2025 02 27 Fin de Siècle - SWR Vokalensemble

Do 27 feb 2025
Grote Zaal
20.15 uur
Serie Koren
Fin de Siècle
SWR Vokalensemble
Het gratis beschikbaar stellen van dit digitale
programmaboekje is een extra service
ter voorbereiding op het concert. Het is
uitdrukkelijk niet de bedoeling deze versie
tijdens het concert te raadplegen via je mobiele
telefoon. Dit is namelijk zeer storend voor de
andere concertbezoekers.
Bij voorbaat dank.

Programma
Fin de Siècle
SWR Vokalensemble
Serie Koren
Do 27 feb 2025
Grote Zaal
20.15 - 21.40 uur
ca. 35 minuten voor de pauze
ca. 35 minuten na de pauze
Marcus Creed dirigent
Dit concert wordt live
uitgezonden door de NTR
op NPO Klassiek
Staat je mobiele telefoon al uit?
Dank je wel.
2

Programma
Hugo Wolf (1860 - 1903) / arr. Clytus Gottwald
Und willst du deinen Liebsten sterben sehen
Das verlassene Mägdlein
Auf ein altes Bild
Der Gärtner
Franz Schreker (1878 - 1934) / arr. Clytus Gottwald
Im Lenz
Umsonst
Und wie mag die Liebe
Johannes Boris Borowski (1979)
The Waves
Nine Songs for Choir after Virginia Woolf *
I. The shore
II. I burn
III. I see
IV. Look
V. I am the stalk
VI. The kiss
VII. Love, hate
VIII. Now
IX. I do not know
Pauze
Richard Strauss (1864 - 1949) / arr. Clytus Gottwald
Waldseligkeit op. 49 nr. 1
Die Nacht op. 10 nr. 3
Traum durch die Dämmerung op. 29 nr. 1
Gustav Mahler (1860 - 1911) / arr. Clytus Gottwald
Um Mitternacht
Im Abendrot (Adagietto uit: Symfonie nr 5.)
* Geschreven in opdracht van SWR Vokalensemble
3

Toelichting
Liederen van Hugo Wolf en Gustav Mahler staan aan het begin en einde van het muzikale
menu van vanavond dat bijna in zijn geheel is gewijd aan de muziek van de Weense
‘Jahrhundertwende’ – maar dan wel opgediend met een eigentijds sausje. Want dit
programma staat vooral in het teken van dirigent en componist Clytus Gottwald, die dit
jaar 100 jaar zou zijn geworden: een regelrechte held van de hedendaagse koormuziek, die
vanuit zijn woon- en werkplaats Stuttgart wereldfaam verwierf met de door hem in 1960
opgerichte Schola Cantorum Stuttgart.
Vandaar dat er naast werk van Hugo Wolf,
Franz Schreker, Gustav Mahler en Richard
Strauss vanavond ook ruimte is gecreëerd
voor een gloednieuwe compositie van
Johannes Borowski, een eigentijdse Duitse
componist. Door zijn keuze voor teksten van
Virginia Woolf, een van de grote vernieuwers
van de literatuur aan het begin van de vorige
eeuw, knoopt echter ook hij aan bij het
overkoepelende thema van de ‘Frühmoderne’
– de nieuwe generaties aan het begin van de
20e eeuw.
Clytus Gottwald
Clytus Gottwald (1925 - 2023) dankte zijn
faam als koorleider natuurlijk in de eerste
plaats aan zijn uitzonderlijke kwaliteiten en
inzichten, maar die roem kreeg een enorme
boost dankzij de in 1968 gelanceerde filmhit
2001 - A Space Odyssey van Stanley
Kubrick.
Die regisseur stond er namelijk op dat
er bestaande klassieke muziek bij zijn
film gebruikt zou worden, waaronder het
aan Gottwald opgedragen Lux Aeterna
van György Ligeti voor 16 stemmen, dat
de componist al in kleine kring aan een
opzienbarend succes had geholpen. Dankzij
de film ging deze muziek weliswaar niet
de ruimte in, zoals de acteurs in het script,
maar des te meer ging ze de aardbol over.
Componist en uitvoerenden profiteerden
er behoorlijk van – overigens pas nadat
toestemming voor het gebruik achteraf
geregeld was. De compositiemethode die
Ligeti voor dit 16-stemmige a capellakoorwerk
inzette, noemde hij ‘micropolyfonie’
en dit is precies het pad van Clytus Gottwald.
Elke stem beweegt zich individueel, los van
de anderen en glijdt als het ware door en
naast elkaar in een fijnmazig netwerk, dat tot
een bijzondere vocale totaalklank leidt. ‘Ik
wilde het koor zijn klank teruggeven,’ werd
het credo van Gottwald. Wat begon als een
experiment, eindigde als een geheel nieuw
genre met voor koordirigenten verleidelijke
perspectieven. Naast Mahlers beroemde lied
Ich bin der Welt abhanden gekommen – een
van Gottwalds grootste successen op dit vlak
– volgden andere liederen en zelfs delen van
symfonieën, met als een soort hoogtepunt
het beroemde Adagietto uit de Vijfde
symfonie van Gustav Mahler – overigens ook
een muziekstuk dat dankzij Visconti’s film
Morte a Venezia uit 1971 het grote publiek
wist te bereiken.
4

