijk
toch de lichtere variant in haliet verandert.
Door de verhouding tussen
chloor-37 en chloor-35 in het haliet te
bestuderen, konden de onderzoekers
berekenen hoelang het neerslaan
van zout heeft geduurd.
Ruim 5 miljoen jaar geleden daalde de zeespiegel van
de Middellandse Zee plotseling met 2000 meter. Wetenschappers
weten nu waarom.
Vanwege het warme en droge klimaat verdampt er constant
water uit de Middellandse Zee – meer dan regen en rivieren
kunnen aanvullen. Dat de zee niet opdroogt, komt doordat hij
continu wordt aangevuld vanuit de Atlantische Oceaan. Maar
5,5 miljoen jaar geleden lag dit anders, waardoor de Middellandse
Zee veel van zijn water kwijtraakte. Franse onderzoekers
hebben onlangs de ins and outs van deze gebeurtenis
achterhaald.
Het water uit de Atlantische Oceaan stroomt door de Straat
van Gibraltar, een zee-engte tussen Spanje en Marokko. Hier
geldt tweerichtingsverkeer: het water van de Atlantische Oceaan
stroomt aan de oppervlakte naar de Middellandse Zee, het
zoutere, zwaardere water uit de Middellandse Zee stroomt via
de bodem juist de andere kant uit.
Al langere tijd denken wetenschappers dat verschuivingen van
aardplaten ervoor hebben gezorgd dat de straat werd opgetild.
Hierdoor werd de Straat van Gibraltar minder diep en kon de
stroom zout water de Middellandse Zee niet uit. Het zout hoopte
snel op en begon neer te slaan tot haliet (zoutbrokken). Dit
gebeurde vooral in het oostelijke deel. Met behulp van chloorisotopen
(zie ‘Verschillende chloorsmaakjes’) ontdekten de
Fransen dat het neerslaan van het zout 35.000 jaar doorging.
De aardplaten duwden de Straat van Gibraltar vervolgens nog
verder omhoog, waardoor de verbinding met de Atlantische
Oceaan helemaal wegviel. Door het warme klimaat verdampte
er steeds meer water. De Middellandse Zee werd nog zouter, en
deze keer vormde zich ook in de westelijke gebieden haliet. De
onderzoekers becijferden dat het zeeniveau in het westelijke
deel van de zee in ongeveer 10.000 jaar met 850 meter zakte,
en in het oostelijke deel met 1700 tot 2100 meter. Ongeveer 70
procent van het zeewater was verdwenen. Het water dat nog
over was, vormde meren die ongeveer net zo zout waren als de
Dode Zee.
Hierna werd het klimaat snel natter. Bovendien begon de Straat
van Gibraltar weer te dalen. Samen zorgde dit ervoor dat oceaanwater
weer de Middellandse Zee in kon stromen. Volgens
schattingen herstelde de zeespiegel van de Middellandse Zee
hierdoor binnen twee jaar tijd. TT
Bronnen: Nature Communications, CNRS
2025 IN 26 OPLOSSINGEN
Van obesitas
tot deepfake en
van conflict tot
wooncrisis: in
dit boek nemen
wetenschapsjournalist
Jim Jansen
en cabaretier Dolf
Jansen je mee
langs 26 belangrijke
onderwerpen
die in 2025 gaan
spelen en hoe die
kunnen worden
opgelost.
TE WATER!
Al eeuwen rollen
schepen van de werf:
om vracht mee te
vervoeren, om mee
te vissen of om oorlogen
uit te vechten.
De Nederlandse
scheepsbouw ging
langs hoge pieken en
door diepe dalen. Je
ontdekt het in deze
tentoonstelling, tot en
met 2026 te bezoeken
in Maritiem Museum
Rotterdam.
2/2025 9
KIJK KORT
ISENSE USA/UNSPLASH
CIJFERS
AAN HET WOORD
‘Zelfs een jaar na de
transplantatie bleef haar
bloedsuikerspiegel stabiel’
Bij mensen die kampen met diabetes type 1 maken
de zogenoemde eilandjes van Langerhans in de
alvleesklier geen of te weinig insuline aan – wat
voor een ongezonde bloedsuikerspiegel zorgt.
Immunologen van de Peking-universiteit hebben
onlangs aangetoond dat hun behandeling deze
insulineproductie weer op gang kan brengen. KIJK
sprak erover met onderzoeksleider Hongkui Deng.
Wat hebben jullie bestudeerd?
“We hebben onderzocht of een patiënt met diabetes
type 1 geholpen zou zijn met een transplantatie van
gezonde insulineproducerende eilandjes – gemaakt
uit stamcellen van haar eigen vetweefsel.”
Hoe gaat dit in zijn werk?
“De stamcellen herprogrammeren we chemisch
in ons lab. Door bepaalde kleine moleculen toe te
voegen, veranderen we de cellen in zogenoemde
chemisch geïnduceerde pluripotente stamcellen,
afgekort CiPSC. Die kunnen we vervolgens veranderen
in insulineproducerende ‘eilandjes’ en bij de
patiënt inbrengen door ze in de rechte buikspieren
te transplanteren.”
Wat was het resultaat?
“Na de transplantatie herstelde de insulineproductie
van de patiënt (een vrouw van 25 jaar, red.) zich
relatief snel. Al na 75 dagen maakte ze zelf genoeg
insuline aan - bij 98 procent van de metingen vielen
haar bloedsuikerwaarden binnen het gezonde
bereik. Zelfs een jaar na de transplantatie bleef haar
bloedsuikerspiegel stabiel. Deze bevindingen vormen
een sterke basis voor de verdere ontwikkeling
van de behandelmethode.”
Wat zijn deze vervolgstappen?
“We willen de behandelmethode in een grotere
groep patiënten en bij meerdere subtypes diabetes
testen. Bovendien willen we de efficiëntie van de
CiPSC-productie verhogen en de kosten ervan
naar beneden brengen. Het aanpakken van deze
uitdagingen zal helpen om de therapie wereldwijd
beschikbaar te maken voor diabetespatiënten.” NV
757
Aantal meldingen van UAP’s –
niet-geïdentificeerde, afwijkende
verschijnselen in de lucht of de
ruimte – dat het Pentagon tussen
mei 2023 en juni 2024 binnenkreeg,
zo werd onlangs bekendgemaakt.
In ruim driehonderd gevallen ging
het uiteindelijk om onder meer
vogels, satellieten of drones. Voor
de andere verschijnselen zijn nog
geen verklaring gevonden, veelal
doordat de meldingen te vaag zijn.
Bronnen: The Department of Defense,
de Volkskrant
372
Doorsnede in nanometers
(een miljardste van een meter)
van een spaghettisliert die
Britse scheikundigen hebben
gemaakt van zetmeel – tweehonderd
keer dunner dan
een menselijke haar. Wat we
kunnen met deze dunste spaghettisliert
ooit? Onderzoekers
willen nanovezels van zetmeel
toepassen in wondverband; ze
zijn erg poreus, waardoor water
er wel doorheen kan, maar
bacteriën niet.
Bron: Nanoscale Advances
74
Leeftijd in jaren van ’s werelds
oudst in het wild levende vogel –
voor zover bekend. Deze albatros,
die Wisdom wordt genoemd, heeft
onlangs weer een ei gelegd.
Bronnen: The Guardian, IFL Science
11,8
Afstand in kilometers die een
Hyperloopcapsule in Zwitserland
onlangs aflegde; de
langste afstand ooit voor een
Hyperloopprototype. Zou het
buizenpostsysteem voor mensen
er dan toch komen? Wij
hebben er nog altijd een hard
hoofd in.
Bronnen: EPFL, New Atlas
75.000.000.000
Potentiële waarde in euro’s van een
enorme afzetting van hoogwaardig
gouderts die Chinese geologen onlangs
onder een bestaande goudmijn
zeggen te hebben ontdekt.
De afzetting zou zich bevinden in
de plaats Wangu, in de Chinese
provincie Yunnan.
Bronnen: Live Science, Popular
Mechanics
125
Aantal decibellen dat de
booster van SpaceX’s herbruikbare
raket Starship – bekend
als Super Heavy – tijdens zijn
vijfde testvlucht produceerde
toen hij terugvloog naar het
lanceerplatform in Port Isabel.
De gemeente van deze plaats
in Texas maakt zich zorgen: het
aantal decibel, vergelijkbaar
met een opstijgende turbojet,
kan schade aan gebouwen
veroorzaken.
Bronnen: Journal of the Acoustical
Society of America, Popular Science
10 2/2025
10’000 HOURS/GETTY IMAGES
Ons brein herkent sociale
interacties al vroeg
Het kinderbrein reageert net zo op sociale
interacties als de hersenen van een
volwassene doen.
Wanneer volwassenen naar menselijke interacties
kijken, worden specifieke gebieden
in de hersenen geactiveerd. Zoals de sulcus
temporalis superior (STS), die een belangrijke
rol speelt bij het verwerken van deze
sociale interacties. Deze activiteit vindt niet
plaats wanneer we naar één persoon staren
of naar meerdere personen die geen contact
met elkaar maken. Maar reageert het brein
van kinderen op een vergelijkbare manier?
Cognitief wetenschappers van de Johns
Hopkins-universiteit hebben het uitgezocht.
De onderzoekers namen eerder verzamelde
gegevens onder de loep van kinderen en volwassenen
die een korte animatiefilm keken
terwijl ze onder een fMRI-scanner lagen.
Deze scanner meet de hersenactiviteit aan de
hand van veranderingen in de bloedstroming.
De onderzoekers markeerden de momenten
in de film dat er een sociaal ‘kenmerk’ te zien
was: wanneer personages interactie met
VOOR TROUWE KIJKERS
In elke editie van KIJK
belonen we een aantal van
onze trouwste abonnees met
een mooie prijs.
Dit keer is dat het boek Van
savanne tot stad (Uitgeverij
Nieuw Amsterdam). Hierin
brengt geograaf Christian
Grataloup de geschiedenis
van onze soort in kaart. Door
de nieuwste wetenschappelijke
inzichten te vergelijken
met onze historische kennis,
elkaar aangingen bijvoorbeeld, of emotie
toonden. Ook gebruikten ze een algoritme
om automatisch gezichtsuitdrukkingen aan
te duiden.
Op deze manier wisten de neurowetenschappers
aan te tonen dat het brein van kinderen
in de leeftijd van drie tot twaalf jaar vergelijkbare
reacties laat zien als de hersenen
van volwassenen. Zo ontstond er bij hen ook
activiteit in de STS. Deze reacties begonnen
zelfs al echt volwassen vormen aan te
nemen rond de leeftijd van zeven jaar.
Hoofdonderzoeker Leyla Isik laat weten dat
ze het heel verrassend vond dat ze dit effect
al konden zien met relatief weinig data: “Elke
deelnemer keek slechts vijf minuten naar
het filmpje. Meestal moeten deelnemers
langere, veeleisender taken uitvoeren bij
deze neuro-imaging-experimenten. Deze
aanpak en analyse opent deuren naar talrijke
studies over sociale verwerking bij kinderen,
die moeilijk te onderzoeken zijn met traditionele
experimenten.” NV
Bronnen: JNeurosci, Scientias
maakt hij duidelijk hoe en
waarom de mensheid kon
ontstaan, hoe die zich verder
ontwikkelde en soms ook
weer verdween. De volgende
vijf lezers krijgen deze prijs
toegestuurd:
B. Van Den Dwey
N. Boterblom
H. Braaksma
W. Luksemburg
R. de Keijzer
NOG GEEN
ABONNEE?
Ga naar abonneren.
kijkmagazine.nl
FEESTMAAL
Sinds 2021 produceert het sterrenstelsel
2MASX J21240027+340911
– op een miljard lichtjaar van de
aarde – een lichtsignaal dat zich elke
zestig tot negentig dagen herhaalt.
Meerdere oorzaken zijn geopperd,
maar die bleken na berekeningen
allemaal niet correct. Voor een
nieuwe verklaring, gepubliceerd in
Astronomy & Astrophysics, geldt dat
wél. Die luidt dat het centrum van het
sterrenstelsel moet bestaan uit twee
superzware zwarte gaten. Vier jaar
geleden zijn die een grote gaswolk
tegengekomen die ze langzaam
opslokken. Doordat de zwarte gaten
snel om elkaar heen draaien, wordt
een deel van het gas bij iedere
ronde weggeslingerd. Et voilà: een
lichtshow.
OOROOGWORM
Komt een vrouw bij de dokter, in
Beijing, met een geïrriteerd oog. De
arts stuurt haar naar huis met oogdruppels,
maar die helpen niet. De
dokter onderzoekt haar na een
maand grondiger en ontdekt vier levende
witte wormpjes onder het ooglid.
Het blijkt om een soort te gaan
die thelaziasis veroorzaakt, schrijft
hij in het wetenschappelijk tijdschrift
BMC Ophthalmology. Deze ziekte
komt geregeld voor bij dieren, maar
zelden bij mensen. Waarschijnlijk
heeft de kat van de vrouw de aandoening
op haar overgedragen. Nadat de
arts de wormpjes uit haar oog plukt
en antibiotica aan de vrouw geeft, is
de infectie gelukkig verholpen.
LEVENSVERLENGEND
Goed nieuws voor mensen met een
elektrische auto: de accu gaat een
stuk langer mee dan gedacht, aldus
onderzoekers in Nature Energy. Ze
hebben ontdekt dat de conventionele
testmethodes voor accu’s niet goed
overeenkomen met ons rijgedrag.
Zo worden ze vaak op dezelfde
manier opgeladen en ontladen in het
lab, terwijl ze in werkelijkheid een
veel gevarieerder gebruikspatroon
hebben. Auto’s staan immers vaak
stil, versnellen bij het inhalen, maken
de ene keer korte en de andere
keer lange ritten. Door hiervoor te
corrigeren, concluderen de wetenschappers
dat accu’s een 40 procent
langere levensduur hebben dan uit
eerdere schattingen blijkt.
2/2025 11
Als Poetins
bom valt
De oorlog in Oekraïne duurt al bijna drie jaar
en het einde lijkt nog niet in zicht. Zou
Rusland met kernwapens een doorbraak
kunnen forceren? En zo ja: hoe ziet zo’n
nucleaire aanval er dan uit?
Tekst: Mark van den Tempel
PERSDIENST VAN HET RUSSISCHE MINISTERIE VAN DEFENSIE / YOUTUBE SCREENSHOT
12 2/2025
ij hangt als een donkere
H
wolkenlucht boven de
oorlogshandelingen in
Oekraïne: de mogelijke inzet
van nucleaire wapens.
De Russische president
Vladimir Poetin dreigt er geregeld mee, al
sinds hij in 2014 de Krim bezette. Ook na
de grootschalige invasie van februari 2022
komt het dreigement telkens bovendrijven
wanneer de ontwikkelingen een voor Rusland
ongunstige kant opgaan. Afgelopen
september verklaarde Poetin nog dat Rusland
een aanval met conventionele wapens
mogelijk zal beantwoorden met een nucleaire
tegenaanval. En in november paste
Rusland zelfs haar nucleaire doctrine aan,
als reactie op de inzet van westerse langeafstandsraketten
door Oekraïne. Voortaan
kan Rusland nucleaire wapens inzetten
tegen landen die worden gesteund door
een kernmacht.
Het is verleidelijk om zulke dreiging af te
doen als spierballentaal. Maar hoe groot is
de kans dat Poetin daadwerkelijk een kernwapen
gebruikt, hoe zou dat eruitzien en
wat zouden de gevolgen zijn?
Davis Ellison is strategisch analist van het
The Hague Centre for Strategic Studies,
een onafhankelijke denktank voor militair
onderzoek. Hoe groot acht hij de kans op
de inzet van kernwapens, op een schaal
van nul tot tien? “We schommelen sinds
het uitbreken van de oorlog permanent
rond een vijf. Ik denk dat er sprake moet
zijn van een diréct levensbedreigende
situatie voor Poetin, of van een grootschalige
NAVO-aanval op een grote stad op
Russisch grondgebied, voor Rusland daadwerkelijk
de inzet van kernwapens overweegt.
Dat zou dan zijn in de vorm van een
nucleair waarschuwingsschot.”
Ook defensiespecialist Paul van Hooft van
denktank RAND Europe vindt een dreiging
vijf op een schaal van tien realistisch.
Maar, voegt hij toe: “Dat betekent niet dat
er een kans van 50 procent bestaat dat er
morgen een atoomoorlog uitbreekt. Die
kans is nog steeds klein, maar is wel sterk
gegroeid in de afgelopen vijf à tien jaar.
Niet alleen door de oorlog in Oekraïne,
maar ook vanwege de crisis rond Taiwan
en de onvoorspelbaarheid van een kernmacht
als Noord-Korea. Verder heb je ook
nog de competitie tussen India en Pakistan
waarbij escalatie op de loer ligt. Ik zie meer
en meer paden waarop dingen fout kunnen
gaan.”
Nieuwe kernwapenwedloop
Tijdens de Koude Oorlog hielden de twee
grootste kernmachten elkaar in evenwicht.
De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten
waren ongeveer even sterk en wisten dat
gebruik van kernwapens onherroepelijk
tot wederzijdse vernietiging zou leiden.
Dit principe wordt ook wel mutual assured
destruction genoemd. Een serie verdragen
leidde er vanaf de jaren zeventig toe dat
de twee landen hun langeafstandsatoomwapens
fors beperkten.
Maar sindsdien is de situatie nogal veranderd,
legt Van Hooft uit. “Er is nu een competitie
tussen drie grootmachten: Amerika,
Rusland en China. Die laatste liep ver
achter op de andere twee, maar is flink
aan het inlopen.” China is in korte tijd van
250 naar 450 kernwapens gegaan, en dat
aantal blijft groeien (zie ook ‘De Nucleaire
Club’ op pagina 15). “Ook bouwen ze betere
onderzeeboten, bommenwerpers en
Op 26 oktober 2022 doet Rusland een
proeflancering met een RS-24 Yars (NAVOnaam
SS-29), een intercontinentale ballistische
raket die ook kernkoppen kan afleveren. Het
is de Russische reactie op de Amerikaanse
toestemming aan Oekraïne om met de door
hen geleverde ATACMS-raketten doelen op
Russisch grondgebied te bestoken. Poetin ziet
dat als een flinke escalatie.
2/2025 13
ALS POETINS BOM VALT
ALEXANDER NEMENOV/AFP/GETTY IMAGES
langeafstandsraketten. De strategie hierachter
heet secure second strike: wat er ook
gebeurt, je hebt altijd iets om mee terug te
slaan. Daarmee heeft Amerika nu een twopeer
problem: het land moet zowel Rusland
als China afschrikken. Dat betekent dat
de Amerikaanse strijdkrachten ook weer
nadenken over het bouwen van meer en
betere systemen.” Conclusie? We zitten in
een nieuwe kernwapenwedloop.
Mocht Rusland een kernbom op Oekraïne
laten vallen, dan ligt een zogeheten tactisch
nucleair wapen het meest voor de
hand. Strategische kernwapens lopen qua
explosieve kracht van ongeveer 100 kiloton
tot meer dan een megaton. De genoemde
tactische kernwapens zijn veel lichter;
die zitten rond de 50 kiloton. Vooral onderzeeboten
en kruisraketten zijn uitgerust
met dit type kernkop. Voor de goede orde:
‘licht’ is relatief, want de kracht van deze
bommen is vergelijkbaar met die van
het exemplaar dat in 1945 op Hiroshima
werd gegooid. “Strategische kernwapens
zijn een paardenmiddel, bedoeld om een
conflict direct te beslissen”, duidt Ellison.
“Een zware intercontinentale ballistische
raket op de hoofdstad van de vijand – dat
Russische Yars RS-24 intercontinentale
ballistische raketsystemen rollen tijdens
de meiparade over het Rode Plein. De
raketten kunnen met drie kernkoppen van
elk 200 kiloton (elk dus zo’n tien keer ‘Nagasaki’)
over een afstand van ongeveer
12.000 kilometer steden in de as leggen.
De Amerikaanse president Richard Nixon
schudt de hand van de Russische leider
Leonid Brezjnev na de ondertekening van
het Strategic Arms Limitations Talksverdrag
(SALT) van mei 1972. In dit verdrag
spraken beide grootmachten onder meer af
om het aantal intercontinentale ballistische
raketten te bevriezen.
WALLY MCNAMEE/CORBIS/ GETTY IMAGES
14 2/2025
DE NUCLEAIRE CLUB
VS
Verenigd
Koninkrijk
Rusland
Frankrijk
De negen kernmachten bezitten gezamenlijk naar schatting meer dan 12.000 kernwapens, waarvan er zeker 9500 actief
inzetbaarzijnineenmilitairconflict.Datzijnerheelwatminderdande70.000diein1986geregistreerdstonden,maardesondanks
genoeg om de wereld meerdere malen te verwoesten. De cijfers zijn schattingen of gebaseerd op opgaven gedaan
inhetkadervanhetNon-proliferatieverdraguit1968.Hierinbelovenlandenhetaantalkernwapenstezullenbeperken.
Noord-
Korea
Israël
China
Landen met een toenemende voorraad kernwapens
China, India, Noord-Korea, Pakistan, Rusland, VK
Pakistan
India
Landen met een stabiele voorraad kernwapens
Frankrijk, Israël
Landen met een afnemende voorraad kernwapens
VS
Het gaat om een geschat aantal kernkoppen, inclusief de exemplaren die militair zijn in te zetten, die in reserve
worden gehouden en die op ontmanteling wachten. Van de 9585 kernkoppen wereldwijd zijn er 3904 op ballistische
raketten geplaatst en op bommenwerperbases gestationeerd. Ongeveer 2100 kernkoppen zijn snel in te zetten.
FEDERATION OF ATOMIC SCIENTISTS, 2024
is direct einde oefening. Maar een aanval
met een beperkte nucleaire lading kan juist
een tactisch effect hebben en de tegenpartij
ervan overtuigen dat het geen zin heeft om
door te vechten.”
Van Hooft benadrukt dat het verschil tussen
beide categorieën kleiner is dan wel wordt
gedacht. “Strategische kernwapens zijn bedoeld
voor steden en industrieën. Maar als
je met een tactisch kernwapen een wapenfabriek
vernietigt die direct naast een stad
ligt, is die stad ook gelijk onleefbaar geworden.
De term ‘tactisch’ suggereert een soort
precisie die niet werkelijk aanwezig is.”
Wraakoperatie
Als de Russen daadwerkelijk tot inzet overgaan,
kiezen ze volgens Ellison waarschijnlijk
een luchtmachtbasis of een specifiek
legeronderdeel als doel, zoals een individuele
brigade. “Of misschien een stad die al
zeer zwaar te lijden heeft gehad. Een andere
optie is een zware kernproef. Die zouden ze
dan boven het Russische poolgebied of
de Zwarte Zee kunnen laten ontploffen.”
De kans dat ze Kyiv of een andere
grote, nog onbeschadigde stad aanvallen
met een kernbom, acht hij heel
klein. “Dat zal echt alleen in de vorm
van een wraakoperatie gebeuren. Het
levert immers een stad op waar je niets
meer aan hebt. Ook bestaat het risico
dat de fallout over een groot gebied
verspreid raakt. Zoveel schade moet
wel worden gecompenseerd met iets
heel nuttigs.”
Poetin weet dat het conflict met het
Westen een heel nieuwe fase in zal
gaan zodra hij kernwapens gebruikt.
Is bekend hoe de NAVO hierop zou reageren?
Van Hooft verwacht niet direct
een nucleaire tegenaanval, zeker niet
omdat Oekraïne geen lidstaat is. “Zo’n
tegenaanval zal de NAVO nog steeds
willen vermijden. Wel krijg je een escalatie
op andere gebieden, die onder
het niveau blijft van de Russische aanval.
De NAVO zal op zoek gaan naar een zo sterk
mogelijke reactie die het verdere gebruik van
kernwapens onwaarschijnlijk maakt. Dan
kun je bijvoorbeeld denken aan een conventionele
aanval op Russische militaire eenheden
of doelen. Het Westen kan Rusland
nog steeds veel pijn doen, zonder meteen
naar hetzelfde niveau te escaleren.”
Geen verdediging
Als deze oorlog ons íéts heeft geleerd, is
het wel dat het Russische leger vaak met
sterk verouderd materiaal vecht. Gaat die
vlieger ook op voor het kernwapenarsenaal?
Van Hooft: “Voor de Russen is nucleaire
afschrikking heel belangrijk, omdat het hun
enige manier is om als grootmacht serieus
genomen te worden. Dus hebben ze er veel
tijd en geld in gestoken, en mag je ervan
uitgaan dat het belangrijkste deel van hun
nucleaire arsenaal en de bijbehorende infrastructuur
goed werkt. Maar we weten
EEN KERNBOM OP EEN GROTE, NOG ONBESCHADIGDE STAD
LEVERT EEN STAD OP WAAR JE NIETS MEER AAN HEBT
2/2025 15
ALS POETINS BOM VALT
Rusland
+ Het land heeft een
oorlogseconomie, waarbij
alles in dienst staat van de
wapenproductie. Rusland kan in
een korte tijd een enorme
legermacht van honderdduizenden
frontsoldaten op de been brengen.
+ Rusland is altijd goed geweest
in military engineering. Daardoor
heeft het snel sterke defensielijnen
dwars door Oekraïne gebouwd.
- Door de verticale
commandostructuur
nemen offi cieren weinig
eigen initiatief, waardoor
snel handelen lastig wordt.
- De coördinatie tijdens
gecombineerde lucht- en
landmachtoperaties lijkt een groot
probleem voor Rusland. Het land
heeft niet de logistiek om die goed
voor elkaar te krijgen.
