15.01.2025 Views

inkijk kyk2502

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

WWW.KIJKMAGAZINE.NL 2 / 2025 / € 7,50

HOE KATTEN MET

ONS PRATEN

Kernoorlog

Wat gebeurt er

als Poetin op de

rode knop drukt?

Aan de top

De tien beste

dronefoto’s

van het jaar

Grafmonument

De Taj Mahal:

een ode in wit

marmer

AP

De

bullshit

generator

Bijt AI zichzelf straks in de staart?


SHOT


SHUTTERSTOCK

Koud kunstje

ké, KIJK, twee gescheurde plastic

‘O

zakjes die om een tak gevouwen

zitten. Is dat nou een mooie foto om jullie

tijdschrift mee te openen?’ Nou, je

kijkt dus niet naar plastic, maar naar

vorstbloemen. Dit natuurverschijnsel

treedt op bij enkele plantensoorten als

de luchttemperatuur onder het vriespunt

ligt, maar de grondtemperatuur nog niet.

Het wortelsysteem moet namelijk nog

actief zijn. Wanneer het plantensap onder

deze omstandig heden vanuit de wortels

in de stengels terechtkomt, bevriest

het. Hierdoor zet het uit en barst de stengel

open. Eenmaal buiten kunnen de bevroren

laagjes sap omkrullen, zoals je op

deze foto ziet. Tot de zon de vorstbloemen

weer doet smelten.

Tekst: Naomi Vreeburg

2/2025 3


INHOUD

60

54

6 GOED NIEUWS

KIJK KORT Een veelbelovende

behandeling voor diabetes

type 1, een poeder dat CO 2

uit

de lucht haalt, een robot die

kernafval uit Fukushima

verwijdert en meer recent onderzoek

in de schijnwerpers.

12 WORSTCASESCENARIO

Poetin dreigt geregeld met de

inzet van kernwapens. Aan

welke knoppen draait de

NAVO als de Russische president

daadwerkelijk op de

rode kernknop drukt?

20 SCHITTEREND

IN 5 MINUTEN Van peperdure

ringen tot tandartsboren, en

van waterzuiveringsinstallaties

tot satellieten: diamanten

worden veelvuldig ingezet.

Deze keer ook in de rubriek In

5 minuten.

22 KOSMOSKENNIS

De mensheid kijkt al eeuwen

naar de sterrenhemel, en niet

alleen uit nieuwsgierigheid.

Astronomische informatie

was van grote invloed op het

dagelijks leven in deze vijf

beschavingen.

28 GROENE DELVERS

INTERVIEW Wetenschapper

Antony van der Ent werkt met

planten die waardevolle

metalen uit de grond kunnen

halen. De wereld lijkt alleen

nog niet klaar voor deze

milieuvriendelijke vorm van

mijnbouw.

34 ZELFDESTRUCTIE

Generatieve AI, zoals Chat-

GPT, gebruikt steeds vaker

zijn eigen output – en daarmee

ook zijn fouten – om

een volgende opdracht te

verwezenlijken. Graaft de

techniek zo zijn eigen graf?

40 HOOGVLIEGERS

IN BEELD Samen met Columbus

Travel organiseerden we

dit jaar wederom de dronefotowedstrijd.

Dit zijn de tien

gelukkig winnaars.

52

48

4 2/2025


40

48 KATTENGEJANK

Taalkundigen proberen niet

alleen onze communicatie te

doorgronden, maar ook die

van andere dieren. Het Meertens

Instituut richt zich specifiek

op poezenpraat.

52 SPEURSTERREN

FAR OUT Het axion is een

goede kandidaat om het donkere-materie-raadsel

te ontrafelen.

Maar dan moeten we

dit deeltje wel eerst vinden.

Wie weet kunnen neutronensterren

daarbij helpen.

54 LIEFDESMONUMENT

WERELDPROJECTEN Jaarlijks

bezoeken miljoenen

mensen de Taj Mahal. Maar

achter deze marmeren trekpleister

zit een hartverscheurende

geschiedenis.