Toelichting
Hugo Wolf
De ontmoeting die de kersverse operaintendant
Gustav Mahler in mei 1897 had met
Hugo Wolf is legendarisch geworden. Decor:
Cafe Griensteidl aan de Michaelerplatz in
Wenen.
Dit café, pal tegenover de Hofburg, waar
keizer Franz Joseph nog met zijn ‘Sissi’
resideerde, heette in de volksmond ook wel
Café ‘Grössenwahn’ omdat daar de finefleur
van de Weense kunstenaars – of zij die
daartoe wilden behoren – zich verzamelde.
In hun studietijd hadden Mahler en Wolf
met elkaar opgetrokken, en zelfs een kamer
gedeeld. Nu Gustav maatschappelijk tot grote
hoogten was gestegen, wilde Wolf niets liever
dan dat Mahler zijn opera Der Corregidor
aan de Hofoper zou uitvoeren. Ondanks de
vriendschap van vroeger tijden wilde Mahler
dit niet toezeggen en bij Hugo Wolf sloegen
vervolgens de stoppen door: hij kreeg de
waanvoorstelling dat niet Mahler, maar hijzelf
de opera-intendant was. Met een speciaal
rijtuig werd hij van huis afgehaald en naar een
inrichting getransporteerd. Ontluisterend is de
foto van de componist aldaar: met een radeloze
blik in de ogen; een stevige verpleger die naast
hem staat opgesteld, completeert het beeld.
In periodes van wilde scheppingsdrift had
Hugo Wolf (1860 - 1903) in de jaren daarvoor
al tal van magistrale liederen het licht doen
zien. Bekende liederencycli zijn het Mörike-
Liederbuch uit 1888 en het latere Italienisches
Liederbuch met vertalingen die de dichter
Paul Heyse maakte op basis van mediterrane
volkspoëzie. Vier daarvan horen we vanavond
terug in bewerking.
Franz Schreker
Het succes en maatschappelijk aanzien dat
Hugo Wolf ontbeerde, kwam voor Franz
Schreker (1878 - 1934) in overvloed.
Hij was een van de meest gevierde
operacomponisten van zijn tijd met belangrijke
premières in steden als Wenen en Frankfurt
en een professoraat aan de Musikhochschule
in Berlijn. Net als Hugo Wolf was hij als jongen
vanuit de periferie naar Wenen getrokken en
had daar in de eerste jaren bittere armoede
gekend – zelfs honger en de ziekte en de dood
van zijn zusje. Op wonderbaarlijke wijze wist
hij zich omhoog te werken; helaas was zijn
levenseinde niet te benijden. Door de nazi’s
als ‘entartet’ aan de kant gezet, stierf hij aan
de gevolgen van een beroerte in een vijandig
gezind Berlijn. De twee liederen op tekst van
Paul Heyse stammen uit 1901, het Rilke-lied
dateert van kort na de Eerste Wereldoorlog
toen de componist al stevig op weg was naar
grote roem, die hem onder meer in 1923 naar
Amsterdam zou voeren.
Johannes Boris Borowski
In het Wenen van rond de eeuwwisseling
manifesteerde zich ook ‘Jung Wien’, een
beweging die opstond voor vernieuwing
in de literatuur. Trouwens, in heel Europa
5

Toelichting
streefden literatoren naar nieuwe manieren
om een verhaal te vertellen.
Wat Robert Musil probeerde in het Duitse
taalgebied, begon Marcel Proust in Frankrijk
en voerde James Joyce tot uitersten in het
Engels: verschillende vertelperspectieven
lopen grillig door elkaar heen en niet meer
wat een persoon zegt vormt de ruggengraat
van een vertelling, maar wat hij denkt – en
niet zelden in flarden: de zogenaamde ‘stream
of consciousness’-techniek komt in zwang.
Wie ook dergelijke experimenten aanging,
was de Britse schrijfster Virginia Woolf
(1882 - 1941). Passages uit haar in dit opzicht
misschien meest vergaande roman The Waves
selecteerde de Duitse componist Johannes
Boris Borowski (1979) voor het koorstuk dat hij
schreef voor het SWR Vokalensemble – dat het
werk van de door Gottwald gestichte Schola
Cantorum met verve voortzet. Hij produceerde
een complexe, gelaagde partituur die nochtans
voor het laatste, negende deel teruggrijpt
op de ‘kale’ spreekstem, ‘mit luftiger Stimme,
fast geflüstert’ klinkt ook het laatste woord:
‘Death’. Nine Songs for Choir after Virginia
Woolf beleefde zijn wereldpremière afgelopen
zaterdag 22 februari in de Gaisburger Kirche in
Stuttgart.
Richard Strauss
Als twin peaks staan Gustav Mahler (1860 -
1911) en Richard Strauss (1864 - 1949) naast
elkaar in de muziekgeschiedenis. Niet zelden
worden ze in één adem genoemd, net als
‘Bach en Händel of ‘Ravel en Debussy’.
En niet zonder reden: beiden waren als
intendant verbonden aan de Weense Hofoper
respectievelijk Staatsoper, beiden waren
geroemd als dirigent én als componist, beiden
worden gezien als laatromantisch en beiden
brachten het nieuwe genre van het ‘orkestlied’
tot grote hoogten.
De drie liederen van Richard Strauss die
Clytus Gottwald omwerkte voor een a capellabezetting
stammen uit verschillende periodes.
Veel van Strauss’ liederen dateren uit zijn
jonge jaren, zoals Die Nacht uit 1885. In 1892
had Strauss zijn toekomstige vrouw Pauline bij
een productie van Wagners Tristan ontmoet.
Voor deze zangeres schreef hij voor en na het
huwelijk veel van zijn liederen, waarschijnlijk
ook het beroemde lied Traum durch die
Dämmerung.
Gustav Mahler
In de zomers zocht de drukbezette
operadirigent Gustav Mahler graag rust en
inspiratie in de bergen. In zijn zomerhuis in
Maiernigg aan de Wörthersee in Karinthië
componeerde hij in 1901 het lied Um
Mitternacht. Een jaar later ontstond ook op
dezelfde plek, hoog boven het meer tussen
de sparren, het beroemd geworden Adagietto
uit de Vijfde symfonie.
Intussen had hij de bijna twintig jaar jongere
Alma Schindler ontmoet, ‘het mooiste meisje
van Wenen’, en was niet veel later met haar
getrouwd. Voor zijn geliefde, die hij overigens
het zelf componeren had verboden, schreef hij
6

