kijk inkijk

WWW.KIJKMAGAZINE.NL 4 / 2025 / € 7,99
DE NUTTIGE NEEFJES
VAN KRISTALSUIKER
Googles belofte
Brengt nieuwe chip
de quantumcomputer
echt dichterbij?
Ваше здоровье!
Het mislukte
Sovjet-beleid tegen
laveloosheid
Groener gamen
Computerspellen
stoten meer uit
dan heel Nederland
Samen
sterk
Waar blijft
het Europese
leger?

SHOT

NASA, ESA, CSA, STSCI, JACOB JENCSON (CALTECH/IPAC)
Schilderij van
sterrenstof
at ruim tienduizend jaar geleden
W
begon met de gewelddadige dood
van een ster, schittert vandaag de dag als
een galactisch meesterwerk aan onze
hemel. We kijken naar een opname van
de James Webb Space Telescope waarop
zich een lichtecho ontrafelt. Wat oogt als
langgerekte, dieprode penseelstroken,
zijn in werkelijkheid gas- en stoflagen die
worden verlicht door straling van Cassiopeia
A, een overblijfsel van een supernova­explosie.
De intense kleur ontstaat
doordat energie, vrijgekomen bij de explosie,
het omringende stof verhit en in
het infrarood laat gloeien. Het houtachtige
patroon dat daarbij zichtbaar wordt, is
in de loop der tijd gevormd door interstellaire
magnetische velden. Een plaatje!
Tekst: Sterre Roosen
4/2025 3

INHOUD
54
34
6 VERRASSING
Gezonken werelden onder
de Grote Oceaan ontdekt,
vergeten oorspier is actiever
dan gedacht, gevonden
schedel blijkt toch niet van
Cleopatra’s zusje en meer
wetenschapsnieuws.
12 STRIJDFRONT
Onlangs riep de Oekraïense
president Volodymyr Zelensky
Europa op om een eigen
leger op te bouwen. Maar
daar zijn defensie-deskundigen
niet zo happig op.
20 RUIMTETIJD
FAR OUT De zwaartekracht
lijkt zich nu met de lichtsnelheid
door het heelal te verspreiden.
Maar was dat vlak
na de oerknal ook al zo?
22 SMARTIES
Een pilletje nemen we nu
om pijn te bestrijden, onze
bloeddruk onder controle te
houden, of een bacterie te lijf
te gaan. Maar slimme pillen
moeten straks veel meer
kunnen dan dat.
28 GROENE GAMES
INTERVIEW Gamen kan
heerlijk zijn, maar goed voor
het milieu is het niet. Mediatechnoloog
Joost Raessens
zoekt samen met andere
onderzoekers uit hoe het
duurzamer kan.
34 AA-CAMPAGNE
In de jaren tachtig probeerde
secretaris-generaal Michail
Gorbatsjov een groot probleem
in de Sovjet-Unie aan
te pakken: alcoholisme. Dit
verliep alleen niet zoals hij
had gehoopt.
40 NATUURSCHOON
IN BEELD De ogen van het
grote publiek openen voor de
wonderen van de natuur. Dat
is het doel van de Close -upfotowedstrijd.
En dat is wat
ons betreft goed gelukt.
48
40
4 4/2025

22
48 BELOFTE?
Google introduceerde
onlangs Willow, de quantumchip
die alle andere
quantumchips overstijgt. Is
dat echt zo? En wat betekent
deze stap voor de ontwikkeling
van quantumcomputers?
52 LEVENSSTOF
IN 5 MINUTEN Wat kunnen
we – naast het goedje inademen
– allemaal nog meer
met zuurstof? Wie ontdekte
dit element? En waar komt
het vandaan? Alles wat je
moet weten over zuurstof.
54 ZORGWEKKEND
Onderzoek is vooral gericht
op witte mannen. Daarom
weten artsen niet alleen minder
over het vrouwenlichaam,
maar ook over dat van zwarte
patiënten. En dat levert
problemen op.
60 VANGNET
TECH-TOYS Ben je een avonturier,
maar speel je stiekem
ook graag op safe? Met deze
satelliettag kun je (nood-)
berichten verzenden in de
wildernis. En meer items in
onze gadgetrubriek.
62 RIOOLJOURNALISTIEK
WERELDPROJECTEN In
1972 gaf de burgemeester van
Chicago groen licht voor het
Tunnel and Reservoir Plan, dat
voor eens en voor altijd moest
afrekenen met het rioolprobleem
van de stad.
68 IMAGOPROBLEEM
Een teveel aan suiker zorgt
voor overgewicht en allerlei
andere kwalen. Maar als je
enkel dit noemt, doe je suikers
tekort. Deze moleculen hebben
ook heel goede kanten.
74 GEBARENTAAL
KIJK ANTWOORDT Denk je
aan pratende Italianen, dan
denk je de handgebaren er
automatisch bij. Waarom
gebruiken ze hun handen zo
veel tijdens het praten? En
andere prangende vragen
beantwoord.
79 TOPPUNT
COLUMN Volgens Googleprogrammeur
Ray Kurzweil
smelten mens en machine
in 2045 samen tot één grote
superintelligentie. Volgens
Ronald Veldhuizen is dat idee
nergens op gestoeld.
62
BEELD COVER: VLADIMIR FLOYD/GETTY IMAGES, GOOGLE, SHUTTERSTOCK, VLAD ANTONOV/GETTY IMAGES
BEELD INHOUDSOPGAVE: IZUSEK/GETTY IMAGES, ALEXANDER NEMENOV/AFP VIA GETTY IMAGES, GOOGLE, GUSTAV PARENMARK/CUPOTY.COM, BEN PLESS, ZBIGNIEW BZDAK/CHICAGO TRIBUNE/TRIBUNE NEWS SERVICE VIA GETTY IMAGES
EDITORIAL
VREEBURG
Groene games
oen mijn broer en ik nog in ons ouderlijk
huis woonden, speelden we vaak
T
de racegame Mario Kart op de spelcomputer
Wii. Als Mario, zijn broer
Luigi, prinses Peach, de uit de kluiten
gewassen schildpad Bowser, of een
ander personage probeer je in deze game als eerste met
je karretje bij de finish te komen. Ondertussen maak je
je tegenstanders het leven zuur door ze te bekogelen
met rode of groene schildjes, of ze te laten uitglijden
over bananen.
Mijn toenmalige verkering, en inmiddels man, Mark
deed geregeld mee met het spel. En om het allemaal iets
uitdagender te maken, moest de verliezer een opdracht
uitvoeren bij de straatlantaarn tegenover ons huis. De
opdracht bedachten we van tevoren, en meestal moest
Mark – die geregeld bezweek onder de druk van de race
– die uitvoeren. Zo heeft hij een keer moeten opdrukken
bij de paal, een liedje moeten zingen en een aantal
secondes als Boeddha moeten liggen.
En ik? Ik verloor nagenoeg nooit – tot een trieste dag in
december. Er lag een vrij dik pak sneeuw en het was zó
koud. De opdracht die mijn broer verzon: de verliezer
moet met zijn blote voeten naar de straatlantaarn rennen
en terug. De zenuwen werden me te veel waardoor
ik domme fouten maakte en uiteindelijk degene was
met blauwe, bevroren voeten.
Van blauwe voeten naar groene games. Tijdens het
spelen sta je er namelijk niet bij stil dat de gameindustrie
invloed heeft op natuur en klimaat. Gelukkig
doen onderzoekers dit wel. Er loopt nu zelfs een internationaal
onderzoeksproject dat is bedoeld om Europese
gamebedrijven te helpen verduurzamen. Techfreelancer
Rik Peters sprak erover met projectleider Joost
Raessens (pagina 28 en verder).
Een kleine spoiler: Raessens vindt dat we na moeten
blijven denken over de impact van gamen, maar het wel
moeten blijven doen. Games helpen je vaardigheden
ontwikkelen, en je beleeft er een hoop plezier aan. Én
ze kunnen fijne anekdotes opleveren.
NAOMI VREEBURG is chef van KIJK.
Reageren op deze column en de nieuwe KIJK?
Schrijf naar info@kijkmagazine.nl.
4/2025 5

