10.06.2025 Views

PS_DigiPub_25-08 (1)

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Leverage SEO-optimized Flipbooks, powerful backlinks, and multimedia content to professionally showcase your products and significantly increase your reach.

Special

ZOMERBOEK

Wat je brein

nodig heeft

volgens expert

EVELINE

CRONE

Mariska nam

leven en liefde

onder de loep

op de CAMINO

Zo creëer je

meer

TEVREDEN

TIJD

SLOW

WORKERS

‘Hier maken we

nog écht contact

met elkaar’

Lekker

offline

MAAK RUIMTE VOOR VERWONDERING


Speciaal voor Psychologie-abonnees:

Toegang tot meer dan 25 magazines

Vanaf nu kun je met je Psychologie-abonnement ook Happinez, Flow, Yoga by Happinez

en nog veel meer tijdschriften digitaal lezen. Ingewikkeld? Nee hoor! Je leest de

tijdschriften eenvoudig via de Mijn Magazines-app op je tablet of mobiele telefoon.

Lees alles

Volledige toegang tot

alle (premium) artikelen

en blader door de digitale

edities van heel veel

andere topmagazines.

Lees samen

Je kunt je onbeperkte

digitale toegang nu delen

met twee familieleden of

vrienden.

Op alle apparaten

Lees artikelen op tablet,

mobiele telefoon en

computer. Altijd en

overal beschikbaar.

Voor iedereen

Van nieuws en business

tot sport en lifestyle.

Inspiratie en informatie

voor iedereen.

Download de app of ga naar info.mijnmagazines.nl


WAUW

We klommen in dertig graden maar

maakten ons nergens meer druk om

Het gebeurde al binnen tien minuten. Nog maar net hadden

we de auto op de parkeerplaats achtergelaten, en de eerste

bordjes richting Sulzenau hütte gevonden: rechtsaf voor de normale klim,

linksaf voor de full experience hike. Een paar natuurtrappen omhoog, en

daar kwam de eerste klap: de breed uitwaaierende Grawa-waterval, luid

naar beneden donderend over de rotsblokken, recht voor onze neus.

Klap is een raar woord voor zoiets moois, maar het is hoe het kan voelen

als je ineens oog in oog staat met iets indrukwekkends: een klap van ontzag,

van verbazing, een bijna fysieke indruk. We lachten hardop: ‘Wauw!’

En dat was pas het begin. Op onze eerste huttentocht-light (berg op, slapen

in een hut, berg af) viel de ene na de andere klap. Het diepe groen naast

de bostrappetjes omhoog. De vallei die ineens tevoorschijn kwam na het

eerste stuk klimmen. Plotseling uitzicht op de gletsjer. Een familie dribbelende

bokjes op ons pad. Een kom omringd door nieuwe bergwanden

vol watervallen. Het kristalheldere water. We klommen in dertig graden

maar maakten ons nergens meer druk om.

Verwondering doet ons ‘zelf’ krimpen, legt hoogleraar psychologie Dacher Keltner van

de Universiteit van Californië uit in het artikel op pagina 14. Ongemak,

piekergedachten, de mening van anderen, wat je nog allemaal moet doen:

het verdwijnt. En het uitzicht, eenmaal bij de hut bovenaan de waterval,

hield onze blik langer vast dan welk scherm ooit.

Toch was het allerindrukwekkendst van deze ervaring wel het communitygevoel

op de berg. Een vriendelijk ‘Grüß Gott’ of ‘Servus!’ van iedereen

die ons passeerde. Wildvreemden die elkaar over steile stukjes hielpen.

Die het avondeten deelden en samen spelletjes deden terwijl de storm overtrok.

Elkaar ’s morgens op weg helpen in het natte, nieuwe landschap. ‘Als

we ons verwonderen, voelen we ons sterker verbonden met de wereld en de

mensen om ons heen,’ zegt Keltner. Precies waar de wereld meer van kan

gebruiken. Ik wens je een zomer vol ontzag. Wij gaan dit jaar nog een keer.

PEGGY VAN DER LEE REDACTIEMANAGER

PS In de Mijn Magazines-app vind je alle verhalen uit ons tijdschrift plús

dagelijks nieuwe artikelen, mocht je toch online gaan ;-). Je hebt al een digitaal

abonnement vanaf 1 euro per week. Kijk op info.mijnmagazines.nl.

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 3


//EDITIE 8 2025

14 Vol ontzag

Door ons te verwonderen, voelen we ons

gelukkiger en meer verbonden met anderen.

Op deze acht plekken ligt de verwondering

zomaar voor het oprapen.

14

25 Reclaim your brain

Experts en ervaringsdeskundigen

over hoe we onze aandacht terugkrijgen.

Zie ook pagina 58, 74, 90,

102 en 114.

26 Tiny art

Om deze minuscule kunstwerkjes te

bewonderen, mag je even door de

knieën. En neem vooral een

vergroot glas mee.

66

32 In het hier en nu

Alle uren die we dagelijks wegscrollen

staan het echte leven in de weg.

Journalist Annemiek Leclaire neemt

een radicaal besluit.

44 Tevreden tijd

Rennen we met al onze haast niet

voorbij aan de mooie dingen? Vijf

manieren om te verlangzamen en

opnieuw koers te bepalen.

75

4 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


9

44

80

52 ‘Likes zijn verslavend’

Hoe beïnvloedt al dat online zijn onze

hersenen? Daarnaar doet hoog leraar

Eveline Crone al jaren onderzoek.

‘Social media hoeven niet weg, we

moeten er beter mee omgaan.’

59 Slow workers

Drie mensen over de voldoe ning

van ambachtelijk werken. ‘Hier is

het alsof ik even terugga in de tijd.’

66 Het goede van groen

Van schatzoeken in het bos tot een

stiltedag met jezelf: inspiratie om

helemaal op te laden in de natuur.

75 Word ook creatief

Een zeer haalbaar stappenplan om

je creatieve energie te laten stromen.

80 Test: kun je loslaten?

Hoe beter we status, bezittingen en

verwachtingen kunnen loslaten, hoe

meer onthecht we zijn – een levenskunst.

Doe de test en check je score.

96 Op pelgrimstocht

Na een relatiebreuk liep Mariska van

der Klis de Via de la Plata: dui zend

kilometer door het hart van Spanje.

’De camino fluisterde: wees toch

eens lief voor jezelf.’

103 Breinbrekers

Twaalf uitdagende zomerpuzzels

om de tijd mee te vergeten.

115 Goed zoals je bent

Een voorproefje van onze online

trainingen. Deze maand onder meer:

eerste hulp bij zelfkritiek. En offline

daten, hoe ging dat ook alweer?

Cadeau

bij een

jaarabonnement

Het nieuwe boek

van Gabor Maté

pagina 88

6 Medewerkers Waarover

kun jij je verwonderen?

9 Hoofdzaken Langer

nagenieten van de vakantie

42 Actueel Slow cinema

91 Hartzaken Zomer vol

gelukshormonen

95 Consult Hoe krijg ik ons

seksleven terug?

110 Colofon

113 Consult Mijn zoon wil

niets anders dan gamen

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 5


Verwondering geeft

ons een gevoel van

geluk en vergroot de

veerkracht (pag. 14).

Waarover kunnen

onze medewerkers

zich verwonderen?

// Otje van der Lelij, journalist

Onze kippen, die een onverwacht

rijk gevoelsleven hebben:

ze rouwen, troosten,

verzorgen elkaar.

// Julia Enderink, stagiair online

Ik ga ooit mijn auto crashen

omdat ik ben afgeleid door

de regenboog.

// Rianne van der Molen, journalist // Marloes Zevenhuizen, redactiemanager // Barbera Bosma, eindredacteur

Hoe de jongste dochter

aandachtig luistert naar de

oudste, die vertelt over de

do’s-and-don’ts op de

middelbare school.

De dansende krullen van mijn

zoons.

De schittering van de zon

op de zee. Alsof er duizenden

diamantjes op het wateroppervlak

glitteren.

// Dominique Haijtema, journalist

Verhalen. De eindeloze variatie

in avonturen, inzichten,

verbazing en ontroering.

// Irene Smit, hoofdredacteur

De kastanjeboom in de tuin

van mijn tiny house in de

Achterhoek. Ik stopte hem als

sprietje in de grond en nu is

hij groter dan ik ben.

// Stefanie Rondags, journalist

Babydieren van een paar

dagen oud; perfecte miniatuurtjes.

6 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


// Reinoud de Jongh, wetenschapsjournalist

Beggar’s prayer van Emiliana

Torrini. Bij de regel ‘When I

was lost you thought me a

beautiful find’ schiet ik vol,

elke keer weer.

// Daphne Endlich, redacteur online

Hoe snel baby’s zich ontwikkelen.

Nog niet je hoofd op

je romp kunnen houden – en

een paar maanden later bijna

kruipen.

// Liza Schreurs, eindredacteur

Middeleeuwse straatjes vol

scheve geveltjes. Wat zich

daar allemaal al heeft afgespeeld…

// Saskia Decorte, redacteur

Hoe ontzettend prachtig

kersenbloesem is.

// Mooz Kuenen, stagiair online

Hoe authentiek mijn jongste

zusje is. Ze is net 18, maar

blijft moeiteloos wie ze is; uitgesproken,

eerlijk, origineel,

grappig en lief. Heerlijk.

// Fabienne Ruijters, artdirector

Alles valt stil wanneer ik de

zwerm spreeuwen als een

indrukwekkende dans boven

ons huis zie bewegen.

// Karin Sonneveld, artdirector

Mooie kleurencombinaties.

De lucht aan het begin of

einde van de dag, alle kleuren

groen in het bos, de visjes in

het aquarium...

// Pam van der Veen, redactiemanager

Hoe mijn dochter van 14 foutloos

alle supersnelle ingewikkelde

nummers van haar

favoriete hiphopartiesten kan

meerappen.

// Liddie Austin, journalist

De reuzenranonkels in de

vaas op tafel: hoe daar iedere

keer weer nóg een laagje

blad zich ontvouwt.

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 7


Ontvang elke maand verrassende inzichten op het

gebied van gedrag, liefde, werk en mentale gezondheid.

Plus 15% korting op bijna al onze online trainingen!

Kies je

korting

4x

Psychologie

Magazine

voor 25,-

Je bespaart 6,98

6x

Psychologie

Magazine

voor 37,-

Je bespaart 10,-

13x

Psychologie

Magazine

voor 70,-

Je bespaart 29,95

Meer inzicht in jezelf en de ander

Meer inzicht in jezelf en de ander

Meer inzicht in jezelf en de ander

Meer inzicht in jezelf en de ander

Meer inzicht in jezelf en de ander

Meer inzicht in jezelf en de ander

SUPERFANS

‘Je zou het gerust een

obsessie kunnen noemen’

Pleasen

tot het

pijn doet

FAWNING ALS

OVERLEVINGS-

STRATEGIE

BIJNA DOOD

Wat gebeurt er op de grens

tussen leven en sterven?

GEWENST KINDERLOOS

Geen moeder geworden,

geen spijt gekregen

DOE DE TEST

Autisme

bij

vrouwen

SUPERFANS

BIJNA DOOD

GEWENST KINDERLOOS

‘Je zou het THERAPIE gerust een THUIS Wat gebeurt VRÁÁG er op de IETS! grens Geen moeder BEWUST geworden, AFSCHEID

obsessie kunnen Bouw een noemen’ buffer op tussen leven Waarom en sterven? mannen liever geen spijt gekregen We moeten het hebben

tegen relatiegedoe

over zichzelf praten

over de dood

ACTRICE

Pleasen

SOUMAYA

AHOUAOUI ‘Bij

tot elke het rol

pijn leer doet ik

FAWNING ALS

OVERLEVINGS- meer over

STRATEGIE

mezelf’

SUPERFANS

BIJNA DOOD

GEWENST KINDERLOOS

‘Je zou het THERAPIE gerust een THUIS Wat gebeurt VRÁÁG er op de IETS! grens Geen moeder BEWUST geworden, AFSCHEID

obsessie kunnen Bouw een noemen’ buffer

LAST

op

VAN

tussen

FOPO?

leven Waarom en sterven? mannen

AFGESTOMPT

liever geen spijt gekregen We moeten

SEKSFEESTJES

het hebben

tegen relatiegedoe

Laat ze maar denken

over zichzelf

Hoe

praten

groter de ramp,

over de dood

‘De mix van vrolijkheid en

en ga je eigen weg

hoe minder we voelen DOE DE erotiek TEST bevalt me’

Autisme Hoogbegaafd?

bij DIT ZIJN JE

vrouwen VALKUILEN NIEUWE

&

KANSENSTIJL!

DOE DE TEST

Autisme Hoogbegaafd?

bij DIT ZIJN JE

vrouwen VALKUILEN &

KANSEN

PSYCHOLOGIE MAGAZINE

ACTRICE

Pleasen

SOUMAYA

AHOUAOUI MILOU ‘Bij DEELEN

KREEG DE

tot elke het DIAGNOSE

rol

PTSS‘Ik

pijn leer doet schaam ik

FAWNING ALS

OVERLEVINGSmeer

me over voor

STRATEGIE

mezelf’

mijn

label’

# 7-2025 8,50

+Sunny Bergman: ‘Ik heb een redderscomplex ontwikkeld’

# 7-2025 8,50

# 6-2025 8,50

+Sunny Bergman: ‘Ik heb een redderscomplex ontwikkeld’

+ Weerbaarheidsexpert Sunitah Sah: ‘Ook klein verzet heeft impact’

# 7-2025 8,50

# 6-2025 8,50

5

# 5-2025 8,50

+Sunny Bergman: ‘Ik heb een redderscomplex ontwikkeld’

+ Weerbaarheidsexpert Sunitah Sah: ‘Ook klein verzet heeft impact’

+ geluksprofessor Laurie Santos en presentator Lara Billie Rense

MEEST

GEKOZEN

GA NU NAAR PSYCHOLOGIE.NL/

KIESJEKORTING OF SCAN DE CODE


// tekst Peggy van der Lee, Saskia Decorte

voor mensen

met autisme

kan vliegen een

overweldigende

of angstige

ervaring zijn

Overprikkeling op het vliegveld, gefouilleerd

worden, de fysieke sensaties van

opstijgen en dalen. Stichting Vliegen

met Autisme biedt volwassenen en kinderen

met ASS hierbij ondersteuning,

onder andere met rondleidingen op

luchthavens en het boek Vliegen met

autisme, te bestellen via de site. (SD)

VLIEGENMETAUTISME.NL

ZO WERKT JE VAKANTIE NOG LANG DOOR

Een ontspannen houding, rust in je hoofd:

met deze tips profiteer je drie weken tot

anderhalve maand na thuiskomst nóg van

je vakantie:

• Breng een deel van je vakantie thuis door.

Wie tijd weg combineert met tijd thuis, blijft

zich bij thuiskomst langer mentaal goed

voelen dan wie de hele vakantie op pad is.

• Knip vakanties op. Ga je lang weg, dan is

dat tijdens de vakantie weliswaar een flinke

opknapper. Maar na afloop vervliegt dat

gevoel veel sneller dan bij mensen die

meerdere, kortere vakanties plannen.

• Neem mentaal echt afstand van je werk.

Geen mail, geen appjes, zelfs niet dénken

aan werk. Dat heeft het allergrootste

effect op je welzijn. Gevolgd door veel

ruimte voor ontspanning.

• Fysieke activiteiten doen meer voor je

mentale gezondheid dan sociale. Snorkelen

telt ook. (PvdL)

JOURNAL OF APPLIED PSYCHOLOGY, JANUARI 2025


OVERVERHIT BREIN

Warm weer? Verwacht niet te veel van je

tiener. Recent onderzoek onder 2.229

9- tot 12-jarigen toont aan dat warmte

hun brein letterlijk beïnvloedt. De breinnetwerken

die cruciaal zijn voor aandacht,

geheugen en beslissingen werken bij

oplopende temperaturen minder goed

samen, tonen MRI-scans – al vanaf zo’n

18 tot 24 graden. Ook kan warmte

angst- en depressieklachten versterken.

Hoofdonderzoeker Laura Granés denkt

dat uitdroging en slechter slapen hierbij

een rol spelen. Houd dus een flinke fles

water onder handbereik, skip dat marktje

en duik het zwembad in. (PvdL)

JOURNAL OF THE AMERICAN ACADEMY OF CHILD AND

ADOLESCENT PSYCHIATRY, MAART 2025

Voor elke

60 minuten die

studenten op hun

telefoon of andere

schermen

doorbrengen na het

naar bed gaan,

Positiever met probiotica

stijgt de kans op slapeloosheidsklachten

met 59

procent – en gaan er bovendien

gemiddeld 24 minuten

slaap verloren, ontdekten

Noorse onderzoekers. En

dat terwijl veel studenten

al minder slapen dan de

aanbevolen 7 tot 9 uur. (SD)

FRONTIERS IN PSYCHIATRY, MAART 2025

Probiotica kunnen niet alleen

je darmgezondheid verbeteren,

maar ook je mentale gezondheid.

Dat toonden Leidse

onderzoekers aan, die 88

deelnemers een maand lang

óf goede darmbacteriën lieten

slikken, óf een placebo. Uit

stemmingsrapportages bleek

duidelijk dat probioticaslikkers

zich binnen twee weken minder

angstig, somber, gestrest of

vermoeid voelden. Net zo snel

als bij antidepressiva – maar

zónder ook de positieve emoties

te onderdrukken. Al benadrukken

de onderzoekers dat

probiotica geen vervanging

zijn voor antidepressiva, veelbelovend

is het wel. (PvdL)

NATURE, APRIL 2025

10 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Heet van

de naald

Wat kunnen tattoos betekenen bij grote

levensveranderingen? Dat onderzocht informatiewetenschapper

Maja Krtalić uit

Nieuw-Zeeland. Ze interviewde 23 volwassenen,

van twintigers tot zestigers, en ontdekte

drie functies:

Tattoos helpen bij verandering. Na een

afscheid of juist als markering van een

nieuw begin: tatoeages hielpen deelnemers

zelf actief onderscheid te maken tussen het

verleden en een nieuw hoofdstuk.

Tattoos helpen bij zelfonderzoek. Bij andere

deelnemers creëerden tattoos ruimte

voor het zoeken naar een nieuwe plek of

veranderende identiteit – bijvoorbeeld als

onafhankelijke volwassene of als queer.

Tattoos helpen bij closure. Voor sommigen

is het een manier om emotionele onrust

af te sluiten. Een coping mechanisme

dat helpt bij heling: het laat zien wat je hebt

doorgemaakt. (PvdL)

JOURNAL OF THE ASSOCIATION FOR INFORMATION SCIENCE AND

TECHNOLOGY, JANUARI 2025

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 11


AFLEIDING GEZOCHT

Steeds afgeleid

tijdens het

werk? Je telefoon

is het

probleem niet

– dat ben je

zelf. Dat blijkt uit Brits onderzoek

waarbij proefpersonen de ene

dag vijf uur lang moesten werken

met hun telefoon op het bureau,

en de andere dag met hun telefoon

buiten handbereik – waarbij

ze moesten opstaan om hem te

pakken. In dat laatste geval zaten

ze inderdaad de helft minder op

hun telefoon, maar dat betekende

niet dat ze ook meer werkten. Ze

vonden nu gewoon afleiding op

hun computer, en gingen daarop

bijvoorbeeld op social media

scrollen. (SD)

FRONTIERS IN COMPUTER SCIENCE, MAART 2025

Poll

Wanneer heb jij

het liefst seks?

Scherp blijven

Superhandig, AI. Bijvoorbeeld

om even de belangrijkste bevindingen

uit een onderzoek te halen

– zou je denken. De Utrechtse

onderzoeker Uwe Peters en zijn

Cambridge-collega Benjamin

Chin-Yee ontdekten echter dat

het voorlopig nog de moeite

waard is om zelf te blijven nadenken.

Zij analyseerden 4.900 door

chatbots gemaakte wetenschappelijke

samenvattingen. Wat

bleek: in 73 procent van de gevallen

trekken deze te grote, onjuiste

conclusies. Vergeleken met

door mensen geschreven samenvattingen

waren de chatbots bijna

vijf keer meer geneigd om te

generaliserend te zijn over de

uitkomsten. De chatbot vragen

zo nauwkeurig mogelijk te zijn,

zorgde verrassend genoeg voor

nóg slechtere prestaties. (PvdL)

ROYAL SOCIETY OPEN SCIENCE, MAART 2025

3.679 bezoekers van Psychologie

Magazine op Instagram

reageerden op deze vraag.

Van hen antwoordde:

’s Ochtends: 32%

Want: ‘Ik krijg er energie van’

’s Avonds 43%

Want: ‘Daarna lekker samen in

slaap vallen’

Maakt niet uit: 25%

Avondseks maakt dat je beter

slaapt, blijkt uit Australisch onderzoek:

zowel seks met een partner

als soloseks leiden tot een betere

slaapkwaliteit en minder wakker

liggen. In het onderzoek werd

met een speciale hoofdband en

vragenlijsten de slaapkwaliteit

gemeten van veertien volwassenen,

na (solo)seks of geen seks, gevolgd

door hun normale bedritueel. Na

(solo)seks gingen respondenten

gemiddeld een half uur tot veertig

minuten later naar bed, maar

ze sliepen beter – bijkomend

voordeel van seks met een partner

was dat mensen zich de ochtend

erna gemotiveerder voelden

voor de komende dag. (SD)

SLEEP HEALTH, APRIL 2025

12 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Koud kunstje

BEELD: MURIEL DE SEZE, CAVAN IMAGES, ALEKSANDR ZUBKOV, EUGENE CHYSTIAKOV, MOYO STUDIO, MARLORNY, ALAKSANDAR NAKIC

Deze zomer mee beginnen en daarna blíjven

doen: een goede plons in ijskoud water.

‘Hoewel er nog relatief weinig onderzoek is

gedaan naar koudetherapie, groeit de wetenschappelijke

belangstelling,’ zegt psycholoog

Isabelle Hof – dochter van. Samen

met haar zus Laura bracht ze de belangrijkste

bevindingen samen in een nieuw boek, speciaal

voor vrouwen. ‘Zo blijkt het niet gek

dat vrouwen het vaker koud hebben. Hun

handen zijn gemiddeld 2,8 graden kouder

dan die van mannen, zeker tijdens de tweede

helft van hun cyclus. Door je bewust te

worden van hoe je lichaam werkt, kun je

leren die kou anders te benaderen: met

begrip en zelfzorg in plaats van weerstand.

Onderzoek toont aan dat koudetherapie in

combinatie met ademhalingsoefeningen

ontstekingsremmend kan werken. Belangrijke

kennis voor vrouwen, die veel vaker

getroffen worden door ziekten die gepaard

gaan met een verhoogd ontstekingsniveau.

Bovendien verbetert het de gemoedstoestand

en werkt het stressverlagend. Met koudetherapie

train je je lichaam kalm met een

stressreactie om te gaan. Daardoor leer je

ook op andere momenten in het dagelijks

leven rust te vinden in ongemak.’ (PvdL)

SECRETS OF THE ICEWOMEN, KOSMOS, 2025



// tekst: Reinoud de Jongh

// illustraties: Maggie Stephenson

DE MAGIE VAN

VERWONDERING

Vraag hoogleraar psychologie

Dacher Keltner van de Universiteit

van Californië hoe we ons gelukkiger

en meer verbonden kunnen voelen,

en zijn antwoord is na 22 jaar

onderzoek verassend simpel:

verwonder je.


Over die emotie, verwondering of ontzag, schreef

Keltner het boek Awe, The transformative power of everyday

wonder, waarin hij wetenschappelijk onderzoek en

persoonlijke ervaringen met verwondering van over de

hele wereld samenbrengt. