You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
WWW.KIJKMAGAZINE.NL 2 / 2025 / € 7,50
HOE KATTEN MET
ONS PRATEN
Kernoorlog
Wat gebeurt er
als Poetin op de
rode knop drukt?
Aan de top
De tien beste
dronefoto’s
van het jaar
Grafmonument
De Taj Mahal:
een ode in wit
marmer
AP
De
bullshit
generator
Bijt AI zichzelf straks in de staart?
SHOT
SHUTTERSTOCK
Koud kunstje
ké, KIJK, twee gescheurde plastic
‘O
zakjes die om een tak gevouwen
zitten. Is dat nou een mooie foto om jullie
tijdschrift mee te openen?’ Nou, je
kijkt dus niet naar plastic, maar naar
vorstbloemen. Dit natuurverschijnsel
treedt op bij enkele plantensoorten als
de luchttemperatuur onder het vriespunt
ligt, maar de grondtemperatuur nog niet.
Het wortelsysteem moet namelijk nog
actief zijn. Wanneer het plantensap onder
deze omstandig heden vanuit de wortels
in de stengels terechtkomt, bevriest
het. Hierdoor zet het uit en barst de stengel
open. Eenmaal buiten kunnen de bevroren
laagjes sap omkrullen, zoals je op
deze foto ziet. Tot de zon de vorstbloemen
weer doet smelten.
Tekst: Naomi Vreeburg
2/2025 3
INHOUD
60
54
6 GOED NIEUWS
KIJK KORT Een veelbelovende
behandeling voor diabetes
type 1, een poeder dat CO 2
uit
de lucht haalt, een robot die
kernafval uit Fukushima
verwijdert en meer recent onderzoek
in de schijnwerpers.
12 WORSTCASESCENARIO
Poetin dreigt geregeld met de
inzet van kernwapens. Aan
welke knoppen draait de
NAVO als de Russische president
daadwerkelijk op de
rode kernknop drukt?
20 SCHITTEREND
IN 5 MINUTEN Van peperdure
ringen tot tandartsboren, en
van waterzuiveringsinstallaties
tot satellieten: diamanten
worden veelvuldig ingezet.
Deze keer ook in de rubriek In
5 minuten.
22 KOSMOSKENNIS
De mensheid kijkt al eeuwen
naar de sterrenhemel, en niet
alleen uit nieuwsgierigheid.
Astronomische informatie
was van grote invloed op het
dagelijks leven in deze vijf
beschavingen.
28 GROENE DELVERS
INTERVIEW Wetenschapper
Antony van der Ent werkt met
planten die waardevolle
metalen uit de grond kunnen
halen. De wereld lijkt alleen
nog niet klaar voor deze
milieuvriendelijke vorm van
mijnbouw.
34 ZELFDESTRUCTIE
Generatieve AI, zoals Chat-
GPT, gebruikt steeds vaker
zijn eigen output – en daarmee
ook zijn fouten – om
een volgende opdracht te
verwezenlijken. Graaft de
techniek zo zijn eigen graf?
40 HOOGVLIEGERS
IN BEELD Samen met Columbus
Travel organiseerden we
dit jaar wederom de dronefotowedstrijd.
Dit zijn de tien
gelukkig winnaars.
52
48
4 2/2025
40
48 KATTENGEJANK
Taalkundigen proberen niet
alleen onze communicatie te
doorgronden, maar ook die
van andere dieren. Het Meertens
Instituut richt zich specifiek
op poezenpraat.
52 SPEURSTERREN
FAR OUT Het axion is een
goede kandidaat om het donkere-materie-raadsel
te ontrafelen.
Maar dan moeten we
dit deeltje wel eerst vinden.
Wie weet kunnen neutronensterren
daarbij helpen.
54 LIEFDESMONUMENT
WERELDPROJECTEN Jaarlijks
bezoeken miljoenen
mensen de Taj Mahal. Maar
achter deze marmeren trekpleister
zit een hartverscheurende
geschiedenis.
60 ZEEMONSTERS
Uit nieuw onderzoek is
gebleken dat monstergolven
nóg hoger kunnen worden dan
we dachten. Maar wat zijn het
eigenlijk? En onder welke
omstandigheden ontstaan ze?
66 PRINTPRET
TECH-TOYS Maak kennis met
de Canon Selphy QX20, een
draagbaar apparaatje dat je
smartphonefoto’s op papier
afdrukt, en meer gadgets.
68 NUANCE
De productie van bioplastics
is minder vervuilend dan die
van conventionele kunststoffen.
Maar er zitten ook haken
en ogen aan dit ‘groene’
plastic. KIJK legt de voor- en
nadelen van dit materiaal op
de weegschaal.
74 BEKVET
KIJK ANTWOORDT In de winter
smeren we er driftig op los
met de lippenbalsem. Kan dat
kwaad? En meer prangende
vragen beantwoord in deze
Q&A-rubriek.
79 ZAADZWENDEL
COLUMN Geregeld klaarkomen
zou bij mannen nare
ziektes zoals prostaatkanker
kunnen voorkomen. Toch?
Helaas, mythbuster Ronald
Veldhuizen komt de pret
bederven.
12
BEELD COVER: CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, ISTOCK/GETTY IMAGES
BEELD INHOUD: JOHN LUND/STONE RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, NASA/JPL-CALTECH, K. EN H. BENSER/THE IMAGE BANK RF/GETTY IMAGES, EWOLD KOOISTRA, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES
EDITORIAL
KESSELER
Onwinbaar
et was 1985. Na een succesvolle top in
Genève vertelden de twee wereldleiders
H
Ronald Reagan en Michail Gorbatsjov
de wereld nog maar eens wat de wereld
allang wist: een kernoorlog kan nooit
worden gewonnen en moet dus nooit
worden uitgevochten. Een ronduit schaamteloze opmerking
van twee aartsvijanden die honderden miljarden
dollars hadden besteed aan een krankzinnige hoeveelheid
kernwapens waarmee ze de mensheid verschillende
keren tot de rand van de afgrond hadden gedreven.
Hoe krankzinnig? In 1960 probeerde president Dwight
D. Eisenhower een beeld te krijgen van het razendsnel
groeiende Amerikaanse nucleaire arsenaal. En dus vroeg
hij Strategic Air Command hoeveel kernwapens er gericht
stonden op een bepaalde Russische stad die qua grootte
en industriële capaciteit vergelijkbaar was met Hiroshima.
Dat stond – en staat – voor de Amerikanen allemaal in het
Single Integrated Operational Plan; een lange, lange lijst
met doelen die in geval van een nucleaire oorlog moeten
worden aangevallen. Voor die ene Russische stad stond
een bom van 4,5 megaton gereserveerd, gevolgd door drie
bommen van 1,1 megaton. Kortom, een nogal overdreven
totaal van 520 keer de bom van 15 kiloton die de Japanse
stad van de aarde vaagde.
Nog een voorbeeld? Onder president Barack Obama werd
duidelijk dat er Amerikaanse kernwapens gericht stonden
op lege stukken grasland in het Oostblok omdat daar
eventueel Russische bommenwerpers zouden kunnen
landen als hun bases eenmaal waren uitgeschakeld. Het
ging daarbij niet om één tactisch bommetje per veld,
maar om meerdere.
Die dolle tijden kunnen weleens gaan herleven. Vooral
door de oorlog in Oekraïne neemt het nucleaire wapengekletter
weer toe (lees daar alles over vanaf pagina 12).
En in februari 2026 loopt New Start af, een verdrag uit
2011 tussen de VS en Rusland dat het aantal direct inzetbare
kernwapens met 80 procent beperkte. Als New Start
vervalt, is er weer een obstakel minder op de weg naar
een nieuwe kernwapenwedloop. Dit keer niet met twee
grote spelers, maar met China als derde. Misschien moeten
ze alle drie nog eens worden herinnerd aan wat ze
ongetwijfeld al weten: een kernoorlog kan nooit worden
gewonnen… en een wapenwedloop evenmin.
ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
2/2025 5
Als Poetins
bom valt
De oorlog in Oekraïne duurt al bijna drie jaar
en het einde lijkt nog niet in zicht. Zou
Rusland met kernwapens een doorbraak
kunnen forceren? En zo ja: hoe ziet zo’n
nucleaire aanval er dan uit?
Tekst: Mark van den Tempel
PERSDIENST VAN HET RUSSISCHE MINISTERIE VAN DEFENSIE / YOUTUBE SCREENSHOT
12 2/2025
ij hangt als een donkere
H
wolkenlucht boven de
oorlogshandelingen in
Oekraïne: de mogelijke inzet
van nucleaire wapens.
De Russische president
Vladimir Poetin dreigt er geregeld mee, al
sinds hij in 2014 de Krim bezette. Ook na
de grootschalige invasie van februari 2022
komt het dreigement telkens bovendrijven
wanneer de ontwikkelingen een voor Rusland
ongunstige kant opgaan. Afgelopen
september verklaarde Poetin nog dat Rusland
een aanval met conventionele wapens
mogelijk zal beantwoorden met een nucleaire
tegenaanval. En in november paste
Rusland zelfs haar nucleaire doctrine aan,
als reactie op de inzet van westerse langeafstandsraketten
door Oekraïne. Voortaan
kan Rusland nucleaire wapens inzetten
tegen landen die worden gesteund door
een kernmacht.
Het is verleidelijk om zulke dreiging af te
doen als spierballentaal. Maar hoe groot is
de kans dat Poetin daadwerkelijk een kernwapen
gebruikt, hoe zou dat eruitzien en
wat zouden de gevolgen zijn?
Davis Ellison is strategisch analist van het
The Hague Centre for Strategic Studies,
een onafhankelijke denktank voor militair
onderzoek. Hoe groot acht hij de kans op
de inzet van kernwapens, op een schaal
van nul tot tien? “We schommelen sinds
het uitbreken van de oorlog permanent
rond een vijf. Ik denk dat er sprake moet
zijn van een diréct levensbedreigende
situatie voor Poetin, of van een grootschalige
NAVO-aanval op een grote stad op
Russisch grondgebied, voor Rusland daadwerkelijk
de inzet van kernwapens overweegt.
Dat zou dan zijn in de vorm van een
nucleair waarschuwingsschot.”
Ook defensiespecialist Paul van Hooft van
denktank RAND Europe vindt een dreiging
vijf op een schaal van tien realistisch.
Maar, voegt hij toe: “Dat betekent niet dat
er een kans van 50 procent bestaat dat er
morgen een atoomoorlog uitbreekt. Die
kans is nog steeds klein, maar is wel sterk
gegroeid in de afgelopen vijf à tien jaar.
Niet alleen door de oorlog in Oekraïne,
maar ook vanwege de crisis rond Taiwan
en de onvoorspelbaarheid van een kernmacht
als Noord-Korea. Verder heb je ook
nog de competitie tussen India en Pakistan
waarbij escalatie op de loer ligt. Ik zie meer
en meer paden waarop dingen fout kunnen
gaan.”
Nieuwe kernwapenwedloop
Tijdens de Koude Oorlog hielden de twee
grootste kernmachten elkaar in evenwicht.
De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten
waren ongeveer even sterk en wisten dat
gebruik van kernwapens onherroepelijk
tot wederzijdse vernietiging zou leiden.
Dit principe wordt ook wel mutual assured
destruction genoemd. Een serie verdragen
leidde er vanaf de jaren zeventig toe dat
de twee landen hun langeafstandsatoomwapens
fors beperkten.