SHUTTERSTOCK
12 4/2025

Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Eén Europa,
één leger:
kansloze
missie?
De tijd is rijp voor de militaire
eenwording van Europa. Dat stellen
steeds meer Europese politici, helemaal
nu Donald Trump Europa openlijk aanvalt.
Ook veel burgers zien een gezamenlijk
leger wel zitten. Toch is het volgens
deskundigen maar de vraag of zo’n
krijgsmacht er ook echt komt.
Tekst: Sebastiaan van de Water
4/2025 13

SHAWSHOTS/ALAMY/IMAGE SELECT
Tijdens de anti-alcoholcampagne van
1985 tot 1987 in de Sovjet-Unie verschenen
veel van deze posters. De tekst bovenaan
betekent ‘alcoholisme – waanzin’.
34 4/2025

Het beleid tegen
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
laveloosheid
Bij de term ‘drooglegging’ denk je al snel aan de Amerikaanse strijd tegen
alcohol in de jaren twintig van de vorige eeuw. Maar veertig jaar geleden
probeerde de Sovjet-Unie óók dronkenschap aan te pakken. Dat was niet voor
niets – maar niemand kwam tussen de Sovjetburger en zijn fles, zo bleek.
Tekst: Naomi Vreeburg
teeds vaker zie je mensen
dronken op de werkvloer
‘‘
S
liggen. Bij sommige bedrijven
zijn er zelfs speciale
brigades ingehuurd
om lieden die te veel
hebben gedronken van de grond te rapen,
en te vermijden dat ze nog achter hun
machines kruipen – om ongelukken te
voorkomen”, schrijft de vooraanstaande
Sovjeteconoom Abel Aganbegjan in 1981.
In december 1982 verschijnt een artikel
over alcoholmisbruik in Pravda, de krant
van de Communistische Partij. Volgens het
stuk zorgt wijdverbreide drankzucht ervoor
dat “machines stilstaan en bouwterreinen
pas op dinsdag tot leven komen
in plaats van op maandag – om vrijdag
weer vroeg te sluiten”. En: “Vrouwen staan
op de dag dat hun mannen krijgen uitbetaald
aan de poorten van de fabrieken,
om te voorkomen dat de heren direct hun
salaris opdrinken.”
Het zijn slechts twee van de vele verhalen
die duidelijk maken dat alcoholgebruik de
productiviteit niet ten goede kwam in de
Sovjet­Unie. Michail Gorbatsjov, die in 1985
secretaris­generaal van de Communistische
Partij werd en daarmee leider van het
land, wilde hier verandering in brengen.
Precies veertig jaar geleden kondigde hij
een anti­alcoholcampagne aan. Maar dat
werd hem niet in dank afgenomen.
Drinkende zwangeren
Het alcoholgebruik was in de decennia
ervoor flink gestegen, zag econoom Vladimir
Treml toen hij in 1982 in kaart bracht