Toelichting
het Adagietto. Dit uiterst tedere monument,
oorspronkelijk met een bezetting van harp en
strijkers, droeg hij expliciet op aan zijn ‘liebstes
Almschi’.
Het is een bijzondere ervaring dit Adagietto, dit
toch zo symfonische stuk muziek uit 16 kelen
te horen en dan ook nog met een tekst. In een
interview in 2011 met Dorothea Bossert merkte
Clytus Gottwald op, dat ook Richard Strauss
in zijn tijd al bezig was om tot een nieuw soort
koorklank te komen. Hij vertelt hoe hij begon
zich af te vragen, hoe Strauss geschreven
zou hebben als hij de methode van Ligeti’s
‘micropolyfonie’ gekend zou hebben. Refererend
aan de bekering van Saulus tot Paulus in
het Nieuwe Testament noemde Gottwald de
kennismaking met deze techniek halverwege
de jaren 60 een ‘Damaskus-ervaring’. Hij wordt
verleid instrumentale werken met dit nieuwe
gereedschap naar koorstukken om te zetten,
naar later blijkt met groot succes.
Vocalises – tekstloze liederen – zijn daarbij
voor hem geen optie: ‘Je moet de zangers een
tekst geven, een taal die ze in samenhang
met de muziek de mogelijkheid geeft van
een subjectieve interpretatie, van een ‘talige’
articulatie,’ meende hij stellig. Daarom koos hij
bij dit Adagietto voor een tekst van de Duitse
romantische dichter Joseph von Eichendorff
(1788 - 1857): Im Abendrot, welbekend uit
Richard Strauss’ Vier letzte Lieder. ‘Ze zeggen
altijd dat Strauss hier in zijn muziektaal het
dichtste aan Mahler raakt. En toen dacht ik:
kom, dat zal ik eens uitproberen of dat echt
zo is.’
Kees Arntzen
7

Liedteksten
Hugo Wolf / Clytus Gottwald
Und willst du deinen Liebsten sterben sehen
Tekst: Italienisches Liederbuch, übertragen von Paul Heyse
Und willst du deinen Liebsten sterben sehen
So trage nicht dein Haar gelockt, du Holde
Laß von den Schultern frei sie niederwehen;
Wie Fäden sehn sie aus von purem Golde
Wie goldne Fäden, die der Wind bewegt -
Schön sind die Haare, schön ist, die sie trägt!
Goldfäden, Seidenfäden ungezählt -
Schön sind die Haare, schön ist, die sie strählt!
Das verlassene Mägdlein
Tekst: Eduard Mörike
Früh, wann die Hähne krähn,
eh die Sternlein schwinden,
muss ich am Herde stehn,
muss Feuer zünden.
Schön ist der Flammenschein,
es springen die Funken,
ich schaue so darein,
in Leid versunken.
Plötzlich, da kommt es mir,
treuloser Knabe,
dass ich die Nacht von dir
geträumet habe.
Träne auf Träne dann
stürzet hernieder,
so kommt der Tag heran,
o ging er wieder!
En als je je geliefde ziet sterven,
Draag je haar niet in krullen, schat.
Laat het vrij van je schouders vallen;
Als gouden draden ziet het eruit als puur
goud.
Als gouden draden, geroerd door de wind -
Mooi is het haar, mooi is zij die het draagt!
Gouden draden, zijden draden ontelbaar -
Mooi is het haar, mooi is zij die het kamt!
Het verlaten dienstmeisje
Vertaling: Emily Ezust
Vroeg, als de haan kraait,
Voordat de sterren verdwijnen,
moet ik bij de haard staan;
Ik moet het vuur aansteken.
Mooi is de vlammenzee;
Helder vliegen de vonken,
Ik staar in het vuur,
Verzonken in verdriet.
Plotseling dringt het tot me door,
Ontrouwe jongen,
dat ik vannacht
droomde van jou.
Tranen op tranen dan
Naar beneden storten;
Dus de dag komt -
Was het maar weer weg!
8

Liedteksten
Auf ein altes Bild
Tekst: Eduard Mörike
In grüner Landschaft Sommerflor,
bei kühlem Wasser, Schilf und Rohr,
schau wie das Knäblein sündelos
frei spielet auf der Mutter Schoß!
Und dort im Walde wonnesam,
ach, grünet schon des Kreuzes Stamm!
Vertaling: Paul Hindemith
In het groene landschap van een bloeiende
zomer,
Naast koel water, riet en rietstengels,
Zie, hoe het zondeloze kind
Vrij speelt op de knie van de maagd.
En daar, in het bos, zalig,
Groeit al de stengel die het kruis zal worden.
(Begleitchor)
Tekst: Hymne zum Fest Maria Geburt/ Beginn des Kreuzeshymnus „Vexilla regis prodeunt“
O du, der Jungfrauen
glorreich erhabene,
die du gebarst
und säugtest den Knaben.
Was Eva böse vertat,
du gabst es wieder durch deinen Sohn,
damit sich den Mühseligen die Tore
des Himmels wieder öffnen,
du Pforte des hohen Königs;
das Kreuz, der edle Baum.
Des Königs Banner ziehn einher,
es leuchtet des Kreuzes Geheimnis.
O gij, van maagden
glorieus subliem,
die baarde
en het kind zoogde.
Wat Eva slecht deed,
herstelde u door uw Zoon,
zodat de poorten van de hemel
van de hemel weer opengaan,
u poort van de hoge koning;
het kruis, de edele boom.
De banier van de koning gaat voort,
het mysterie van het kruis schijnt voort.
9