Maar sindsdien is de situatie nogal veranderd,
legt Van Hooft uit. “Er is nu een competitie
tussen drie grootmachten: Amerika,
Rusland en China. Die laatste liep ver
achter op de andere twee, maar is flink
aan het inlopen.” China is in korte tijd van
250 naar 450 kernwapens gegaan, en dat
aantal blijft groeien (zie ook ‘De Nucleaire
Club’ op pagina 15). “Ook bouwen ze betere
onderzeeboten, bommenwerpers en
Op 26 oktober 2022 doet Rusland een
proeflancering met een RS-24 Yars (NAVOnaam
SS-29), een intercontinentale ballistische
raket die ook kernkoppen kan afleveren. Het
is de Russische reactie op de Amerikaanse
toestemming aan Oekraïne om met de door
hen geleverde ATACMS-raketten doelen op
Russisch grondgebied te bestoken. Poetin ziet
dat als een flinke escalatie.
2/2025 13
Van
naar sterrenhemel
SCIENCE HISTORY IMAGES/ALAMY
Ook zonder telescopen wisten mensen duizenden jaren geleden de
nodige kennis te vergaren over de sterrenhemel. En dat deden ze niet
alleen uit nieuwsgierigheid. Voor hen kon astronomische informatie van
levensbelang zijn. Vijf voorbeelden van beschavingen die hun blik naar
boven richtten, en hun invloed op de wetenschap van nu.
Tekst: Lucas Ellerbroek
22
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
1
Rekentalenten
BESCHAVING Babyloniërs
LOCATIE nabij het huidige Bagdad
PERIODE 2000 voor Christus – 0
WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? Gedurende
de twee millennia voor onze jaartelling
was Babylon een machtige stadstaat in
Mesopotamië, een gebied dat grotendeels
in het huidige Irak lag. Avonturiers en archeologen
vonden er vanaf de negentiende
eeuw honderdduizenden kleitabletten met
spijkerschrift, waardoor we veel te weten
zijn gekomen over de Babyloniërs en hun
blik op de kosmos.
“De beweging van hemellichamen werd
door de Babyloniërs bestudeerd om de
wil van de goden te lezen”, zegt emeritushoogleraar
sterrenkunde Teije de Jong,
gespecialiseerd in de Babylonische astronomie.
De natuurlijke en bovennatuurlijke
wereld vermengden zich: de stand van de
sterren en maan voorspelden het verloop
van de seizoenen, terwijl samenstanden
van planeten volgens de Babyloniërs belangrijke
maatschappelijke gebeurtenissen
aankondigden. Astrologie en astronomie
waren innig met elkaar vervlochten, net als
bij veel andere beschavingen.
“Wat de Babyloniërs onderscheidde van
andere oude culturen was hun reken talent”,
vervolgt De Jong. “Hun manier om getallen
te noteren, zou later de hele wereld overnemen.”
De Babyloniërs introduceerden
bijvoorbeeld het plaatswaardesysteem.
Daarin wordt de waarde van een cijfer bepaald
door zowel het cijfer zelf als de positie
die het heeft in een getal. Ons tientallige
stelsel is zo’n plaatswaarde systeem: van
rechts naar links zijn de cijfers in een getal
eenheden, tientallen, honderdtallen enzovoort.
De Babyloniërs gebruikten ook zo’n
systeem – maar zij hadden een zestigtallig
stelsel.
Met hun waarnemingen stelden de Babyloniërs
een kalender op die belangrijk
was voor hun staatkundige organisatie en
Op het ‘kleitablet van Sjamasj' uit de
negende eeuw voor Christus staat de
Babylonische zonnegod Sjamasj afgebeeld;
boven hem de symbolen voor de zon, maan
en Venus.
religie. Bovendien was Mesopotamië de
bakermat van de landbouw, en al duizenden
jaren wist men dat een goede timing
van ploegen, zaaien en oogsten essentieel
was voor de voedselvoorziening. De maan
fungeerde als een klok aan de hemel: de
maan doet er een ‘maanmaand’ over om
van volle maan naar volle maan te gaan.
Twaalf van die maanmaanden maakten één
zonnejaar met vier seizoenen.