Oekraïne
+ NAVO-training van
Oekraïense strijdkrachten heeft
geleid tot een herstructurering
van het leger. Ook heeft het land
(veel) betere bewapening
gekregen.
+ De hogedrukpan die deze
oorlog is, heeft ertoe geleid dat
de strijdkrachten veel beter zijn
gaan vechten. Ook zijn ze in het
beslissingstraject flexibeler en
sneller geworden.
+ Oekraïne weet hoe het
Russische leger opereert.
Veel oudere offi cieren hebben
nog samen met hen gediend
ten tijde van de Sovjet-Unie.
- Oekraïne telt weinig
jonge mannen; veel van
hun soldaten zijn dertigers
en veertigers.
JAN WILLEM BIJL
PICTURES FROM HISTORY/UNIVERSAL IMAGES GROUP/GETTY IMAGES
Een Chinese Rode Gardist zwaait met een exemplaar van Mao Zedongs ‘rode boekje’,
terwijl op de achtergrond een atoombom ontploft. China richtte, met hulp van de Sovjet-
Unie, al in 1959 de Lop Nur-testlocatie in waar op 17 juni 1967 de eerste atoombom van het
land tot ontploffing werd gebracht.
het niet zeker. Zo is bekend dat de kwaliteit
van de Russische satellietinformatie
sterk achteruit is gegaan en dat de Russen
problemen hebben om hun netwerken te
onderhouden.”
Ook zijn er nieuwe ontwikkelingen rond
het transport van deze wapens, vertelt Ellison.
“Ruslands bondgenoot China heeft
een systeem ontwikkeld, een hypersonic
glide vehicle, waarbij een intercontinentale
ballistische raket van het FOBS-model
(Fractional Orbital Bombardment System,
red.) eerst in een lage baan om de aarde
wordt gebracht. Daarna maakt de kernkop
zich los en kan die van koers worden
veranderd. Wanneer zo’n raket de VS
vanuit het zuiden zou bereiken, hebben
de Amerikanen daar geen verdediging tegen.
Al hun Early Warning Systems staan
namelijk in het oosten en westen.” Deze
hypersone raketten gaan nog sneller dan
de traditionele exemplaren, vliegen lager
en zijn wendbaarder. “Daardoor kunnen
ze, zoals een kruisraket, raketschilden
omzeilen.”
The fog of war
Misschien verrassend: in Rusland verloopt
het beslissingstraject voor de inzet van
16 2/2025
De Dongfeng-17, kortweg DF-17, is een
Chinese ballistische raket die een hypersonic
glide vehicle (HGV) kan lanceren.
Zo’n HGV kan zijn nucleaire lading met
snelheden boven de 5000 kilometer per
uur in glijvlucht en manoeuvrerend naar
zijn doel brengen. De vrijwel onstuitbare
DF-17 kwam waarschijnlijk al in 2019 in
Chinese dienst.
kernwapens complexer dan in de VS. In
elk geval op papier. Ellison legt uit: “Er
zijn in de Russische federatie drie mensen
die een nucleaire aanval kunnen goedkeuren.
Een daarvan moet sowieso de president
zijn, de ander kan óf de stafchef van
het leger, óf de minister van Defensie zijn.
Wat er waarschijnlijk gebeurt, is dat het
hoofd van de Strategic Rocket Forces een
advies uitbrengt over de verschillende opties
voor een aanval, waarna deze mannen
een keus maken.”
Verder worden kernkoppen en raketten op
land los van elkaar bewaard. Ook vallen
ze, als een extra veiligheidsmaatregel,
onder verschillende ministeries. Het
merkbaar verplaatsen van kernkoppen uit
opslagkluizen van het ministerie van Defensie
naar vliegvelden van de luchtmacht
RUSLANDS NIEUWE RAKET
Op 21 november 2024 schoten de Russen een ICBM, een raketsysteem dat ook nucleaire
ladingen kan afleveren, af op de Oekraïense stad Dnipro. Aanvankelijk werd
gedacht dat het om een oude, langeafstands-ICBM zou gaan, maar het bleek een
nieuw wapen te zijn, de Oresjnik; een ballistische raket voor de middellange afstand.
ORESJNIK
tweede
trap
eerste
trap
intermediate-range
ballistic missile
(IRBM)
topsnelheid: meer dan mach 10
(12.000 km/u)
re-entry vehicle
(MIRV)
zes nucleaire
of conventionele
koppen
aardse atmosfeer
OMAR ZAGHLOUL/ANP
2/2025 17
ALS POETINS BOM VALT
US NAVY
De meeste nucleair aangedreven onderzeeboten
zijn uitgerust met tactische
kernwapens van rond de 50 kiloton. Deze
Amerikaanse Trident II D5 submarinelaunched
ballistic missile (SLBM) kan
veertien kernkoppen van 90 kiloton of
acht van 475 kiloton vervoeren.
zou een doelbewust signaal van Rusland
zijn om te laten zien dat het nucleaire
inzet overweegt.
Een krankzinnig geworden staatshoofd
kan in Rusland dus niet op eigen houtje
beslissen om een kernwapen in te zetten.
In tegenstelling tot de VS, want daar heeft
de president wél in zijn eentje toegang tot
de spreekwoordelijke rode knop.
Van Hooft ziet dat er met de komst van
precisiewapens die afhankelijk zijn van
satellietinformatie (en informatienetwerken
die gebruikt worden voor nucleaire
operaties) een complexer verhaal is
ontstaan. “Tijdens een crisis weet je niet
meer exact of een tegenstander een conventioneel
wapen of een nucleair wapen
heeft ingezet. Stel bijvoorbeeld dat Rusland
het communicatiesysteem van de
NAVO probeert te vernietigen, zodat hun
grondtroepen een betere kans maken. In
zo’n geval weet men bij de NAVO niet of de
Russen de communicatie verstoren omdat
ze kernwapens willen gebruiken, of omdat
ze een conventionele aanval willen uitvoeren.
Dat is een typisch geval van the fog of
war, de gevaarlijke ruimte voor misinterpretatie.
Die wordt nog eens versterkt door
de inzet van AI bij het beoordelen of een
wapen nucleair is of niet. Want als we AI
gebruiken om onze informatie te sorteren,
kan het beeld ontstaan dat een crisis al
veel verder is dan hij in werkelijkheid is. Je
hebt immers geen goed overzicht meer hoe
die informatie tot stand is gekomen.”
Met lege handen
De oorlog in Oekraïne duurt nu al bijna
drie jaar en de afgelopen maanden leek
een uitkomst verder weg dan ooit. Volgens
Van Hooft blijft het verdere verloop dan
ook onvoorspelbaar. “Er kan opeens sprake
zijn van grootschalige muiterij, zoals in
1917 gebeurde aan Russische kant. Dat kun
je moeilijk van buitenaf zien aankomen.
We hebben de neiging dit conflict als een
filmversie te zien, goed versus kwaad, en
dat uiteindelijk de slechterik wel op zal
geven, maar dat is tot nu toe niet gebeurd.
Tegelijkertijd is Rusland ook niet de onoverwinnelijke
supermacht gebleken die
we ons tijdens de Tweede Wereldoorlog en
de Koude Oorlog verbeeldden.”
Het blijft lastig voor westerse analisten om
Rusland goed in te schatten, zegt Ellison.
“De Amerikaanse historicus Timothy
Snyder merkte ooit op dat dit soort dictaturen
zelf bepalen waar succes uit bestaat.
Poetin kan morgen zijn legers terugtrekken
en zeggen: ‘We hebben Oekraïne en
het Westen een bloedneus geslagen, ze
zullen het niet meer in hun hoofd halen
om ons ooit nog uit te dagen.’ Dat verkoopt
hij dan als een overwinning aan zijn eigen
volk, terwijl hij feitelijk met lege handen
staat.”
Ellison sluit af met een veelzeggende
anekdote over de worsteling van deskundigen
met dit onderwerp. “Ik was vorig
jaar op een bijeenkomst met een ervaren
militair strateeg uit de VS en vroeg hem
wat de kansen op nucleaire escalatie zijn.
Zijn antwoord: ‘Op maandag, woensdag en
vrijdag denk ik niet dat Rusland het zal laten
escaleren. Op dinsdag, donderdag en
zaterdag denk ik van wel. En op zondag
neem ik een borrel op de goede afloop.’”
MARK VAN DEN TEMPEL
is freelance journalist.
Geraadpleegde bronnen: Jessica Cox: Nuclear Deterrence Today, NATO Review (8 juni 2020) |
Annie Jacobsen: Kernoorlog. Het scenario, Prometheus (maart 2024)
18 2/2025
DUIK VOORDELIG DE GESCHIEDENIS IN!
1 jaar Geschiedenis
voor slechts € 34, 99
GETTY IMAGES
PROFITEER
NU!
Elke editie is een historische ontdekkingsreis, en voert
je mee door de prehistorie, de oudheid, de middeleeuwen
en de 20ste eeuw. KIJK Geschiedenis staat bomvol
prachtige historische verhalen en foto’s, over kleine
en grote onderwerpen. Twee keer per jaar verschijnt
bovendien een extra dikke editie, voor nog meer
historisch leesplezier.
Ga naar kijkmagazine.nl/voordeel
of bel 088 4350800 (ma-vr 9-17 uur)
Deze aanbieding geldt t/m 31 december 2025, zowel Nederland als België. Prijswijzigingen, druk- en zetfouten voorbehouden. Na de actieperiode geldt een
opzegtermijn van 3 maanden. Op deze verkoopovereenkomst zijn de leveringsvoorwaarden en het privacybeleid van Roularta Media Nederland van toepassing.
IN 5 MINUTEN...
Diamant
Afgelopen zomer werd in Botswana de op een
na grootse diamant van edelsteenkwaliteit ooit
gevonden, met een gewicht van bijna 500 gram.
Maar op naam van welke diamant staat het
record, hoe worden deze edelstenen gevormd
en waar vind je ze? In deze aflevering van ‘In 5
minuten’ alles over diamanten.
Tekst: Tim Tomassen
HARD MAAR BROOS
Diamant is een
verzameling van
koolstofatomen.
En niet zomaar een
verzameling: onder
extreme druk vormen
de atomen een
strak driedimensionaal
kristalrooster
(zie afbeelding).
Grafiet bijvoorbeeld
bestaat ook uit
koolstofatomen,
diamant
maar die zitten gerangschikt
in platte
grafiet
lagen. De atomen in
die lagen hebben sterke verbindingen met elkaar, maar de verbindingen
tussen die lagen zijn vrij zwak. Bij diamant zijn alle verbindingen in het
3Drooster sterk. Dit maakt diamant extreem hard. Maar de edelstenen
zijn tegelijkertijd broos. Hun hardheid maakt ze weinig flexibel, waardoor
een klap met een hamer een diamant kan doen breken. Pure diamant
is kleurloos, maar door vervuilingen of vervorming in het kristalrooster
kunnen ze onder andere geel, roze of blauw zijn.
LEMENTIX/ALAMY
Meer dan mooi
Diamanten zijn prachtige versieringen in sieraden,
maar ze zijn ook te gebruiken voor talloze andere
doeleinden. Een greep uit die toepassingen.
WATERZUIVERING Door synthetische diamanten
bewust te vervuilen met booratomen, kunnen
de stenen heel goed elektriciteit geleiden. Daardoor
zijn ze te gebruiken als elektroden die gericht
verontreinigingen uit water kunnen zuiveren.
GEREEDSCHAP Hun hardheid maakt diamanten
een ideaal materiaal voor gereedschap, bijvoorbeeld
om
door hard
gesteente
te zagen
of om heel
precies
in tanden
te boren.
Bovendien
blijven ze
erg lang
scherp.
KOELING Elektrische componenten zoals
versterkers en transistors produceren een hoop
warmte. Diamanten kunnen die warmte erg goed
afvoeren. Zo voorkomen ze dat systemen, waaronder
die van elektrische auto’s en satellieten,
oververhit raken.
ESCORT Synthetische nanodiamanten kunnen
binden aan medicijnen. Doordat ze niet kapotgaan
in het lichaam, voorkomen ze dat de medicijnen
al worden afgebroken voordat die de juiste locatie
hebben bereikt.
STERKE TRILLER In speakers zitten onderdelen
die behoorlijk snel moeten trillen om hoge geluiden
te produceren. Die kunnen daarbij een beetje
vervormen, wat het geluid kan verstoren. In enkele
luxe speakers zijn die onderdelen daarom van
diamant, want dat materiaal vervormt (bijna) niet.
OCSKAYMARK/ISTOCK/GETTY IMAGES
UIT DE DIEPTE
Om koolstofatomen een diamant te
laten vormen, is enorm hoge druk
(50.000 keer meer dan op het aardoppervlak)
en temperatuur (meer dan
900 graden Celsius) nodig. Dat kan op
grofweg drie manieren gebeuren:
150 tot 800 kilometer diep in de
1
aardmantel zijn de omstandigheden
geschikt voor de vorming van
diamanten. Doordat veranderingen in
temperatuur of druk het vormingsproces
verstoren, ontstaan grote
diamanten alleen op geologisch
stabiele plaatsen, waar bijvoorbeeld
weinig beweging van aardplaten is.
Vulkaanuitbarstingen brengen de
edelstenen vervolgens dichter naar het
aard oppervlak.
Soms ontstaan diamanten juist
2
op plekken waar aardplaten
bewegen, bijvoorbeeld als er een onder
een ander duikt. De duikende plaat
smelt diep in de aardmantel, waardoor
veel koolstof vrijkomt om diamanten
mee te vormen. Door de geologische
instabiliteit zijn ze wel klein en van lage
kwaliteit.
De inslag van een meteoriet of
3
planetoïde kan de temperatuur
en druk in de aarde tijdelijk opvoeren
waardoor diamanten ontstaan. Maar
ook die zijn minuscuul.
JAN WILLEM BIJL
20 2/2025
DIAMANTEN ONDER
DE DIAMANTEN
De grootste. Met 3167 karaat
1
(633 gram) is de Sergio-diamant,
in 1895 gevonden in Brazilië,
de allergrootste. Maar doordat hij
zwart is en veel imperfecties heeft,
is hij niet geschikt als edelsteen.
Daarom gaat de Cullinan (3106
karaat) er vaak met de eer vandoor.
Duurste koop. De Pink Star is
2
een helderroze diamant van
59,6 karaat, opgegraven in 1999 in
Zuid-Afrika. (Zie foto.) In 2017 werd
de edelsteen als onderdeel van een
platina ring op een veiling in Tokio
verkocht voor een recordbedrag
van 66,8 miljoen euro.
Kunst of
kitsch?
We kunnen
diamanten ook in
het lab kweken.
Deze synthetische
diamanten
zijn van hetzelfde
materiaal
gemaakt als
natuurlijk gevormde exemplaren en hebben
ook dezelfde eigenschappen. Er zijn
verschillende methodes om ze te maken,
bijvoorbeeld door in het lab de druk en
temperatuur van de aardmantel na te
bootsen. Of door koolstofrijke gasmengsels
bij hoge temperaturen af te breken,
waarna de individuele koolstofatomen
SAM PANTHAKY/AFP/GETTY IMAGES
In deze
fabrieks hal van
Greenlab Diamonds
uit India
staan tientallen
machines waarin
diamanten worden
gekweekt.
binden aan een
natuurlijke of
synthetische
mini diamant die daardoor langzaam
groeit. Alleen met behulp van specialistische
apparatuur zijn de verschillen
te zien met natuurlijke diamanten, die
een onregelmatiger groeipatroon of
andere imperfecties kunnen vertonen.
De grootste synthetische diamant weegt
ongeveer 30 gram (150 karaat).
MURAT UNLU/ANADOLU AGENCY/GETTY IMAGES
Waardevolste. De Koh-i-Noor
3
van 105,6 karaat heeft veel
eigenaren gehad, maar is nu
verwerkt in de kroonjuwelen van
het Verenigd Koninkrijk. Vanwege
de hoge kwaliteit, en de historische,
culturele en politieke
betekenis wordt de Koh-i-Noor
vaak onbetaalbaar genoemd. Kijk
je alleen naar de materiële waarde,
dan hangt er een prijskaartje van
zo’n 400 miljoen euro aan.
Oudste. Het precies dateren
4
van diamanten is enorm
lastig, maar geologen gaan ervan
uit dat de oudste diamanten 3,3
miljard tot 3,5 miljard jaar geleden
zijn gevormd.
Meeste diamanten in één
5
ring. De Eutierria-ring bevat
volgens Guinness World Records
50.907 diamanten en is daarmee
wereldkampioen. Comfortabel zal
de zonnebloemvormige ring niet
zijn; hij weegt namelijk 460,55
gram. Toch interesse? Voor zo’n
726.000 euro is hij van jou.
Diamantenscan
Ieder jaar wordt er ongeveer 26.000 kilogram
diamant opgegraven. Bijna de helft
daarvan wordt gevonden in het midden
en zuiden van Afrika, maar ook Canada,
India, Brazilië en Rusland zijn grote spelers.
Diamantbedrijven zoeken meestal naar
kimberliet en lamproiet. Dat zijn allebei
stollingsgesteentes die diep uit de mantel
komen en bij vulkanische uitbarstingen
diamanten kunnen meebrengen. Kimberliet
en lamproiet worden niet uit een vulkaan
gelanceerd, maar stollen in de vulkaanpijp.
Bedrijven graven deze gesteentepijpen
vervolgens uit om te kijken of er edelstenen
in zitten. Dit kan op meerdere manieren, bijvoorbeeld
door opgegraven stenen open te
RUIMTEDIAMANTEN
Terwijl diamanten op aarde vrij zeldzaam zijn, zijn ze
in de ruimte helemaal niet zo schaars. Veel meteorieten
bevatten bijvoorbeeld nanodiamanten, maar
die zijn wel slechts enkele nanometers groot, oftewel
ruim twintigduizend keer dunner dan een mensenhaar.
Indrukwekkender is een nog niet bewezen
theorie die stelt dat het diamanten regent binnen in
de ijsreuzen Uranus en Neptunus. In 2011 ontdekten
sterrenkundigen zelfs een planeet (PSR J1719−1438
b) op 4000 lichtjaar afstand van de aarde die
mogelijk voor het grootste deel uit diamantachtig
materiaal bestaat. En twee jaar geleden schreven
astronomen nog over een ingestorte ster die heel
langzaam verandert in een mega-diamant.
breken. Dat is wel risicovol, want diamanten
kunnen daardoor ook kapotgaan. Tegenwoordig
kiezen veel bedrijven ervoor om de
gemijnde stenen te scannen met röntgenstraling.
Doordat diamant een specifieke
dichtheid heeft, is de edelsteen makkelijk te
herkennen op de scans.
PER-ANDERS PETTERSSON/GETTY IMAGES
TRAVIS METCALFE AND RUTH BAZINET, HARVARD-SMITHSONIAN CENTER
FOR ASTROPHYSICS
2/2025 21
Van
naar sterrenhemel
SCIENCE HISTORY IMAGES/ALAMY
Ook zonder telescopen wisten mensen duizenden jaren geleden de
nodige kennis te vergaren over de sterrenhemel. En dat deden ze niet
alleen uit nieuwsgierigheid. Voor hen kon astronomische informatie van
levensbelang zijn. Vijf voorbeelden van beschavingen die hun blik naar
boven richtten, en hun invloed op de wetenschap van nu.
Tekst: Lucas Ellerbroek
22
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
1
Rekentalenten
BESCHAVING Babyloniërs
LOCATIE nabij het huidige Bagdad
PERIODE 2000 voor Christus – 0
WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? Gedurende
de twee millennia voor onze jaartelling
was Babylon een machtige stadstaat in
Mesopotamië, een gebied dat grotendeels
in het huidige Irak lag. Avonturiers en archeologen
vonden er vanaf de negentiende
eeuw honderdduizenden kleitabletten met
spijkerschrift, waardoor we veel te weten
zijn gekomen over de Babyloniërs en hun
blik op de kosmos.
“De beweging van hemellichamen werd
door de Babyloniërs bestudeerd om de
wil van de goden te lezen”, zegt emeritushoogleraar
sterrenkunde Teije de Jong,
gespecialiseerd in de Babylonische astronomie.
De natuurlijke en bovennatuurlijke
wereld vermengden zich: de stand van de
sterren en maan voorspelden het verloop
van de seizoenen, terwijl samenstanden
van planeten volgens de Babyloniërs belangrijke
maatschappelijke gebeurtenissen
aankondigden. Astrologie en astronomie
waren innig met elkaar vervlochten, net als
bij veel andere beschavingen.
“Wat de Babyloniërs onderscheidde van
andere oude culturen was hun reken talent”,
vervolgt De Jong. “Hun manier om getallen
te noteren, zou later de hele wereld overnemen.”
De Babyloniërs introduceerden
bijvoorbeeld het plaatswaardesysteem.
Daarin wordt de waarde van een cijfer bepaald
door zowel het cijfer zelf als de positie
die het heeft in een getal. Ons tientallige
stelsel is zo’n plaatswaarde systeem: van
rechts naar links zijn de cijfers in een getal
eenheden, tientallen, honderdtallen enzovoort.
De Babyloniërs gebruikten ook zo’n
systeem – maar zij hadden een zestigtallig
stelsel.
Met hun waarnemingen stelden de Babyloniërs
een kalender op die belangrijk
was voor hun staatkundige organisatie en
Op het ‘kleitablet van Sjamasj' uit de
negende eeuw voor Christus staat de
Babylonische zonnegod Sjamasj afgebeeld;
boven hem de symbolen voor de zon, maan
en Venus.
religie. Bovendien was Mesopotamië de
bakermat van de landbouw, en al duizenden
jaren wist men dat een goede timing
van ploegen, zaaien en oogsten essentieel
was voor de voedselvoorziening. De maan
fungeerde als een klok aan de hemel: de
maan doet er een ‘maanmaand’ over om
van volle maan naar volle maan te gaan.
Twaalf van die maanmaanden maakten één
zonnejaar met vier seizoenen.
Althans: bijna. Het ‘zonnejaar’ (365 dagen)
is namelijk elf dagen langer dan twaalf
‘maanmaanden’ (354 dagen). Om te voorkomen
dat de Babyloniërs na een paar jaar
in het verkeerde seizoen zouden zaaien,
voegden ze eens in de drie à vier jaar een
‘schrikkelmaand’ toe aan hun kalender.
Priestersterrenkundigen bepaalden uit de
opkomst van sterrenbeelden hoeveel er
van het zonnejaar verstreken was. Als het
zonne en het maanjaar te veel uit de pas
gingen lopen, trokken ze aan de bel bij de
koning en laste die een schrikkelmaand in.
Door deze rol hadden priestersterrenkundigen
veel aanzien in de Babylonische
maatschappij. Ze deinsden er dan ook niet
voor terug om ook politieke voorspellingen
te doen. Hun beroemdste werk is Enuma
Anu Enlil, een verzameling van zeventig
kleitabletten ‘volgespijkerd’ met waarnemingen
en bijbehorende voortekenen, van
landbouwadviezen (“als de sterren van de
stier van de hemel erg helder zijn, zullen
de kalveren gedijen”) tot peilingen (“als
Jupiter helder is, zal de koning de hoogste
rang bereiken”).
WAT WAS HUN ERFENIS? De Babylonische
sterrenkunde zou het fundament worden
voor versies van talloze latere culturen,
zoals de Griekse, Indiase, Arabische en
Europese. Toen Griekse geleerden enkele
eeuwen voor Christus het eerste ruimtelijke
model van het zonnestelsel ontwikkelden,
maakten ze dankbaar gebruik van baanperiodes
die in Babylon waren uitgerekend.
En de zestigtallige erfenis van de Babylonische
rekenmeesters zie je elke keer dat
je op je horloge kijkt: een minuut bestaat
uit 60 seconden, een uur uit 60 minuten en
een cirkel uit 360 graden.
2/2025 23
VAN SPIJKERSCHRIFT NAAR STERRENHEMEL
2 Cadeautje
voor historici
BESCHAVING Chinezen
LOCATIE China
PERIODE vanaf 1500 voor Christus
WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? De eerste
Chinese astronomische verslagen dateren
uit de Shang-dynastie (van circa 1500 tot
1000 voor Christus), de eerste dynastie
waarvan geschreven bronnen bewaard
zijn gebleven. Hierin worden namen van
sterren en sterrenbeelden genoemd die tot
op de dag van vandaag zijn blijven bestaan,
zoals bei-dou, de ‘noordelijke lepel’, bij
ons bekend als de steelpan. De traditie
van waarnemingen zette zich voort: in de
vierde eeuw voor Christus documenteerden
sterrenkundigen Gan De en Shi Shen de
namen en posities van honderden sterren.
Hun geschriften zijn de vroegst bekende
stercatalogi ter wereld.
Hiermee ontwikkelden de Chinezen, net als
de Babyloniërs, een nauwkeurige kalender
voor landbouw en staatkundige doeleinden.
En ook hier betekende kennis van de sterrenhemel
macht. In het oude China werden
honderden goden verantwoordelijk gehouden
voor alles wat op aarde gebeurde, van
huwelijksgeluk tot mislukte oogsten. De wil
van deze goden was te lezen – en met de
juiste kennis zelfs te voorspellen – uit de
bewegingen van maan, planeten en sterrenbeelden.
Het was niet meer dan logisch dat
uitsluitend de keizer deze kennis in handen
mocht hebben.