Liedteksten
Der Gärtner
Tekst: Eduard Mörike
Auf ihrem Leibrösslein, so weiß wie der Schnee,
die schönste Prinzessin reit’t durch die Allee.
Der Weg, den das Rösslein hintanzet so hold,
der Sand, den ich streute, er blinket wie Gold!
Du rosenfarbs Hütlein wohl auf und wohl ab,
o wirf eine Feder verstohlen herab!
Und willst du dagegen eine Blüte von mir,
nimm tausend für eine, nimm alle dafür!
Vertaling: Emily Ezust
Op haar favoriete pony, zo wit als sneeuw,
rijdt de mooiste prinses door de laan.
Op het pad waar haar paard zo fijn steigert,
het zand dat ik daar strooide glinsterend als
goud!
Jij roze hoedje, op en neer dobberend,
O gooi een veer sluipend naar beneden!
En als je daarvoor een kleine bloem van mij
wilt,
neem er duizend voor één - neem ze allemaal
Franz Schreker / Clytus Gottwald
Im Lenz
Tekst: Paul Heyse
Im Lenz, wenn Veilchen blühn zu Hauf,
Gib Acht, da wachen die Tränen auf.
Im Herbst fiel alles Laub vom Baum.
Ach, Lieb und Glück vergangen wie ein
Traum.
Gib Acht, so ist der Dinge Lauf:
Blumen und Wunden brechen im Frühling auf.
Vertaling: Emily Ezust
In de lente, in de lente, als overal viooltjes
bloeien,
pas op, pas op, want dan ontwaken de tranen.
In de herfst, in de herfst, vallen alle
bladeren van de boom.
Ah, liefde en geluk verdwenen als in een
droom!
Pas op, pas op, zo gaat het nu eenmaal:
bloemen en wonden breken open in de lente.
10

Liedteksten
Umsonst
Tekst: Paul Heyse
An dich verschwendet hat mein Herz
sein bestes Gut und Blut,
sein Träumen, Lachen und Weinen,
sein Zagen und seinen Mut.
Und du, du gehst und blickst vorbei,
du stolze Königin.
Du weißt und willst es nicht wissen,
wie ganz verarmt ich bin.
Wie bettelarm und bettelstolz
ich meine Straße zieh,
ein Bettler bin ich geworden,
doch betteln werd ich nie.
Vertaling: Evert De Cock
Aan jou heb ik mijn hart verspild
Zijn beste goed en bloed,
Dromen, lachen en tranen,
Zijn angst, zijn moed.
En jij - jij loopt en kijkt niet om,
Jij trotse koningin,
Jij weet en wil niet weten,
Hoe verarmd ik ben;
Hoe arm en trots als een bedelaar
Loop ik mijn weg!
Een bedelaar ben ik geworden,
Maar bedelen zal ik nooit.
Und wie mag die Liebe
Tekst: Rainer Maria Rilke
Und wie mag die Liebe dir kommen sein?
Kam sie wie ein Sonnen, ein Blütenschnei‘n,
kam sie wie ein Beten? Erzähle:
Das Glück löste leuchtend aus allen Himmeln
sich los
und hing mit gefalteten Schwingen groß
an meiner blühenden Seele.
Vertaling: Evert De Cock
En hoe zou de liefde tot jou gekomen
kunnen zijn?
Kwam het als een zon, de gloed van
bloesems?
Kwam het als bidden? Vertel het me:
Het geluk daalde neer uit de hemel
en rustte met grote gevouwen vleugels
op mijn bloeiende ziel.
11

Liedteksten
Johannes Borowski
The Waves
Tekst: uit „The Waves“ von Virginia Woolf
Johannes Borowski zou liever zien dat de
Woolf-teksten alleen in het Engels worden
afgedrukt - het is een compilatie van de
liederen, die niet letterlijk vertaald kunnen
worden, hij wil een zekere poëtische
onverschilligheid bereiken
1
THE SHORE
the waves broke on the shore
2
I BURN
Sun had not yet risen
A dark line, dividing the sea from the sky
The wave paused
Breath comes and goes
The sky cleared
Bars of white, green and yellow
Slowly
Higher and then higher
An arc of fire
On the rim of the horizon
The light struck upon the trees in the garden
The wave paused
A shadow falls on the path
Burning lights flash in and out
Red water in the white tide
I burn, I shiver
Out of this sun, into this shadow
3
I SEE
I see a ring
I see a slab
I see a globe
I see a tassel
I hear something
again
I see a ring
I see a slab
I see a globe
I see a tassel
I hear something
again
I see
a ring, hanging above me
a slab, spreading away
a globe, in a drop
a tassel
I hear something stamping
4
LOOK
look at the spider’s web
look at the table-cloth
look at the moon and night
look at the firelight
look at my face at midday
look at the sweep of the sky
look at the giant rabbit, rabbit
look at us trooping after him
look at the meat
look at her earthy, earthy fingers
look at the water-lilies
look at me as I lean forward
look at us trooping after him
12

Liedteksten
5
I AM THE STALK
I hold a stalk in my hand. I am the stalk. My
roots go down to the depths of the world,
through earth dry with brick,
and damp earth, through veins of lead and
silver. I am all fibre. All tremors shake me, and
the weight of the earth is
pressed to my ribs.
I am green as a yew tree in the shade of the
hedge. My hair is made of leaves. I am rooted
to the middle of the earth.
My body is a stalk. I press the stalk. A drop
oozes from the hole at the mouth and slowly,
thickly, grows larger and
larger.
6
THE KISS
I
I am a boy. She has found me. I’m a boy. I
am struck on the nape of the neck. She has
kissed me. I am a boy. All is
shattered.
II
…kissed you, with my heart jumping under
my pink frock like the leaves. I dance. I ripple.
I am thrown over you
like a net of light.
III
I saw her kiss him. She danced light as dust. I
saw her kiss him.
7
LOVE, HATE
(stop) I love and I hate (stop) I desire one
thing only (stop) I love and I hate (stop) I see
you in the grass (stop)
Though I am a child (comma) I love and I
hate (stop)
8
NOW
This is here, this is now. But soon we shall go.
We shall walk. We shall part.
This is only here; this is only now.
This is our world, lit with crescents and stars
of light. Everything is strange.
Things are huge and very small.
9
I DO NOT KNOW
What is the phrase for the moon?
And the phrase for love?
By what name are we to call death? I do not
know.
I have done with phrases.
How much better is silence
How much better to sit by myself
Let me sit here for ever with bare things,
this coffee-cup, this knife, this fork,
let me sit on and on, silent, alone.
The stars draw back and are extinguished.
The bars deepen themselves between the
waves.
Yes, this is the incessant rise and fall and fall
and rise again.
And in me too the wave rises. It swells; it
arches its back
Against you I will fling myself, unvanquished
and unyielding, O Death!
13