Althans: bijna. Het ‘zonnejaar’ (365 dagen)
is namelijk elf dagen langer dan twaalf
‘maanmaanden’ (354 dagen). Om te voorkomen
dat de Babyloniërs na een paar jaar
in het verkeerde seizoen zouden zaaien,
voegden ze eens in de drie à vier jaar een
‘schrikkelmaand’ toe aan hun kalender.
Priestersterrenkundigen bepaalden uit de
opkomst van sterrenbeelden hoeveel er
van het zonnejaar verstreken was. Als het
zonne en het maanjaar te veel uit de pas
gingen lopen, trokken ze aan de bel bij de
koning en laste die een schrikkelmaand in.
Door deze rol hadden priestersterrenkundigen
veel aanzien in de Babylonische
maatschappij. Ze deinsden er dan ook niet
voor terug om ook politieke voorspellingen
te doen. Hun beroemdste werk is Enuma
Anu Enlil, een verzameling van zeventig
kleitabletten ‘volgespijkerd’ met waarnemingen
en bijbehorende voortekenen, van
landbouwadviezen (“als de sterren van de
stier van de hemel erg helder zijn, zullen
de kalveren gedijen”) tot peilingen (“als
Jupiter helder is, zal de koning de hoogste
rang bereiken”).
WAT WAS HUN ERFENIS? De Babylonische
sterrenkunde zou het fundament worden
voor versies van talloze latere culturen,
zoals de Griekse, Indiase, Arabische en
Europese. Toen Griekse geleerden enkele
eeuwen voor Christus het eerste ruimtelijke
model van het zonnestelsel ontwikkelden,
maakten ze dankbaar gebruik van baanperiodes
die in Babylon waren uitgerekend.
En de zestigtallige erfenis van de Babylonische
rekenmeesters zie je elke keer dat
je op je horloge kijkt: een minuut bestaat
uit 60 seconden, een uur uit 60 minuten en
een cirkel uit 360 graden.
2/2025 23
CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF
Fout
fout
op
fout
op
34 2/2025
Niemand ontkomt meer aan
de overvloed aan door AI
gegenereerde teksten en
afbeeldingen op internet.
Ook AI zelf niet, want
kunstmatig intelligente
systemen gebruiken steeds
vaker hun eigen output om
mee te trainen. Daardoor
voeden ze zich continu met
hun eigen fouten. En dat is
vragen om problemen.
Tekst: Loys Bakker
et de aanstekelijke woorden
“Het is zo, zo, zo,
M
bijna weer zomer!” wist
John de Koning vorig
jaar een plekje in de
Nederlandse hitlijsten
te bemachtigen. En dat terwijl de zanger
niet eens echt bestaat. De stem én de songteksten
van De Koning zijn gemaakt door
kunstmatige intelligentie.
Eerder klonk dat nog heel bijzonder, inmiddels
is het dat niet meer. Meer dan de helft
van alle tekst op het internet is volgens een
onderzoeksteam van Amazon gemaakt of
vertaald door AI. En iedereen die weleens
met ChatGPT heeft geëxperimenteerd,
weet dat deze zogeheten synthetische data
niet altijd kloppen. Onjuiste zinsconstructies
en bizarre plaatjes overspoelen dus
het web. Extra zorgwerkend: de volgende
generatie AI-systemen wordt getraind met
deze foute informatie. Wat hebben we nog
aan deze technologie als die alleen nog
maar leert van haar eigen creaties?
Afvoerputje
AI is een parapluterm voor een tal van algoritmes
en methodes die mensachtige taken
uitvoeren, zoals redeneren, leren en plannen.
Tegenwoordig doet vooral generatieve
AI nogal wat stof opwaaien. Dit is de vorm
van kunstmatige intelligentie die nieuwe
teksten, plaatjes of andere informatie produceert.