In de ‘gouden periode’ van de Han-dynastie
(van 206 voor Christus tot 220 na Christus)
Op deze kaart uit de Tang-dynastie (618–907 na Christus) werden sterren van verschillende
scholen onderscheiden door middel van verschillende kleuren. De volledige reeks sterrenkaarten
bevat ongeveer 1300 sterren.
kwamen gedetailleerde sterrenkundige
observaties tot volle bloei. Niet alleen de
cycli van zon, maan en planeten waren goed
beschreven en doorgrond; datzelfde gold
voor incidentele fenomenen als zons- en
maansverduisteringen, het verschijnen van
NASA/W. LILLER
kometen en ‘nieuwe sterren’. Die laatste, zo
weten we nu, waren supernova’s: explosies
van zware sterren. Het eerste verslag van
de beroemde terugkerende komeet Halley
(zie foto) stamt uit 239 voor Christus. Zijn
naam sàozh u xīng, oftewel ‘bezemster’
(vanwege zijn lange staart), bleef eeuwenlang
in gebruik.
WAT WAS HUN ERFENIS? Het grondige
Chinese waarneemarchief is nog steeds
waardevol voor de moderne sterrenkunde.
Van alle in het oude China waargenomen
supernova’s zijn inmiddels restanten
gevonden: langzaam uitdijende gas- en
stofwolken die alleen röntgen- en infraroodruimtetelescopen
kunnen zien. De
oude waarnemingen bevatten waardevolle
details over de aard van deze sterontploffingen.
Deze en andere incidentele
hemelverschijnselen, zoals verduisteringen,
zijn voor historici een mooi cadeautje.
Je kunt namelijk precies terugrekenen
wanneer en waar op aarde die te zien waren
– en zo kun je aardse gebeurtenissen
dateren die worden beschreven in oude
geschriften.
24 2/2025
3
Huwelijkslessen en jachtadviezen
BABAK TAFRESHI/SPL/ANP
BESCHAVING Aboriginals
LOCATIE Australië
PERIODE vanaf 65.000 voor Christus
WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? De Aboriginals van Australië zijn
de meest ervaren hemelwaarnemers. Honderden verschillende
Aboriginalstammen leefden tienduizenden jaren als jagerverzamelaars.
Hun cultuur kent een sterke spirituele band met het
landschap en een mythologie die met hulp van zang, dans en tekeningen
werd doorgegeven van generatie op generatie. Daardoor
leerden ze de grillen van de seizoenen, de eigenschappen van
het land en de ligging van handelsroutes. En dat alles zonder ook
maar één geschreven letter.
De Aboriginalkosmologie omvatte een zogenoemde Droomtijd
waarin de voorouders de wereld en de sterren creëerden. Hemellichamen
werden in de Droomtijd gezien als spirituele entiteiten,
nauw verbonden met het land en de mensen. Sterrenbeelden
hadden een belangrijke rol; die wezen de weg over land en zee,
maar ook door het leven. Hun verhalen bevatten zowel huwelijkslessen
als jachtadviezen. Tienduizenden jaren lang bouwden
en behielden de Aboriginals deze gedetailleerde kennis over de
sterrenhemel.
Hoe scherp hun ogen waren, blijkt uit hun waarnemingen van variabele
sterren, een fenomeen dat westerse sterrenkundigen pas
tweehonderd jaar geleden met telescopen ontdekten. Al millennia
daarvoor registreerden Aboriginalastronomen met het blote oog
(en een extreem goed geheugen) de terugkerende verduistering
van verschillende sterren.
De Aboriginals gaven niet alleen namen aan sterrenbeelden,
maar ook aan plekken waar juist geen sterren te zien waren. Op
het zuidelijk halfrond is de sterrenhemel voller: je hebt zicht op
het centrum van de Melkweg, waar het krioelt van de sterren. Op
bepaalde plaatsen worden die sterren bedekt door grote stof en
gaswolken. Sommige van die wolken hadden een naam; de bekendste
is de Emoe (zie foto). De Melkweg kantelt in de loop van
het jaar en de bijbehorende ‘emoestanden’ waren gekoppeld aan
jaarlijks terugkerende taferelen. Als de emoe in juni rechtop zit,
broedt hij op een ei – een uitgelezen moment om eieren te rapen.
En als de emoe vier maanden later op zijn kant ligt, heeft hij dorst
en staat de hete, droge zomer voor de deur.
WAT IS HUN ERFENIS? Hoewel de Aboriginalsterrenkunde weinig
invloed had op de westerse wetenschap, biedt hun kosmologie
wel inzicht in de diepe verbondenheid tussen mens en natuur.
4
Meesternavigators
BESCHAVING Polynesiërs
LOCATIE Stille Oceaan
PERIODE 3000 voor Christus –
1600 na Christus
WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? De Polynesiërs,
die zich vijfduizend jaar geleden over
de uitgestrekte Stille Oceaan verspreidden,
stonden bekend om hun navigatievaardigheden,
die flink leunden op astronomische
kennis. Polynesiërs lazen de sterrenhemel
als een wereldkaart. Ze gebruikten sterrenbeelden
en hun beweging om navigatieroutes
vast te leggen en maakten gebruik
van zon, maan en planeten om zich te oriënteren.
Zo creëerden ze vernuftige methodes
die hen in staat stelden lange afstanden
over de oceaan te reizen.
Centraal hierin stond het ‘sterkompas’,
waarin de posities van opkomende en
ondergaande sterren aan de horizon waren
vastgelegd. Soms werd zo’n kompas daadwerkelijk
in elkaar geknutseld met schelpjes
en hout, bijvoorbeeld om een discussie te
kunnen voeren over de te volgen route (zie
foto). Maar meestal bevond het sterkompas
zich puur in het hoofd van de Polynesische
navigators, die de locaties en bewegingen
van meer dan tweehonderd sterren in hun
ijzersterke geheugen hadden opgeslagen.
Met die kennis wisten ze hun schepen feilloos
over de Grote Oceaan te sturen.
WAT WAS HUN ERFENIS? Hoewel de
Polynesiërs geen directe invloed hadden
op de westerse sterrenkunde, maken hun
navigatiemethodes diepe indruk op hedendaagse
wereldreizigers.
MANFRED BAIL IMAGEBROKER RM/ALAMY
2/2025 25
VAN SPIJKERSCHRIFT NAAR STERRENHEMEL
ATLANTIDE PHOTOTRAVEL/GETTY IMAGES
GOLUBOVY/ISTOCK/GETTY IMAGES/MATT BRITT/CC BY SA 3.0
5
Onderbroken cyclus
BESCHAVING Maya’s
LOCATIE rondom het schiereiland
Yucatán
PERIODE 1800 voor Christus –
1546 na Christus
WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? In Amerika
hechtten veel culturen waarde aan de
sterrenhemel. Het beroemdste voorbeeld
is de beschaving van de Maya’s, die vanaf
ongeveer 2000 voor Christus ruim drie
millennia lang bestond in het gebied rondom
het schier eiland Yucatán (het huidige
Guatemala, Belize, Honduras en het zuiden
van Mexico).
De Maya’s hielden twee kalenders bij: de
Haab van 365 dagen en de Tzolk’in van 260
dagen. Net als de Babyloniërs (zie ‘Rekentalenten’,
pagina 23) hanteerden ze een
plaatswaarde systeem waarmee ze grote
getallen te lijf konden gaan. In hun eeuwenlange
waar nemingen van hemellichamen
zagen ze veel verschijnselen terugkeren.
Dit sloot mooi aan bij hun visie dat alles in
de natuur zich herhaalt: de seizoenen, de
gewassen, het leven, de geschiedenis.
“De Maya’s bouwden hun sterrenkunde op
uit cycli die ze waarnamen aan de hemel:
terugkerende samenstanden van planeten,
sterren en de maan”, vertelt Eduardo Rubio
Herrera, een sterrenkundige uit Guatamala
met kennis van Mayaastronomie. “Hun
ultieme doel was om al die cycli te vangen
THEILR/CC BY-SA 2.0
Illustratie gebaseerd op de kalendertelling
van de Maya’s. De 20 symbolen vertegenwoordigen
elk een ‘maand’ van 13 dagen in de
Tzolk’inkalender; 13 van deze cycli vervolmaken
het ‘Tzolk'injaar’ van 260 dagen. Het middelste
symbool is Ahau, die de cyclus afsluit.
in één kalendersysteem: de ‘lange telling’.”
De langste cyclus in deze kalender duurde
5125 jaar. In 2012 eindigde een van deze
cycli; complotdenkers meenden dat de
Maya’s daarmee ook meteen het eind der
tijden hadden voorspeld. (Ten overvloede:
nee, dat deden ze niet.)
Een speciale rol was weggelegd voor de
cyclus van de planeet Venus. Door haar
positie dicht bij de zon is Venus zichtbaar
als ‘avondster’ (die kort na zonsondergang
achter de horizon verdwijnt) én ‘ochtendster’
(die vlak voor de dageraad opkomt).
Dit ritme van Venus had een grote spirituele
betekenis binnen de cultuur van de Maya’s.
Veel tempels in Mayasteden zijn dan ook
gewijd aan Venus, zoals El Caracol in
Chichén Itzá, een ‘tempelobservatorium’
met het uiterlijk van een moderne sterrenwacht
(zie foto). En Venus was niet de
enige specialiteit van de Maya’s: naast
oogstseizoenen voorspelde hun kalender
ook zons en maansverduisteringen.
WAT WAS HUN ERFENIS? De Mayasterrenkunde
heeft geen erfgenamen in de
moderne wereld. In 1562 liet de Spaanse
inquisiteur Diego de Landa een groot
aantal geschriften verbranden die de historie,
religie en kosmologie van de Maya’s
bevatten. Maar vier van deze geschriften
overleefden het; een ervan – bekend als de
Dresdener Codex – bevat een beschrijving
van de Venuscyclus in Mayahiëroglyfen.
Sommige hedendaagse Maya’s houden de
cycli van Venus nog trouw bij en dragen
hun kennis over, net als hun voorouders.
“Sinds de koloniale tijd werden de Maya’s
lange tijd genegeerd, onderdrukt en
verwaarloosd”, zegt RubioHerrera. “Pas
enkele decennia weten we hun cultuur op
waarde te schatten.”
26 2/2025
Weten we nu alles beter?
e vijf beschavingen waarop we
hebben ingezoomd, waren of
D
zijn zeker niet de enige sterrenvolgers.
De oorspronkelijke bewoners
van Noord-Amerika hadden op zon,
maan en sterren gebouwde kalenders die
zonder geschreven tekst werden overgedragen.
Prehistorische monumenten
als Ng’amoritung’a in Kenia demonstreren
de diepe band van hun bouwers met
de sterrenhemel. En in het oude Egypte
speelden hemellichamen een grote rol in
de dodencultus en het voorspellen van de
jaarlijkse overstroming van de Nijl.
Na het jaar nul ontwikkelde de sterrenkunde
zich verder. Indiase en Griekse
geleerden voegden innovatieve wiskunde
toe aan de Babylonische rekenmodellen.
Het geometrisch model van het zonnestelsel
van de Grieks-Egyptische Ptolemaeus
gold twee millennia wereldwijd als
de gouden standaard. In de middeleeuwen
bewaarden en verrijkten Perzische
en Arabische sterrenkundigen de kennis
uit de Klassieke Oudheid… Totdat de telescoop
en de wetenschappelijke methode
op het toneel verschenen.
En weten we daardoor nu alles beter?
Steeds verder ontrafelen we de ‘mysteries
van het heelal’ met behulp van
telescopen. Maar dit zorgt er ook voor
dat we steeds meer weten over hemelverschijnselen
die voor ons dagelijks
leven steeds minder van belang zijn.
Ook kijken we steeds minder naar de
sterren. Meer dan de helft van de wereldbevolking
woont in steden, waar bebouwing,
smog en lichtvervuiling het zicht
op de sterrenhemel benemen (zie foto).
Bovendien hebben we de sterren niet
meer nodig om op hun ritme te zaaien,
feest te vieren en te navigeren.
Toch is het een goed idee om af en toe te
genieten van de sterrenhemel. Zoek op
een heldere avond een donkere plek op,
kijk naar boven en denk aan de miljarden
hemelbeschouwers die je voorgingen en
dezelfde sterren aanschouwden – maar
er meer in zagen.
WE WETEN STEEDS MEER OVER VERSCHIJNSELEN DIE
VOOR ONS LEVEN STEEDS MINDER VAN BELANG ZIJN
CHRISTOPHE LEHENAFF/GETTY IMAGES
LUCAS ELLERBROEK
is sterrenkundige en
schrijver.
Geraadpleegde bron: Joshua Sokol: The Stargazers, Science (3 juni 2022)
2/2025 27
INTERVIEW
PLANTENWETENSCHAPPER
ANTONY VAN DER ENT:
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
‘Grote bedrijven
hebben gewoon
geen oren naar
plantenmijnbouw’
De mensheid heeft nogal wat metalen nodig – maar die delven gaat vaak
gepaard met een boel milieuvervuiling. De Wageningse wetenschapper
Antony van der Ent doet onderzoek naar een letterlijk groen alternatief:
planten die nikkel, thallium, selenium en allerlei andere scheikundige
elementen voor ons uit de grond kunnen halen.
Tekst: Jean-Paul Keulen • Fotografie: Allard Faas
aar ‘normale’ mensen
W
in de zomer afreizen
naar Italië voor de zon,
het lekkere eten en de
mooie steden, is Antony
van der Ent als we hem
spreken net terug van een bezoek aan een
verlaten zink- en loodmijn in de buurt van
de stad Udine. Daar heeft de Wageningse
plantwetenschapper zaden verzameld van
brilkruid, een plant van enkele decimeters
hoog met kleine gele bloemetjes. Waarom?
Omdat brilkruid in staat is met zijn wortels
thallium uit de grond te halen. Een heel
handige eigenschap, vertelt Van der Ent,
Het idee dat planten metalen kunnen opnemen,
is niet nieuw. Al in 1948 ontdekte
de Italiaanse botanicus Ornella Vergnawant
dit metaal is ontzettend giftig. Met
brilkruid zou je dus vervuilde stukken
grond van thallium kunnen ontdoen.
Naast brilkruid zijn er nog de nodige
andere planten die metalen aan de bodem
onttrekken. En dat biedt allerlei mogelijkheden
– niet alleen om die bodem te
zuiveren, ook om die metalen te kunnen
verkopen. Zoals het thallium dat brilkruid
uit de grond haalt; dat brengt momenteel
zo’n 7000 euro per kilo op. “Daar zou
je dan mooi de zuiveringsoperatie mee
kunnen bekostigen”, zegt Van der Ent.
Zo zijn er wel meer win-winsituaties te
bedenken rond de planten die hij onder-
zoekt. Toch tonen landen als Indonesië,
waar nikkelwinning diepe wonden in het
landschap slaat, weinig interesse in deze
letterlijk groene vorm van mijnbouw. Maar
misschien kunnen we er op korte termijn
wel elders mee aan de slag.
‘We hebben het afgelopen jaar
het aantal bekende
hyperaccumulerende planten
verdrievoudigd’
28 2/2025
ALLARD FAAS
INTERVIEW
no dat de plant Alyssum bertolonii heel
veel nikkel bevatte, vertelt Van der Ent.
“Maar dat publiceerde ze in een obscuur
Italiaans talig tijdschrift, dus destijds is dat
nooit iemand opgevallen.”
Bijna dertig jaar later zette een andere
botanicus, Tanguy Jaffré, de volgende
stap, toen hij een boom ontdekte waar
fel, lichtblauw sap uit kwam dat voor 25
procent uit nikkel bestond. “Dat geloofde
niemand”, zegt Van der Ent. “Wetenschappelijke
tijdschriften wilden het artikel over
zijn vondst niet plaatsen, totdat Jaffré de
Nieuw-Zeelandse chemicus Roger Reeves
benaderde. Samen hebben ze toen wél
een artikel kunnen publiceren, dat zelfs
de voorpagina van Science haalde. En dat
heeft dit soort planten op de kaart gezet.”
Toch ontwikkelde het vakgebied rond deze
zogenoemde hyperaccumulerende planten
zich in de decennia erna maar langzaam.
Het was elke keer weer een hele onderneming
om bijvoorbeeld in de tropen monsters
te verzamelen en die dan naar een lab
te brengen om ze daar te analyseren.
Maar een paar jaar geleden zette Van der
Ent een stroomversnelling in gang door
een handheld apparaatje dat in de geologie
werd gebruikt om ertsen te analyseren,
aan te passen en in te zetten om plantenmonsters
te ‘scannen’. Op die manier kun
je in dertig seconden bepalen hoeveel
zo’n sample bevat van alle scheikundige
elementen die in het periodiek systeem
tussen calcium en molybdeen in staan.
“Als je met zo’n apparaatje naar een
groot herbarium gaat, bijvoorbeeld dat
van Naturalis in Leiden of Kew Gardens
in Engeland, kun je daarmee in een paar
weken tijd metingen doen aan duizenden
monsters. Zo hebben we de afgelopen
jaren het aantal bekende hyperaccumulerende
planten verdrievoudigd.”
‘Je kunt zinkboerenkers
gebruiken om cadmium uit de
grond te trekken’
Eén toepassing van zulke planten is, zoals
gezegd, de bodem ontdoen van giftige
metalen. Neem een zink-lood-smelterij die
in het verleden cadmium heeft verspreid
over de wijde omgeving. “Zo’n gebied kun
je nooit helemaal saneren door de bodem
af te graven en af te voeren. Maar je kunt
er wel een paar jaar planten laten groeien
die cadmium uit de grond trekken. Daar
kun je bijvoorbeeld zinkboerenkers voor
gebruiken, die van nature voorkomt in het
Nederlandse Geuldal. Zo kun je tegen lage
kosten een groot gebied schoonmaken.”
In China gebeurt zoiets al op grote schaal,
weet Van der Ent. “Daar zijn nogal wat
plekken waar veel arsenicum in de grond
zit. Als je daar dan rijstvelden op aanlegt,
gaat al dat arsenicum in de rijst zitten. Om
dat te voorkomen, zetten ze om het jaar, of
om de twee jaar, op zo’n veld planten neer
die het arsenicum verzamelen.”
En kun je met behulp van zulke planten
ook metalen winnen om ze vervolgens te
gebruiken? Ja, zegt Van der Ent, als het
metaal in kwestie maar genoeg waard is
om plantenmijnbouw – of, zoals de metho-
WIE IS…
Antony van der Ent?
Antony van der Ent (1982) behaalde
een bachelor in environmental technology
aan de Hogeschool Saxion
en een master in environmental
science aan de Radboud Universiteit
Nijmegen.
Daarna promoveerde hij aan de
Universiteit van Queensland in de
ecologie. Vervolgens deed hij onderzoek
aan deze universiteit en de
Universiteit van Lorraine in Frankrijk.
Zijn werk aan hyperaccumulerende
planten bracht Van der Ent naar alle
uithoeken van de aarde, van Albanië
tot Zambia.
In 2019 paste Van der Ent een handzaam
apparaatje uit de geologie aan
om daar in dertig seconden mee te
kunnen bepalen welke metalen een
plantenmonster bevat.
Voor zijn onderzoek naar planten die
selenium uit de bodem opnemen,
kreeg hij in 2021 van NWO een onderzoeksbeurs
van 800.000 euro.
Sinds januari 2023 is Van der Ent
als onderzoeker verbonden aan
Wageningen University & Research.
ANDRY DENISAH/SOPA IMAGES/LIGHTROCKET VIA GETTY IMAGES
de offcieel heet, phytomining – rendabel
te maken. “Zink brengt bijvoorbeeld maar
3 euro per kilo op; dat is dus bijna niks
waard. Maar nikkel is wel heel interessant,
nu en in de toekomst. Een lithiumion-
accu in een elektrische auto bevat
bijvoorbeeld meer nikkel dan lithium; zo’n
50 kilo. Daardoor neemt de vraag naar dit
metaal enorm toe, wat de prijs natuurlijk
doet stijgen. En dan is phytomining een
heel goede mogelijkheid.”
Wat deze vorm van mijnbouw vooral zo
aantrekkelijk maakt, is dat het alternatief
zo enorm schadelijk is. “In Indonesië,
In Indonesie worden grote hoeveelheden
regenwoud opgeofferd om nikkel te winnen.
Planten die datzelfde metaal uit de bodem
halen, zouden de schade voor het landschap
na afloop kunnen beperken.
30 2/2025
ALLARD FAAS
met name op het eiland Sulawesi, worden
duizenden hectares regenwoud per dag
gekapt en met bulldozers kaalgestript om
nikkel te kunnen winnen. Elektrischeautofabrikant
Tesla heeft Indonesië
namelijk uitgekozen als belangrijkste nikkelleverancier
en de Indonesische regering
zei daarop bereid te zijn het milieu op te
offeren voor de welvaart van de bevolking.”
Nu is het niet zo dat Indonesië net zo goed
met planten in de weer kan gaan om de
batterijen in al die miljoenen Tesla’s van
nikkel te voorzien. “Met nikkel-phytomining
kun je 200 kilogram per hectare per
jaar produceren”, zegt Van der Ent. “Dat
is niet weinig, maar er zijn in Indonesië
conventionele nikkelmijnen die 80 miljoen
kilogram nikkel per jaar produceren. Daar
is moeilijk tegen op te boksen.”
Wel zou plantenmijnbouw een rol kunnen
spelen als zo’n conventionele mijn eenmaal
is uitgeput. “Je houdt dan een soort
hellandschap over van kale grond. En
doordat er in Indonesië meters aan regen
per jaar valt, spoelt die grond vervolgens
de rivier en de zee in.” Maar stel nou, zegt
Van der Ent, dat je op zo’n stuk grond
struikjes neerzet die het resterende nikkel
uit de grond trekken. “Daar knip je dan
elke zes of negen maanden de bovenste
30 centimeter van af en uit die takken
haal je het nikkel. De struikjes zelf blijven
staan en gaan met hun wortels zelfs steeds
dieper de grond in naarmate ze ouder worden.
Zo krijgen ze toegang tot steeds meer
nikkel – én ze zorgen ervoor dat de bodem
niet meer wegspoelt.”
‘Doordat nikkel zo giftig is,
groeien veel gewassen er voor
geen meter op’
Klinkt als een no-brainer, maar vooralsnog
krijgen Van der Ent en collega’s
er de handen niet voor op elkaar. “We
hebben met alle grote nikkelmijnbedrijven
gesproken en ze hebben er gewoon
geen oren naar.” Dat komt, vervolgt hij,
door een combinatie van regelgeving en
winstbejag. Als een mijn is uitgeput, moet
het verantwoordelijke bedrijf bepaalde
maatregelen treffen om de bodem te
‘beschermen’ – bijvoorbeeld door er per
hectare tienduizend bomen op te zetten.
Is dat eenmaal gebeurd, dan gaat zo’n stuk
grond terug naar de staat. Het is dan in
het voordeel van zo’n bedrijf om te kiezen
voor bomen die zo snel mogelijk te produceren
zijn – of dat nou een soort is die op
die plek kan gedijen of niet. Want als die
bomen er eenmaal staan, is dat kaalgekapte
en uitgeputte stuk ex-oerwoud hun
verantwoordelijkheid niet meer. En in die
manier van werken past geen jarenlange
beplanting met zorgvuldig uitgezochte
struiken die op een lager pitje doorgaan
met nikkelwinning en ondertussen de
bodem vasthouden.
2/2025 31
INTERVIEW
VAN DER ENT TIPT…
In 2017 maakte de Frans-Duitse televisiezender
Arte Superplants: How to Make Money By Saving the
Environment, een documentaire van vijftig minuten over
onderzoek naar en mijnbouw met planten die metalen
uit de grond halen. “Het leuke aan deze docu is dat ie
zowel veldonderzoek in Nieuw-Caledonië
en Albanië laat zien als labonderzoek in
Australië en Duitsland”, zegt Van der Ent.
De Engelstalige versie is in zijn geheel te
bekijken op YouTube:
Toch zijn er kansen voor dit soort planten.
Zo zit er in Maleisië óók veel nikkel
in de grond, maar dat land heeft – na een
milieuramp veroorzaakt door de Mamutkopermijn
– besloten de conventionele
nikkelmijnbouw links te laten liggen.
“Daar proberen ze nu wel phytomining
van de grond te krijgen samen met Botanical,
een bedrijf dat ik adviseer”, zegt Van
der Ent.
Datzelfde Botanical richt zich ook op toepassingen
dichter bij huis. “In grote delen
van Griekenland, Albanië en Turkije staat
de grond van nature stijf van het nikkel.
Veel van dat land wordt nu voor landbouw
gebruikt, maar mede doordat nikkel zo
giftig is, groeien veel gewassen daar voor
geen meter.” Conventionele nikkelmijnbouw
is geen optie; daarvoor is het metaal
te zeer verspreid over de bodem. Maar
met planten zou je die nikkel wél kunnen
winnen – en houd je vervolgens grond over
die een stuk vruchtbaarder is.
‘Je zou een plant zo kunnen
aanpassen dat ie nét een ander
metaal opneemt Õ
Nu zijn er nog heel wat andere elementen
waar vraag naar is. De zeldzame aarden
bijvoorbeeld, een verzameling van zeventien
zilverwitte, zachte metalen die veel
worden gebruikt in elektronica en allerlei
industriële processen. Voor de toekomst
zou het heel handig zijn als we die uit
onze eigen bodem kunnen halen, zodat
we minder afhankelijk zijn van landen als
China. Helaas moet Van der Ent ons op dat
punt teleurstellen. “Er zijn wel planten die
deze metalen uit de grond halen, ook bij
heel lage concentraties. Maar ik heb net
een grote studie gedaan waaruit blijkt dat
dit allemaal tropische soorten zijn, waar
we in Europa niets mee kunnen. Als er ook
een Europese soort is die zeldzame aarden
uit de grond haalt, hebben we die nog niet
ontdekt.”