60 ZEEMONSTERS

Uit nieuw onderzoek is

gebleken dat monstergolven

nóg hoger kunnen worden dan

we dachten. Maar wat zijn het

eigenlijk? En onder welke

omstandigheden ontstaan ze?

66 PRINTPRET

TECH-TOYS Maak kennis met

de Canon Selphy QX20, een

draagbaar apparaatje dat je

smartphonefoto’s op papier

afdrukt, en meer gadgets.

68 NUANCE

De productie van bioplastics

is minder vervuilend dan die

van conventionele kunststoffen.

Maar er zitten ook haken

en ogen aan dit ‘groene’

plastic. KIJK legt de voor- en

nadelen van dit materiaal op

de weegschaal.

74 BEKVET

KIJK ANTWOORDT In de winter

smeren we er driftig op los

met de lippenbalsem. Kan dat

kwaad? En meer prangende

vragen beantwoord in deze

Q&A-rubriek.

79 ZAADZWENDEL

COLUMN Geregeld klaarkomen

zou bij mannen nare

ziektes zoals prostaatkanker

kunnen voorkomen. Toch?

Helaas, mythbuster Ronald

Veldhuizen komt de pret

bederven.

12

BEELD COVER: CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, ISTOCK/GETTY IMAGES

BEELD INHOUD: JOHN LUND/STONE RF/GETTY IMAGES, SHUTTERSTOCK, NASA/JPL-CALTECH, K. EN H. BENSER/THE IMAGE BANK RF/GETTY IMAGES, EWOLD KOOISTRA, ANTON PETRUS/MOMENT RF/GETTY IMAGES

EDITORIAL

KESSELER

Onwinbaar

et was 1985. Na een succesvolle top in

Genève vertelden de twee wereldleiders

H

Ronald Reagan en Michail Gorbatsjov

de wereld nog maar eens wat de wereld

allang wist: een kernoorlog kan nooit

worden gewonnen en moet dus nooit

worden uitgevochten. Een ronduit schaamteloze opmerking

van twee aartsvijanden die honderden miljarden

dollars hadden besteed aan een krankzinnige hoeveelheid

kernwapens waarmee ze de mensheid verschillende

keren tot de rand van de afgrond hadden gedreven.

Hoe krankzinnig? In 1960 probeerde president Dwight

D. Eisenhower een beeld te krijgen van het razendsnel

groeiende Amerikaanse nucleaire arsenaal. En dus vroeg

hij Strategic Air Command hoeveel kernwapens er gericht

stonden op een bepaalde Russische stad die qua grootte

en industriële capaciteit vergelijkbaar was met Hiroshima.

Dat stond – en staat – voor de Amerikanen allemaal in het

Single Integrated Operational Plan; een lange, lange lijst

met doelen die in geval van een nucleaire oorlog moeten

worden aangevallen. Voor die ene Russische stad stond

een bom van 4,5 megaton gereserveerd, gevolgd door drie

bommen van 1,1 megaton. Kortom, een nogal overdreven

totaal van 520 keer de bom van 15 kiloton die de Japanse

stad van de aarde vaagde.

Nog een voorbeeld? Onder president Barack Obama werd

duidelijk dat er Amerikaanse kernwapens gericht stonden

op lege stukken grasland in het Oostblok omdat daar

eventueel Russische bommenwerpers zouden kunnen

landen als hun bases eenmaal waren uitgeschakeld. Het

ging daarbij niet om één tactisch bommetje per veld,

maar om meerdere.

Die dolle tijden kunnen weleens gaan herleven. Vooral

door de oorlog in Oekraïne neemt het nucleaire wapengekletter

weer toe (lees daar alles over vanaf pagina 12).

En in februari 2026 loopt New Start af, een verdrag uit

2011 tussen de VS en Rusland dat het aantal direct inzetbare

kernwapens met 80 procent beperkte. Als New Start

vervalt, is er weer een obstakel minder op de weg naar

een nieuwe kernwapenwedloop. Dit keer niet met twee

grote spelers, maar met China als derde. Misschien moeten

ze alle drie nog eens worden herinnerd aan wat ze

ongetwijfeld al weten: een kernoorlog kan nooit worden

gewonnen… en een wapenwedloop evenmin.

ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.

Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?

Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.

2/2025 5


Als Poetins

bom valt

De oorlog in Oekraïne duurt al bijna drie jaar

en het einde lijkt nog niet in zicht. Zou

Rusland met kernwapens een doorbraak

kunnen forceren? En zo ja: hoe ziet zo’n

nucleaire aanval er dan uit?

Tekst: Mark van den Tempel

PERSDIENST VAN HET RUSSISCHE MINISTERIE VAN DEFENSIE / YOUTUBE SCREENSHOT

12 2/2025


ij hangt als een donkere

H

wolkenlucht boven de

oorlogshandelingen in

Oekraïne: de mogelijke inzet

van nucleaire wapens.

De Russische president

Vladimir Poetin dreigt er geregeld mee, al

sinds hij in 2014 de Krim bezette. Ook na

de grootschalige invasie van februari 2022

komt het dreigement telkens bovendrijven

wanneer de ontwikkelingen een voor Rusland

ongunstige kant opgaan. Afgelopen

september verklaarde Poetin nog dat Rusland

een aanval met conventionele wapens

mogelijk zal beantwoorden met een nucleaire

tegenaanval. En in november paste

Rusland zelfs haar nucleaire doctrine aan,

als reactie op de inzet van westerse langeafstandsraketten

door Oekraïne. Voortaan

kan Rusland nucleaire wapens inzetten

tegen landen die worden gesteund door

een kernmacht.

Het is verleidelijk om zulke dreiging af te

doen als spierballentaal. Maar hoe groot is

de kans dat Poetin daadwerkelijk een kernwapen

gebruikt, hoe zou dat eruitzien en

wat zouden de gevolgen zijn?

Davis Ellison is strategisch analist van het

The Hague Centre for Strategic Studies,

een onafhankelijke denktank voor militair

onderzoek. Hoe groot acht hij de kans op

de inzet van kernwapens, op een schaal

van nul tot tien? “We schommelen sinds

het uitbreken van de oorlog permanent

rond een vijf. Ik denk dat er sprake moet

zijn van een diréct levensbedreigende

situatie voor Poetin, of van een grootschalige

NAVO-aanval op een grote stad op

Russisch grondgebied, voor Rusland daadwerkelijk

de inzet van kernwapens overweegt.

Dat zou dan zijn in de vorm van een

nucleair waarschuwingsschot.”

Ook defensiespecialist Paul van Hooft van

denktank RAND Europe vindt een dreiging

vijf op een schaal van tien realistisch.

Maar, voegt hij toe: “Dat betekent niet dat

er een kans van 50 procent bestaat dat er

morgen een atoomoorlog uitbreekt. Die

kans is nog steeds klein, maar is wel sterk

gegroeid in de afgelopen vijf à tien jaar.

Niet alleen door de oorlog in Oekraïne,

maar ook vanwege de crisis rond Taiwan

en de onvoorspelbaarheid van een kernmacht

als Noord-Korea. Verder heb je ook

nog de competitie tussen India en Pakistan

waarbij escalatie op de loer ligt. Ik zie meer

en meer paden waarop dingen fout kunnen

gaan.”

Nieuwe kernwapenwedloop

Tijdens de Koude Oorlog hielden de twee

grootste kernmachten elkaar in evenwicht.

De Sovjet-Unie en de Verenigde Staten

waren ongeveer even sterk en wisten dat

gebruik van kernwapens onherroepelijk

tot wederzijdse vernietiging zou leiden.

Dit principe wordt ook wel mutual assured

destruction genoemd. Een serie verdragen

leidde er vanaf de jaren zeventig toe dat

de twee landen hun langeafstandsatoomwapens

fors beperkten.

Maar sindsdien is de situatie nogal veranderd,

legt Van Hooft uit. “Er is nu een competitie

tussen drie grootmachten: Amerika,

Rusland en China. Die laatste liep ver

achter op de andere twee, maar is flink

aan het inlopen.” China is in korte tijd van

250 naar 450 kernwapens gegaan, en dat

aantal blijft groeien (zie ook ‘De Nucleaire

Club’ op pagina 15). “Ook bouwen ze betere

onderzeeboten, bommenwerpers en

Op 26 oktober 2022 doet Rusland een

proeflancering met een RS-24 Yars (NAVOnaam

SS-29), een intercontinentale ballistische

raket die ook kernkoppen kan afleveren. Het

is de Russische reactie op de Amerikaanse

toestemming aan Oekraïne om met de door

hen geleverde ATACMS-raketten doelen op

Russisch grondgebied te bestoken. Poetin ziet

dat als een flinke escalatie.

2/2025 13


Van

naar sterrenhemel

SCIENCE HISTORY IMAGES/ALAMY

Ook zonder telescopen wisten mensen duizenden jaren geleden de

nodige kennis te vergaren over de sterrenhemel. En dat deden ze niet

alleen uit nieuwsgierigheid. Voor hen kon astronomische informatie van

levensbelang zijn. Vijf voorbeelden van beschavingen die hun blik naar

boven richtten, en hun invloed op de wetenschap van nu.

Tekst: Lucas Ellerbroek

22


Scan de

QR-code

voor meer

informatie.

1

Rekentalenten

BESCHAVING Babyloniërs

LOCATIE nabij het huidige Bagdad

PERIODE 2000 voor Christus – 0

WAT HEBBEN ZE ONTDEKT? Gedurende

de twee millennia voor onze jaartelling

was Babylon een machtige stadstaat in

Mesopotamië, een gebied dat grotendeels

in het huidige Irak lag. Avonturiers en archeologen

vonden er vanaf de negentiende

eeuw honderdduizenden kleitabletten met

spijkerschrift, waardoor we veel te weten

zijn gekomen over de Babyloniërs en hun

blik op de kosmos.

“De beweging van hemellichamen werd

door de Babyloniërs bestudeerd om de

wil van de goden te lezen”, zegt emeritushoogleraar

sterrenkunde Teije de Jong,

gespecialiseerd in de Babylonische astronomie.

De natuurlijke en bovennatuurlijke

wereld vermengden zich: de stand van de

sterren en maan voorspelden het verloop

van de seizoenen, terwijl samenstanden

van planeten volgens de Babyloniërs belangrijke

maatschappelijke gebeurtenissen

aankondigden. Astrologie en astronomie

waren innig met elkaar vervlochten, net als

bij veel andere beschavingen.

“Wat de Babyloniërs onderscheidde van

andere oude culturen was hun reken talent”,

vervolgt De Jong. “Hun manier om getallen

te noteren, zou later de hele wereld overnemen.”

De Babyloniërs introduceerden

bijvoorbeeld het plaats­waardesysteem.

Daarin wordt de waarde van een cijfer bepaald

door zowel het cijfer zelf als de positie

die het heeft in een getal. Ons tientallige

stelsel is zo’n plaats­waarde systeem: van

rechts naar links zijn de cijfers in een getal

eenheden, tientallen, honderdtallen enzovoort.

De Babyloniërs gebruikten ook zo’n

systeem – maar zij hadden een zestigtallig

stelsel.

Met hun waarnemingen stelden de Babyloniërs

een kalender op die belangrijk

was voor hun staatkundige organisatie en

Op het ‘kleitablet van Sjamasj' uit de

negende eeuw voor Christus staat de

Babylonische zonnegod Sjamasj afgebeeld;

boven hem de symbolen voor de zon, maan

en Venus.

religie. Bovendien was Mesopotamië de

bakermat van de landbouw, en al duizenden

jaren wist men dat een goede timing

van ploegen, zaaien en oogsten essentieel

was voor de voedselvoorziening. De maan

fungeerde als een klok aan de hemel: de

maan doet er een ‘maanmaand’ over om

van volle maan naar volle maan te gaan.