Het trainingsplan van dit soort
systemen zit hem vooral in hun dieet. Het
taalmodel achter ChatGPT leert bijvoorbeeld
van de enorme hoeveelheid gegevens
die het krijgt voorgeschoteld. In bakken
2/2025 8/2024 35
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Poesje
mauw,
wat zeg
je nou?
JEAN-PHILIPPE TOURNUT/GETTY IMAGES
Waarom zou taalwetenschap
zich moeten beperken tot de
mens? Met 360-gradencamera’s
in huiskamers proberen
taalkundigen te leren wat katten
ons te vertellen hebben en hoe
ze met ons communiceren.
Tekst: Anouk Broersma
48 2/2025
en man zit in een stoel,
E
laptop op schoot en koptelefoon
op zijn hoofd. Op
de grond, vlak naast zijn
been, zit een grijsgestreepte
kat hem aan te
staren. Hij lijkt haar niet te zien, dus zet ze
haar voorpoten op de stoelzitting. De man
zet de laptop naast zich neer, waarna de kat
met een tevreden grom op zijn schoot
springt.
Het filmpje van zo’n vijftig seconden toont
een alledaagse interactie zoals veel mensen
die thuis met hun kat zullen hebben. Het
zijn precies dit soort huiselijke tafereeltjes
waar onderzoekers op aanslaan binnen het
project Kat en Taal van het Meertens Instituut.
Frame voor frame bekijken ze zulke
beelden om te ontdekken wat er gebeurt.
Hoe vertelt een kat wat hij wil? Begrijpt de
mens hem? En zijn in die kattencommunicatie
patronen te ontdekken waardoor je
zou kunnen zeggen: dit is een taal?
Langgerekte miauw
Het begon met ‘veldonderzoek’ in eigen
huis, waar onderzoekers hun eigen katten
filmden. Maar na een open oproep aan kattenbaasjes
is het studieterrein afgelopen
jaar flink uitgebreid. Andermans kat bestuderen
in zijn eigen omgeving bleek alleen
zo eenvoudig nog niet, vertelt Marjo van
Koppen, hoogleraar taalvariatie aan de Universiteit
Utrecht en senioronderzoeker bij
het Meertens Instituut. “Katten gaan zich
vaak anders gedragen als een vreemde binnenkomt.”
Sommige dieren kwamen de
slaapkamer niet eens uit als ze er waren,
laat staan dat de taalwetenschappers enige
interactie op camera konden vast leggen.
Daarom besloten de onderzoekers het anders
aan te pakken. Van Koppens collega
Marlou Rasenberg gaat nog steeds langs,
maar dan om een 360-gradencamera in de
huiskamer te zetten. Die volgt een aantal
uur alle bewegingen van de kat door de
ruimte heen, terwijl het baasje een
GoPro-camera draagt.
Zo gedetailleerd kattencommunicatie vastleggen
is tamelijk uniek, maar deze onderzoekers
zijn niet de eerste taalkundigen die
de dieren bestuderen. Taalwetenschappers
van de Zweedse Lund-universiteit analyseerden
beeld- en geluidsopnames van zeventig
miauwende katten. Korte miauws
2/2025 49
BINNENKORT
Vizier op de
oerknal
GOVERT
SCHILLING
Wetenschapsjournalist
“Wie ver weg in de ruimte
kijkt, kijkt ook ver terug in
de tijd. Maar hoe ver kun
je eigenlijk terugkijken?
Kunnen sterrenkundigen de
oerknal zélf zien? In Noord-
-Chili en op Antarctica
zijn nieuwe telescopen in
aanbouw die dat mogelijk
moeten gaan maken. Je
leest er meer over in
KIJK 3/2025.”
THE SIMONS OBSERVATORY/SIMONS FOUNDATION
TIM
TOMASSEN
KIJK-redacteur
“Rivieren zijn van levensbelang
voor mens en
natuur, maar verder zijn ze
niet megaspannend – ze
vervoeren allemaal water
van punt A naar punt B.