En zou je dan zo’n soort ook kunnen
máken, bijvoorbeeld met genetische
modificatie? “Dat is een beetje de heilige
graal”, zegt Van der Ent. “Maar dat is
ontzettend moeilijk. Het gaat namelijk
niet om één gen. Het proces van hyperaccumulatie
bestaat uit heel veel verschillende
stappen. Zo’n metaal moet eerst in
de wortel komen. Dan moet het sap naar
boven, de plant in. Vervolgens moet het
in een bepaalde vorm in bepaalde cellen
belanden. Enzovoort. En bij elk van die
stappen is een x-aantal genen betrokken.
Die allemaal aanpassen is technisch gezien
heel ingewikkeld.”
Toch ziet Van der Ent wel mogelijkheden.
“Je zou een plant die een bepaald metaal
hyperaccumuleert zo kunnen aanpassen
dat ie nét een ander metaal opneemt. Er
zijn bijvoorbeeld heel veel planten bekend
die nikkel opnemen en bijna geen planten
die kobalt opnemen – terwijl kobalt óók
heel waardevol is. Maar chemisch gezien
lijken nikkel en kobalt heel veel op elkaar;
ze staan naast elkaar in het periodiek systeem.
Dus misschien kun je met een aantal
kleine aanpassingen een plant die nikkel
verzamelt veranderen in eentje die kobalt
opneemt.”
‘Mijnbouwbedrijven hebben
geen enkele interesse om geld
te investeren in een mogelijke
oplossing’
Zo’n kobaltplant zou dan weer van pas
kunnen komen in Afrikaanse landen als
Zambia en het zuidelijke deel van Congo,
gaat Van der Ent verder. “Daar zijn hele
valleien gevuld met mijnbouwafval van
kopermijnen dat vol zit met kobalt – uit de
tijd dat kobalt nog heel weinig waard was.
Dat zijn nu heel vlakke stukken land waar
mensen huizen op hebben gebouwd.” En
die mensen lopen het risico opwaaiend,
giftig stof in te ademen, afkomstig uit dat
mijnbouwafval, dat niet alleen kobalt
bevat, maar ook bijvoorbeeld zink en
arsenicum. Hyperaccumulerende planten
zouden hier misschien iets tegen kunnen
doen, door schadelijke metalen uit
dit afval te verwijderen. Helaas staat het
onderzoek dat hij hier eerder naar deed
in Centraal-Afrika nu stil, zegt Van der
Ent. “Het probleem is bekend. Er zijn de
nodige rapporten over verschenen, van
allerlei organisaties. Maar er wordt niets
aan gedaan. Mijnbouwbedrijven hebben er
gewoon geen enkele interesse in om geld
te investeren in een mogelijke oplossing.”
Wel is Van der Ent bezig met nóg weer een
andere toepassing van planten die metalen
uit de grond halen: niet om de bodem
te zuiveren of grondstoffen te winnen,
maar om de volksgezondheid een boost
te geven. “Ik heb onlangs een grote beurs
gekregen om onderzoek te doen naar
selenium. Ongeveer een miljard mensen
krijgt daar nu te weinig van binnen. Buiten
Europa kun je daar bijvoorbeeld iets aan
doen door een gen aan te passen in de wortel
van een plant als koolzaad, zodat die
net wat meer selenium opneemt. Binnen
Europa mag dat nog niet, maar daar zou je
dan een extract kunnen maken uit planten
die veel selenium opnemen. En dat kun
je dan over je gewassen sproeien of aan
etenswaar toevoegen.”
Kortom, mogelijkheden te over. Soms wil
het bedrijfsleven niet meewerken, soms
zit de regelgeving in de weg – maar Van der
Ent blijft zoeken naar planten die metalen
op hun menu hebben gezet én naar
manieren waarop de mensheid daarvan
kan profiteren.
JEAN-PAUL KEULEN
is wetenschapsjournalist.
Geraadpleegde bronnen: Amelia Corzo-Remigio: Mechanisms of Uptake and Translocation of Thallium in Brassica Vegetables, Environmental Science & Technology
(25 januari 2024) | Antony van der Ent e.a.: Treasure from Trash: Mining Critical Metals from Waste and Unconventional Sources, Science of the Total Environment (1 maart 2021)
32 2/2025
ALLARD FAAS
‘TEGEN CONVENTIONELE
NIKKELMIJNEN IS MOEILIJK
OP TE BOKSEN’
2/2025 33
CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF
Fout
fout
op
fout
op
34 2/2025
Niemand ontkomt meer aan
de overvloed aan door AI
gegenereerde teksten en
afbeeldingen op internet.
Ook AI zelf niet, want
kunstmatig intelligente
systemen gebruiken steeds
vaker hun eigen output om
mee te trainen. Daardoor
voeden ze zich continu met
hun eigen fouten. En dat is
vragen om problemen.
Tekst: Loys Bakker
et de aanstekelijke woorden
“Het is zo, zo, zo,
M
bijna weer zomer!” wist
John de Koning vorig
jaar een plekje in de
Nederlandse hitlijsten
te bemachtigen. En dat terwijl de zanger
niet eens echt bestaat. De stem én de songteksten
van De Koning zijn gemaakt door
kunstmatige intelligentie.
Eerder klonk dat nog heel bijzonder, inmiddels
is het dat niet meer. Meer dan de helft
van alle tekst op het internet is volgens een
onderzoeksteam van Amazon gemaakt of
vertaald door AI. En iedereen die weleens
met ChatGPT heeft geëxperimenteerd,
weet dat deze zogeheten synthetische data
niet altijd kloppen. Onjuiste zinsconstructies
en bizarre plaatjes overspoelen dus
het web. Extra zorgwerkend: de volgende
generatie AI-systemen wordt getraind met
deze foute informatie. Wat hebben we nog
aan deze technologie als die alleen nog
maar leert van haar eigen creaties?
Afvoerputje
AI is een parapluterm voor een tal van algoritmes
en methodes die mensachtige taken
uitvoeren, zoals redeneren, leren en plannen.
Tegenwoordig doet vooral generatieve
AI nogal wat stof opwaaien. Dit is de vorm
van kunstmatige intelligentie die nieuwe
teksten, plaatjes of andere informatie produceert.
Het trainingsplan van dit soort
systemen zit hem vooral in hun dieet. Het
taalmodel achter ChatGPT leert bijvoorbeeld
van de enorme hoeveelheid gegevens
die het krijgt voorgeschoteld. In bakken
2/2025 8/2024 35
FOUT OP FOUT OP FOUT
Dit is de zomerhit van John de Koning.
Nadat het nummer alle hitlijsten had veroverd,
bleek het door AI te zijn gegenereerd.
theorieën en nepnieuws. En bedrijven
weten dit soort bagger niet altijd buiten
hun datasets te houden.
Star Wars-fanfictie
Een volgend probleem is dat de gemiddelde
internetgebruiker niet representatief is
voor alle aardbewoners. De meeste mensen
online zijn relatief jong en wonen in ontwikkelde
landen. Op de sociale nieuws- en
met letters en pixels ontdekt het veelvoorkomende
patronen.
“In essentie voorspelt een model, zoals
ChatGPT, de kans dat een bepaalde token,
een eenheid van informatie zoals een
woord of lettergreep, aan de beurt is”,
zegt Sandro Pezzelle, hoogleraar AI aan de
Universiteit van Amsterdam. Zo berekent
het systeem hoe groot de kans is dat het
ene woord naast het andere woord staat,
of dat een kat een staart en twee puntoren
heeft. Als je aan het getrainde algoritme
vraagt om een gedicht te schrijven of om
een poes te tekenen, zie je de woorden en
snorharen die de meeste kans maken om
jouw verzoek op te volgen. Eigenlijk zijn
generatieve modellen dus meesters in
kansberekeningen. Hoe meer data, des te
‘meesterlijker’ het antwoord.
De bergen aan informatie die deze modellen
vereisen, zijn maar op één plek te
vinden: het internet. Grote bedrijven zoals
OpenAI – verantwoordelijk voor ChatGPT
– struinen het web af om maar genoeg data
aan hun AI-systemen te kunnen voeren.
Toch blijkt deze informatiebron al te vaak
een afvoerputje. Een onderzoek van De
Groene Amsterdammer wijst bijvoorbeeld
uit dat de trainingsdata van veel Nederlandse
chatbots besmet zijn met complotforumsite
Reddit is bijvoorbeeld ongeveer
67 procent van de gebruikers man en tussen
de 18 en 29 jaar oud. Ook is maar 15 procent
van de mensen die bijdragen aan Wikipedia
vrouw. Standpunten van groepen die
minder actief het internet vullen, belanden
dus minder in de data waar AI-systemen
van leren. En als zo’n systeem maar één
soort wereldbeeld tegenkomt, komt er ook
maar één soort wereldbeeld uit.
“Data op het internet is misschien wel
divers, maar ook ongelijk verdeeld”, zegt
Bernhard Rieder, hoofddocent nieuwe media
en digitale cultuur aan de Universiteit
van Amsterdam, daarover. “Er is bijvoorbeeld
een overvloed aan Star Wars-fanfictie
op het internet, terwijl over andere
onderwerpen veel minder informatie is te
vinden.”
Nou is het niet erg dat een taalmodel veel
weet over Star Wars. Het is vooral teleurstellend
wanneer zo’n model minder nauwkeurige
antwoorden genereert over onderwerpen
waar online minder over wordt
gesproken, maar die toch belangrijk zijn,
zoals vrouwenrechten of racisme.
Dat wil niet zeggen dat deze bots aan de
lopende band racistische of seksistische
opmerkingen maken. Veel AI-systemen
blokkeren namelijk gevoelige termen en
scheldwoorden. Maar juist dat zit volgens
sommige wetenschappers een complexe
discussie over controversiële onderwerpen
in de weg. Probeer maar eens uit te leggen
wat er mis is met een term als je die niet
mag gebruiken.
SLAAP KINDJE SLAAP
ChatGPT werkt minder goed in andere talen dan in het Engels. Kijk maar eens naar het verschil tussen de creaties op de Engelse
opdracht ‘write a short lullaby’ en het Nederlandse verzoek om een kort slaapliedje te schrijven. In het Nederlands rijmt niet elke
regel. Bovendien slaan sommige zinnen nergens op. Heb jij ooit sterren zien glimmen als een brief?
CHATGPT
36 2/2025
STOPPEN MET LUKRAAK DATA VAN HET INTERNET
SCHRAPEN IS EEN STAP IN DE GOEDE RICHTING
SINA ALEMOHAMMAD E.A./ICLR 2024
Het probleem van diversiteit wordt concreter
als je kijkt naar de talen die een chatbot
als ChatGPT spreekt. “Er zijn meer dan zesduizend
talen in de wereld”, zegt Pezzelle.
“Niet meer dan een fractie daarvan – rond
de 150 – wordt opgenomen in datasets.”
Engels is de voertaal van het web, dus daar
kan ChatGPT prima mee uit de voeten.
Nederlands beheerst hij al een stuk minder
goed, Swahili spreekt hij bijna helemaal
niet.
Verkeerde diagnose
Ondertussen komen er steeds meer kunstmatige
maaksels bij. De output van het
ene model wordt daardoor de input voor
het andere model. Op de lange termijn
vormt dit verschijnsel een bedreiging voor
AI, stelde een internationaal team van
experts in 2023 al vast. Eerst voerden deze
onderzoekers een model foto’s van echte
vogels en bloemen, daarna vroegen ze het
model om deze afbeeldingen na te maken.
Het resultaat was een reeks AI-gegeneerde
plaatjes, die het model als inspiratie
gebruikte voor zijn vólgende collectie
meesterwerken.
Maar wanneer zo’n model geen menselijke
voorbeelden meer krijgt toegediend,
neemt de kwaliteit én de diversiteit van de
afbeeldingen af. De illustraties lijken steeds
minder op de originele flora en fauna, en
steeds meer op elkaar – tot je een uniforme
blob van groengrijze kleuren overhoudt.
Dan is er sprake van een zogeheten model
collapse. (Zie ook ‘Instortende modellen’ op
pagina 38.)
Hetzelfde gebeurt met teksten. Als AIsystemen
hun eigen woorden als trainingsmateriaal
gebruiken, krimpt hun woordenschat
en variëren de zinnen minder in
grammaticale structuur. Dat verlies van
taalkundige diversiteit raakt minder voorkomende
talen het hardst. Een Nederlands
gedicht zal daardoor in de toekomst sneller
onbegrijpelijk zijn dan een Engels versje.
(Zie ook ‘Slaap kindje slaap’ hiernaast.)
Dat is zorgelijk, want mensen gebruiken
generatieve AI voor meer dan alleen het
schrijven van gedichten. In het Elisabeth-
TweeSteden Ziekenhuis (ETZ) in Tilburg
leggen chatbots bijvoorbeeld moeilijk te
begrijpen neurochirurgie uit aan patiënten
en transcriberen ze gesprekken tussen
artsen en hun cliënten. Ook kunnen AIsystemen
de symptomen van patiënten
herkennen en aan ziektes koppelen. Stel
je nu eens voor dat zo’n AI-systeem traint
met medische kennis die is gegenereerd
door eerdere modellen. De kans is dan
een stuk groter dat het een ziekte over het
hoofd ziet of verkeerd diagnosticeert.
AI-modellen bootsen de werkelijkheid
aardig na, maar toch mankeert er vaak
iets aan de afbeeldingen. Zie je de vreemde
vouwen in ieders gezicht?
Minder data
Het is dus belangrijk dat bedrijven zoals
OpenAI stappen zetten om model collapse
te voorkomen. Stoppen met lukraak data
van het internet schrapen is een eerste
stap in de goede richting. In plaats daarvan
moeten bedrijven dan betalen voor
menselijke data. Zo lopen ze geen risico
dat synthetische informatie in de datasets
glipt.
Dat gebeurt ook al best vaak, zegt Rieder.
Bedrijven sluiten geregeld deals met kranten
en magazines om hun modellen te
kunnen trainen met ‘het echte werk’. Dat
is alleen niet genoeg. Normaal gesproken
trainen taalmodellen voor elke update met
datasets die haast het hele web omvatten.
Daar komt de hoeveelheid data die mensen
genereren niet bij in de buurt.
AI moet daarom serieus aan de lijn, vindt
Pezzelle: “We moeten naar modellen die
minder data gebruiken.” Hij maakt een
vergelijking met het menselijk brein; het
effciëntste systeem dat er is. “AI-modellen
trainen met meer dan 500 miljard tokens.
2/2025 37
FOUT OP FOUT OP FOUT
INSTORTENDE MODELLEN
Origineel
Origineel
Gen v1
Gen v1
ECHTE FOTO'S
AI-modellen zijn meesterlijke
kansberekenaars – zolang ze
maar met menselijke data werken.
Train je een AI met echte
natuurfoto’s, dan zijn die verdeeld
als in de grafiek rechts:
een brede, klokvormige curve
met in het midden de meest
gangbare en in de staartuiteinden
de meest uitzonderlijke
mogelijkheden.
Gen v2
Gen v2
SYNTHETISCH
Als het systeem rekent met
synthetische data – die toch
al minder correct en minder
divers waren – dan wordt de
curve smaller. Het wordt steeds
waarschijnlijker dat het model
een vergelijkbaar plaatje aflevert
én dat dit plaatje afwijkt van de
originele gegevens. De kans op
zeldzame, ongebruikelijke of
verrassende uitkomsten wordt
steeds kleiner, de kans op steeds
dezelfde foute antwoorden
steeds groter.
Gen v3
Gen v3
Gen v3
Gen v4
INSTORTING
Als een model maar vaak
genoeg met synthetische
data aan de slag gaat,
vervagen de afbeeldingen
tot een ondefinieerbare mist
en verandert de curve in een
verticale streep. Het model
is ingestort.
JAN WILLEM BIJL
38 2/2025
Mensen komen in hun leven veel minder
van dit soort informatiepunten tegen.
Kinderen hebben bijvoorbeeld zo’n vijfhonderd
keer minder data nodig om een
taal goed te beheersen.” Volgens Pezzelle
gaan wij dus veel handiger om met data
dan onze algoritmische tegenhangers.
“Wij zijn gebouwd om gevolgtrekkingen
te maken. Als ik een woord leer, kan ik het
meteen daarna gebruiken in een andere
zin.” Een AI-model moet het woord eerst
tegenkomen in alle mogelijke constructies
voordat het een nieuwe zin op papier kan
zetten.
Streng dieet
Het lijkt Rieder een goed idee om de huidige,
goed werkende modellen samen te
voegen – iets wat deskundigen multimodaliteit
noemen. Dat is in feite een heel
menselijke eigenschap, zegt Pezelle. Je
leert wat een paard is door meer dan alleen
de volgorde van de letters die je net
las. Je hebt een beeld bij een paard, een
herinnering; misschien walmt de geur
van een paardenstal al in gedachten door
je neus. Je combineert verschillende zintuigen
om kennis op te slaan. Dat moet
Artsen gebruiken AI-modellen om
borstkanker op te sporen. Het is dus
belangrijk dat deze modellen geen fouten
maken en niets over het hoofd ziet.
Als AI wordt gevoed met zijn eigen data,
kan dit misgaan.
AI ook doen. En wie weet gebruiken zulke
multimodale modellen later, net zoals wij,
ook minder data.
“Multimodale modellen bestaan nu al in
verschillende vormen”, benadrukt Rieder.
DALL-E is bijvoorbeeld een samenstelling
van meerdere modellen die pixels en letters
met elkaar combineren om van een in
woorden geformuleerd verzoek een plaatje
te maken. En een oorwurm zoals die van
John de Koning, aan het begin van dit artikel,
is het resultaat van een multimodaal
model dat audio en tekst samenvoegt.
Rieder geeft nog een voorbeeld:
NotebookLM. Deze nieuwe applicatie van
Deze jongen leert Swahili, een taal die
je niet vaak op het internet tegenkomt.
Aangezien ChatGPT, een voorbeeld van
generatieve AI, zijn data hiervandaan
haalt, is de kans klein dat de chatbot ooit
Swahili goed zal leren beheersen.
Google is een combinatie van bestaande
modellen die teksten verwerken, taal
begrijpen en geluid maken. Samen vormen
deze modellen een nieuw systeem dat
podcasts produceert. Hoe goed dat werkt,
kun je zelf beoordelen door de QR-code
hieronder te scannen.
Hoe dan ook willen Rieder en Pezzelle af
van de buitensporige hoeveelheden data.
Want met een strak trainingsschema en
een streng dieet blijft elk model in vorm.
HADYNYAH/GETTY IMAGES
MPHILLIPS007/GETTY IMAGES
AI-PODCAST
Luister via deze
QR-code naar een
door AI gegenereerde
podcast van dit
artikel!
LOYS BAKKER
is freelance journalist en
te c hni e k fi l o s o of.
Geraadpleegde bronnen: Gonzalo Martinez e.a.: Towards Understanding the Interplay of Generative Artificial Intelligence and the Internet, Epistemic Uncertainty in
Artificial Intelligence (24 april 2023) | Brian Thompson e.a.: A Shocking Amount of the Web is Machine Translated, ArXiv.org (11 januari 2024)
2/2025 39
Hoge
ogen
Met een drone zie je de wereld vanuit een nieuw en verrassend
perspectief. Daarom organiseerden we samen met reismagazine
Columbus Travel voor de vijfde keer de Dronefotowedstrijd. De ruim
350 foto’s die we ontvingen, waren van verbluffende kwaliteit. Het
was dan ook geen gemakkelijke opgave om de winnaars te kiezen.
Maar het is gelukt: aanschouw de beste dronefoto’s van 2024.
Tekst: Tim Tomassen
40 2/2025
Bevroren ei
Doordat de Haringvliet-zeearm na de watersnoodramp van 1953 met
een dam werd afgesloten van zee, verdwenen de zoutwatervissen en
daarmee ook veel watervogels. Sinds 2018 staat de dam gedeeltelijk
open en zijn de vissen en vogels teruggekeerd. Vanuit Vogelobservatorium
Tij, dat de vorm heeft van een stern-ei, heb je een 360-gradenuitzicht
over de Scheelhoekeilanden, waar deze watervogels broeden.
Dit shot van het observatorium trekt je aandacht: de vormen, de kleuren
en de winterse neerslag op het dak vallen prachtig samen. “Een
heus kunstwerk”, merkte een van de juryleden dan ook op. Larissa
van Hooren pakt hiermee de eerste prijs in de categorie Binnenland.
LARISSA VAN HOOREN
ERIK KRUGERS
Omgekeerde wereld
“Tijdens mijn vroege ochtendwandeling spotte ik deze
man met zijn dromedaris in een droogstaand rivierdal
in Fujairah (een van de zeven Verenigde Arabische
Emiraten, red.)”, vertelt Erik Krugers. “Ik zag hoe de
schaduw van het tweetal op de grond viel. Dit bracht
mij op het idee om daar een zogenoemde top-downfoto
van te maken.” Krugers overlegde zijn plan met de
man en besloot in de middag terug te komen. “Want
juist in de middag, als de zon begint te zakken, krijg je
van die heerlijke schaduwen.” En dat was de moeite
waard, want Erik mag zich nu de winnaar van de categorie
Buitenland noemen.
Topidee
Toen Jurian Cuypers op solotrip naar Dinant ging,
bezocht hij onder andere het Kasteel van Walzin. Dat
vindt zijn oorsprong in de elfde eeuw, maar is meerdere
malen verwoest en verbouwd. Hoewel het kasteel zelf
al op een indrukwekkende, steile rots naast rivier de
Lesse staat, kun je in de buurt een nog imposantere
rotsformatie vinden. Cuypers merkte dat het lastig was
om die vanaf de grond goed in beeld te krijgen. Daarom
pakte hij zijn drone erbij, beklom de rotspartij en
schoot dit unieke vakantiekiekje.
JURIAN CUYPERS
42 2/2025
ARAM VALKEN
Populaire pier
Bij de Dronefotowedstrijd zijn er een
aantal locaties waarvan we elk jaar
meerdere droneshots krijgen ingezonden.
Een van die plekken is de Pier van
Scheveningen en zijn 42 meter hoge
reuzenrad. En eerlijk is eerlijk, de pier
is gewoon superfotogeniek; vorig jaar
prijkte hij ook al op een foto van een
van de winnaars. Maar het komt zelden
voor dat de foto loodrecht van boven
wordt genomen. Daarom viel deze
plaat van Aram Valken dit jaar toch
weer in de smaak bij de juryleden.
PAUL DE GRUYL
Ronduit mooi
Het is niet nodig om ver te reizen voor een originele,
creatieve foto, weet Paul de Gruyl. “In Amersfoort,
waar ik woon, zijn heel leuke stapstenen te vinden
waarmee je de Vijver van Nieuwland kunt oversteken.
Om het beeld net wat creatiever te maken, heb ik
mezelf met een paraplu gefotografeerd.” Een goede
keuze, want dat was precies het detail waar de jury zo
gecharmeerd van was.
WALTER NOORDAM
Paarse parel
Rond 1900 was Nederland minder dichtbebouwd en
bestond 20 procent van het land uit zandbodem of
veengrond. Er zijn maar weinig planten die kunnen
groeien op deze voedselarme bodems, maar heide
voelt zich daar juist thuis. Veel dieren, zoals het
heideblauwtje (een vlinder) en de zandhagedis, zijn
afhankelijk van dit paarse plantje. Meststoffen hebben
de grond inmiddels minder voedselarm gemaakt,
waardoor er ook andere planten kunnen groeien die
heide verdringen. Met heideschapen wordt geprobeerd
om de groei van deze planten onder controle te
houden. Hier op de Westerheide bij Laren werkt dat
goed, zo laat deze kleurrijke foto van Walter Noordam
mooi zien.
44 2/2025
JOOST OBBENS
Joekeltje
Toen Joost Obbens zijn drone opliet op het
strand in West-Australië, zag hij iets unieks.
Vlak voor de kust zwom een Australische
walvis (ook wel een zuidkaper genoemd)
met een kalf. Deze jongen kunnen we met 4
meter en 1000 kilogram ook al joekels
noemen. Uiteindelijk groeit de walvissoort
uit tot wel 17 meter lang en 100.000
kilogram zwaar. Dat deze dieren gigantisch
zijn, wordt extra goed duidelijk dankzij de
dolfijn die voor het tweetal zwemt.
EWOLD KOOISTRA
In de wolken
De 3763 meter hoge Volcán de Fuego (letterlijk:
Vuurvulkaan) in Guatemala staat bekend om zijn
regelmatige uitbarstingen. Vanaf de nabijgelegen en
veel rustigere Acatenango-vulkaan heb je een spectaculair
uitzicht op de lavastromen en rookpluimen,
weet Ewold Kooistra. “Het was een kwestie van perfect
timen om de uitbarsting goed vast te leggen. Met nog
maar 15 procent op mijn laatste accu werd mijn geduld
beloond. Ik barstte uit in tranen van geluk!” Wij zijn
benieuwd of Kooistra ook tranen van geluk plengde
toen hij hoorde dat hij een van de winnaars was van de
Dronefotowedstrijd 2024.
Schipbreuk
Het in 1982 gebouwde goederenschip Manassa Rose
M kwam op 25 januari 2022 in de problemen tijdens
winterstorm Elpis. In de baai van Kissamos op Kreta
probeerde het 94 meter lange schip voor anker te gaan,
maar strandde op een zandbank. Vervolgens brak het
door de 5 meter hoge golven in tweeën. De bemanning
werd gered en de brandstof verwijderd, maar verder
werd besloten de Manassa Rose M te laten liggen
op de zandbank, zo’n 400 meter van de kust. “Deze
foto laat mij de onvoorstelbare kracht van de natuur
zien, waar bouwwerken van mensen niet altijd tegen
bestand zijn”, zegt fotograaf Nico van Maaswaal.
NICO VAN MAASWAAL
46 2/2025
ELLEN DE MIDDELAER
IJspaleis
Het slot Neuschwanstein vormt de muze
van menig fotograaf; we kregen dit jaar dan
ook meerdere foto’s ervan binnen. Die van
Ellen de Middelaer sprong eruit. Vanuit
deze hoek zien we het bouwwerk niet vaak
en de winterse weersomstandigheden
geven de plaat een sprookjesachtige sfeer.
Het Duitse kasteel werd in de negentiende
eeuw gebouwd in opdracht van koning
Ludwig II van Beieren. Maar lang kon hij er
niet wonen. Slechts 186 dagen nadat hij er
introk, overleed hij. Het kasteel is daarna
maar opengesteld voor toeristen.
Tegenwoordig trekt het ruim een miljoen
bezoekers per jaar.
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Poesje
mauw,
wat zeg
je nou?
JEAN-PHILIPPE TOURNUT/GETTY IMAGES
Waarom zou taalwetenschap
zich moeten beperken tot de
mens? Met 360-gradencamera’s
in huiskamers proberen
taalkundigen te leren wat katten
ons te vertellen hebben en hoe
ze met ons communiceren.
Tekst: Anouk Broersma
48 2/2025
en man zit in een stoel,
E
laptop op schoot en koptelefoon
op zijn hoofd. Op
de grond, vlak naast zijn
been, zit een grijsgestreepte
kat hem aan te
staren. Hij lijkt haar niet te zien, dus zet ze
haar voorpoten op de stoelzitting. De man
zet de laptop naast zich neer, waarna de kat
met een tevreden grom op zijn schoot
springt.
Het filmpje van zo’n vijftig seconden toont
een alledaagse interactie zoals veel mensen
die thuis met hun kat zullen hebben. Het
zijn precies dit soort huiselijke tafereeltjes
waar onderzoekers op aanslaan binnen het
project Kat en Taal van het Meertens Instituut.
Frame voor frame bekijken ze zulke
beelden om te ontdekken wat er gebeurt.
Hoe vertelt een kat wat hij wil? Begrijpt de
mens hem? En zijn in die kattencommunicatie
patronen te ontdekken waardoor je
zou kunnen zeggen: dit is een taal?
Langgerekte miauw
Het begon met ‘veldonderzoek’ in eigen
huis, waar onderzoekers hun eigen katten
filmden. Maar na een open oproep aan kattenbaasjes
is het studieterrein afgelopen
jaar flink uitgebreid. Andermans kat bestuderen
in zijn eigen omgeving bleek alleen
zo eenvoudig nog niet, vertelt Marjo van
Koppen, hoogleraar taalvariatie aan de Universiteit
Utrecht en senioronderzoeker bij
het Meertens Instituut. “Katten gaan zich
vaak anders gedragen als een vreemde binnenkomt.”
Sommige dieren kwamen de
slaapkamer niet eens uit als ze er waren,
laat staan dat de taalwetenschappers enige
interactie op camera konden vast leggen.
Daarom besloten de onderzoekers het anders
aan te pakken. Van Koppens collega
Marlou Rasenberg gaat nog steeds langs,
maar dan om een 360-gradencamera in de
huiskamer te zetten. Die volgt een aantal
uur alle bewegingen van de kat door de
ruimte heen, terwijl het baasje een
GoPro-camera draagt.
Zo gedetailleerd kattencommunicatie vastleggen
is tamelijk uniek, maar deze onderzoekers
zijn niet de eerste taalkundigen die
de dieren bestuderen. Taalwetenschappers
van de Zweedse Lund-universiteit analyseerden
beeld- en geluidsopnames van zeventig
miauwende katten. Korte miauws
2/2025 49
POESJE MAUW, WAT ZEG JE NOU?
KAT-EN-TAAL/MEERTENS INSTITUUT
Veel katten gedragen zich anders als
onbekenden hun koninkrijk betreden. Om
de natuurlijke interactie van de dieren
met menselijke huisgenoten te observeren,
plaatsen onderzoekers van het
Meertens Instituut 360-gradencamera’s.
met een hoge, in toon oplopende melodie
bleken vaak een teken dat een kat in een
goed humeur was en simpelweg iets wilde
vragen. Eten of een aai over de bol, bijvoorbeeld.
In negatieve situaties waren de miauws
langgerekter en hadden ze een lage,
dalende toon. Op de website van het project,
Meowsic, staan voorbeeldfragmenten
voor wie wil ontdekken wat zijn eigen kat
hem probeert te vertellen en op het You-
Tube-kanaal Cat Lady Sweden plaatste de
hoofdonderzoeker uitlegfilmpjes.
Wijzen met het oor
Toch klinkt het wat eigenaardig, een taalkundige
die ‘kattencommunicatie’ onderzoekt.
Van Koppen: “Het heersende idee is
dat taal typisch menselijk is, dus werken de
meeste taalkundigen aan mensentalen.”
Maar ís taal wel typisch menselijk? In 2017
verscheen het boek Dierentalen van filosoof
Eva Meijer, die dat ter discussie stelt. Ze
haalt studies aan waaruit blijkt dat dieren
complexere communicatievormen hebben
dan we lang dachten. “In haar beleving als
filosoof hebben dieren taal. Mijn collega
Leonie Cornips las dat boek en zei: ‘Misschien
moeten wij dat als taalkundigen ook
eens serieus gaan bekijken.’”
Maar hoe pak je dat aan als alles wat je weet
over taal is gebaseerd op je eigen taal?
“Mensentalen hebben woorden, maar wat
zijn woorden in dierentaal? Hebben ze
woorden? En is een miauw dan een woord,
een zin, een deel van een woord? Of kun je
deze talen niet op die manier vergelijken?”
Of je als taalkundige überhaupt openstaat
voor het idee dat een kat een taal spreekt,
hangt ervan af welke definitie van taal je
gebruikt. “Er zijn mensen die zeggen dat
elke vorm van betekenis taal is”, zegt Van
Koppen. Dan is een geschrokken kat die
zijn rug bolt al taal. Lijnrecht daartegenover
staan taalkundigen die vinden dat taal
grammatica moet hebben. En dan specifiek
grammatica met mogelijkheid tot ‘recursie’,
wat inhoudt dat je een stukje zin kunt
inbedden in een andere zin. Ter illustratie:
‘Jan loopt’ kun je uitbreiden tot ‘Ik zeg dat
Jan loopt’. Of: ‘Ik ben met de fiets’, ‘Ik ben
met de fiets met de bel’, ‘Ik ben met de fiets
met de bel met bloemetjes erop’. Van Koppen:
“Als je zegt dat iets pas taal is als je recursie
hebt, dan vallen behalve mensen alle
dieren mogelijk af.” Al weet je niet zeker of
andere dieren dan wijzelf geen taal spreken
zolang je hun klanken niet écht begrijpt. En
‘Laat me naar buiten, alsjeblieft?’
Katten hebben in veel situaties geen
woorden nodig: een miauw, gebaar of blik
kan al genoeg zijn. Hoe ze hun verzoek
precies communiceren, blijkt per kat en
baasje te verschillen.
CATHERINE FALLS COMMERCIAL
50 2/2025
VIJF LICHAAMSSIGNALEN: BLIJE KAT OF ONGELUKKIGE KAT?
Is het voor jou één groot mysterie wat een kat denkt of voelt? Een aantal lichaamssignalen waar je op kunt letten:
Beide oren liggen plat op het hoofd: deze kat voelt zich bang of ongemakkelijk.
Is hij ontspannen, dan staan de oortjes rechtovereind en naar voren
1
gericht.
2
De kat likt aan zijn neus of mond: af en toe een likje is normaal, maar als een
kat dit continu doet, is hij waarschijnlijk gestrest.
De kat loopt met de staart omhoog: hier heb je te maken met een tevreden
3
dier. Hij voelt zich bijvoorbeeld heer en meester over het terrein waar hij loopt
of is enthousiast om je te zien.
De staart zwiept heen en weer, of op en neer: deze kat is gespannen,
4
bijvoorbeeld omdat hij op het punt staat een vogeltje te bespringen – of geen
zin heeft in jouw aai.
MASTER1305/GETTY IMAGES
Een langzame knipperbeweging met beide ogen: de kattenversie van de
5
(glim)lach. Voor mensen is dit ook een goede manier om te ‘bonden’ met een
kat, bleek uit onderzoek van de Universiteit van Portsmouth en Sussex. Katten
knipperden vaak terug naar mensen die zo’n knipperbeweging richting hen maakten,
en kwamen sneller op een onbekende onderzoeker af als die had geknipperd.
misschien ‘spreken’ dieren op andere manieren,
die wijzelf vanuit ons perspectief
moeilijker kunnen bevatten, bijvoorbeeld
via hun lichaam of geuren.
Cornips en Van Koppen begonnen hun verkenning
van dierentaal bij koeien, door hen
te observeren in de stal en op het veld. Het
kattenproject was de vervolgstap. Waar ze
op letten, is of ze patronen in de interacties
met mensen zien. Een recente publicatie
ging bijvoorbeeld over manieren waarop
katten met hun lichaam aanwijzen waar ze
naartoe willen. “Het begint met aandacht
vragen van iemand”, zegt Van Koppen.
“Dat doen alle katten, maar op verschillende
manieren.” Als een kat naar buiten wil,
gaat de ene bijvoorbeeld bij de deur zitten
miauwen tot je die opent, terwijl de andere
je komt aantikken. Een tweede belangrijk
deel van zulke interacties is controleren of
de ander je begrijpt, vertelt Van Koppen.
Ook dat zagen ze katten duidelijk doen. Ze
lopen bijvoorbeeld miauwend richting hun
eetbakje, maar kijken af en toe om, om te
controleren of hun mens volgt. “Ook knipperen
ze vaak even met de ogen als jij op de
goede plek bent aangekomen.” Eén kat
draaide zelfs haar oor richting de voerbak
waar ze naast zat, alsof ze ernaar wees.
“Zoiets hadden we niet eerder gezien. We
weten dat ze hun oor draaien als er geluid
aan die kant is, maar dat was nu niet het
geval.”
276 gezichtsuitdrukkingen
De onderzoekers werken ook samen met de
Sophia-Vereeniging, een organisatie die
voorlichting geeft over goed samenleven
met huisdieren. Want ‘lezen’ mensen hun
kat ook weleens verkeerd? Ja, suggereren
recente resultaten van een studie van de
Paris Nanterre-universiteit en een kattengedragonderzoekscentrum
in Bordeaux,
waarvoor 630 mensen kattenvideo’s keken.
Aan hen de vraag hoe de kat zich voelde of
wat hij wilde. De proefpersonen beoordeelden
90 procent van de tijd filmpjes van tevreden
katten correct. Ook herkenden ze
redelijk goed een kat in jachtmodus of bedelend
om eten. Maar met ontevreden katten
hadden mensen meer moeite; dat ging
zo’n 71 procent van de tijd goed.
Van Koppen ziet het soms ook gebeuren in
online filmpjes. “Mensen doen hun kat bijvoorbeeld
kleertjes aan en zeggen dat die
dat fijn vindt. Maar aan de lichaamstaal,
zoals platte oren of een hangende staart,
zie ik dat dat niet zo is. Als je weet waar je
op moet letten, kun je goed zien hoe een
kat zich voelt.”
Katten zijn communicatiever dan veel
mensen denken, stelt Van Koppen. En als
kat en mens elkaar door en door kennen, is
subtiele lichaamstaal soms al genoeg om
grenzen aan te geven. Zo was er een video -
opname waarin een collega van Van Koppen
haar kat aaide en ineens zei: “Oh, dat
was te veel.” Van Koppen: “Je zag dat die
poes zich daarna terugtrok. Toen we die
collega vroegen waarom ze concludeerde
dat het te veel was, wist ze het niet. Terugkijkend
zagen we dat de kat vlak daarvoor
even met haar staart sloeg.” Dat ene staartzwiepje
had de collega bijna onbewust opgepikt
als hint.
Ook richting elkaar geven katten veel sociale
seintjes, bleek uit een studie in een
kattencafé in Los Angeles. Een antropologiestudent
maakte daar tien maanden lang
filmpjes, waarna ze samen met een promovendus
de gezichtsuitdrukkingen van de
cafébewoners spiertje voor spiertje analyseerde:
hoe bewogen de oortjes, ogen,
mond, snorharen? Ze onderscheidden 276
verschillende gezichtsuitdrukkingen,
waarvan voor meer dan 80 procent heel
duidelijk was of het vriendschappelijk was
bedoeld of negatief, bijvoorbeeld agressief
of angstig. De emotie van de kat staat dus
blijkbaar op zijn snoet te lezen. Nu nog een
kat-mens-woordenboek om die honderden
verschillende starende blikken te begrijpen.
ANOUK BROERSMA
is wetenschapsjournalist.
Geraadpleegde bronnen: Leonie Cornips e.a.: A Linguistic-pragmatic Analysis of Cat-induced Deixis in Cat-human Interactions, Journal of Pragmatics (november 2023) |
Lauren Scott & Brittany Florkiewicz: Feline Faces: Unraveling the Social Function of Domestic Cat Facial Signals, Behavioural Processes (november 2023) |
Charlotte de Mouzon e.a.: Human Perception of Cats’ Communicative Cues, Applied Animal Behaviour Science (januari 2024)
2/2025 51
FAR OUT
In de
wolken
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Natuur- en sterrenkundigen bedenken de gekste dingen bij hun
pogingen om de kosmos beter te begrijpen. In deze rubriek elke
maand een mooi voorbeeld. Ditmaal: verzamelen neutronensterren
grote hoeveelheden van nog onontdekte deeltjes om zich heen?
Tekst: Jean-Paul Keulen
ua nieuwe deeltjes houdt
Q
het niet over, de afgelopen
jaren, zo schreef ik
al in de vorige aflevering
van deze rubriek. In 2012
werd met veel bombarie
het befaamde higgsdeeltje ontdekt,
maar daarna bleef het stil. Ja, af en toe
kon ik een artikel in KIJK schrijven over
vreemde metingen die mogelijk wezen
op een deeltje dat we nog niet kenden –
maar meestal bleken die later op foutjes of
toeval te berusten. Een echt nieuw lid van
onze deeltjesfamilie hebben machines als
de Large Hadron Collider (LHC) bij Genève
sinds het higgsdeeltje niet meer kunnen
vinden.
Maar misschien schiet de kosmos ons nu
op dit punt te hulp. Het blijkt namelijk dat
neutronensterren, zo schrijven natuurkundige
Dion Noordhuis van de Universiteit
van Amsterdam en collega’s, hele wolken
van deeltjes genaamd axionen om zich
heen kunnen verzamelen. En die wolken
zouden effecten kunnen hebben die met
onze huidige radiotelescopen zijn te zien.
Áls ze bestaan, en áls we weten uit te vinden
om wélke effecten het precies gaat.
Extreem sterke velden
Axionen doken eind jaren zeventig voor
het eerst op binnen de natuurkunde.
Toen verbaasden theoretici zich over een
eigenschap van neutronen; deeltjes die
je terugvindt in elke atoomkern behalve
waterstof. Zoals hun naam al zegt, zijn neu-
LOFAR/ASTRON/CC BY 3.0
tronen elektrisch neutraal, maar ze zijn wel
opgebouwd uit positief en negatief geladen
kleinere deeltjes. En van de theorie mag
die lading best een beetje ongelijk over het
neutron verdeeld zijn: aan de ene kant wat
meer plus, aan de andere kant wat meer
min. Maar dat lijkt niet het geval. Voor
zover we kunnen zien, zijn de ladingen in
een neutron niet van elkaar gescheiden.
Waarom is dat zo?
Om dat probleem aan te pakken, bedachten
natuurkundigen Roberto Peccei en Helen
Quinn een mechanisme dat we nu kennen
Het hart van de radiotelescoop LOFAR,
bij het Drentse Exloo. Onder andere met
deze antennes zouden we signalen
kunnen oppikken, afkomstig van deeltjes
genaamd axionen die zich hebben
verzameld rond een neutronenster.
als het Peccei-Quinn-mechanisme. Dat
legt als het ware een extra regel op aan de
kracht die regeert over het binnenste van
neutronen: gij zult geen ladingen scheiden!
Maar, zo stelden andere fysici later, als dat
52 2/2025
NASA/JPL-CALTECH
Een neutronenster kan een extreem
sterk magneetveld hebben. Daarin
kunnen lichtdeeltjes veranderen in zogeheten
axionen. Deze deeltjes versprei den
zich vervolgens rond de hele neutro nenster
– als ze bestaan, tenminste.
mechanisme er inderdaad is, moet er ook
een nieuw deeltje zijn: het axion. Toen dat
deeltje bovendien in één moeite het donkere-materie-probleem
bleek te kunnen verklaren
– het feit dat het overgrote deel van
het heelal lijkt te bestaan uit een vorm van
materie die we niet kunnen zien – werden
allerlei axion-zoektochten opgestart. Tot
nog toe zonder resultaat.
In hun artikel vestigen Noordhuis en collega’s
de aandacht op een nieuwe plek waar
axionen te vinden zouden kunnen zijn:
neutronensterren. “Dat zijn de sterren met
de hoogste dichtheid van het universum”,
zegt Noordhuis. “Ze hebben massa’s vergelijkbaar
met die van onze zon, samengeperst
in een balletje met een middellijn van
zo’n 20 kilometer.” Naast die extreem hoge
dichtheid, vervolgt de natuurkundige, kan
een neutronenster ook een extreem sterk
magneetveld hebben, “miljarden keren
sterker dan de sterkste velden op aarde”.
En dat magneetveld kan ervoor zorgen dat
bij de polen van een neutronenster enorme
hoeveelheden axionen ontstaan (áls zulke
deeltjes überhaupt op de ingrediëntenlijst
van ons universum prijken). En die axionen
zouden zich vervolgens als een wolk
rond het hele sterretje verspreiden.
Kosmische vuurtorens
De vraag is vervolgens: kunnen we vanaf
de aarde iets zien van zo’n wolk? Cruciaal is
daarbij hoe zo’n axion eigenlijk ontstaat bij
een neutronenster: doordat een lichtdeeltje
– een foton – in een axion verandert. Het
omgekeerde kan óók gebeuren: een axion
dat verandert in een foton. Voor een enkel
axion onder normale omstandigheden
is de kans op zo’n gedaanteverwisseling
alleen heel klein. Maar in de wolk rond een
neutronenster ligt dat anders. Daar zijn
ten eerste bizar veel axionen bij elkaar te
vinden. Ten tweede kunnen die dankzij de
aanwezige magneetvelden ook nog eens
veel makkelijker in fotonen veranderen.
Daardoor zou zo’n axionenwolk een meetbaar
signaal kunnen opleveren, in de vorm
van radiostraling.
De vraag is alleen nog waar we dan precies
naar op zoek moeten gaan. “Er is meer onderzoek
nodig om de precieze vorm van het
axionensignaal te kunnen beschrijven”,
zegt Noordhuis. “Ook weten we nog niet
hoe we dit signaal moeten onderscheiden
van de rest van de straling die we zien als
we naar een neutronenster kijken.”
Wel zou zo’n axionenwolk zichzelf ook op
een andere manier prijs kunnen geven,
schrijven collega’s van Noordhuis in een
tweede artikel. Neutronensterren die rond
hun as tollen, schijnen extreem regelmatig
bundels radiostraling het heelal in, als een
soort kosmische vuurtorens. Maar een
grote hoeveelheid axionen kan zorgen voor
onderbrekingen in die regelmaat. Zien we
dus een neutronenster-vuurtoren in het
heelal die om de zoveel tijd even uit lijkt te
staan, dan zou dat kunnen wijzen op een
axionenwolk.
Voor de rest zijn er vooral veel onbeantwoorde
vragen, benadrukt Noordhuis. “Dit
is de eerste keer dat dit type axionenwolk
wordt besproken, dus er is natuurlijk nog
veel werk te doen.” Werk dat bovendien
de vereende krachten vereist van allerlei
‘smaken’ wetenschappers: astrodeeltjesfysici,
plasmanatuurkundigen, radioastronomen…
Willen we echt weten hoe
we dit soort wolken kunnen spotten, dan
is het alle hens aan dek. Met als mogelijke
hoofdprijs éíndelijk weer eens een echt
nieuw deeltje waar ik in dit blad over kan
schrijven – zonder dat daar een deeltjesversneller
aan te pas heeft hoeven komen.
JEAN-PAUL KEULEN
is wetenschapsjournalist
en auteur van twee boeken
over deeltjesfysica.
Geraadpleegde bronnen: Dion Noordhuis e.a.: Axion Clouds around Neutron Stars, Physical Review X (17 oktober 2024), Andrea Caputo e.a.:
Pulsar Nulling and Vacuum Radio Emission from Axion Clouds, Physical Review Letters (17 oktober 2024)
2/2025 53
WERELD-
PROJECTEN
Monument
We stampen wat uit de grond: steden, wegen, havens,
wolkenkrabbers, vliegvelden… Maar soms maken
mensenhanden iets dat je als een soort modern
wereldwonder kunt beschouwen. In deze aflevering van
de serie Wereldprojecten: de Taj Mahal, een marmeren
ode van een heerser aan zijn overleden vrouw.
Tekst: Naomi Vreeburg
SHUTTERSTOCK
54 2/2025
De Taj Mahal werd niet in het midden van het
17 hectare grote gebied gebouwd, maar aan
de noordkant van het complex. Een slimme
compositie. Als je over de tuin naar het 73 meter
hoge mausoleum kijkt, lijkt het bouwwerk nóg
groter.
voor de liefde
2/2025 55
MONUMENT VOOR DE LIEFDE
n de zomer van het jaar
I
1631 spelen grootmogol
Shah Jahan en zijn zwangere
vrouw Mumtaz Mahal
een potje schaak, als
ze opeens naar haar buik
grijpt en het uitschreeuwt van de pijn. Artsen
komen toegesneld, maar kunnen niet
voorkomen dat Mumtaz’ veertiende zwangerschap
haar laatste wordt. Ze sterft in het
kraambed.
Of Sjah Jahan, leider van het Indiase Mogolrijk,
daadwerkelijk aan het schaken was met
zijn vrouw toen het noodlot toesloeg, zoals
historicus Diana Preston schetst in haar
boek De Taj Mahal, is niet zeker. Haar dood
staat wel vast, en Shah Jahan wordt verscheurd
door verdriet. Mumtaz Mahal was
weliswaar niet de enige echtgenote van de
heerser, maar wel zijn favoriete.
De keizer wil zijn vrouw eren door haar te
ruste te leggen in een speciaal voor haar gebouwd,
marmeren mausoleum. En zo leidt
de dood van Mumtaz Mahal tot de geboorte
van de Taj Mahal, een van de meest iconische
monumenten ter wereld.
Paradijselijk hiernamaals
Het Mogolrijk werd in 1526 opgericht door
Babur, een krijgshaftige islamitische prins
uit Midden-Azië, en ging pas ten onder in
1857. In de hoogtijdagen omvatte het rijk het
overgrote deel van het huidige India, Pakistan
en Afghanistan. Veel culturen kwamen
hier samen, en dat zag je ook terug in de architectuur
en kunst. Indiase, Perzische en
islamitische invloeden werden door elkaar
gebruikt. Dat leverde unieke bouw- en
kunstwerken op. Deze mix van invloeden
wilde Shah Jahan ook laten terugkomen in
Na haar huwelijk met Shah Jahan
kreeg Arjumand Bano Began de naam
Mumtaz Mahal, wat ‘parel van het paleis’
betekent. Ze was de lievelingsvrouw van
de grootmogol.
het mausoleum. Daarnaast moest het gelijkenissen
vertonen met het paradijselijke
hiernamaals waar zijn overleden vrouw zou
hemelen.
De plek die de grootmogol voor dit bouwwerk
uitkoos: een 17 hectare groot gebied in
de stad Agra, in de huidige Indiase staat
Uttar Pradesh. Zijn toenmalige woonplaats
Burhanpur was afgevallen als locatie omdat
grond daar niet geschikt was om er een
gigantisch mausoleum op te laten rusten.
Verder wilde Shah Jahan dat het bouwwerk
geheel in een rivier werd weerspiegeld. De
Tapti-rivier die door Burhanpur stroomde
was daar niet breed genoeg voor, de Yamuna-rivier
in Agra wel. Bovendien lag de
laatstgenoemde stad twee keer zo dicht bij
de staat Rajastan, waar het witte marmer
voor de Taj Mahal vandaan moest komen.
Meer dan twintigduizend arbeiders en kunstenaars
werkten 22 jaar lang aan het monument.
De werklieden stampten dan ook
veel meer uit de grond dan alleen een gebouw
waar het graf van Mumtaz Mahal in
werd geplaatst. Naast het mausoleum verrezen
onder meer vier minaretten, een
moskee, een gastenverblijf, een 28 meter
hoge toegangspoort en een enorme tuin.
Tussen de moessons door
De gekozen plek mocht dan wel ideaal zijn
in de ogen van Shah Jahan, voor de bouwers
bleek het geen gemakkelijke taak om
dit complex aan de rivieroever te laten verrijzen.
De arbeiders startten in het najaar,
toen het droge seizoen begon en de water-
PICTURES FROM HISTORY/UNIVERSAL IMAGES GROUP VIA GETTY IMAGES
VW PICS/GETTY IMAGES
Met behulp van de techniek pietra
dura maakten kunstenaars bloemen en
geografische vormen op het witte marmer.
Kalligrafen brachten bovendien teksten
uit de Koran aan, in een stijl die we thuluth
noemen. Deze kenmerkt zich door zijn grote,
elegante letters die vanaf grote afstand nog
altijd goed leesbaar zijn.
56 2/2025
Taj Mahal
Arabische
Zee
India
Mumbai
Golf van
Bengalen
SHAH
JAHAN
MUMTAZ
MAHAL
CENTRALE KOEPEL
Deze koepel staat op
een verhoging van
7 meter. Bovenop
is een bronzen piek
geplaatst in de vorm
van een lotus.