Liedteksten
Richard Strauss / Clytus Gottwald
Waldseligkeit
Tekst: Richard Dehmel
Der Wald beginnt zu rauschen,
den Bäumen naht die Nacht,
als ob sie selig lauschen,
berühren sie sich sacht.
Und unter ihren Zweigen,
da bin ich ganz allein,
da bin ich ganz mein eigen:
ganz nur Dein!
Vertaling: Evert De Cock
Het woud begint te ruisen
de bomen en de nacht zijn nader,
alsof zij zalig luisteren
strelen zij elkaar zacht.
En onder hun takken
ben ik helemaal alleen;
Ik ben helemaal mezelf,
helemaal van jou!
Die Nacht
Tekst: Hermann von Gilm zu Rosenegg
Aus dem Walde tritt die Nacht,
Aus den Bäumen schleicht sie leise,
Schaut sich um in weitem Kreise,
Nun gib acht.
Alle Lichter dieser Welt,
Alle Blumen, alle Farben
Löscht sie aus und stiehlt die Garben
Weg vom Feld.
Alles nimmt sie, was nur hold,
Nimmt das Silber weg des Stroms,
Nimmt vom Kupferdach des Doms
Weg das Gold.
Ausgeplündert steht der Strauch,
Rücke näher, Seel an Seele;
O die Nacht, mir bangt, sie stehle
Dich mir auch.
Vertaling: Evert De Cock
Stil komt de nacht uit het bos,
Kruipt zachtjes uit de bomen,
en kijkt goed om zich heen,
Kijk nu uit.
Alle lichten van deze wereld,
Alle bloemen, alle kleuren
Ze dooft ze en steelt de schoven
Weg van het veld.
Ze neemt alles waarvan men houdt,
Neemt het zilver van de stroom weg,
Het koperen dak van de kathedraal
Neemt het goud weg.
Struiken zijn kaal en grauw,
Kom naderbij, ziel tot ziel;
O nacht, ik ben bang dat ze jou ook van mij
zal stelen
14

Liedteksten
Traum durch die Dämmerung
Tekst: Otto Julius Bierbaum
Weite Wiesen im Dämmergrau;
die Sonne verglomm, die Sterne ziehn;
nun geh’ ich hin zu der schönsten Frau,
weit über Wiesen im Dämmergrau,
tief in den Busch von Jasmin.
Durch Dämmergrau in der Liebe Land;
ich gehe nicht schnell, ich eile nicht;
mich zieht ein weiches, samtenes Band
durch Dämmergrau in der Liebe Land,
in ein blaues, mildes Licht.
Vertaling: Evert De Cock
Weidse weiden in het grijze schemerlicht;
de zon verdwijnt, de sterren bewegen;
nu ga ik naar de mooiste vrouw,
ver over weiden in het schemergrijs,
diep in de struik van jasmijn.
Door schemergrijs in het land van liefde;
Loop ik niet snel, ik haast me niet;
een zacht, fluweelachtig lint trekt me mee
Door het grijze schemerlicht in het land van
liefde,
In een blauw, zacht licht.
15

Liedteksten
Gustav Mahler / Clytus Gottwald
Um Mitternacht
Tekst: Friedrich Rückert
Um Mitternacht,
hab‘ ich gewacht,
und aufgeblickt zum Himmel;
kein Stern vom Sterngewimmel
hat mir gelacht
um Mitternacht.
Um Mitternacht
Hab‘ ich gedacht,
hinaus in dunkle Schranken.
Es hat kein Lichtgedanken
mir Trost gebracht
um Mitternacht.
Um Mitternacht
Nahm ich in acht
die Schläge meines Herzens;
ein einz‘ger Puls des Schmerzens
war angefacht
um Mitternacht.
Um Mitternacht
kämpft‘ ich die Schlacht,
o Menschheit, deiner Leiden;
nicht konnt‘ ich sie entscheiden
mit meiner Macht
um Mitternacht.
Vertaling: Evert De Cock
Om middernacht
werd ik wakker
en staarde naar de hemel;
Geen ster aan het firmament
heeft naar mij gelachen
om middernacht.
Om middernacht
gingen mijn gedachten,
Naar buiten in de duisternis.
Geen gedachte aan licht
bracht me troost
om middernacht.
Om middernacht
sloeg ik acht
op de slagen van mijn hart;
een enkele puls van pijn
werd ontstoken
om middernacht..
Om middernacht
Voerde ik de strijd,
O mensheid, jouw lijden;
Niet kon ik het beslissen
met mijn kracht
om middernacht.
16

Liedteksten
Um Mitternacht
hab‘ ich die Macht
in deine Hand gegeben!
Herr! über Tod und Leben
du hältst die Wacht
um Mitternacht!
Om middernacht
gaf ik de macht
in uw hand!
Heer! over dood en leven
houdt U de wacht
om middernacht!
Im Abendrot
Tekst: Joseph von Eichendorff
Vertaling: Evert De Cock
Adagietto aus der 5. Sinfonie
Wir sind durch Not und Freude
gegangen Hand in Hand,
Vom Wandern ruhen wir beide
nun überm stillen Land.
Rings sich die Täler neigen,
Es dunkelt schon die Luft,
Zwei Lerchen nur noch steigen
nachträumend in den Duft.
Tritt her, und lass sie schwirren,
bald ist es Schlafenszeit,
dass wir uns nicht verirren
in dieser Einsamkeit.
O weiter, o stiller Friede!
so tief im Abendrot,
wie sind wir wandermüde,
ist das etwa der Tod?
Door tegenspoed en vreugde
Zijn we hand in hand gegaan;
Nu rusten we van onze omzwervingen
Op dit stille land.
Om ons heen glooien de valleien,
De lucht wordt reeds donker;
Alleen twee leeuweriken klimmen,
Als na een droom, in de geurende lucht.
Kom hier en laat ze zoemen,
Want het zal snel tijd zijn om te rusten;
We willen niet verdwalen
In deze eenzaamheid.
O weidse, stille vrede,
Zo diep in de rode schemering,
We zijn moe van het wandelen,
Is dit misschien - Dood?
17