Twaalf van die maanmaanden maakten één

zonnejaar met vier seizoenen.

Althans: bijna. Het ‘zonnejaar’ (365 dagen)

is namelijk elf dagen langer dan twaalf

‘maanmaanden’ (354 dagen). Om te voorkomen

dat de Babyloniërs na een paar jaar

in het verkeerde seizoen zouden zaaien,

voegden ze eens in de drie à vier jaar een

‘schrikkelmaand’ toe aan hun kalender.

Priester­sterrenkundigen bepaalden uit de

opkomst van sterrenbeelden hoeveel er

van het zonnejaar verstreken was. Als het

zonne­ en het maanjaar te veel uit de pas

gingen lopen, trokken ze aan de bel bij de

koning en laste die een schrikkelmaand in.

Door deze rol hadden priester­sterrenkundigen

veel aanzien in de Babylonische

maatschappij. Ze deinsden er dan ook niet

voor terug om ook politieke voorspellingen

te doen. Hun beroemdste werk is Enuma

Anu Enlil, een verzameling van zeventig

kleitabletten ‘volgespijkerd’ met waarnemingen

en bijbehorende voortekenen, van

landbouwadviezen (“als de sterren van de

stier van de hemel erg helder zijn, zullen

de kalveren gedijen”) tot peilingen (“als

Jupiter helder is, zal de koning de hoogste

rang bereiken”).

WAT WAS HUN ERFENIS? De Babylonische

sterrenkunde zou het fundament worden

voor versies van talloze latere culturen,

zoals de Griekse, Indiase, Arabische en

Europese. Toen Griekse geleerden enkele

eeuwen voor Christus het eerste ruimtelijke

model van het zonnestelsel ontwikkelden,

maakten ze dankbaar gebruik van baanperiodes

die in Babylon waren uitgerekend.

En de zestigtallige erfenis van de Babylonische

rekenmeesters zie je elke keer dat

je op je horloge kijkt: een minuut bestaat

uit 60 seconden, een uur uit 60 minuten en

een cirkel uit 360 graden.

2/2025 23


CHATGPT/DALL-E/BEWERKING: BERT VAN DEN BROEK/IDETIF

Fout

fout

op

fout

op

34 2/2025


Niemand ontkomt meer aan

de overvloed aan door AI

gegenereerde teksten en

afbeeldingen op internet.

Ook AI zelf niet, want

kunstmatig intelligente

systemen gebruiken steeds

vaker hun eigen output om

mee te trainen. Daardoor

voeden ze zich continu met

hun eigen fouten. En dat is

vragen om problemen.

Tekst: Loys Bakker

et de aanstekelijke woorden

“Het is zo, zo, zo,

M

bijna weer zomer!” wist

John de Koning vorig

jaar een plekje in de

Nederlandse hitlijsten

te bemachtigen. En dat terwijl de zanger

niet eens echt bestaat. De stem én de songteksten

van De Koning zijn gemaakt door

kunstmatige intelligentie.

Eerder klonk dat nog heel bijzonder, inmiddels

is het dat niet meer. Meer dan de helft

van alle tekst op het internet is volgens een

onderzoeksteam van Amazon gemaakt of

vertaald door AI. En iedereen die weleens

met ChatGPT heeft geëxperimenteerd,

weet dat deze zogeheten synthetische data

niet altijd kloppen. Onjuiste zinsconstructies

en bizarre plaatjes overspoelen dus

het web. Extra zorgwerkend: de volgende

generatie AI-systemen wordt getraind met

deze foute informatie. Wat hebben we nog

aan deze technologie als die alleen nog

maar leert van haar eigen creaties?

Afvoerputje

AI is een parapluterm voor een tal van algoritmes

en methodes die mensachtige taken

uitvoeren, zoals redeneren, leren en plannen.

Tegenwoordig doet vooral generatieve

AI nogal wat stof opwaaien. Dit is de vorm

van kunstmatige intelligentie die nieuwe

teksten, plaatjes of andere informatie produceert.

Het trainingsplan van dit soort

systemen zit hem vooral in hun dieet. Het

taalmodel achter ChatGPT leert bijvoorbeeld

van de enorme hoeveelheid gegevens

die het krijgt voorgeschoteld. In bakken

2/2025 8/2024 35


Scan de

QR-code

voor meer

informatie.

Poesje

mauw,

wat zeg

je nou?

JEAN-PHILIPPE TOURNUT/GETTY IMAGES

Waarom zou taalwetenschap

zich moeten beperken tot de

mens? Met 360-gradencamera’s

in huiskamers proberen

taalkundigen te leren wat katten

ons te vertellen hebben en hoe

ze met ons communiceren.

Tekst: Anouk Broersma

48 2/2025


en man zit in een stoel,

E

laptop op schoot en koptelefoon

op zijn hoofd. Op

de grond, vlak naast zijn

been, zit een grijsgestreepte

kat hem aan te

staren. Hij lijkt haar niet te zien, dus zet ze

haar voorpoten op de stoelzitting. De man

zet de laptop naast zich neer, waarna de kat

met een tevreden grom op zijn schoot

springt.

Het filmpje van zo’n vijftig seconden toont

een alledaagse interactie zoals veel mensen

die thuis met hun kat zullen hebben. Het

zijn precies dit soort huiselijke tafereeltjes

waar onderzoekers op aanslaan binnen het

project Kat en Taal van het Meertens Instituut.

Frame voor frame bekijken ze zulke

beelden om te ontdekken wat er gebeurt.

Hoe vertelt een kat wat hij wil? Begrijpt de

mens hem? En zijn in die kattencommunicatie

patronen te ontdekken waardoor je

zou kunnen zeggen: dit is een taal?

Langgerekte miauw

Het begon met ‘veldonderzoek’ in eigen

huis, waar onderzoekers hun eigen katten

filmden. Maar na een open oproep aan kattenbaasjes

is het studieterrein afgelopen

jaar flink uitgebreid. Andermans kat bestuderen

in zijn eigen omgeving bleek alleen

zo eenvoudig nog niet, vertelt Marjo van

Koppen, hoogleraar taalvariatie aan de Universiteit

Utrecht en senioronderzoeker bij

het Meertens Instituut. “Katten gaan zich

vaak anders gedragen als een vreemde binnenkomt.”

Sommige dieren kwamen de

slaapkamer niet eens uit als ze er waren,

laat staan dat de taalwetenschappers enige

interactie op camera konden vast leggen.

Daarom besloten de onderzoekers het anders

aan te pakken. Van Koppens collega

Marlou Rasenberg gaat nog steeds langs,

maar dan om een 360-gradencamera in de

huiskamer te zetten. Die volgt een aantal

uur alle bewegingen van de kat door de

ruimte heen, terwijl het baasje een

GoPro-camera draagt.

Zo gedetailleerd kattencommunicatie vastleggen

is tamelijk uniek, maar deze onderzoekers

zijn niet de eerste taalkundigen die

de dieren bestuderen. Taalwetenschappers

van de Zweedse Lund-universiteit analyseerden

beeld- en geluidsopnames van zeventig

miauwende katten. Korte miauws

2/2025 49


BINNENKORT

Vizier op de

oerknal

GOVERT

SCHILLING

Wetenschapsjournalist

“Wie ver weg in de ruimte

kijkt, kijkt ook ver terug in

de tijd. Maar hoe ver kun

je eigenlijk terugkijken?

Kunnen sterrenkundigen de

oerknal zélf zien? In Noord-

-Chili en op Antarctica

zijn nieuwe telescopen in

aanbouw die dat mogelijk

moeten gaan maken. Je

leest er meer over in

KIJK 3/2025.”

THE SIMONS OBSERVATORY/SIMONS FOUNDATION

TIM

TOMASSEN

KIJK-redacteur

“Rivieren zijn van levensbelang

voor mens en

natuur, maar verder zijn ze

niet megaspannend – ze

vervoeren allemaal water

van punt A naar punt B.

Toch bestaan er ook een

paar waterwegen die zich

net even anders gedragen

dan normaal. Voor de

volgende editie schrijf ik

onder meer over rivieren

met kokend water en regenboogkleuren.”

KELLY CHENG/GETTY IMAGES

Waterwonderen

80 2/2025


THIERRY MONASSE/GETTY IMAGES

3/2025 LIGT

IN DE WINKEL

VANAF

13 FEBRUARI!

Stroomstop

NAOMI

VREEBURG

Chef redactie

KIJK

“Bijna heel Nederland heeft

last van een vol stroomnet.

Alleen in sommige delen

van Friesland en Groningen

is nog ruimte. Hoe heeft het

zover kunnen komen? Wat

zijn de gevolgen? En welke

initiatieven zijn er op poten

gezet om het probleem op

te lossen? KIJK raadpleegde

deskundigen en zocht

het voor je uit.”

COLOFON

Klantenservice: 020 – 894 5666

Redactieadres: Redactie KIJK, Postbus 22693, 1100 DD Amsterdam,

020 – 210 5350, info@kijkmagazine.nl

Hoofdredacteur: André Kesseler

Chef redactie: Naomi Vreeburg

Webredacteur: Tim Tomassen, Sterre Roosen (stagiair)

Redactie-assistent: Lysette Dammers

Eindredactie: Jean-Paul Keulen, Bernice Nikijuluw, Berry Overvelde, Margot

Reesink

Uitgever: Pim Osterhaus

Art direction en vormgeving: Arnold Ritter

Ontwerp basislayout: Ilse Bekker

Marketing: Jane van Daalen, Arjan van Rijn, Deveny Saris

(deveny.saris@roularta.nl)

Aan dit nummer schreven mee: Loys Bakker, Marysa van den Berg, Roeliene

Bos, Anouk Broersma, Lucas Ellerbroek, Yannick Fritschy, Jean-Paul Keulen,

Sterre Leufkens, Judith Neimeijer, Margot Reesink, Monique Siemsen, Mark

van den Tempel, Dennis Voeten, Bastiaan Vroegop

Druk: Roularta Printing

Sales: advertising@roularta.nl, of bel 06 – 57 94 91 17

Persberichten naar: pers@kijkmagazine.nl

Traffic advertenties: Marjola van Iperen, Aintza Nicolas Gnodde, Rivka Baum

Distributie losse verkoop: Aldipress B.V., De Meern, telefoon 030 – 666 06 11

Leesportefeuille: zonder schriftelijke toestemming van de uitgever is het niet

geoorloofd KIJK op te nemen in of ter beschikking te stellen aan een

leesportefeuille.

KIJK is een uitgave van Roularta Media Group.

Onder voorbehoud van alle rechten. Niets uit deze uitgave mag geheel of

gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd

gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook,

zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever sluit iedere

aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- en zetfouten uit.

Abroad KIJK is available for international licensing and syndication. For more

information: info@kijkmagazine.nl

Service en informatie

Nieuwe abonnementen: ga voor alle aanbiedingen naar kijkmagazine.nl/abonneren of bel +31

(0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).

Klantenservice Nederland en België: voor vragen over bezorging, opzegging, betaling,

wijzigingen, welkomstgeschenken, artikelen en passen. Mail naar

klantenservice@kijkmagazine.nl of bel +31 (0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).

Adreswijzigingen dienen uiterlijk 3 weken voor de verhuizing bij ons bekend te zijn.

Nabestellen van reeds verschenen edities is mogelijk op www.kijkmagazine.nl/shop.

Beëindigen van het abonnement kan tegen het einde van de eerste abonnementstermijn, door

uiterlijk een maand voor verschijnen van het eerste nummer van de nieuwe abonnementstermijn

op te zeggen. Na de eerste abonnementstermijn kan het abonnement met inachtneming van een

opzegtermijn van een (1) maand worden beëindigd. Bel +31 (0)20 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00

uur). Belgische lezers kunnen bellen naar: +31 (0)20 894 5661.