Toch bestaan er ook een
paar waterwegen die zich
net even anders gedragen
dan normaal. Voor de
volgende editie schrijf ik
onder meer over rivieren
met kokend water en regenboogkleuren.”
KELLY CHENG/GETTY IMAGES
Waterwonderen
80 2/2025
THIERRY MONASSE/GETTY IMAGES
3/2025 LIGT
IN DE WINKEL
VANAF
13 FEBRUARI!
Stroomstop
NAOMI
VREEBURG
Chef redactie
KIJK
“Bijna heel Nederland heeft
last van een vol stroomnet.
Alleen in sommige delen
van Friesland en Groningen
is nog ruimte. Hoe heeft het
zover kunnen komen? Wat
zijn de gevolgen? En welke
initiatieven zijn er op poten
gezet om het probleem op
te lossen? KIJK raadpleegde
deskundigen en zocht
het voor je uit.”
COLOFON
Klantenservice: 020 – 894 5666
Redactieadres: Redactie KIJK, Postbus 22693, 1100 DD Amsterdam,
020 – 210 5350, info@kijkmagazine.nl
Hoofdredacteur: André Kesseler
Chef redactie: Naomi Vreeburg
Webredacteur: Tim Tomassen, Sterre Roosen (stagiair)
Redactie-assistent: Lysette Dammers
Eindredactie: Jean-Paul Keulen, Bernice Nikijuluw, Berry Overvelde, Margot
Reesink
Uitgever: Pim Osterhaus
Art direction en vormgeving: Arnold Ritter
Ontwerp basislayout: Ilse Bekker
Marketing: Jane van Daalen, Arjan van Rijn, Deveny Saris
(deveny.saris@roularta.nl)
Aan dit nummer schreven mee: Loys Bakker, Marysa van den Berg, Roeliene
Bos, Anouk Broersma, Lucas Ellerbroek, Yannick Fritschy, Jean-Paul Keulen,
Sterre Leufkens, Judith Neimeijer, Margot Reesink, Monique Siemsen, Mark
van den Tempel, Dennis Voeten, Bastiaan Vroegop
Druk: Roularta Printing
Sales: advertising@roularta.nl, of bel 06 – 57 94 91 17
Persberichten naar: pers@kijkmagazine.nl
Traffic advertenties: Marjola van Iperen, Aintza Nicolas Gnodde, Rivka Baum
Distributie losse verkoop: Aldipress B.V., De Meern, telefoon 030 – 666 06 11
Leesportefeuille: zonder schriftelijke toestemming van de uitgever is het niet
geoorloofd KIJK op te nemen in of ter beschikking te stellen aan een
leesportefeuille.
KIJK is een uitgave van Roularta Media Group.
Onder voorbehoud van alle rechten. Niets uit deze uitgave mag geheel of
gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook,
zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever sluit iedere
aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- en zetfouten uit.
Abroad KIJK is available for international licensing and syndication. For more
information: info@kijkmagazine.nl
Service en informatie
Nieuwe abonnementen: ga voor alle aanbiedingen naar kijkmagazine.nl/abonneren of bel +31
(0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).
Klantenservice Nederland en België: voor vragen over bezorging, opzegging, betaling,
wijzigingen, welkomstgeschenken, artikelen en passen. Mail naar
klantenservice@kijkmagazine.nl of bel +31 (0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).
Adreswijzigingen dienen uiterlijk 3 weken voor de verhuizing bij ons bekend te zijn.
Nabestellen van reeds verschenen edities is mogelijk op www.kijkmagazine.nl/shop.
Beëindigen van het abonnement kan tegen het einde van de eerste abonnementstermijn, door
uiterlijk een maand voor verschijnen van het eerste nummer van de nieuwe abonnementstermijn
op te zeggen. Na de eerste abonnementstermijn kan het abonnement met inachtneming van een
opzegtermijn van een (1) maand worden beëindigd. Bel +31 (0)20 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00
uur). Belgische lezers kunnen bellen naar: +31 (0)20 894 5661.
Abonnementsprijzen voor Nederland en België:
De prijs van een jaarabonnement bedraagt per 2025 €104,50 bij betaling per automatische
incasso (voor andere betaalwijzen wordt €2,60 administratiekosten gerekend). Bij een
jaarabonnement ontvang je 12x KIJK (inclusief 2 dubbelnummers) + 1 special. Als abonnee kun je
ook meer dan 25 andere tijdschriften lezen via Mijn Magazines. Bovendien is deze digitale
toegang te delen met 2 personen. Abonnementen buiten Nederland en België zijn op aanvraag;
mail hiervoor naar klantenservice@kijkmagazine.nl.
Betalingsvoorwaarden: een abonnement geldt voor de opgegeven periode en wordt nadien – behoudens
opzegging – automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd. Het
abonnementsgeld dient vooruit te worden voldaan. Een andere betaaltermijn of -wijze is mogelijk;
neem hiervoor contact op met onze klantenservice. Bij niet tijdige betaling worden er
herinneringskosten in rekening gebracht. Prijswijzigingen voorbehouden.
Leveringsvoorwaarden: levering van tijdschriften, en levering en verkoop van premies en
handelsartikelen geschiedt volgens de Leveringsvoorwaarden Roularta Media Group. Kijk voor
deze voorwaarden op roularta.nl/voorwaarden. U kunt deze voorwaarden ook schriftelijk
opvragen bij Roularta Media Group, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam. Voor bezorgadressen
buiten Nederland en België mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl.
Handelsartikelen: voor alle premies, aanbiedingen en acties in Nederland en België geldt: zolang
de voorraad strekt. Helaas is het bestellen van
handelsartikelen vanuit landen buiten Nederland en
België niet mogelijk.
Privacy: Roularta Media, de uitgever van KIJK, legt van
haar abonnees en klanten in het kader van haar
dienstverlening gegevens vast. Deze persoonsgegevens
worden verwerkt in overeenstemming met de
toepasselijke wet- en regelgeving, waaronder de
Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Kijk
voor het privacybeleid van Roularta Media op roularta.nl/
privacyvoorwaarden. Via privacy@roularta.nl en/of via
Roularta Media, ter attentie van Afdeling Klantenservice
Privacy, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam, kunt u altijd
contact opnemen als u vragen heeft over dit
privacybeleid.
2/2025 81
SPOT
Ook een goede Google Earth-locatie voor op deze pagina’s? Stuur dan een mailtje
met de coördinaten en een korte omschrijving naar info@kijkmagazine.nl
82 5/2023
19 22 25 N
99 5 24 W
Muchos groentos
l voordat de Spanjaarden er vanaf
A
de zestiende eeuw ‘hun ding kwamen
doen’, waren er in Tenochtitlan (het
huidige Mexico-stad) kleine openluchtmarkten,
zogenoemde tianguis, waar
levensmiddelen werden verkocht. Die veranderden
langzaam maar zeker in grotere
vaste markten, mercados públicos, en een
van de grootste was La Merced – gelegen
in wat nu het historische centrum van de
stad is. Naarmate de stad groeide en de
verkeersdrukte toenam, kwam de oude
markt steeds meer in het gedrang. Die
bleef bestaan, maar er moest een alternatief
komen en dat werd dit. In Central
de Abasto (‘bevoorradingscentrum’)
komen sinds 1982 dagelijks driehonderdduizend
producenten, groothandelaren,
detailhandelaren en consumenten bijeen.
Samen verhandelen ze elke dag meer dan
30.000 ton goederen. Dat is goed voor 80
procent van wat de 20 miljoen inwoners
van Mexico-City en omstreken aan fruit,
vlees, groente en andere voedingsmiddelen
nodig hebben.
Tekst: André Kesseler
05/2023 2/2025 83
NU TE KOOP
Grensverleggende wetenschap!
Lees alles over de mensen die tot het uiterste
gaan om de wereld vooruit te helpen.
Bestel nu via kijkmagazine.nl/extreem