hoeveel Sovjetburgers dronken. Waar in
1955 nog 7,3 liter per hoofd van de bevolking
werd geconsumeerd, was dat in 1979
al 12,9 liter. En negen jaar later 15,2 liter.
Het grootste deel betrof door de staat geproduceerde
sterke drank. Daarnaast werden
veel huisgemaakte stooksels gedronken,
ook wel samogon genoemd.
Het gezuip had zijn impact op de gezondheid
van de bevolking. Begin jaren tachtig
was de gemiddelde levensverwachting in
de Russische republiek, de kern van de
Sovjet­Unie, 61,4 jaar. Kijk je alleen naar
het platteland, dan was die maar 59,3 jaar
– lager dan in andere Europese landen. De
grootste boosdoeners waren hart­ en vaatziektes,
ongelukken, kanker en luchtweginfecties.
Alcohol vergroot het risico op een
aantal van deze doodsoorzaken. Bovendien
stierven elk jaar 20.000 Sovjetburgers
direct als gevolg van alcoholvergiftiging.
De effecten van het alcoholgebruik zag je
ook terug in de criminaliteit. Maar liefst 74
procent van de verkrachtingen en moorden
in de Russische republiek werd gepleegd
door iemand onder invloed van drank.
Verder werd alcohol geassocieerd met 84
procent van alle overvallen en 60 procent
van de diefstallen.
In de loop van de twintigste eeuw nam ook
het aantal drinkende vrouwen in de Sovjet ­
Unie toe. Waar de dames in 1940 nog maar
4 procent van alle zware drinkers vertegenwoordigden,
was dat begin jaren tachtig 15
procent. Daar zaten ook zwangere vrouwen
tussen. En alcoholistische moeders hadden
meer kans op stilgeboortes, miskramen,
vroegtijdige bevallingen en gehandicapte
kinderen.
Economie in het slob
En er werd dus flink gedronken op het
werk. Fabrieksmanagers klaagden dat veel
werklieden hun laatste shift niet haalden,
doordat ze tegen die tijd al laveloos waren.
Met grote gevolgen. “De planeconomie was
in het slob geraakt”, vertelt Henk Kern,
docent Russische geschiedenis aan de
Universiteit Leiden. “De groei van de economie
was vertraagd, veroorzaakt door
gebrekkige arbeidsdiscipline door alcoholmisbruik
en weinig motivatie van de arbeiders.”
Konstantin Tsjernenko en Joeri Andropov,
Gorbatsjovs voorgangers als secretarisgeneraal
van de Communistische Partij,
maakten dit al tot een agendapunt. “Gorbatsjov
was de beschermeling van Andropov”,
zegt Kern. Het kwam dan ook niet als
een verrassing dat Gorbatsjov bij zijn aanstelling
tot partijbaas gewicht achter de
plannen van zijn voorganger zette. “En een
4/2025 35