Abonnementsprijzen voor Nederland en België:

De prijs van een jaarabonnement bedraagt per 2025 €104,50 bij betaling per automatische

incasso (voor andere betaalwijzen wordt €2,60 administratiekosten gerekend). Bij een

jaarabonnement ontvang je 12x KIJK (inclusief 2 dubbelnummers) + 1 special. Als abonnee kun je

ook meer dan 25 andere tijdschriften lezen via Mijn Magazines. Bovendien is deze digitale

toegang te delen met 2 personen. Abonnementen buiten Nederland en België zijn op aanvraag;

mail hiervoor naar klantenservice@kijkmagazine.nl.

Betalingsvoorwaarden: een abonnement geldt voor de opgegeven periode en wordt nadien – behoudens

opzegging – automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd. Het

abonnementsgeld dient vooruit te worden voldaan. Een andere betaaltermijn of -wijze is mogelijk;

neem hiervoor contact op met onze klantenservice. Bij niet tijdige betaling worden er

herinneringskosten in rekening gebracht. Prijswijzigingen voorbehouden.

Leveringsvoorwaarden: levering van tijdschriften, en levering en verkoop van premies en

handelsartikelen geschiedt volgens de Leveringsvoorwaarden Roularta Media Group. Kijk voor

deze voorwaarden op roularta.nl/voorwaarden. U kunt deze voorwaarden ook schriftelijk

opvragen bij Roularta Media Group, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam. Voor bezorgadressen

buiten Nederland en België mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl.

Handelsartikelen: voor alle premies, aanbiedingen en acties in Nederland en België geldt: zolang

de voorraad strekt. Helaas is het bestellen van

handelsartikelen vanuit landen buiten Nederland en

België niet mogelijk.

Privacy: Roularta Media, de uitgever van KIJK, legt van

haar abonnees en klanten in het kader van haar

dienstverlening gegevens vast. Deze persoonsgegevens

worden verwerkt in overeenstemming met de

toepasselijke wet- en regelgeving, waaronder de

Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Kijk

voor het privacybeleid van Roularta Media op roularta.nl/

privacyvoorwaarden. Via privacy@roularta.nl en/of via

Roularta Media, ter attentie van Afdeling Klantenservice

Privacy, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam, kunt u altijd

contact opnemen als u vragen heeft over dit

privacybeleid.

2/2025 81


SPOT

Ook een goede Google Earth-locatie voor op deze pagina’s? Stuur dan een mailtje

met de coördinaten en een korte omschrijving naar info@kijkmagazine.nl

82 5/2023


19 22 25 N

99 5 24 W

Muchos groentos

l voordat de Spanjaarden er vanaf

A

de zestiende eeuw ‘hun ding kwamen

doen’, waren er in Tenochtitlan (het

huidige Mexico-stad) kleine openluchtmarkten,

zogenoemde tianguis, waar

levensmiddelen werden verkocht. Die veranderden

langzaam maar zeker in grotere

vaste markten, mercados públicos, en een

van de grootste was La Merced – gelegen

in wat nu het historische centrum van de

stad is. Naarmate de stad groeide en de

verkeersdrukte toenam, kwam de oude

markt steeds meer in het gedrang. Die

bleef bestaan, maar er moest een alternatief

komen en dat werd dit. In Central

de Abasto (‘bevoorradingscentrum’)

komen sinds 1982 dagelijks driehonderdduizend

producenten, groothandelaren,

detailhandelaren en consumenten bijeen.

Samen verhandelen ze elke dag meer dan

30.000 ton goederen. Dat is goed voor 80

procent van wat de 20 miljoen inwoners

van Mexico-City en omstreken aan fruit,

vlees, groente en andere voedingsmiddelen

nodig hebben.

Tekst: André Kesseler

05/2023 2/2025 83


NU TE KOOP

Grensverleggende wetenschap!

Lees alles over de mensen die tot het uiterste

gaan om de wereld vooruit te helpen.

Bestel nu via kijkmagazine.nl/extreem

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!