KIJKinkijk

AP

SHOT

PETER HUDSON/ROYAL SOCIETY PUBLISHING PHOTOGRAPHY COMPETITION 2024
In een oogwenk
lechts milliseconden. Zo kort had
S
fotograaf Peter Hudson – een van
de winnaars van de Royal Society
Publi shing Photography Competition –
de tijd om deze vliegensvlugge actie van
een secretarisvogel vast te leggen.
Terwijl het dier een treksprinkhaan vangt,
sluit het zijn nictiterende membranen:
extra oogleden die razendsnel over de
ogen schuiven om ze te beschermen
tegen stof, vuil of de spartelende pootjes
van zijn prooi. De secretarisvogel staat
overigens weleens voor hetere vuren dan
het vangen van een sprinkhaan; het dier
jaagt ook op giftige slangen. Waarschijnlijk
komt zijn naam dan ook van het
Arabische saqr-et-tair, wat ‘jachtvogel’
betekent.
Tekst: Sterre Roosen
3/2025 3

INHOUD
12
34
6 DONUTMOTOR
KIJK KORT Technici hebben
een elektromotor met een gat
erin gedemonstreerd, die de
voertuigen van de toekomst
moet aandrijven. En meer
wetenschapsnieuws.
12 DE ULTIEME TERUGBLIK
Telescopen zijn een stuk geavanceerder
dan vroeger; ze
kunnen steeds verder terug in
de tijd kijken. Zijn ze al in
staat de oerknal voor de lens
te krijgen?
20 BEWUSTELOOS?
IN 5 MINUTEN Wat krijgen
mensen die in coma liggen
van hun omgeving mee? En
hoe wordt deze toestand eigenlijk
veroorzaakt? Alles
over het fenomeen coma.
22 VOLGESTROOMD
De energietransitie is in volle
gang. Dat klinkt fantastisch,
maar het zorgt ook voor een
probleem in Nederland: ons
elektriciteitsnet is vol. Hoe
lossen we dit op?
28 VOEDSELVISIE
INTERVIEW Kunnen we met
moderne technologie een
beter voedselsysteem
creëren of moeten we vooral
minderen? Joris Lohman
schreef een boek over dit
vraagstuk.
34 BIOWAPEN
Van knokkelkoorts tot gele
koorts: muggen brengen de
meest nare ziektes over. De
bacterie Wolbachia pipientis
kan daar weleens een stokje
voor gaan steken.
40 VLIEGPATROON
De meeste militaire toestellen
staan niet bekend om hun
kleurrijke uiterlijk. Maar dat
er uitzonderingen zijn, bewijzen
deze zes gevechtsvliegtuigen.
68
46
4 3/2025

40
46 DONKERGROEN
Planten hebben zonlicht nodig
om te groeien, toch? Nee;
als boeren gebruikmaken van
een nieuwe vorm van landbouw,
zouden gewassen ook
zonder direct contact met
deze energiebron kunnen.
52 SCI-FI-SCENARIO
FAR OUT Als ruimteschepen
met een warp drive bestonden,
zou een zwart gat zo’n
ding dan een boost kunnen
geven? Daar boog dit duo
zich over.
54 VURIGE VROUW
WERELDPROJECTEN De
geliefde Notre-Dame vatte in
2019 vlam. En dat was niet
het enige spannende
moment dat de kathedraal
meemaakte tijdens haar ruim
achthonderdjarig bestaan.
60 GADGETPRET
TECH-TOYS Een AI-speaker in
de vorm van een digitaal fotolijstje,
een draagbare windturbine,
een Ferrari van LEGO,
en meer hebbedingen.
62 GEK GEKRONKEL
Rivieren brengen water van A
naar B. Niet zo speciaal, zou je
zeggen. Toch zijn er enkele
exemplaren die zich niet conformeren
aan de standaard.
Zes wondere waterwegen.
68 CHIPOORLOG
Zo’n 80 procent van de chips
in de wereld wordt gemaakt in
Taiwan. Een gegeven dat voor
China niet te verkroppen is.
Hoe kwam het zover en hoe
gaat het verhaal verder?
74 VRAAGBAAK
KIJK ANTWOORDT Waarom
heeft de maan meer kraters
dan de aarde? Wat was de
langste operatie ooit? Hoe
werkt een ruisonderdrukkende
koptelefoon? En meer vragen
beantwoord.
79 SCHERPSTELLEN?
COLUMN Slechtziend? Dan
neem je een bril. Nee joh, je
kunt beter je ogen trainen om
scherp te zien, roepen natuurgenezers.
Kul, roept Ronald
Veldhuizen daarop.
62
BEELD COVER: SABINE JOOSTEN/ANP, SHUTTERSTOCK, ALFRED PASIEKA/SPL/GETTY IMAGES, DIRK JAN DE RIDDER/STOCKTREK IMAGES/ALAMY, FUQUINAY/MOMENT RF/GETTY IMAGES
BEELD INHOUDSOPGAVE: ALFRED PASIEKA/SPL/GETTY IMAGES, SHIVANAND HEGDE/LSTM, SHUTTERSTOCK, FENG JIAO, ZUMA PRESS/IMAGESELECT/ALAMY, JORGEFONTESTAD/GETTY IMAGES
EDITORIAL
KESSELER
Sjips
e wereld draait op geïntegreerde schakelingen.
Microchips dus. Die zitten
D
overal in: van smartphones, gps, wasmachines,
raketsystemen, auto’s tot
aan OV-chipkaarten.
Het verhaal van de integrated chips (IC)
gaat eind jaren vijftig van start als Amerikanen Robert
Noyce en Jack Kilby los van elkaar belangrijke stappen
weten te zetten. In 1959 krijgt Noyce een patent voor
een geïntegreerde schakeling op basis van germanium.
Helaas had die nog externe draadverbindingen, waardoor
het moeilijk zou zijn geweest om hem in massa te
produceren. Maar een halfjaar later demonstreert Kilby
van Fairchild Semiconductor de eerste silicium IC-chip,
die de basis zou worden van alle toekomstige ontwikkelingen
op dit gebied. Tot die tijd waren er enorme kasten
vol losse componenten nodig om mogelijk te maken
wat tegenwoordig elke simpele rekenmachine kan.
Maar door Kilby en Noyce konden al die elektronische
componenten worden geïntegreerd en op een halfgeleidend
materiaal geëtst of afgedrukt.
In 1969 richt Noyce het bedrijf Intel op, samen met
Gordon Moore, bekend van de wet van Moore (die stelt
dat het aantal transistors in een geïntegreerde schakeling
door de technologische vooruitgang elke twee jaar
verdubbelt). Drie jaar later is het ze gelukt om de eerste
bruikbare microprocessor te maken; de Intel 4004.
Daarna volgt de 8-bit 8008 en dan brandt de strijd om
steeds meer schakelingen op een vierkante millimeter
chip te persen volledig los.
Kleinere schakelingen betekent kleinere chips en dus
kleinere apparaten. En kortere afstanden tussen de
componenten maakt de berekeningen ook sneller. Ter
vergelijking: de Intel 80286-processor uit 1982 bestond
uit componenten van 1500 nanometer. De modernste
chips van het Taiwanese TSMC zitten op 2 nanometer.
En dat is klein. Een menselijke haar heeft bijvoorbeeld
een middellijn van 80.000 nanometer.
En nu staan we dus waar we staan. In een wereld waarin
maar liefst 80 procent van alle geavanceerde microchips
uit Taiwan komt. Hoe dat zo is gekomen, lees je in
het fantastische verhaal van Teake Zuidema (vanaf
pagina 68). Als altijd, veel leesplezier met dit verhaal en
met alle andere bijzondere artikelen in deze KIJK!
ANDRÉ KESSELER is hoofdredacteur van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
3/2025 5

Een blik op
het begin
Een kleine 14 miljard jaar geleden ontstond het
heelal in een onvoorstelbare oerknal. Nieuwe
telescopen zijn in staat bijna tot dat moment terug te
kijken. Zullen sterrenkundigen de geboorte van het
universum ooit helemaal weten te ontraadselen?
Tekst: Govert Schilling
ALFRED PASIEKA/SPL/GETTY IMAGES
12 3/2025

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
3/2025 13

Onzichtbare
helden
Muggen verspreiden dodelijke ziektes als
knokkelkoorts en zika. Bovendien komen ze
door klimaatverandering en globalisering
op steeds meer plekken voor. Nu denken
wetenschappers een nieuw wapen te hebben
gevonden in de strijd tegen deze insecten:
de Wolbachia-bacterie.
Tekst: Marysa van den Berg
ZUMA PRESS, INC./ALAMY
34 3/2025

ij het woord bacterie denk
B
je al snel aan iets wat je
ziek kan maken. Toch was
het een bacterie die ons
een aantal antibiotica
opleverde. Inmiddels
weten we ook dat darmbacteriën ons helpen
bij het afbreken van voedsel en het
bestrijden van infectieziektes. Ze zijn dus
lang niet altijd de slechteriken, maar soms
ook de helden.
Eén zo’n held zou weleens Wolbachia pipientis
kunnen zijn. Deze bacterie leeft in
zeker de helft van alle insectensoorten op
aarde. Zo’n combinatie van twee organismen
– die voor minstens een van de twee
gunstig uitpakt, in dit geval alleen voor de
bacterie – wordt wel een symbiose genoemd.
En deze symbiose blijkt voor ons
ook enorm interessant. Want Wolbachia
kan in muggen RNA-virussen remmen,
zoals het knokkelkoortsvirus. En dat
brengt onder meer het World Mosquito
Program en het bedrijf Verily ertoe om
muggen expres met de microbe te infecteren.
Zo hopen deze initiatieven de wereld
af te helpen van infectieziektes die door
muggen worden overgedragen.
Steeds meer infecties
Knokkelkoorts, ook wel dengue genoemd,
besmet in (sub)tropische gebieden als
Afrika, Zuidoost-Azië, Centraal- en
Zuid-Amerika en het Caribisch gebied zo’n
100 miljoen mensen per jaar. Daarvan overlijden
er ongeveer veertigduizend. Want
hoewel knokkelkoorts bij de meeste slachtoffers
een soort griep veroorzaakt, raakt
een klein deel van de patiënten in shock of
krijgen ze te maken met kapotte organen.
Een andere muggenziekte is zika, die zorgt
voor ernstige afwijkingen in het ongeboren
kind. In Centraal- en Zuid-Amerika grijpt
verder momenteel chikungunya hard om
zich heen. En dan is er nog de gele koorts,
die door heftige bloedingen uit mond,
neus, ogen en maag leidt tot jaarlijks
dertigduizend doden.
Als je denkt dat deze ziektes een ver-vanje-bed-show
vormen, heb je het mis. Want
de twee muggensoorten die al deze ellende
veroorzaken, de Aziatische tijgermug en de
gelekoortsmug, rukken snel op naar het
noorden. “Wij zien een sterke uitbreiding
van de muggen en de ‘tropische’ ziektes
die ze veroorzaken”, zegt muggenexpert
Bart Knols. “Zo komt in delen van Zuid-
Europa al knokkelkoorts en chikungunya
voor.”
Deels komt dat door de toegenomen globalisering,
vervolgt Knols. “Mensen nemen
de muggen per ongeluk mee op reis of
3/2025 35

Vlieg- en
kunstwerk
Militaire gevechtsvliegtuigen zijn vaak
grijs en qua kleur vrij saai, maar soms
krijgen ze een heel fraaie paint job.
Bijvoorbeeld als zo’n toestel er tijdens een
demonstratievlucht mooi uit moet zien.
Of gewoon omdat er iets te vieren valt.
Tekst: André Kesseler
40 3/2025

ALAMY / IMAGESELECT / OFER ZIDON/STOCKTREK IMAGES, STOCKTREK IMAGES, INC.
Er is er één…
Met deze bijzondere uitvoering van een Eurofighter
Typhoon stond Duitsland in 2023 stil
bij het 75-jarige bestaan van de staat Israël.
Hier vliegt het toestel tijdens de Royal International
Air Tattoo op de RAF-basis Fairford in
het Verenigd Koninkrijk.
3/2025 41

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Made in Taiwan
68 3/2025

Maar liefst 80 procent
van de geavanceerdste
microchips komt uit Taiwan.
Hierdoor is het eiland de spil
van de wereldeconomie – en
misschien wel een prooi voor
China. Niet voor niets wil het
Westen minder afhankelijk
worden van Aziatische chips.
Hoe kwam het zover? En hoe
gaat dit chipverhaal verder?
Tekst: Teake Zuidema
SHUTTERSTOCK
e wereld draait op microchips.
Was getekend:
D
Chris Miller, historicus
aan de Tufts-universiteit
en schrijver van het boek
Chip War. “Microchips
zijn onmisbaar in de economie, de wetenschap,
de communicatie én in alle geavanceerde
wapensystemen.” Hij noemt ze dan
ook ‘de nieuwe olie’. Als we zonder komen
te zitten, belandt de wereldeconomie in
een recessie, zitten wetenschappers met
hun handen in hun haar, functioneren
wapens niet meer en komt de ontwikkeling
van AI tot stilstand. Kortom: de landen en
bedrijven die microchips produceren,
hebben een boel macht.
Ongeveer 80 procent van de geavanceerdste
microchips wordt momenteel gefabriceerd
in het bescheiden Taiwan, schat
Miller. Verreweg de belangrijkste speler is
Taiwan Semiconductor Manufacturing
Company (TSMC). Dit bedrijf verkocht in
2023 voor 68 miljard euro aan microchips,
waarop de kleinste transistors slechts
enkele nanometers ‘groot’ zijn. De machtige
Volksrepubliek China loert met hongerige
ogen naar het eiland – en daar worden
de Verenigde Staten en de Europese Unie
op hun beurt weer nerveus van.
Beijing beschouwt Taiwan al sinds 1949 als
afvallige provincie die weer ingelijfd moet
worden. Tot het zover is, probeert het
Taiwan te intimideren door bijvoorbeeld
militaire operaties uit te voeren rond het
eiland. En landen die diplomatieke relaties
met het machtige China willen, moeten die
met Taiwan verbreken. Daarom zijn er
slechts twaalf kleine landen, zoals Vaticaanstad,
de Marshalleilanden en Belize,
3/2025 69

BINNENKORT
SDI PRODUCTIONS
Onderbelicht
MAURICE
TIMMERMANS
Freelance
journalist
“Artsen kennen het vrouwenlichaam
minder goed,
doordat vooral mannen aan
medisch onderzoek meedoen.
Of preciezer: witte
mannen. Zwarte patiënten,
vrouwen én mannen, ontbreken
ook in deze studies,
waardoor artsen minder
over de ziektebeelden van
deze mensen weten. Dat
leidt tot grote zorgongelijkheid.
Je leest er meer over
in de volgende KIJK.”
RIK PETERS
Freelance
journalist
“Als ik je vraag om een
lijstje van milieuvervuilende
sectoren te maken, dan
duurt het waarschijnlijk
héél lang voordat je daarbij
aan de game-industrie
denkt. Toch hebben borden
videospellen wel degelijk
een impact op natuur en
klimaat. Voor de volgende
KIJK-editie interviewde ik
een deskundige over deze
kwestie.”
WESTEND61/GETTY IMAGES
Groene games
80 3/2025

4/2025 LIGT
IN DE WINKEL
VANAF
13 MAART!
COLOFON
Klantenservice: 020 – 894 5666
Redactieadres: Redactie KIJK, Postbus 22693, 1100 DD Amsterdam,
020 – 210 5350, info@kijkmagazine.nl
Hoofdredacteur: André Kesseler
Chef redactie: Naomi Vreeburg
Webredacteur: Tim Tomassen, Sterre Roosen (stagiair)
Redactie-assistent: Lysette Dammers
Eindredactie: Jean-Paul Keulen, Bernice Nikijuluw, Berry Overvelde, Margot
Reesink, Brenda Scholten
Uitgever: Pim Osterhaus
Art direction en vormgeving: Arnold Ritter
Ontwerp basislayout: Ilse Bekker
Marketing: Jane van Daalen, Arjan van Rijn, Deveny Saris
(deveny.saris@roularta.nl)
Aan dit nummer schreven mee: Marysa van den Berg, Roeliene Bos, Yannick
Fritschy, Jean-Paul Keulen, Sterre Leukens, Judith Neimeijer, Rik Peters,
Margot Reesink, Govert Schilling, Ronald Veldhuizen, Dennis Voeten, Bastiaan
Vroegop, Teake Zuidema
Druk: Roularta Printing
Sales: advertising@roularta.nl, of bel 06 – 57 94 91 17
Persberichten naar: pers@kijkmagazine.nl
Traffic advertenties: Marjola van Iperen, Aintza Nicolas Gnodde, Rivka Baum
Distributie losse verkoop: Aldipress B.V., De Meern, telefoon 030 – 666 06 11
Leesportefeuille: zonder schriftelijke toestemming van de uitgever is het niet
geoorloofd KIJK op te nemen in of ter beschikking te stellen aan een
leesportefeuille.
KIJK is een uitgave van Roularta Media Group.
Onder voorbehoud van alle rechten. Niets uit deze uitgave mag geheel of
gedeeltelijk worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op welke wijze dan ook,
zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. De uitgever sluit iedere
aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- en zetfouten uit.
Abroad KIJK is available for international licensing and syndication. For more
information: info@kijkmagazine.nl
SHAWSHOTS / ALAMY
Die andere
drooglegging
NAOMI
VREEBURG
Chef redactie
“Precies veertig jaar geleden
voerde de toenmalige
leider van de Sovjet-Unie,
Michail Gorbatsjov, een
anti-alcoholcampagne uit.
Het land dreef de prijs van
de drank op en legde de
verkoop ervan aan banden.
De bevolking pikte dit niet;
cafés en drankwinkels
werden kort en klein geslagen,
het aantal illegale
stokerijen nam toe. Meer
over deze drooglegging in
KIJK 4/2025.”
Service en informatie
Nieuwe abonnementen: ga voor alle aanbiedingen naar kijkmagazine.nl/abonneren of bel +31
(0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).
Klantenservice Nederland en België: voor vragen over bezorging, opzegging, betaling,
wijzigingen, welkomstgeschenken, artikelen en passen. Mail naar
klantenservice@kijkmagazine.nl of bel +31 (0)20 – 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00 uur).
Adreswijzigingen dienen uiterlijk 3 weken voor de verhuizing bij ons bekend te zijn.
Nabestellen van reeds verschenen edities is mogelijk op www.kijkmagazine.nl/shop.
Beëindigen van het abonnement kan tegen het einde van de eerste abonnementstermijn, door
uiterlijk een maand voor verschijnen van het eerste nummer van de nieuwe abonnementstermijn
op te zeggen. Na de eerste abonnementstermijn kan het abonnement met inachtneming van een
opzegtermijn van een (1) maand worden beëindigd. Bel +31 (0)20 894 5666 (ma t/m vr 9.00-17.00
uur). Belgische lezers kunnen bellen naar: +31 (0)20 894 5661.
Abonnementsprijzen voor Nederland en België:
De prijs van een jaarabonnement bedraagt per 2025 € 104,50 bij betaling per automatische
incasso (voor andere betaalwijzen wordt € 2,60 administratiekosten gerekend). Bij een
jaarabonnement ontvang je 12 maal KIJK (inclusief 2 dubbelnummers) + 1 special. Als abonnee
kun je ook meer dan 25 andere tijdschriften lezen via Mijn Magazines. Bovendien is deze digitale
toegang te delen met 2 personen. Abonnementen buiten Nederland en België zijn op aanvraag;
mail hiervoor naar klantenservice@kijkmagazine.nl.
Betalingsvoorwaarden: een abonnement geldt voor de opgegeven periode en wordt nadien – behoudens
opzegging – automatisch omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd. Het
abonnementsgeld dient vooruit te worden voldaan. Een andere betaaltermijn of -wijze is mogelijk;
neem hiervoor contact op met onze klantenservice. Bij niet tijdige betaling worden er
herinneringskosten in rekening gebracht. Prijswijzigingen voorbehouden.
Leveringsvoorwaarden: levering van tijdschriften, en levering en verkoop van premies en
handelsartikelen geschiedt volgens de Leveringsvoorwaarden Roularta Media Group. Kijk voor
deze voorwaarden op roularta.nl/voorwaarden. U kunt deze voorwaarden ook schriftelijk
opvragen bij Roularta Media Group, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam. Voor bezorgadressen
buiten Nederland en België mail naar klantenservice@kijkmagazine.nl.
Handelsartikelen: voor alle premies, aanbiedingen en acties in Nederland en België geldt: zolang
de voorraad strekt. Helaas is het bestellen van
handelsartikelen vanuit landen buiten Nederland en
België niet mogelijk.
Privacy: Roularta Media, de uitgever van KIJK, legt van
haar abonnees en klanten in het kader van haar
dienstverlening gegevens vast. Deze persoonsgegevens
worden verwerkt in overeenstemming met de
toepasselijke wet- en regelgeving, waaronder de
Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Kijk
voor het privacybeleid van Roularta Media op roularta.nl/
privacyvoorwaarden. Via privacy@roularta.nl en/of via
Roularta Media, ter attentie van Afdeling Klantenservice
Privacy, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam, kunt u altijd
contact opnemen als u vragen heeft over dit
privacybeleid.
3/2025 81

SPOT
Ook een goede Google Earth-locatie voor op deze pagina’s? Stuur dan een mailtje
met de coördinaten en een korte omschrijving naar info@kijkmagazine.nl
LANDSAT 8/OLI/NASA

47 10 28 N
127 55 43 E
Uit de doeken
eestal als je dit soort kleurige vlakken
ziet, gaat het om meertjes
M
waarin bijvoorbeeld het zoutgehalte
bepaalt welke algen zich daar het prettigst
in voelen. De kleur van het water is
dan afhankelijk van de soort algen. Maar
hier is iets anders aan de hand. We hangen
boven uitgestrekte velden vol ginseng,
een van de populairste kruidengeneesmiddelen
ter wereld en dan vooral
in Korea, Japan en China. Nu is het niet
de plant zelf die de fraaie blauwe, gele en
groene tinten produceert. Die zijn namelijk
het gevolg van de kleurige doeken die
de boeren in de heuvels van Noordoost -
China gebruiken om de plantjes uit de
zon te houden. Die kunnen daar nou
eenmaal slecht tegen. Onder de doeken
groeit voornamelijk Amerikaanse ginseng,
Panax quinquefolius, een soort die
oorspronkelijk uit Noord-Amerika komt,
maar ook populair is in China. De Amerikaanse
variant heeft hogere concentraties
ginsenosides dan de Aziatische
Panax ginseng. Van deze actieve ingredienten
wordt gedacht dat ze gezondheidsvoordelen
opleveren.
Tekst: André Kesseler
3/2025 83

ONTDEK DE
FASCINERENDE WERELD
VAN KIJK
Verken diepgaande thema’s, baanbrekende wetenschap en spannende
verhalen in onze exclusieve speciale edities van KIJK. Elk nummer biedt
unieke inzichten en verrassende ontdekkingen die je nergens anders vindt.
Een must-have voor nieuwsgierige geesten!
BESTEL JOUW FAVORIET OP KIJKMAGAZINE.NL/SPECIALS