Biografieën
Componisten
De Oostenrijkse componist
Hugo Wolf (1860 - 1903)
staat na Schubert en
Schumann te boek als
een van de grootste
liedcomponisten van de 19e
eeuw. Het oeuvre van Wolf
vertegenwoordigt daarbij het
laat 19e-eeuwse idioom vol
spannende harmonieën en
geheel in overeenstemming
met de tekst haast
‘zoekende’ melodieën. Wat
de teksten aangaat, had Wolf
een grote voorkeur voor
een drietal dichters die het
gedachtegoed van die tijd in
vele variaties verwoordden:
Johann Wolfgang von
18
Goethe, Joseph von
Eichendorff en Eduard
Mörike. Wolf begon naar
eigen zeggen geïnspireerd
door Beethoven al jong met
componeren. Hij studeerde
in Wenen bij Robert Fuchs
en raakte goed bevriend
met zijn medestudent
Gustav Mahler. Wolf werd
gegrepen door de muziek
van Richard Wagner en was
de eerste componist die de
wagneriaanse invloeden in
zijn liederen integreerde. Met
zo’n 200 liederen bleef het
Lied het belangrijkste genre
in het oeuvre van Wolf. Hij
schreef ook de Italienische
serenade en één opera: Der
Corregidor.
De Oostenrijkse componist
Franz Schreker (1878 -
1934) voelde zich van
nature aangetrokken door
opera. Geboren in Monaco,
studeerde deze zoon van een
(hof)fotograaf compositie
aan het conservatorium van
Wenen. In 1908 oogstte hij
zijn eerste succes met een
pantomime, wat hem ook
een lucratief contract met
Universal Edition opleverde.
Van de ene op de andere
dag werd hij beroemd
met de opera Der ferne
Klang (1912). Hierop werd
hij professor compositie,
harmonie en contrapunt aan
de Weense Muziekakademie.
Zijn volgende opera Die
Gezeichneten vergrootte zijn

Biografieën
reputatie nog; men sprak van
‘Der Fall Schreker’, vergeleek
hem met Wagner en er was
een ongeziene loop naar de
operagebouwen. Het aantal
opvoeringen van zijn werken
overtrof nog dat van Wagner
en Strauss. Der Schatzgräber
(1920) was het hoogtepunt
van Schreker’s carrière;
bovendien werd hij benoemd
tot directeur van het meest
prestigieuze muziekinstituut
ter wereld, de Hochschule
für Musik in Berlijn. Hierna,
in de moeilijke jaren 30, ging
het bergafwaarts. De nazi’s
bestempelden zijn werk tot
‘Entartete Kunst’, hem werd
ingewreven dat ‘er geen
seksuele afwijking was die
hij niet op muziek had gezet’.
Tijdens de première van Der
Schmied von Gent (1932)
vonder er extreemrechtse
demonstraties plaats.
Hij werd ontslagen bij de
Hochschule. Twee jaar later
stierf, onteerd, vernederd en
gebroken, Franz Schreker
aan een hartaanval in Berlijn.
Johannes Boris Borowski
(Hof, 1979) is een prominente
stem binnen de Nieuwe
Muziek. Al vroeg werd
hij gepromoot door
vooraanstaande musici en
opdrachtgevers. Zijn werk is
inmiddels uitgevoerd door
Ensemble Modern, Ensemble
Intercontemporain, Chicago
Symphony Orchestra,
WDR Sinfonieorchester,
Pierre Boulez, Susanna
Mälkki, George Benjamin,
Peter Eötvös, Zubin Mehta
en Daniel Barenboim. Hij
studeerde compositie
bij Hanspeter Kyburz en
Marco Stroppa. Borowski
woont in Berlijn en doceert
muziektheorie, compositie
en orkestratie aan de
Hochschule für Musik Hanns
Eisler en aan de Hochschule
für Musik und Theater
Rostock. Hij behaalde
de Hanns Eisler prijs, de
Stuttgart compositieprijs
en diverse scholarships.
Naast instrumentale- en
orkestmuziek schrijft
Borowski de laatste jaren
vooral vocale muziek en
onderzoekt hij samen met
het lied-duo Lisa Florentine
Schmalz Popova het Lied
met klavierbegeleiding.
Tot zijn recente werken
behoren Eternity voor
orkest, Adieu en Innig
voor ensemble, het Derde
strijkkwartet, Twin voor
viool en piano, Stories.Ikarus
(muziektheater) en Wolken
voor stem en piano.
19

Biografieën
De Duitse componist Richard
Strauss (1864 ‐ 1949)
begon op zijn vierde met
pianospelen en op zijn zesde
schreef hij zijn eerste stukjes.
Hij volgde geen opleiding
aan het conservatorium
maar kreeg piano-, vioolen
compositieles van
uitstekende musici uit het
Hoforkest van München
waarin zijn vader hoorn
speelde. Als protegé van
de beroemde dirigent Hans
von Bülow werden hem een
reeks eervolle aanstellingen
in de schoot geworpen.
Hij was achtereenvolgens
dirigent in Meiningen,
München en Weimar en werd
in 1919 chef-dirigent van de
Weense Staatsopera. Met zijn
20
virtuoze composities waarin
hij het tonale harmonische
verband bijna op springen
zette, gold Strauss
aanvankelijk als avant-gardist
en met zijn vernieuwende
symfonische gedichten
werd hij wereldberoemd.
Langzamerhand verloor
hij echter zijn positie in
de voorhoede en werd hij
‘ingehaald’ door zijn jongere
tijdgenoten van de Tweede
Weense School die de tonale
muziek geheel achter zich
lieten. Strauss deed dat niet
en werd in zijn latere leven
als ouderwets beschouwd.
Niettemin behoren de Vier
letzte Lieder uit 1948 tot zijn
mooiste werken.
Gustav Mahler (1860 - 1911)
ging op zijn 15e naar het
Conservatorium van Wenen.
Vanaf 1880 was hij als
dirigent verbonden aan een
reeks Oostenrijkse en Duitse
operatheaters. In Boedapest
was hij directeur van de
opera en deed hij ervaring
op voor de belangrijkste
aanstelling van zijn leven als
‘Herr Direktor’ van de Weense
Hofopera (1897-1907). Tijd
voor het componeren van
zijn symfonieën had hij
vrijwel uitsluitend tijdens de
zomervakanties. In de overige
maanden gebruikte hij de
weinige uren die overbleven
voor het uitwerken van
zijn partituren, hierin
geassisteerd door zijn vrouw

Biografieën
Alma. In 1907 verloor hij door
antisemitische intriges zijn
baan in Wenen en vertrok
hij naar New York. Daar
was hij verbonden aan de
Metropolitan Opera. Een
hartziekte sloopte hem en
in 1911 keerde hij doodziek
terug naar Wenen waar hij
op 51-jarige leeftijd overleed.
Hij schreef vrijwel alleen
symfonieën (10 stuks) en
(orkest)liederen.
21

Biografieën
Uitvoerenden
Marcus Creed
Dirigent
De Engelse dirigent Marcus
Creed (1951) studeerde
aan King’s College in
Cambridge, waar hij
meezong in het beroemde
King’s College Choir.
Verdere studies volgde hij
aan Christ Church, Oxford
en de Guildhall School of
Music, Londen.
Sinds 1977 woont Marcus
Creed in Berlijn, waar hij
eerst als repetitor en later
als koorleider verbonden
was aan de Deutsche Oper.
Daarnaast dirigeerde hij de
ensembles Neue Musik en
het Sharoun Ensemble en
leidde hij de lied-klas aan de
Hochschule der Künste. Van
1987 tot 2001 was Marcus
Creed artistiek leider van
het RIAS Kammerchor.
Tussen 1998 en 2016 was
hij professor directie aan
de Musikhochschule in
Keulen. Creed werkte samen
met de Akademie für Alte
22
Musik Berlin, het Freiburger
Barockorchester en Concerto
Köln en gaf concerten tijdens
de Berliner Festwochen,
Wien Modern, de Salzburger
Festspiele en festivals in
Montreux, Edinburgh, Luzern
en Innsbruck. Van 2003 tot
2020 was hij artistiek leider
van het SWR Vokalensemble,
waarvan hij nu ere-dirigent
is. Sinds 2015 leidt hij het
Kamerkoor van de Deense
omroep. In 2010 ontving
Marcus Creed de Preis der
Europäischen Kirchenmusik.
foto: Agnete Schlichtkrull

Biografieën
SWR Vokalensemble
Opgericht in 1946 richt
het SWR Vokalensemble,
het koor van de
Südwest Rundfunk, zich
voornamelijk op repertoire
van de laatste twee eeuwen.
Het heeft vanaf het begin
opdracht gegeven voor
meer dan 300 composities
en deze in première
gebracht.
Zo voerde het werken uit
van Maurizio Kagel, Heinz
Holliger, Enno Poppe,
Rebecca Saunders, Karlheinz
Stockhausen en Wolfgang
Rihm. Sinds 2003 heeft het
ensemble meer dan 30 cd’s
uitgebracht met muziek
van onder anderen György
Kurtág, Heitor Villa-Lobos,
Eliot Carter, Charles Ives,
Paul Hindemith, Luigi Nono,
Wolfgang Rihm en Kaija
Saariaho. Voor deze uitgaven
ontving het ensemble
diverse internationale
prijzen, waaronder de Choc
de la Musique, de Echo
Klassik en de Grand Prix
du Disque. Met de opname
van alle koorwerken van
György Ligeti in 2023,
presenteerde deze zijn
eerste opname als chef van
het SWR Vokalensemble;
de registratie werd de
Diapason d’Or en de
Preis der Deutschen
Schallplattenkritik
toegekend. In 2011 kreeg het
ensemble de Europäische
Chorpreis voor zijn werk op
het gebied van eigentijds
gezongen repertoire. Sinds
2020 staat het onder leiding
van Yuval Weinberg.
Sopraan
Inga Balzer-Wolf, Clémence
Boullu, Kirsten Drope, Aya
Gigandet, Constanze Hose,
Wakako Nakaso, Eva-Maria
Schappé, Dorothea Winkel,
Johanna Zimmer
foto: Lena Semmelroggen
Alt
Stefanie Blumenschein,
Judith Hilger, Ulrike Koch,
Sandra Stahlheber, Pauline
Stöhr, Wiebke Wighardt
Tenor
Johannes Kaleschke,
Steffen Kruse, Rüdiger
Linn, Stephen Matthews,
Johannes Mayer, Philipp
Nicklaus, Julius Pfeifer,
Daniel Schmid
Bas
Matías Bocchio, Bernhard
Hartmann, Florian
Kontschak, Torsten Müller,
Philip Niederberger, Mikhail
Nikiforov, Vicente Sampaio,
Mikhail Shashkov
23

Verwacht
Pärt & Bach
Cappella Amsterdam
Serie Koren
Serie Cappella
Amsterdam
Wo 5 mrt 2025
Grote Zaal
20.15 uur
Arvo Pärt is al jaren op rij de meest uitgevoerde levende
componist ter wereld. Maar zijn monumentale Kanon
Pokajanen (1997) voor vierstemmig koor hoorde je maar
zelden – totdat Daniel Reuss en Cappella Amsterdam
zich een aantal jaren geleden met veel succes over dit
meesterwerk ontfermden. Nu klinken er delen uit dit
diepreligieuze werk naast motetten van Bach.
Bach schreef zijn motetten voor speciale gelegenheden en
vaak voor een eenmalige uitvoering. Ze zijn daarom niet
allemaal goed gearchiveerd en vermoedelijk zijn er motetten
verloren gegaan. Daniel Reuss: ‘Ik noem ze ook wel de bijbel
van de muziek. Ik leef al zo’n veertig jaar met deze motetten
en ik kan ze wel dromen. Er zijn geen stukken die ik meer
bestudeerd heb, of waar ik me meer verbonden mee voel. Ik
vind het fantastisch om de werken na jaren weer te mogen
dirigeren.’
Programma: Johann Sebastian Bach Jesu, meine Freude /
Singet dem Herrn ein neues Lied / Arvo Pärt Ode I, Ode VI,
Kontakion, Ikos, Ode IX en Prayer after the Canon uit Kanon
Pokajanen
Arvo Pärt
foto: Belga image
24