9,6 M
MINARET
De vier minaretten
fungeren als
decoratie en maken
het mausoleum
voor het oog nog
imposanter.
KLEINE
KOEPEL
ACHT
HOEKIGE
RUIMTES
vloer van de
koepel
De resten van Shah
Jahan en zijn vrouw
liggen onder het
mausoleum.
geschilderde
bloemvormen
verzen uit
de Koran
gegraveerde
bloemen
Het binnenste
van het mausoleum
kan worden
betreden door
vier boogvormige
deuren.
paviljoen
waterkanaal
muur
centrale
vijver
toegangstrap
tot platform
centrale
ruimte in het
mausoleum
entreepoort
perk
De tuin van de Taj Mahal
is in vier perken verdeeld.
moskee
mausoleum
gastenverblijf
CENATOGRAVEN
graftekens van
Mumtaz Mahal (in
het midden) en
grootmogol Shah
Jahan (rechts)
ALBUM/ALAMY
stand daalde. Ze groeven allereerst een
groot gat voor het fundament. Dit moest
snel gebeuren, want in juni zouden de hevige
moessonregens de bouwplaats in een
modderpoel veranderen.
Toen de bouwput de diepte van de rivierbedding
had bereikt, groeven de werklieden
nog tientallen diepere gaten in de
grond, tot een uiteindelijke diepte van ongeveer
17,5 meter. Deze putten bekleedden
ze met houten balken. Vervolgens vulden
de arbeiders het geheel met puin en watervaste
mortel. Hier bovenop plaatsten ze stenen
bogen die het enorme gewicht van het
uiteindelijke monument goed zouden verdelen.
De ruimte tussen deze bogen werd
wederom opgevuld met puin. Deze constructie
herhaalden de bouwers totdat het
grote gat volledig was gedicht. Op deze fundering
bouwden de werklieden een 6,6 meter
hoog platform van marmer, dat het mo
2/2025 57
SHUTTERSTOCK
nument nog imposanter moest maken. De
arbeiders begonnen vervolgens aan de
bouw van het mausoleum en de vier minaretten
uit bakstenen van kalkmortel en
rood zandsteen. De bakstenen konden lokaal
worden geproduceerd, maar voor het
witte marmer moesten ze naar een groeve
in de plaats Makrana – 400 kilometer verderop.
Het verhaal gaat dat de Indiërs meer
dan duizend olifanten inzetten om het marmer
van deze plek in de staat Rajastan naar
Agra te krijgen. Hoeveel marmer ze uiteindelijk
gebruikten om de Taj Mahal te realiseren,
is niet gedocumenteerd. Maar je kunt
uitgaan van tienduizenden tonnen.
Met een systeem van balken en katrollen
tilden de werklieden het materiaal naar de
juiste plek op de bouwwerken. Ook maakten
ze gebruik van een zogenoemd ramp
system, in het Nederlands wel modderhelling
genoemd. Deze helling van puin en
aarde was lang en flauw, om het omhoog
vervoeren te vergemakkelijken: hij begon al
op kilometers van de bouwplaats.
De tuin van de Taj Mahal is verdeeld in
vier perken, naar het zogenoemde charbagh-ontwerp.
Dat zou een verwijzing
zijn naar de tuin van het islamitische paradijs.
De 28 meter hoge poort, opgetrokken
uit zandsteen, staat symbool voor de
toegangspoort naar dit hiernamaals.
Immense uien
De ruim 40 meter hoge minaretten zijn gebouwd
op de vier hoeken van het verhoogde
platform – ietwat hellend naar de buitenkant
zodat ze bij een aardbeving niet op
het mausoleum terechtkomen. Ze laten,
mede door hun achthoekige basis, de islamitische
invloeden zien. Het cijfer acht zou
volgens een aantal bronnen namelijk verwijzen
naar de acht poorten en ‘verdiepingen’
in het paradijs van de moslims. Het getal
is ook belangrijk binnen het hindoeïsme:
volgens de hindoeïstische kosmologie
beschermen acht goden, de Ashta Dikpalas,
onze wereld. Ook de ruimte in het mausole-
DAVID PEARSON/ALAMY
Een cenotaaf wordt wel een ‘valse tombe’
genoemd omdat de overledene hier niet echt
in ligt. Het stoffelijk overschot van Shah
Jahans echtgenote bevindt zich in de grond,
ter hoogte van de tuin van de Taj Mahal.
58 2/2025
um waar de zogenoemde cenotaaf – het
grafteken – van Mumtaz Mahal in het midden
is geplaatst, heeft een achthoekige
vorm. De Perzische invloeden zie je dan
weer goed terug in de uienvorm van de koepels
van het mausoleum.
Deze vijf koepels, een grote in het midden
met vier kleinere eromheen, werden ook
van zandsteen en marmer gemaakt. De
grootste weegt 13.000 ton – ter vergelijking:
het metalen frame van de Eiffeltoren is
goed voor ‘slechts’ 7300 ton – en is zo’n 35
meter hoog. Alsof dit nog niet hoog genoeg
was, bouwden de arbeiders deze koepel op
een 7 meter hoge cilindervormige ‘trommel’.
De totale hoogte van de Taj Mahal
kwam daarmee op 73 meter (zie de illustratie
op pagina 57).
Ondertussen waren kalligrafen en andere
kunstenaars begonnen met het aanbrengen
van de versieringen op het mausoleum en
de minaretten. Ze gebruikten hiervoor verschillende
technieken, waaronder pietra
dura. Bij deze van oorsprong Italiaanse
kunstvorm wordt een ontwerp uit een stuk
steen gehakt, waarna gepolijste fragmenten
van andere steensoorten in de holtes worden
geplaatst. Met deze techniek brachten
de kunstenaars voornamelijk geografische
vormen en bloemmotieven aan op de Taj
Mahal.
Shah’s huisarrest
In 1648 voltooiden de arbeiders het mausoleum
en de minaretten; de bijgebouwen en
de tuin waren nog niet klaar. De moskee en
het gastenverblijf trokken ze ook op uit rode
bakstenen. De twee gebouwen werden
identiek, zodat ze de symmetrie van de Taj
Mahal niet zouden verstoren. Ook voor de
tuin van ruim 92.000 vierkante meter gold
dat deze de symmetrie in stand moest houden.
Daarom maakte men hier gebruik van
het charbagh-patroon. Bij dit traditionele
ontwerp uit de islamitische en Perzische
architectuur werd een tuin in vier gelijke
perken verdeeld. Grachten scheidden deze
perken, wat een verwijzing zou zijn naar de
vier tuinen en rivieren uit het paradijs.
Het groen dat de tuiniers plantten, stond
eveneens bol van de symboliek. Zo plaatsten
ze cipressen, bomen die symbool staan
voor de dood, en fruitbomen die juist het
leven uitbeelden. Ook plantten ze zogenoemde
geofyten. Dat zijn bloemen zoals
de iris en de tulp, die bijvoorbeeld ijskoude
winters of loeihete zomers kunnen overleven
door reserves op te slaan in de ondergrondse
organen. In het midden van de tuin
bouwden de arbeiders een platform van wit
marmer met daarin een watertje met vijf
fonteinen.
URBAN COW/GETTY IMAGES
DE TAJ VERVAL
De iconische Taj Mahal, in 2007 uitgeroepen tot een van de zeven nieuwe wereldwonderen,
staat vandaag de dag op maar liefst drie manieren onder druk.
CONSTRUCTIE De fundering bestaat onder meer uit houten balken. Die blijven vrij
van rot door de continue aanwezigheid van water uit de Yamuna. Maar deze Indiase
rivier droogt op als gevolg van vervuiling en ontbossing. Daardoor komen de fundamenten
boven water te staan en vallen de balken uit elkaar. In 2011 waarschuwden
experts dat het monument kan instorten als er niet wordt ingegrepen.
VERVUILING De Taj Mahal kampt met luchtverontreiniging; de industrie en het verkeer
in de buurt van het monument zijn hierbij de grootste boosdoeners. De stoffen
die ze uitstoten, zoals zwaveldioxide en stikstofoxide, reageren met waterdeeltjes in
de lucht tot zure regen. Die laat het witte marmer verkleuren. Daarom gelden er nu
in een straal van 5000 kilometer rond het monument strikte uitstootregels voor de
industrie. Ook wordt schoner vervoer in deze zone gepromoot.
MASSATOERISME Per jaar bezoeken ongeveer 4 miljoen mensen de Taj Mahal.
Het voetverkeer, het aanraken en het fotograferen van het monument zorgen voor
verval. Er is dan ook al een aantal maatregelen genomen. Zo wordt het aantal bezoekers
per dag beperkt met behulp van een ticketsysteem en is er meer beveiliging.
In 1653 was de Taj Mahal eindelijk helemaal
af. De totale kosten: 32 miljoen Indiase roepies
– wat vandaag de dag ongeveer een
miljard euro zou zijn. Als het aan Shah Jahan
lag, bleef het hier niet bij. Aan de overkant
van de Yamuna-rivier wilde hij een
zwarte evenknie van het complex laten
bouwen. Dat kwam er niet van. Vier jaar na
de voltooiing van de Taj Mahal werd de
grootmogol zo ziek dat zijn zoons hem niet
meer in staat achtten om te regeren. Na een
felle machtsstrijd kwam prins Aurangzeb –
de derde zoon van Shah Jahan en Mumtaz
Mahal – in 1658 als winnaar uit de bus en
kroonde zichzelf tot keizer. Hij liet zijn oudste
broer onthoofden en gaf zijn vader huisarrest
in Fort Agra. Vanaf daar kon Shah
Jahan zijn geliefde Taj Mahal van een
afstand zien schitteren.
Het duurde nog acht jaar voordat Shah Jahan
overleed. Zijn nabestaanden begroeven
hem in 1666 in het marmeren complex. Zijn
grafteken, groter dan dat van zijn favoriete
echtgenoot, plaatsten ze naast de cenograaf
van Mumtaz Mahal. Hierdoor werd de symmetrie
van het mausoleum verbroken, maar
dat hinderde niet. Zijn lievelingsvrouw is
voor altijd het middelpunt van de Taj
Mahal.
NAOMI VREEBURG
is chef van KIJK.
Geraadpleegde bronnen: Taj Mahal, History.com (13 juni 2011) | Ravi Panwar: Taj Mahal: Construction of its Invincible
Foundation, The Constructor (juli 2019) | Salman Shah: The Taj Mahal: A Legacy of Love, e-book (23 augustus 2024)
2/2025 59
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
JOHN LUND/GETTY IMAGES
Mysterie
van de
monstergolf
Monstergolven of freak waves krijgen
steeds meer wetenschappelijke aandacht.
Langzamerhand komen we er zo achter
waar, hoe en wanneer ze ontstaan. En dat
is goed nieuws voor de scheepvaart.
Tekst: Monique Siemsen
60 2/2025
“H
et ene moment was alles
nog prima, het volgende
liggen we ondersteboven
in de Atlantische Oceaan.
Onze eigen boot ging helemaal
niet zo snel, maar
die twee monstergolven… De tweede golf
smeet ons tegen de eerste aan. De oceaan
leek vervolgens onder ons weg te zakken
en we vielen meters diep recht naar beneden.
Meteen daarna werden we weer omhoog
geduwd door een andere monstergolf.
Deze was drie keer zo hoog als de vorige.”
Aan het woord is de Amerikaanse tandarts
Roger Montz, die in juni 2005 meedeed
aan een viswedstrijd bij Merritt Island,
Florida. Zijn boot kapseisde en hij werd na
30 uur dobberen in de oceaan gered door
de Amerikaanse kustwacht. Montz, die zijn
verhaal deed in de Amerikaanse nieuwspodcast
NPR, is niet de enige of de eerste
die een monstergolf beschrijft. In oude vissersverhalen
doet het verschijnsel van een
plotselinge, ontzettend hoge golf al eeuwenlang
de ronde. Maar inmiddels is zeker
dat het niet alleen om folklore gaat. Monstergolven
bestaan en zijn een natuurlijk
fenomeen. Sterker nog: ze kunnen nog veel
hoger worden dan we dachten en heel zeldzaam
blijken ze ook niet te zijn.
Flatgebouw
Inmiddels zijn er monstergolven gemeten
van maar liefst 30 meter hoog. Volgens Nail
Akhmediev, natuurkundige aan de Australische
Nationale Universiteit, komen er op
2/2025 61
MYSTERIE VAN DE MONSTERGOLF
THOMAS DAVEY/THE UNIVERSITY OF EDINBURGH
Hoeveel hoger dan zijn gewone broertjes of
zusjes kan een monstergolf worden? Om schade
aan bijvoorbeeld booreilanden te voorkomen,
lezen wetenschappers de hoogte van kunstmatig
gemaakte monstergolven in een testbad van de
Universiteit van Edinburgh precies af met meetapparatuur.
M. L. MCALLISTER E.A./NATURE 2024
EEN MONSTERGOLF KAN WEL VIER KEER ZO
HOOG WORDEN ALS DE ANDERE GOLVEN
golf aan land spoelt, blijkt het vernietigende
karakter. Een monstergolf ontstaat
daarentegen midden op de oceaan en
vormt ter plekke een steile muur van water
die doet denken aan een flatgebouw. Daarbij
gaat het niet alleen om de absolute
hoogte, maar ook hoe die hoogte zich verhoudt
tot de andere golven op die locatie.
Als de golf tenminste twee keer zo hoog is
als de andere golven in de omgeving, is er
sprake van een monstergolf. Strikt genomen
is een golf van een meter op een zee
met verder golven van 50 centimeter dus
ook een monstergolf. Maar zulke monsterelk
moment van de dag wel tien monstergolven
voor in onze oceanen. Wetenschappelijke
schattingen over de frequentie
waarmee een golf zich ontwikkelt tot een
monstergolf, lopen uiteen van 1 op de
10.000 golven tot 1 op de 1000.
Maar wat is een monstergolf nu precies?
Monstergolven worden vaak verward met
tsunami’s, maar zijn echt andere koek. Een
tsunami ontstaat door een verschuiving
van grote hoeveelheden water in één keer,
bijvoorbeeld als gevolg van een beving op
de oceaanbodem. Op de oceaan is de
tsunami nauwelijks merkbaar. Pas als de
golfjes vormen geen groot risico voor
scheepvaart of booreilanden, dus dat zijn
niet de monstergolven waar veel wetenschappelijke
interesse naar uitgaat.
Tegengestelde richtingen
Ton van den Bremer, civiel technicus en
geowetenschapper aan de TU Delft, onderzocht
onlangs samen met wetenschappers
in onder meer Edinburgh en Oxford hoe
hoog monstergolven maximaal kunnen
worden. Van den Bremer en zijn team gebruikten
daarvoor een rond testbad van de
Universiteit van Edinburgh van 2 meter
62 2/2025
MONSTERLIJKE MONSTERWAVES
Deze vijf hoogste golven vonden in de laatste veertig jaar plaats:
FOTOCREDITS: 1. NOAA, 2. ANDREW/FLICKR/CC BY 2.0, 3. ZUMA, ZUMA PRESS, INC./ALAMY, 4. INGVALD STRAUME/CC BY-SA 3.0, 5. SCRAMBLER27/GETTY IMAGES
Newfoundland
(30 meter)
Voor de kust van Newfoundland,
Canada,
sloeg op 8 september
2019 een boei op tilt:
tijdens orkaan Dorian
registreerde hij verschillende
monstergolven
van 20 meter
en een exemplaar van
30 meter.
1 3
RRS Discovery
(29,1 meter)
Voor de kust van het Schotse
plaatsje Rockall lag in 2000 het
wetenschappelijke schip RRS
Discovery – tot de tanden toe
bewapend met meetinstrumenten
om monstergolven te meten en te
verklaren. Dat meten ging prima:
in februari 2000 registreerden
diverse instrumenten aan boord
golf recordhoogtes van 29,1
meter. Dat verklaren ging minder.
Tot jaren daarna bleven wetenschappers
stomverbaasd over de
hoogte van de monstergolven.
De wetenschappelijke consensus
bleef heel lang: ‘Monstergolven
van deze hoogte zouden niet
moeten bestaan’.
2 4
Golf van
Mexico
(27,7 meter)
Druksensors
op de oceaanbodem
in de
Golf van Mexico
registreerden
op 2 september
2004 een golf van 27,7 meter en 200 meter lang. De
apparatuur was van het Amerikaanse Naval Research
Laboratory en draaide op volle toeren tijdens orkaan Ivan.
De Draupnergolf
(25,6 meter)
Het Draupner-productieplatform
voor aardgas ligt zo’n 160
kilometer van Noorwegen in de
Noordzee en daarmee tussen
Schotland en Noorwegen in. Het
platform is uitgerust met een
hele batterij aan instrumenten
om golven te meten en te volgen.
Op 1 januari 1995 registreerde een laserafstandsmeter een monstergolf van
25,6 meter, die het platform licht beschadigde. De omringende golven waren
gemiddeld 12 meter hoog.
Ucluelet-golf (17,6 meter)
5
Een boei mat de Ucluelet-golf
op 17 november 2020 bij het gelijknamige
plaatsje voor de Canadese kust
van Brits-Columbia. De golf was niet
de hoogste monstergolf in absolute
zin. Maar omdat vaststaat dat deze
golf drie keer zo hoog was als de
andere golven in zijn omgeving is de Ucluelet-golf wel relatief gezien de meest
extreme monstergolf die ooit is geregistreerd.
diep en 25 meter in doorsnee. De golven in
het bad worden gegenereerd met een zogenoemde
golfmaker: een beweegbaar schot
waarmee het water in beweging wordt
gebracht. Niet echt omstandigheden die
doen denken aan onze oceanen, maar volgens
Van den Bremer gaat het om de verhoudingen.
De steilheid van de golven die
in het bad werden opgewekt, blijkt dan ook
overeen te komen met de data die op zee
zijn verzameld.
Bij zijn onderzoek wilde Van den Bremer de
optimale omstandigheden voor een monstergolf
creëren en zien hoe hoog die kan
worden. Het resultaat: onder de juiste
omstandigheden kan een monstergolf wel
vier keer zo hoog worden als de andere
golven.
De steilheid blijkt daarbij een belangrijke
factor. Van den Bremer: “Een golf bereikt
zijn maximale hoogte wanneer hij niet
meer steiler kan worden; dan breekt hij.
Dat zie je heel goed in de branding op het
strand. Die zogeheten steilheidslimiet is
onder bepaalde omstandigheden alleen
veel groter.”
Een monstergolf is eigenlijk samengesteld
uit meerdere golven, legt Van den Bremer
uit. Op de oceaan ontstaan golven meestal
doordat de wind het water opstuwt. Midden
op de oceaan kunnen golven van alle
kanten komen. “Als golven uit verschillende
richtingen op elkaar botsen, valt de ene
golf niet over de andere heen, maar duwen
ze elkaar omhoog. Als beide golven uit
ongeveer evenveel waterdeeltjes bestaan,
kan zo’n golf heel hoog worden.”
Ook de zogenoemde spreiding van de golf
speelt een rol. Die geeft aan uit hoeveel
verschillende richtingen de golven komen.
Hoe opener het water, hoe meer mogelijkheden
er zijn.
2/2025 63
MYSTERIE VAN DE MONSTERGOLF
NASA/JPL/UCSD/JSC
Onderwaterkloven, zoals hierboven in
de buurt van de Bahama’s, verhogen de
kans op een monstergolf. Ze brengen
namelijk een extra hoeveelheid water in
beweging.
Aan deze voorwaarde wordt op veel plaatsen
op aarde voldaan. Het enige wat er
namelijk voor nodig is, is verbinding met
andere wateren, waar golven vandaag
kunnen komen.
Verder maakt het uit hoelang de golf
duurt. Golven kunnen de hele aardbol over
gaan, duizenden kilometers ver en dagen
lang. Hoe langer de golf onderweg is, des
te groter is de kans dat hij een andere golf
ontmoet, waarmee hij de monstergolf kan
uithangen.
Onderwaterkloof
Ook het weer speelt mee. Een orkaan zal
bijvoorbeeld waarschijnlijk meer monstergolven
veroorzaken dan een zacht zomerbriesje.
Het is immers de wind die de golven
opstuwt en bij een orkaan verandert
de wind snel van richting. Dan krijg je dus
binnen korte tijd hoge golven uit verschillende
richtingen.
Aan de universiteiten van Kopenhagen
(Denemarken) en Victoria (Canada) zijn
met AI de data van maar liefst een miljard
golven geanalyseerd. Daaruit bleek dat
honderdduizend van deze golven voldeden
aan de criteria van een monstergolf. Maar
uit al die gegevens kwam nog een extra
voorwaarde naar boven die meespeelt bij
het ontstaan van een monstergolf. Zo blijken
ook de geografische omstandigheden
onder water risicoverhogend. Een voorbeeld
is de aanwezigheid van een grote
onderwaterkloof, waardoor er nog meer
water is dat omhooggestuwd kan worden.
Verder kwam uit de AI-analyse dat de hoek
tussen twee botsende golven er niet toe
doet. Met andere woorden: de golven hoeven
niet precies uit tegengestelde richtingen
te komen om elkaar omhoog te duwen.
Met name de gelijke hoogte van de twee
golven doet ertoe. Als ze dan ook nog eens
hoog zijn, is de kans vrij groot dat er een
monstergolf ontstaat.
Onderzoeker Dion Häfner uit Kopenhagen
is blij dat zijn onderzoek helpt ellende op
zee te voorspellen. Vooral voor de ongeveer
vijftigduizend vrachtschepen die op
elk willekeurig moment over de hele wereld
varen. “Met behulp van het algoritme
is het mogelijk om te voorspellen wanneer
de perfecte combinatie van factoren aanwezig
is en het risico op een monstergolf
dus hoog is. Dat wil niet zeggen dat er zeker
monstergolven zullen zijn, maar op basis
hiervan kunnen rederijen alternatieve
routes kiezen.” De kans dat hedendaagse
zeelui, zoals hun collega’s honderden jaren
geleden, een monstergolf meemaken, zal
door deze voorspellingen dus drastisch afnemen.
Slecht voor de folklore, goed voor
mens en goederen.
MONIQUE SIEMSEN
is wetenschapsjournalist.
Geraadpleegde bronnen: Dion Häfner e.a.: Machine-guided Discovery of a Real-World Rogue Wave Model, Proceedings of the National
Academy of Sciences (20 november 2023) | Mark McAllister e.a.: Three-dimensional Wave Breaking, Nature (18 september 2024)
64 2/2025
Speciaal voor KIJK-abonnees:
Toegang tot meer
dan 25 magazines
Vanaf nu kun je met je KIJK-abonnement ook Fiets, EW, Psychologie Magazine en
nog veel meer tijdschriften digitaal lezen. Ingewikkeld? Nee hoor! Je leest de tijdschriften
eenvoudig via de Mijn Magazines-app op je tablet of mobiele telefoon.
Lees alles
Volledige toegang tot alle
(premium) artikelen en
blader door de digitale
edities van heel veel
andere topmagazines.
Lees samen
Je kunt je onbeperkte
digitale toegang nu delen
met twee familieleden of
vrienden.
Op alle apparaten
Lees artikelen op tablet,
mobiele telefoon en
computer. Altijd en
overal beschikbaar.
Voor iedereen
Van nieuws en business
tot sport en lifestyle.
Inspiratie en informatie
voor iedereen.
Download de app of ga naar info.mijnmagazines.nl
TECH-TOYS
Tekst: Rik Peters
Pot 2.0
Een slimme plantenbak. Dat is de LeafyPod. Het
hipsterding zit vanbinnen volgestouwd met een
waterbassin, een vijftal omgevingssensors én
een boel kunstmatige intelligentie. Daardoor kan
de bak onder meer het omgevingslicht monitoren,
de bodemvochtigheid beïnvloeden en lekker veel
plek innemen op je vensterbank. Terwijl de pot
de verzorging regelt, kun jij alle plant-stats volgen
met een speciale app. Tuinieren voor mensen
zonder groene vingers, maar met iPhone-duimen.
Duim omhoog op www.leafypod.one
Spelwekker
Tijd om op te staan!
Spelletjesmaker
Nintendo heeft
namelijk een wekker
in elkaar geknutseld.
Deze Nintendo Sound
Clock: Alarmo schopt
je elke ochtend
wakker met beelden
en geluiden uit je favoriete
videogames.
Bovendien houdt hij
je slaapstatistieken
bij, zodat ook het verbeteren
van je nachtrust
een spelelement
krijgt. Het knalrode
tringelding was
eerst exclusief voor
leden van Nintendo
Switch Online, maar
is nu ook beschikbaar
voor het slapende
gepeupel.
Verkrijgbaar in de
My Nintendo Store
op www.nintendo.nl
Snelwerker
Sneller werken. Dat belooft Logitech met deze
MX Creative Console. En dan vooral voor
digital creators die graag klungelen met Adobe-
programma’s zoals Photoshop, After Effects,
Audition of Illustrator. De gadget heeft namelijk
een knopjespaneel voor directe toegang tot die
apps én een dialpad voor de bediening ervan.
Natuurlijk kun je als snelle werker zelf bepalen
welke apps en taken het belangrijkst zijn voor
jouw persoonlijke workflow. Nou, op welke knop
drukken we om te bestellen?
Lees meer op www.logitech.com
Basblazer
Hieronder zie je de Sonos Arc Ultra.
Dat is een premium soundbar,
voorzien van Sound Motion. Die
technologie levert twee keer zo veel
bas- output met een aanzienlijk kleinere
trans ducer. Oftewel: een veel groter
geluid in een veel kleinere machine.