Google’s quantumspr
GOOGLE
48 4/2025

ong
Scan de
QR-code
voor meer
informatie.
Google gooit hoge ogen met een quantumchip die in
vijf minuten een berekening zou doen waar een gewone
computer 10 quadriljoen jaar mee bezig zou zijn. Hoe
indrukwekkend is die krachttoer? En brengt hij een
volwaardige quantumcomputer dichterbij?
Tekst: Jean-Paul Keulen
ven voorstellen: Willow,
E
onze state-of-the-art
quantumchip.’ Zo begint
het bericht dat begin
december verscheen op
de blogsite van techgigant
Google. In de tekst die volgt, doet
Hartmut Neven, oprichter en directeur van
het Google Quantum AI-lab, uit de doeken
wat deze chip dan zo bijzonder maakt.
Onder andere zou hij in vijf minuten een
berekening hebben uitgevoerd waar een
gewone computer honderden biljoenen
keer langer over had gedaan dan de huidige
leeftijd van het universum.
Media wereldwijd gingen met het nieuwtje
aan de haal, waarbij woorden als ‘mijlpaal’
en ‘doorbraak’ niet werden geschuwd.
Ondertussen vroegen andere sites zich
hardop af hoe bijzonder dit nieuwtje nou
écht was. Niet zo gek ook, want er wordt al
een paar decennia naar een volwaardige
quantumcomputer toegewerkt – en hoewel
de afgelopen jaren al de nodige mijlpalen
en doorbraken zijn geclaimd, is zo’n ding er
anno 2025 nog steeds niet.
Tijd dus om even in te zoomen op Willow
en wat deze chip betekent voor de ontwikkeling
van quantumcomputers.
In alle vaagheid
In een bericht over quantumcomputers
lees je meestal dat ze niet werken met bits
die nul of een zijn, maar met zogenoemde
quantumbits of qubits, die nul én een zijn.
“Dat geeft je dan misschien het idee dat de
bits van je quantumcomputer zich in alle
mogelijke toestanden tegelijk kunnen
bevinden, waardoor ze alle mogelijke
antwoorden tegelijk kunnen beoordelen,
en dat dát zulke apparaten zo snel maakt”,
zegt natuurkundige Christian Andersen,
universitair docent aan het Delftse
QuTech. “Maar dat klopt niet.”
Beter is het om te zeggen dat een qubit zich
in een wazige toestand bevindt van noch
nul, noch een. Tenminste, als je hem ongemoeid
laat. Vraag je aan zo’n qubit of ie nul
of een is door er een meting aan te doen,
dan kiest hij een van beide opties. De wazigheid
maakt plaats voor duidelijkheid. In
een quantumcomputer wil je dat alleen
niet terwijl de berekening nog bezig is. De
qubits moeten in alle vaagheid hun ding
kunnen doen – totdat ze zijn aanbeland bij
het antwoord op de vraag die je ze hebt
gesteld.
En, goed om in het achterhoofd te houden:
dat kan niet zomaar elke vraag zijn. Er is
een beperkt aantal berekeningen waarvan
we weten – of nog hopen te ontdekken –
hoe je qubits moet manipuleren op zo’n
manier dat ze de juiste uitkomst opleveren.
Het is dus niet zo dat quantumcomputers
straks op alle fronten gewone computers
gaan vervangen.
Omklappende bits
Bovendien hebben qubits de vervelende
gewoonte af en toe een foutje te maken.
“Dat komt doordat ze zo kwetsbaar zijn”,
zegt Andersen. “Als je iets zich ‘quantumachtig’
wil laten gedragen, moet je zorgen
dat het niet wordt verstoord door wat we de
4/2025 49

SPOT
Ook een goede Google Earth-locatie voor op deze pagina’s? Stuur dan een mailtje
met de coördinaten en een korte omschrijving naar info@kijkmagazine.nl
DIGITALGLOBE/GETTY IMAGES

29 34 21 N
35 25 7 E
Openluchtstudio
elfs als je er nog nooit geweest
Z
bent, heb je dit landschap al heel
wat keren gezien. Op het scherm, om
precies te zijn. Wadi Rum, een rivierdal
met zandstenen rotswanden in de woestijn
van Zuidwest-Jordanië, is namelijk
talloze keren gebruikt als filmlocatie voor
Hollywoodkaskrakers. Van Dune tot
enkele Star Wars-titels, en van The Martian
tot de live-actionversie van Aladdin:
allemaal zijn ze grotendeels hier opgenomen.
Duizenden jaren voor het begin van
onze jaartelling woonden hier al mensen,
maar het Westen leerde Wadi Rum vooral
kennen dankzij Thomas Edward Lawrence.
Tijdens de Eerste Wereldoorlog nam
deze Britse officier het samen met lokale
troepen op tegen het Ottomaanse Rijk, de
gemeenschappelijke vijand van de Britten
en de Arabieren. Uiteraard vond óók de
verfilming van dit verhaal, Lawrence of
Arabia uit 1962, goeddeels plaats in Wadi
Rum.
Tekst: Berry Overvelde
4/2025 83

ONTDEK DE WERELD VAN
WETENSCHAP &
GESCHIEDENIS!
slechts
34, 99
Of je nu houdt van de fascinerende wereld achter wetenschap, baanbrekende
ruimtevaart of spannende historische verhalen… met een abonnement op KIJK
of KIJK Geschiedenis zit je altijd goed. Elk nummer staat boordevol intrigerende
verhalen & bijzondere achtergronden.
Sluit nu een abonnement af voor slechts € 34,99 en mis niets!
8x
6x
GA NAAR KIJKMAGAZINE.NL/VOORDEEL OF SCAN DE QR