Verwacht
Reconnaissance
Helsinki Chamber Choir
Saariaho
Festival
Za 15 mrt 2025
Grote Zaal
20.15 uur
Het Helsinki Chamber Choir en Kaija Saariaho vormen een
indrukwekkende twee-eenheid. In 2024 kreeg het koor nog
een Grammy voor de cd Kaija Saariaho: Reconnaissance.
Met een bloemlezing uit Saariaho’s meesterlijke
koorrepertoire laten de zangers horen waarom. Vanaf haar
allereerste koorwerk Suomenkielinen sekakuorokappale
(1979) tot haar laatste, Reconnaissance (2020), straalt
de klankwereld van Saariaho in haar in Nederland weinig
gehoorde koorwerken.
Gedurende haar hele carrière heeft Kaija Saariaho een
bijzondere relatie gehad met stemmen. Ze schreef niet alleen
diverse opera’s, met het in 2023 bij De Nationale Opera
uitgevoerde Innocence als hoogtepunt, ze componeerde ook
diverse stukken voor solostemmen en voor koor. Het Helsinki
Chamber Choir behoort tot de beste kamerkoren ter wereld
en is het aangewezen ensemble om deze kant van Saariaho
voor het voetlicht te brengen.
Kaija Saariaho
foto: Maarit Kytöharju
Programma: Kaija Saariaho Nuits, adieux / Suomenkielinen
sekakuorokappale / Tag des Jahrs / Reconnaissance
Zie voor de volledige programmering van het Saariaho Festival
muziekgebouw.nl/saariaho
25

Verwacht
Februari
vr 28 feb / 20.15 uur
Het barre land
Amsterdam Sinfonietta +
ISH Dance Collective
Maart
za 1 mrt / 9.30 + 11.00 +
12.30 uur / Kleine Zaal
Koro Koro (6-18 maanden)
Wonderland Collectief
za 1 mrt / 20.15 uur
Het barre land
Amsterdam Sinfonietta + ISH
Dance Collective
zo 2 mrt / 9.30 + 11.00 +
12.30 uur / Kleine Zaal
Koro Koro (6-18 maanden)
Wonderland Collectief
zo 2 mrt / 16.00 uur
Wired
Nieuw Amsterdams Peil
wo 5 mrt / 12.30 uur
Castello Consort, Rik
Kuppen + Menno van Delft
Lunchconcert i.s.m. Nationaal
Muziekinstrumenten Fonds
wo 5 mrt / 20.15 uur
Pärt & Bach
Cappella Amsterdam
do 6 mrt / 20.15 uur
De Brandenburgse
concerten van Bach
Amsterdam Baroque
Orchestra + Ton Koopman +
college Jan Van den Bossche
vr 7 mrt / 20.15 uur
Ravel 150
Julien Libeer
za 8 mrt / 20.15 uur
Tribute to Youri Egorov
Juryleden YPF European
Piano Competition
zo 9 mrt / 14.15 uur
Finale YPF European Piano
Competition 2025
Phion + drie finalisten
di 11 mrt / 20.15 uur
Sjostakovitsj vs. Bach
Australian Chamber
Orchestra + Alexander
Melnikov
Saariaho Festival
do 13 t/m zo 16 mrt
Zie voor het volledige
programma
muziekgebouw.nl/saariaho
SoundLAB Workshop
Maak je eigen muziek met de
wonderlijkste instrumenten.
Voor kinderen (7+) met
volwassenen in de Atriumzaal
om 13.00 uur op verschillende
zondagen. Kaartjes via
muziekgebouw.nl/soundlab
WannaSwing
Op de kade voor het
Muziekgebouw staat de
interactieve muziekinstallatie
WannaSwing van theatermaakster
Caecilia Thunissen
en scenograaf Jan Boiten. Acht
schommels sturen composities
aan van hedendaagse
componisten als Joey Roukens,
Mayke Nas en Rob Zuidam.
Zie voor meer informatie
muziekgebouw.nl/wannaswing
Huil van de Wolff
Elke 22e van de maand
klinkt om 20.00 uur het
geluidsmonument Huil van
de Wolff van Martijn Padding
ter herinnering aan oprichter
van het Muziekgebouw
Jan Wolff (1941 - 2012).
muziekgebouw. nl/
huilvandewolff
Geheimtips
Bijzondere concerten
die je niet mag missen.
muziekgebouw.nl/geheimtips
26

Foto: Erik van Gurp
Op de hoogte blijven?
Mis geen enkel concert en schrijf je
in voor onze nieuwsbrief! Scan de
QR-code of ga naar muziekgebouw.
nl/nieuwsbrief. Of volg ons via
Facebook, LinkedIn of Instagram.
Dudok aan ‘t IJ
Kom voor of na het concert eten
in Dudok aan ‘t IJ. Reserveren:
020 788 2090 of dudokaanhetij.nl.
Rondom het concert
- Na aanvang van het concert heb je
geen toegang meer tot de zaal.
- Zet je mobiele telefoon uit voor
aanvang van het concert.
- Het maken van beeld- of
geluidsopnamen in de zaal alleen
met schriftelijke toestemming.
- Algemene Bezoekersvoorwaarden
zijn na te lezen op muziekgebouw.nl
Bij de prijs inbegrepen
Reserveringskosten zijn bij de
kaartprijs inbegrepen.
Ook een drankje, tenzij anders
vermeld op je concertkaartje.
Word Vriend
Inkomsten uit kaartverkoop dekken
ten dele onze kosten.
Word vriend: met jouw steun
kunnen we concerten op het
hoogste niveau blijven organiseren.
Meer informatie:
muziekgebouw.nl/wordvriend
Dank!
Wij kunnen niet zonder de steun van
onze vaste subsidiënten en Vrienden
van het Muziekgebouw. Wij zijn hen
daarvoor zeer erkentelijk.
Druk binnenwerk
druk & printservice
27