Volgens fabrikant Sonos is het een van
de meest revolutionaire doorbraken
van geluidstechnologie in bijna honderd
jaar. Geen idee of dát echt waar
is, maar het klinkt in elk geval goed.
Technische specs op www.sonos.com
GITAARBAK
Welke gitarist is er nu niet op zoek naar
een processor met 23
gitaar-amps, negen bas-amps en 170
verschillende effecten, die je kunt
bedienen met een kleuren touchdisplay,
vier dynamische parameterknoppen,
drie multi- mode-voetschakelaars en een
geïntegreerd expressiepedaal, maar
dan wel allemaal in een reisklaar en
draagbaar formaat? Simpel: een gitarist
die de nieuwe GX-10 van Boss al heeft
gevonden.
Bestellen kan op www.boss.info
66 2/2025
KICKSTART!
Minibeller
De Mudita Kompakt is een telefoon voor minimalisten.
Deze belmachine draait immers geen hippe
apps van Google of Apple, maar biedt alleen noodzakelijke
toepassingen zoals een rekenmachine,
een camera en een navigator. Ook heeft hij geen
kek superscherm met 4K UHD-resolutie en upscaling,
maar alleen een eenvoudig e-inkt-scherm
zoals je dat misschien kent van je e-reader. Op
crowdfundwebsite Kickstarter was deze minimalistische
telefoon een maximaal succes.
Check de campagne op www.kickstarter.com
Kleurige koptelefoon
Gamers houden van kleurtjes, blijkt nu ook uit onderzoek. Lifestylemerk
Razer vroeg de klanten namelijk wat ze écht verlangden van een koptelefoon…
en dat bleek ‘meer visueel indrukwekkende elementen’ te zijn. De
Razer Barracuda X Chroma heeft daarom niet alleen SmartSwitch Dual
Wireless-technologie voor multi-platformconnectiviteit, en niet alleen
kussens van traagschuim voor lichtgewicht comfort, maar vooral ook Razer
Chroma RGB-verlichting met zes zones, talloze effecten en meer dan 16
miljoen kleuropties. Want gamers houden van kleurtjes. Kennelijk.
Meer tinten op www.razer.com
PLAATJESPRINTER
Fysieke foto’s, wat een grappig idee! De Canon Selphy QX20 is een draagbaar
apparaatje, dat dye-sublimation-technologie gebruikt om je smartphone-afbeeldingen
op papier te drukken. Zo krijg je tastbare versies van je
favoriete herinneringen. En die kun je dan bijvoorbeeld in een lijstje stoppen,
of in een dik boek plakken, of met magneten aan de deur van je koelkast
hangen. Klinkt allemaal erg futuristisch, maar wel een grappig idee!
Kost 139 euro op www.canon.nl
WIN!
Telescoop Smartphone
Camera
Wil je van jouw mobiel een professionele camera maken? Dan
komt deze gadget als geroepen. Met de MikaMax Telescoop
Smartphone Camera kun je nog mooiere en scherpere foto’s maken
om, bijvoorbeeld, te delen op de socials. Leuk om mee te nemen
bij een wandeling door de natuur, of op vakantie. KIJK mag
van MegaGadgets een exemplaar (t.w.v 24,95 euro) weggeven.
Kans maken op deze prijs? Ga naar www.kijkmagazine.nl/winnen
2/2025 67
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Bioplastic
fantastic!?
ISTOCK/GETTY IMAGES
68 1/2025
Plastic dat van planten of
kunststof is gemaakt en
dat op de composthoop
kan, wordt vaak genoemd
als dé manier om onze
maatschappij te
verduurzamen. Maar
hoeveel CO 2
we er precies
mee besparen en hoe het
met het landgebruik, de
daadwerkelijke
biodegradeerbaarheid en
de recycling zit, dat ligt
genuanceerder.
Tekst: Marysa van den Berg
lastics make the world go
P
round. Ook anno 2025.
Want we lijken gewoonweg
niet zonder dit superieure
materiaal te kunnen.
Het flesje waar je uit
drinkt, de behuizing van je telefoon, rioleringsbuizen,
nagellak en kassabonnetjes:
ze bevatten allemaal plastic. En een deel
daarvan belandt vroeg of laat in de natuur.
Een vaak gehoorde oplossing is overschakelen
op bioplastics. De productie daarvan is
minder vervuilend en ze breken in de natuur
netjes af. Zo niet, dan kunnen we ze
recyclen. Maar gaat dat wel zo makkelijk?
Of zijn er toch wat mitsen en maren? We
zetten onze kritische bril op.
Een exact getal?
Eerst een definitiekwestie. Wat valt er nu
eigenlijk precies onder bioplastics? Daar is
vaak onduidelijkheid over, zegt Wouter
Post, onderzoeker duurzame plastictechnologie
van Wageningen University &
Research (WUR).
2/2025 8/2024 69
BIOPLASTIC FANTASTIC!?
SHUTTERSTOCK
Bioplastics kunnen worden gemaakt
uit plantenmateriaal, zoals hier op de
foto. We noemen ze dan biobased. Ze
kunnen bovendien biologisch afbreekbaar
zijn. Soms zijn plastics allebei, maar
zeker niet altijd. Daar is nog weleens
verwarring over in de media.
plasticproductie minder stroom en water
wordt gebruikt. “Dat klopt in veel gevallen,
maar is wel enorm afhankelijk van hoe je
het precies berekent”, zegt Post. Elk onderzoeksteam
heeft namelijk zo zijn eigen
formules.
Neem het al eerdergenoemde PLA, waarover
het meest bekend en berekend is. De
CO 2
-uitstoot zou volgens een studie zo’n
500 gram per geproduceerde kilogram PLA
zijn. Dat is 75 procent minder dan bij de traditionele
plasticproductie vrijkomt. “Dit
soort onderzoeken zijn vaak mede samengesteld
door producenten van PLA, maar
omdat ze een streng peer-review-proces
hebben overleefd (waarbij vakgenoten het
wetenschappelijke artikel voor publicatie
becommentariëren – red.), gaan wij ervan
uit dat de resultaten betrouwbaar zijn”,
geeft Post aan. “Toch zijn er ook andere
goed uitgevoerde studies die andere cijfers
laten zien. Dat geeft wel een beetje aan hoe
moeilijk het is een pasklaar antwoord te
hebben op de precieze besparing op
CO 2
-uitstoot die de bioplasticproductie
heeft ten opzichte van de productie van op
fossiele brandstoffen-gebaseerde plastic.”
Stengels en houtafval
Als we het dan toch hebben over het productieproces:
aan het begin van de rit is
Er bestaan vier categorieën plastic: biobased
plastic – gemaakt uit plantenmateriaal –
dat biologisch afbreekbaar is, biobased
plastic dat niet biologisch afbreekbaar is,
bio-afbreekbaar plastic dat van fossiele
brandstoffen is gemaakt, en plastic uit fossiele
brandstoffen dat niet bio-afbreekbaar
is. Post: “Biobased plastic en biologisch afbreekbaar
plastic zijn aparte categorieën,
maar allebei worden ze bioplastics genoemd.”
Biobased plastics worden dus niet gemaakt
van fossiele brandstoffen, zoals ‘gewone’
plastics, maar van zetmeel of cellulose.
Deze stoffen worden vaak gewonnen uit
aardappelen, mais of suikerriet. Een bekende
biobased plastic is polymelkzuur of PLA.
Er wordt vaak beweerd dat bij de productie
van biobased plastic veel minder van het
broeikasgas koolstofdioxide wordt uitgestoten
dan bij de reguliere plasticproductie.
Dat komt bijvoorbeeld doordat er bij de biodaar
land voor nodig. Want biobased plastics
komen vaak van gewassen die ergens
worden verbouwd. Tegenstanders zeggen
dat dit ten koste gaat van de wereldwijde
voedselproductie.
Maar de cijfers laten zien dat het landgebruik
voor biobased plastics reuze meevalt.
Op dit moment wordt minder dan 0,02 procent
van de wereldwijde landbouwgrond
ervoor gebruikt. Zelfs als het marktaandeel
van bioplastics met een factor vijftig toeneemt,
heb je het over maar 1 procent van
het oppervlak. “Bovendien”, zegt Post,
“gooien we enorm veel voedsel weg: zo’n 30
procent. Zou je daar een procent vanaf weten
te snoepen, dan heb je het verlies van
landbouwgrond aan de productie van bioplastics
al goed gemaakt.”
Daar komt bij dat je bioplastics ook van andere
soorten plantaardig materiaal kunt
maken, geeft Ellen de Ruiter aan. Zij is consultant
circulariteit en duurzaamheid bij
TNO en gespecialiseerd in de impact van
bioplastics. “Bioplasticproductie kan ook op
basis van zogenoemde tweede-generatie -
biomassa plaatsvinden. Je kunt daarbij denken
aan het niet eetbare deel van gewassen,
zoals de stengels, of aan het houtafval van
bosmanagement (het kappen van bomen
die oud en ziek zijn – red.). Dit gaat niet ten
koste van de voedselproductie.”
70 2/2025
'JE MOET NIET AL HET PLASTIC BIOLOGISCH
AFBREEKBAAR MAKEN – ALS DAT AL ZOU KUNNEN'
Polymelkzuur is een van de bekendste
bioplastics. Het spul is sterk, flexibel en
geschikt voor allerlei toepassingen, zoals
in flessen en als verpakkingsmateriaal. Je
kunt er zelfs mee 3D-printen, zoals je op de
foto hiernaast ziet.
Simpele boodschap
Dan over die biologisch afbreekbare plastics,
al dan niet biobased. De vraag die je je
daar altijd bij moet stellen is: waar is het
afbreekbaar? “Er zijn verschillende niveaus
van biodegradeerbaarheid”, verduidelijkt
De Ruiter. “Je hebt de industrieel
composteerbare variant, die door een GFTverwerkingsinstallatie
kan worden afgebroken.
En je hebt bijvoorbeeld biodegradeerbaarheid
in de natuur. Maar ook daarbinnen
bestaan er gradaties. Sommige
plastics zie je in een paar weken tijd al bijna
niet meer, andere doen er langer over.”
Ook is het van belang om hoeveel het gaat.
Bij een koffebeker zal het afbreken langer
duren dan een stukje verpakkingsfolie.
De WUR voerde in 2020 een onderzoek uit
naar de biologische afbreekbaarheid van
negen soorten bioplastics. Die bleken in de
huidige gft-verwerking in Nederland allemaal
binnen 22 dagen af te breken. Klinkt
goed, maar de gft-verwerkers zelf waren
niet overtuigd en hadden kritiek op de bevindingen.
Dat snapt Post ook wel weer.
“Zij willen de boodschap voor de consu-
CHRISTOPHER DELRE/UC BERKELEY
ment zo simpel mogelijk houden. Het is
niet de bedoeling dat consumenten massaal
hun mogelijk biologisch afbreekbare
plastic in het gft dumpen onder het mom
van: dat breekt wel af.”
Dat standpunt deelt De Ruiter. “Je kunt natuurlijk
niet alles wat maar een beetje biologisch
afbreekbaar is in de gft-container
gooien. Ook denk ik dat je niet al het plastic
biodegradeerbaar zou moeten maken,
als dat al zou kunnen. De producten die
zich er het beste voor lenen, zijn materialen
die logischerwijs toch al in de gft-container
terechtkomen, zoals koffecups en
theezakjes. Het zou ook goed kunnen met
producten die een grote kans hebben om
in de natuur terecht te komen, bijvoorbeeld
single-use-verpakkingen als patatbakjes.
Voor plastic producten die langer
in gebruik zijn, is het juist belangrijk om
te focussen op goede recyclingmogelijkheden.”
Recyclingblokkade
Daarmee komen we meteen bij de volgende
uitdaging. “Theoretisch gezien is voor
de meeste bioplastics recycling technisch
haalbaar”, begint De Ruiter. “Qua opbouw
zijn ze namelijk goed vergelijkbaar met
fossielgebaseerde plastics”, vult Post aan.
“Je kunt ze dus op dezelfde manier recyclen.”
De moeilijkheid zit hem dan ook
niet in het fijnmalen, het verhitten en het
SHUTTERSTOCK
voor
composteren
drie dagen na
composteren
De ontwikkelingen gaan hard op het
gebied van bioplastics. Hier is een stuk
polymelkzuurplastic extra biologisch
afbreekbaar gemaakt door er enzymen in
te stoppen die de moleculen razendsnel in
kleine stukjes knippen.
2/2025 71
BIOPLASTIC FANTASTIC!?
BIOPLASTIC: VIJF ONTWIKKELINGEN
PEF vervangt PET
1
Het Nederlandse bedrijf Avantium opende afgelopen oktober ’s werelds
eerste commerciële fabriek waar polyethyleenfuranoaat (PEF) wordt geproduceerd.
Dit bioplastic wordt gemaakt uit suikers van biomassa die niet geschikt
is voor voedselproductie, zoals houtsnippers of afvalstromen. De mensen
achter het bedrijf noemen PEF ook wel ‘het nieuwe PET’, omdat het materiaal
heel geschikt is om flessen van te maken. PEF-flessen zouden zelfs makkelijker
te produceren zijn dan PET-flessen en even goed te recyclen. Toch is er
ook kritiek te horen: PEF is niet erg goed biologisch afbreekbaar, wat recycling
een must maakt.
Bioplastic uit broeikasgas
2
De ruggengraat van de meeste soorten plastic bestaat uit aan elkaar geschakelde
koolstofatomen. En dus zou je in principe ook koolstofdioxide kunnen gebruiken om
(bio)plastic te produceren. Dat is wat TNO onderzoekt. In 2030 hoopt het instituut een
demonstratiefabriek te openen om daarmee aan te tonen dat het proces om (bio)plastic
uit CO 2
te maken schaalbaar is. “Het idee is dat je in de industrie de ontstane CO 2
afvangt”, zegt Ellen de Ruiter, consultant circulariteit en duurzaamheid. “Die kun je dan
samen met waterstof omzetten in bijvoorbeeld methanol. Daarmee maak je vervolgens
de bouwstenen voor (bio)plastic. Natuurlijk is het dan belangrijk dat de waterstof met
groene stroom wordt gemaakt.” Het hele concept is op dit moment wel nog duur.
‘Levend’ plastic
3
Plastic breekt in de natuur nauwelijks af, maar er bestaan wel bacteriën die het opeten.
Kunnen we die bacteriën dan tijdens de productie niet alvast in het plastic stoppen,
zodat het geheel afbreekbaar wordt? Die vraag moeten onderzoekers van de Universiteit
van Californië te San Diego zichzelf hebben gesteld. En het werkt. Het team ontwikkelde
recent thermoplastisch polyurethaan (TPU), een plastic dat onder meer wordt toegepast
in auto-dashboards, sportmaterialen en medische apparaten en dat gevuld is met sporen
van de bacterie Bacillus subtilis. Die worden wakker zodra de TPU-strips op de composthoop
belanden. Binnen vijf maanden is zeker 90 procent van het plastic verdwenen. Het
team hoopt in de toekomst de productie van het ‘levende’ plastic te kunnen opvoeren.
4 Bacteriepoeder
Plastic dat van de blauwgroene cyanobacterie Spirulina is gemaakt – biologischer
kan het haast niet. Een onderzoeksgroep van de Universiteit van Washington
ontdekte dat het materiaal even sterk is als op fossiele brandstoffen gebaseerd
verpakkingsplastic. Maar het breekt wel even snel af als een bananenschil in een
gft-container. Ook zou het Spirulina-plastic bij brand gewoon uiteenvallen. Dat is
beter dan dat het in de fik vliegt of smelt, zoals traditioneel plastic; dat kan gevaarlijk
zijn. Toch zal het nog vele jaren duren voor bioplastics van bacterie poeder industrieel
kunnen worden geproduceerd. Want hoewel het materiaal prima bestand
is tegen druk- en trekkrachten, kan het nog niet goed tegen vocht.
AI to the rescue
5
Hoe vind je het meest geschikte bioplastic voor een bepaalde toepassing?
Je kunt natuurlijk gewoon een bioplastic maken en dan testen wat
het spul allemaal kan. Maar het werkt sneller en efficiënter om het aan de
computer over te laten. In 2022 startte TNO het programma polySCOUT, voor
het ontwikkelen van duurzame plasticbouwstenen met behulp van AI. “Dan
werk je vanaf het begin al toe naar de gewenste eigenschappen: sterk, flexibel
en biologisch afbreekbaar bijvoorbeeld”, geeft Ellen de Ruiter aan. “En doordat
je deze al vóór daadwerkelijke productie hebt vastgesteld, kun je sneller en
goedkoper (bio)plastic produceren.“
BEELD: 1. AVANTIUM/BRIGHT LANDS, 2. TNO, 3. DAVID BAILLOT/UC SAN DIEGO JACOBS SCHOOL OF ENGINEERING, 4. MARK STONE/UNIVERSITY OF WASHINGTON, 5. TNO
72 2/2025
VARNICCHA KAJAI/GETTY IMAGES
De berg plastic in de wereld stapelt
zich nog altijd op. Bioplastics kunnen
helpen, maar daarnaast is het van belang
goed te kijken naar onder meer het
consumentengedrag en de recycling van
(bio)plastics.
vervolgens in een nieuwe vorm gieten
maar in het voorbewerkingsproces. “Recyclingbedrijven
moeten met name veel
scheiden en sorteren om daar pure afvalstromen
van te maken”, legt Post uit. “Op
dit moment zit er vooral veel polyethyleen,
polypropyleen en PET in de plasticrecycling.
Die stromen kunnen ze effciënt
verwerken.” Bioplastics vormen nu nog
maar een heel klein volume van het totaal.
“En die zijn er dus nog niet kostenefficiënt
uit te halen. Dit fenomeen noemen
we ook wel een recyclingblokkade.”
Die recyclingblokkade is op te heffen door
meer bioplastic bij recyclingbedrijven aan
te bieden. Maar die schaalvergroting komt
er alleen maar als de producenten van
plasticproducten zeker weten dat het bioplastic
kan worden gerecycled. Pas dan
maken zij hun producten ervan en pas dan
zullen de consumenten meer bioplastics
gaan gebruiken en ontstaat er meer bioplasticafval.
En dat kan alleen maar als er
meer volume komt. Een kip-of-het-eidilemma
dus. Wetgeving (bijvoorbeeld
een verplicht percentage bioplastic in producten
vaststellen) en subsidiëring (van
zowel recyclingbedrijven als producenten,
als ze daadwerkelijk meer met bioplastics
doen) kunnen helpen deze impasse te
door breken.
Maar het is ook goed om het grotere plaatje
te zien, denkt De Ruiter. “Uiteindelijk
moeten we naar een circulaire economie
om de klimaatdoelen te halen. Daarvoor is
het nodig dat we precies weten wat de
voor- en nadelen zijn van zowel bioplastics
als andere alternatieven. En dan kan het
best zo zijn dat voor een bepaald product
het ene plastic beter is dan het andere.”
Al het fossiele plastic afschaffen en volledig
vervangen door de biologische variant
is niet handig en waarschijnlijk ook niet
haalbaar. “Zelfs als het zou lukken, hebben
we nog steeds een groot plasticprobleem”,
zegt Post. “We gebruiken namelijk
nog steeds veel te veel. We moeten samen
onze schouders eronder zetten, van
plastic producenten, afvalverwerking en
recycling tot aan de overheid en de consument.
En bio plastics vormen absoluut een
deel van de oplossing.”
MARYSA
VAN DEN BERG
is wetenschapsjournalist.
Geraadpleegde bronnen: Han Sol Kim e.a.: Biocomposite Thermoplastic Polyurethane Containing Evolved Bacterial Spores as Living Fillers to Facilitate Polymer
Disintegration, Nature Communications (30 april 2024) | Hareesh Iyer e.a.: Fabricating Strong and Stiff Bioplastics from Whole Spirulina Cells, Advanced Functional
Materials (20 juni 2023) | Jan-Georg Rosenboom e.a.: Bioplastics for a Circular Economy, Nature Review Materials (20 januari 2022)
2/2025 73
ANTWOORDT
DE EXPERTS
BASTIAAN VROEGOP is
techjournalist en podcastmaker.
Vaak schrijft hij over de
impact van nieuwe technologie
op de maatschappij.
JUDITH NEIMEIJER
studeerde dierwetenschappen
en werkt als schrijver,
(dier)voedingsdeskundige en
wetenschapsjournalist.
MARGOT REESINK studeerde
vertaalwetenschap en is
als vertaler en redacteur
gespecialiseerd in cultuur,
natuur en geschiedenis.
DENNIS VOETEN
is paleonto loog en werkt
als conservator bij het
Natuurmuseum Fryslân.
STERRE LEUFKENS is doctor
in de taal weten schap. Naast
haar werk aan de Universiteit
Utrecht schrijft ze over taal en
taalkunde.
De experts van KIJK beantwoorden elke maand vragen over wetenschap,
techniek, taal en geschiedenis.
Moeten we alle daken
wit schilderen?
In KIJK 10/2024 meldden we in deze rubriek dat als je 20
YF procent van de Sahara met zonnepanelen bedekt, de gemiddelde
temperatuur wereldwijd met zo’n 0,16 graden zal
stijgen. Dat komt doordat zonnepanelen meer warmte uitstralen dan zand.
Naar aanleiding daarvan vraagt KIJK-lezer Robert: “In hoeverre dragen de
vele donkere oppervlakken van gebouwen en infrastructuur bij aan de
aardopwarming? Valt er op dat gebied niet enorm veel winst te behalen?”
In 2010 berekenden aardwetenschappers wat er gebeurt als je alle daken ter
wereld wit zou schilderen. Volgens hen worden steden dan minder snel een
zogeheten hitte-eiland, doordat ze meer warmte reflecteren en minder
vasthouden. Daardoor komt de maximumtemperatuur in een stad per dag
gemiddeld 0,6 graden lager te liggen. In warme, zonnige steden kunnen
witte daken zelfs een nog groter verschil maken.
Maar bij dit soort onderzoek is het altijd lastig om met alle effecten rekening
te houden. In 2012 concludeerden onderzoekers dat een mondiale
overstap naar witte daken de aarde misschien wel een klein beetje warmer
zou maken. Dat komt doordat witte daken meer zonlicht terugkaatsen. Dat
licht kan in de atmosfeer geabsorbeerd worden door donkere fijnstofdeeltjes,
die vervolgens extra veel warmte uitstralen.
Al met al concludeerden klimaatonderzoekers in 2018 in een IPCC-rapport
dat reflecterende oppervlakken weinig potentieel hebben als middel om de
aardopwarming tegen te gaan. Maar in stedelijke gebieden of plekken met
veel landbouw kunnen ze de lokale maximumtemperaturen wel flink terugbrengen.
Naast witte daken zijn groene daken, oftewel daken die met
planten zijn bedekt, een effectief plaatselijk verkoelingsmiddel.
YANNICK FRITSCHY is
wetenschapsjournalist. Hij
studeerde natuur- en sterrenkunde
en schreef onder
andere het boek Ruimtetijd.
NAOMI VREEBURG
studeerde af in de biologie,
werkt sinds 2015 voor KIJK en
is nu chef redactie.
Ook een vraag?
Mail hem naar
info@kijkmagazine.nl
Ga voor meer vragen en antwoorden
naar: www.kijkmagazine.nl/tag/
kijk-antwoordt
Minimum/Getty Images
74 2/2025
Samenstelling: Tim Tomassen
Is lippenbalsem slecht voor je lippen?
De meningen zijn verdeeld:
de één zweert
JN
bij het dagelijks gebruik
van lippenbalsem, de ander zegt
dat het slecht is voor je lippen. Maar
wie heeft gelijk?
Lippenbalsems zoals Labello bevatten
doorgaans vettige stoffen zoals bijenwas,
vaseline of glycerine, die een beschermend
laagje op je lippen vormen.
Dit helpt voorkomen dat je lippen (verder)
uitdrogen, vooral tijdens droge
periodes zoals de herfst en winter.
Hoewel deze balsems vooral bedoeld
zijn om vocht vast te houden, bevatten
sommige ook verzorgende ingrediënten,
zoals vitamine E of sheaboter.
Sommige mensen beweren dat lippenbalsem
‘verslavend’ kan zijn, omdat je
steeds blijft smeren. Dit komt niet
doordat je lippen lui worden en stoppen
met het aanmaken van natuurlijke
vetten, zoals soms wordt gedacht. Experts
zeggen dat je lippen droger kunnen
aanvoelen als je stopt, maar dat
komt vooral doordat je gewend raakt
aan het beschermende laagje en niet
doordat je huid minder goed werkt.
Naast de basisingrediënten bevatten
lippenbalsems vaak geurstoffen, zoals
menthol, kleurstoffen en een hele rits
aan hulpstoffen. Die kunnen bij sommige
mensen irritaties of zelfs allergische
reacties veroorzaken. Dit kan ervoor
zorgen dat hun lippen droger
worden, waardoor ze meer gaan smeren
en in een vicieuze cirkel belanden.
Maar als je een lippenbalsem gebruikt
die goed bij jouw huidtype past en niet
irriterend is, is dat veilig en niet slecht
voor je lippen. Zelfs niet als je elke dag
smeert.
VLADDEEP/ISTOCK/GETTY IMAGES
WAT VEROORZAAKT
NACHTBLINDHEID?
Onze ogen hebben twee soorten lichtgevoelige
cellen: kegeltjes en staafjes. Kegeltjes
nemen kleuren waar, maar hebben daarvoor
veel licht nodig. In het donker zijn ze
daardoor niet zo nuttig. Staafjes zien geen
kleur, alleen grijstinten, maar zijn daarentegen
wel erg lichtgevoelig. Ze zorgen dat je
ook in het donker wat kunt zien. Bij nachtblindheid
– waarbij je (bijna) niets ziet in het
donker – werken deze staafjes niet goed
door een erfelijke aandoening, oogziekte of
een vitamine A-tekort. De meest voorkomende
vorm van erfelijke nachtblindheid
heet retinitis pigmentosa. Hier kampen 1 op
de 3500 mensen mee.
J.C.ROELOFFZEN/CC BY-SA 4.0
Waarom plakt het douchegordijn aan mijn benen?
Heb jij ook zo’n douche met een eenvoudig plastic
JN gordijntje ervoor? Dan herken je vast het ‘probleem’
dat het gordijn tijdens het douchen aan je
benen blijft plakken. Behoorlijk irritant, maar hoe komt dat eigenlijk?
Vooral door luchtdrukverschillen, zo blijkt, en die hebben weer
verschillende oorzaken. Allereerst zorgt het warme water ervoor
dat de lucht binnen het douchegordijn warmer wordt dan erbuiten.
Die lucht stijgt op en veroorzaakt zo een lagere luchtdruk,
waardoor het gordijn naar binnen wordt gezogen.
Maar wie weleens koud doucht, weet dat het douchegordijn ook
dan plakneigingen heeft. Lage luchtdruk in de douche kan namelijk
nog op een andere manier ontstaan. Daarvoor halen experts
vaak het bernoulli-effect aan. Dit effect, ontdekt door de Zwitserse
fysicus en wiskundige Daniel Bernoulli (1700-1782), stelt dat
stromende vloeistoffen en gassen een lagere druk hebben dan
stilstaande of langzamer bewegende vloeistoffen en gassen. In de
douche betekent dit, dat water – warm of koud – de lucht in de
cabine in beweging brengt, wat dus leidt tot lagere druk en een
gordijn dat naar binnen komt.
David Schmidt, universitair hoofddocent werktuigbouwkunde
aan de Universiteit van Massachusetts, ontdekte in 2001 een derde
mogelijke oorzaak. Hij gebruikte in 2001 een computermodel
om de luchtstromen en drukveranderingen in een douchecabine
te simuleren. Zo visualiseerde hij hoe het sproeiende water van de
douchekop een soort mini-orkaan veroorzaakt, met een klein
lagedrukgebied in het ‘oog’. Volgens hem is dit lagedrukgebied,
dat bij warm én koud douchen ontstaat, medeverantwoordelijk
voor het naar binnen trekken van het douchegordijn. Voor dit
onderzoek won Schmidt zelfs de Ig Nobelprijs, een parodie op de
Nobelprijs die jaarlijks wordt uitgereikt voor ludiek onderzoek dat
je aan het denken zet.
EYEEM MOBILE GMBH/ISTOCK/GETTY IMAGES
2/2025 75
ANTWOORDT
RIA NOVOSTI/AFP/GETTY IMAGES
Wie waren de Nachtheksen?
Nachthexen (‘nachtheksen’):
zo noemden de
MR
Duitse soldaten die in de
Tweede Wereldoorlog aan het oostfront lagen
de Russische vliegers die hen ’s nachts
bestookten. De Duitse piloot Johannes
Steinhoff zei over de piloten van dit 588e
nachtbommenwerpersregiment: “Ze zijn
nergens bang voor; ze komen ons in het
donker martelen met hun ouderwetse
tweedekkers en daardoor slapen we nachtenlang
niet.”
Het 588e vloog in Polikarpov Po-2’s, niet
erg geavanceerde houten dubbeldekkers
die oorspronkelijk vooral dienstdeden als
lesvliegtuig. Maar de Russische piloten
hadden een perfecte strategie ontwikkeld:
ze vlogen op grote hoogte aan, schakelden
de motor uit en suisden omlaag om op 400
meter hun bommen af te werpen. Hun toestellen
waren langzaam maar ook enorm
wendbaar, en dankzij die combinatie wisten
ze vaak aan de Duitse toestellen te ontkomen:
die vlogen hen gewoon voorbij.
O ja, en het waren allemaal vrouwen – ook
de monteurs en ander grondpersoneel. Op
8 oktober 1941, vier maanden na de Duitse
invasie van Rusland, had Stalin namelijk
drie vrouwelijke luchtmachteenheden in
het leven geroepen waarvan er een uitsluitend
’s nachts zou opereren.
De Nachtheksen – gemiddelde leeftijd 22
jaar – kregen hun vuurdoop op 8 juni 1942
bij Loehansk, in oostelijk Oekraïne. Onder
leiding van commandant Jevdokija Bersjanskaja
bombardeerden drie toestellen
een Duits hoofdkwartier. Tot aan oktober
1945, toen het regiment werd ontbonden,
zouden de 261 Nachtheksen in 1100 nachten
zo’n 24.000 missies uitvoeren en ruim
3 miljoen kilo aan bommen laten vallen. 32
van hen kwamen niet terug.
WAT ZIJN SAILDRONES?
Je hebt vast weleens een drone door
de lucht zien zweven, maar heb je
ooit een exemplaar op het water zien
zeilen? Grote kans van niet. Zoals de
naam al zegt, zijn saildrones hier wel
erg bedreven in. Ze kunnen zowel
autonoom varen, als op afstand worden
bestuurd via een satellietverbinding.
De wind drijft ze aan en de
elektronica aan boord werkt op
zonne -energie. De toestellen zitten
tjokvol wetenschappelijke instrumenten
om bijvoorbeeld de zeebodem
in kaart te brengen, het koolstofgehalte
van het water te meten of
algenbloei te spotten.
SAILDRONE
Waar dient die rode
band over het raam
van vliegtuigdeuren
voor?
Vlak voor het opstijgen
BV wordt de deur van het
vliegtuig altijd beveiligd.
Eerst trekt het cabinepersoneel aan een
hendel, om vervolgens een rode of oranje
band over het raampje te doen. Waar is die
laatste voor bedoeld?
Vlak voor vertrek wordt omgeroepen dat
cabinepersoneel de deuren moet zekeren
en een zogeheten cross-check moet doen.
Bij het zekeren wordt die rode band over
het raampje van de deur bevestigd. Dat is
bedoeld voor mensen die zich buiten het
vliegtuig bevinden, zoals technici die lastminute
iets komen repareren of reddingswerkers
na een ongeluk. Als zij door het
raam kijken en de streep zien staan, weten
ze direct dat het raam is gezekerd. Als je een
gezekerde deur openmaakt, schiet er onmiddellijk
met enorme kracht een glijbaan
naar buiten waarmee de passagiers het toestel
kunnen verlaten. Het lanceren van die
glijbaan kan voor reddingswerkers levensgevaarlijk
zijn, omdat ze erdoor van het
vliegtuig kunnen worden weggeduwd. Daarom
zullen ze altijd eerst kijken of er een
band voor het raam hangt. De cross-check
die wordt omgeroepen, is trouwens vrij simpel:
het cabinepersoneel moet naar de deur
van hun dichtstbijzijnde collega’s kijken om
te zien of zij die goed hebben gezekerd. Zo is
de kans dat iemand het vergeet minimaal.
MARIO HAGEN/SHUTTERSTOCK
76 2/2025
Worden bergen lager als de
zeespiegel stijgt?
DV
Sinds 1880 is de gemiddelde zeespiegel
wereldwijd al met zo’n 20 centimeter gestegen.
Dat komt door smeltende ijskappen
en het uitzetten van water door de opwarming van de
aarde. Maar betekent dit dat bergen daardoor ook lager
worden? Nee, de werkelijke hoogte van bergen verandert
niet door de stijging van de zeespiegel.
Wat er wel gebeurt, is dat de toppen van de bergen dichter
bij het wateroppervlak komen te liggen. Omdat het gemiddelde
zeeniveau vaak als referentiehoogte wordt genoemd
om de hoogte van bergen te berekenen, zal de hoogte van
een berg ten opzichte daarvan wel veranderen. Eigenlijk
zouden de hoogtes van bergen die bijvoorbeeld in atlassen
worden vermeld bij een stijgende zeespiegel dus continu
moeten worden aangepast.
Toch zal dit in de praktijk niet snel gebeuren. Hoewel we
vaak zeggen dat een berg een aantal meters boven zeeniveau
ligt, wordt er in werkelijkheid meestal een andere
referentiehoogte gebruikt: de geoïde. Dit is een
hypothetische vorm van de aarde gebaseerd op de massaverdeling
van onze planeet. Het is in feite de vorm die
oceanen zouden aannemen als ze alleen werden beïnvloed
door zwaartekracht en de rotatie van de aarde, en niet
door golven, getijden of weer. De geoïde benadert het zeeniveau,
maar is niet precies gelijk hieraan. Het grote voordeel
is dat de geoïde niet snel verandert; de massaverdeling
van de aarde verandert namelijk maar een klein beetje
als de zeespiegel stijgt.
Door de geoïde als referentiewaarde te gebruiken, hoeven
de hoogtes van bergen niet steeds te worden aangepast.
Soms wordt de geoïde overigens wel geüpdatet, maar dat
is dan omdat er nauwkeurigere metingen zijn gedaan; niet
vanwege zeespiegelstijging.
PATRICK PLEUL/PICTURE ALLIANCE/GETTY IMAGES
2/2025 77
ANTWOORDT
Kun je je moedertaal vergeten?
Ja, dat kan. Taalwetenschapper Merel Keijzer
SL
onderzocht samen met een collega hoe het
Nederlanders en Duitsers verging die als volwassene
naar Canada emigreerden. De moedertaal van deze
mensen ging duidelijk achteruit: nadat ze minimaal vijftien jaar
Engels hadden gesproken in hun dagelijks leven, spraken ze hun
eerste taal minder vloeiend en gebruikten ze minder verschillende
woorden.
De moedertaal van de emigranten was verslechterd, maar niet
helemaal verdwenen. Dat dit wel kan gebeuren, bewijst een
onderzoek naar adoptiekinderen. De proefpersonen in die studie
groeiden op in Korea, maar verhuisden op een leeftijd tussen de
drie en acht jaar oud plotseling naar Frankrijk. Ze hoorden en
gebruikten daarna helemaal geen Koreaans meer. Tijdens het
onderzoek waren het twintigers en dertigers, en hadden ze geen
bewuste herinneringen meer aan de taal die ze als klein kind
hadden gesproken. In testjes waarbij ze moesten raden wat Koreaanse
woorden betekenden, deden ze het niet beter of slechter
dan Franse leeftijdsgenoten zonder adoptieachtergrond. Hun
hersenen reageerden ook niet anders op Koreaanse zinnen dan
die van Fransen die die taal nog nooit hadden gehoord. Zelfs je
moedertaal kan dus spoorloos uit je geheugen verdwijnen.
YANGWENSHUANG/GETTY IMAGES
Wat is het verschil tussen een krokodil en een alligator?
De termen ‘krokodil’ en
NV ‘alligator’ worden vaak
door elkaar gebruikt om
grote reptielen aan te duiden die een indrukwekkende
tandenrij hebben en waar
je maar beter niet mee in hetzelfde water
kunt zwemmen. Toch zijn alligators geen
krokodillen, en krokodillen geen alligators.
Beide mogen zich wel tot de orde krokodi l-
achtigen rekenen. Maar zo’n 90 miljoen
jaar geleden scheidden de evolutionaire
wegen van de familie Crocodylidae (de
‘echte’ krokodillen) en Alligatoridae (waartoe
alligators en kaaimannen behoren).
De Crocodylidae leven in zoet en in zout
water, terwijl de alligators enkel in zoet
water te vinden zijn. Krokodillen gebruiken
speciale klieren op hun tong om het
zout uit te scheiden dat zich anders in hun
lichaam ophoopt als ze te lang in zout
water dobberen.
Krokodillen en alligators verschillen ook
qua uiterlijk van elkaar. Wanneer je van
bovenaf op zijn bek kijkt, zie je dat een
alligator een u-vormige snuit heeft. Bovendien
is zijn bovenkaak breder dan zijn
onderkaak, waardoor enkel de tanden uit
zijn bovengebit zichtbaar zijn als hij zijn
bek sluit. De meeste krokodillensoorten
hebben daarentegen een v-vormige bek én
hun kaken sluiten netjes op elkaar aan. Als
deze dieren hun bek dichtdoen, zie je
zowel het boven- als het ondergebit.
Daarnaast hebben krokodillen meestal een
lichte, groenbruine kleur, in tegenstelling
tot de donkergrijze alligators. Én krokodillen
beschikken over net iets langere ledematen
dan alligators. Zo, en nu nooit meer
door elkaar halen.
Amerikaanse alligator
Zeekrokodil
UNIVERSAL IMAGES GROUP NORTH AMERICA LLC/ALAMY
78 2/2025
WAAROM HEET EEN FOUT IN EEN
COMPUTERPROGRAMMA EEN BUG?
IRIS PLANTING
Sinds wanneer het Engelse woord bug niet alleen insect
betekent maar ook fout, is niet helemaal duidelijk. In
1878 gebruikte Thomas Edison de term in elk geval al om
fouten in zijn uitvindingen te omschrijven. In de computerwereld
werd de term populair toen computerwetenschapper
Grace Hopper in 1947 zocht naar de oorzaak van
een storing met de Mark II, een voorloper van de moderne
computer. De boosdoener bleek een nachtvlinder in
een van de relais (een soort schakelaar). Hopper plakte
dit insect in een logboek en schreef ernaast:
“Het eerste geval van een echte bug.”
WAAROM MOET JE VAKER
PLASSEN ALS HET KOUD IS?
De belangrijkste oorzaak is dat je bloedvaten zich
vernauwen om zo min mogelijk warmte te verliezen en je
belangrijkste organen warm te houden. Omdat er in de
vernauwde vaten minder ruimte is, filteren de nieren
meer water uit het bloed om het volume daarvan te
verkleinen, anders wordt je bloeddruk te hoog. Dat water
eindigt in je blaas. Door de kou zullen je spieren zich
bovendien een beetje aanspannen om warm te blijven,
waardoor je blaas nog minder urine kan vasthouden.
Verder drinken we bij koud weer vaak thee en koffe. De
cafeïne in die dranken prikkelt de blaas waardoor je
vaker naar de wc moet.
NAVAL SURFACE WARFARE CENTER
EVAL/ISTOCK/GETTY IMAGES
COLUMN
VELDHUIZEN
LOOS ZAAD
ls mannen één ding goed kunnen tijdens de
A
seks, soms zelfs eraan voorafgaand, of een
uurtje erna, dan is het wel klaarkomen. Veel
meer dan een minuut is er niet nodig tot er
heel wat voldongen feiten zijn geland. Dat
kan een gewoonte worden. Even de leidingen
spoelen. En nog eens. Verstandig? Zeker, zo gaat het verhaal.
Zaadlozingen zouden zelfs hypergezond zijn, want ze kunnen
een nare ziekte als prostaatkanker voorkomen. Artsen die verstand
hebben van mannenriolering, urologen dus, adviseren
daarom geregeld te zaadlozen. Zo rekende een grote Harvardstudie
in 2017 voor dat oudere mannen die zo’n 21 keer per
maand klaarkomen een bijna 30 procent kleinere kans hadden
op prostaatkanker in de acht jaar dat ze werden gevolgd.
Harvard hè, dan zal het wel kloppen. Een seksuoloog haalde
de studie dan ook recent nog aan in het tijdschrift LINDA, en
zei erbij dat een ejaculatie de prostaat ‘ontlast’ en ‘meerdere
soorten kanker’ voorkomt.
Maar wat klopt ervan? Weinig, helaas. Bedenk maar eens hoe
een onderzoeker zoiets zou bewijzen. Je kunt moeilijk mannen
dwingen om dertig jaar lang hun zaad binnen te houden.
Of om het juist elke dag te lanceren. Blijft over: studies waarbij
mannen zaadlozingsdagboeken bijhouden, of gewoon proberen
te gokken hoe vaak per maand het feest is.
Je zit dan al gauw met sociaal wenselijke antwoorden opgescheept,
en die zijn afhankelijk van waar je het mensen vraagt
en hoeveel taboe er rond seksuele gezondheid hangt. Logisch
dus dat voor elke studie die laat zien dat zaadlozingen kanker
voorkomen er ook studies zijn waarbij de veelklaarkomers
juist éérder prostaatkanker krijgen. Dat is al een teken aan de
wand: weinig consistentie duidt er vaak op dat er geen echt
groot effect zal zijn.
Nog een probleem is dat mannen die moeite hebben met ejaculeren
misschien ongezonder leven. Dan is het niet het gebrek
aan zaadlozingen, maar de gebrekkige gezondheid die de
prostaatkanker veroorzaakt.
Als je het mij vraagt is de hele discussie weliswaar interessant,
maar ook een beetje overbodige aandachtstrekkerij. Want
afgezien van enkele fanatici die aan geheelonthouding doen
qua ejaculaties – dat verschijnsel bewaren we voor een andere
column – lijkt het me sterk dat mannen in de eerste plaats
denken aan kankerpreventie wanneer ze op het punt staan het
heft in eigen hand nemen.
Een hoop loos gelul dus.
RONALD VELDHUIZEN is wetenschapsjournalist en schrijft onder meer voor
de Volkskrant. Daarnaast is hij hoofdredacteur van Skepter. In deze column
prikt hij elke maand een mythe door. Reageren? info@kijkmagazine.nl
2/2025 79
BINNENKORT
Vizier op de
oerknal
GOVERT
SCHILLING
Wetenschapsjournalist
“Wie ver weg in de ruimte
kijkt, kijkt ook ver terug in
de tijd. Maar hoe ver kun
je eigenlijk terugkijken?
Kunnen sterrenkundigen de
oerknal zélf zien? In Noord-
-Chili en op Antarctica
zijn nieuwe telescopen in
aanbouw die dat mogelijk
moeten gaan maken. Je
leest er meer over in
KIJK 3/2025.”
THE SIMONS OBSERVATORY/SIMONS FOUNDATION
TIM
TOMASSEN
KIJK-redacteur
“Rivieren zijn van levensbelang
voor mens en
natuur, maar verder zijn ze
niet megaspannend – ze
vervoeren allemaal water
van punt A naar punt B.
Toch bestaan er ook een
paar waterwegen die zich
net even anders gedragen
dan normaal. Voor de
volgende editie schrijf ik
onder meer over rivieren
met kokend water en regenboogkleuren.”
KELLY CHENG/GETTY IMAGES
Waterwonderen
80 2/2025
THIERRY MONASSE/GETTY IMAGES
3/2025 LIGT
IN DE WINKEL
VANAF
13 FEBRUARI!
Stroomstop
NAOMI
VREEBURG
Chef redactie
KIJK
“Bijna heel Nederland heeft
last van een vol stroomnet.
Alleen in sommige delen
van Friesland en Groningen
is nog ruimte. Hoe heeft het
zover kunnen komen? Wat
zijn de gevolgen? En welke
initiatieven zijn er op poten
gezet om het probleem op
te lossen? KIJK raadpleegde
deskundigen en zocht
het voor je uit.”
COLOFON
Klantenservice: 020 – 894 5666
Redactieadres: Redactie KIJK, Postbus 22693, 1100 DD Amsterdam,
020 – 210 5350, info@kijkmagazine.nl
Hoofdredacteur: André Kesseler
Chef redactie: Naomi Vreeburg
Webredacteur: Tim Tomassen, Sterre Roosen (stagiair)
Redactie-assistent: Lysette Dammers
Eindredactie: Jean-Paul Keulen, Bernice Nikijuluw, Berry Overvelde, Margot
Reesink
Uitgever: Pim Osterhaus
Art direction en vormgeving: Arnold Ritter
Ontwerp basislayout: Ilse Bekker
Marketing: Jane van Daalen, Arjan van Rijn, Deveny Saris
(deveny.saris@roularta.nl)
Aan dit nummer schreven mee: Loys Bakker, Marysa van den Berg, Roeliene
Bos, Anouk Broersma, Lucas Ellerbroek, Yannick Fritschy, Jean-Paul Keulen,
Sterre Leufkens, Judith Neimeijer, Margot Reesink, Monique Siemsen, Mark
van den Tempel, Dennis Voeten, Bastiaan Vroegop
Druk: Roularta Printing
Sales: advertising@roularta.nl, of bel 06 – 57 94 91 17
Persberichten naar: pers@kijkmagazine.nl
Traffic advertenties: Marjola van Iperen, Aintza Nicolas Gnodde, Rivka Baum
Distributie losse verkoop: Aldipress B.V., De Meern, telefoon 030 – 666 06 11
Leesportefeuille: zonder schriftelijke toestemming van de uitgever is het niet
geoorloofd KIJK op te nemen in of ter beschikking te stellen aan een
leesportefeuille.
KIJK is een uitgave van Roularta Media Group.
Onder voorbehoud van alle rechten. Niets uit deze uitgave mag geheel of
gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook,
zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever sluit iedere
aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- en zetfouten uit.
Abroad KIJK is available for international licensing and syndication. For more
information: info@kijkmagazine.nl
Service en informatie
Nieuwe abonnementen: ga voor alle aanbiedingen naar kijkmagazine.nl/abonneren of bel +31
(0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).
Klantenservice Nederland en België: voor vragen over bezorging, opzegging, betaling,
wijzigingen, welkomstgeschenken, artikelen en passen. Mail naar
klantenservice@kijkmagazine.nl of bel +31 (0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).
Adreswijzigingen dienen uiterlijk 3 weken voor de verhuizing bij ons bekend te zijn.
Nabestellen van reeds verschenen edities is mogelijk op www.kijkmagazine.nl/shop.
Beëindigen van het abonnement kan tegen het einde van de eerste abonnementstermijn, door
uiterlijk een maand voor verschijnen van het eerste nummer van de nieuwe abonnementstermijn
op te zeggen. Na de eerste abonnementstermijn kan het abonnement met inachtneming van een
opzegtermijn van een (1) maand worden beëindigd. Bel +31 (0)20 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00
uur). Belgische lezers kunnen bellen naar: +31 (0)20 894 5661.
Abonnementsprijzen voor Nederland en België:
De prijs van een jaarabonnement bedraagt per 2025 €104,50 bij betaling per automatische
incasso (voor andere betaalwijzen wordt €2,60 administratiekosten gerekend). Bij een
jaarabonnement ontvang je 12x KIJK (inclusief 2 dubbelnummers) + 1 special. Als abonnee kun je
ook meer dan 25 andere tijdschriften lezen via Mijn Magazines. Bovendien is deze digitale
toegang te delen met 2 personen. Abonnementen buiten Nederland en België zijn op aanvraag;
mail hiervoor naar klantenservice@kijkmagazine.nl.
Betalingsvoorwaarden: een abonnement geldt voor de opgegeven periode en wordt nadien – behoudens
opzegging – automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd. Het
abonnementsgeld dient vooruit te worden voldaan. Een andere betaaltermijn of -wijze is mogelijk;
neem hiervoor contact op met onze klantenservice. Bij niet tijdige betaling worden er
herinneringskosten in rekening gebracht. Prijswijzigingen voorbehouden.
Leveringsvoorwaarden: levering van tijdschriften, en levering en verkoop van premies en
handelsartikelen geschiedt volgens de Leveringsvoorwaarden Roularta Media Group. Kijk voor
deze voorwaarden op roularta.nl/voorwaarden. U kunt deze voorwaarden ook schriftelijk
opvragen bij Roularta Media Group, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam. Voor bezorgadressen
buiten Nederland en België mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl.
Handelsartikelen: voor alle premies, aanbiedingen en acties in Nederland en België geldt: zolang
de voorraad strekt. Helaas is het bestellen van
handelsartikelen vanuit landen buiten Nederland en
België niet mogelijk.
Privacy: Roularta Media, de uitgever van KIJK, legt van
haar abonnees en klanten in het kader van haar
dienstverlening gegevens vast. Deze persoonsgegevens
worden verwerkt in overeenstemming met de
toepasselijke wet- en regelgeving, waaronder de
Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Kijk
voor het privacybeleid van Roularta Media op roularta.nl/
privacyvoorwaarden. Via privacy@roularta.nl en/of via
Roularta Media, ter attentie van Afdeling Klantenservice
Privacy, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam, kunt u altijd
contact opnemen als u vragen heeft over dit
privacybeleid.
2/2025 81
SPOT
Ook een goede Google Earth-locatie voor op deze pagina’s? Stuur dan een mailtje
met de coördinaten en een korte omschrijving naar info@kijkmagazine.nl
82 5/2023
19 22 25 N
99 5 24 W
Muchos groentos
l voordat de Spanjaarden er vanaf
A
de zestiende eeuw ‘hun ding kwamen
doen’, waren er in Tenochtitlan (het
huidige Mexico-stad) kleine openluchtmarkten,
zogenoemde tianguis, waar
levensmiddelen werden verkocht. Die veranderden
langzaam maar zeker in grotere
vaste markten, mercados públicos, en een
van de grootste was La Merced – gelegen
in wat nu het historische centrum van de
stad is. Naarmate de stad groeide en de
verkeersdrukte toenam, kwam de oude
markt steeds meer in het gedrang. Die
bleef bestaan, maar er moest een alternatief
komen en dat werd dit. In Central
de Abasto (‘bevoorradingscentrum’)
komen sinds 1982 dagelijks driehonderdduizend
producenten, groothandelaren,
detailhandelaren en consumenten bijeen.
Samen verhandelen ze elke dag meer dan
30.000 ton goederen. Dat is goed voor 80
procent van wat de 20 miljoen inwoners
van Mexico-City en omstreken aan fruit,
vlees, groente en andere voedingsmiddelen
nodig hebben.
Tekst: André Kesseler
05/2023 2/2025 83
NU TE KOOP
Grensverleggende wetenschap!
Lees alles over de mensen die tot het uiterste
gaan om de wereld vooruit te helpen.
Bestel nu via kijkmagazine.nl/extreem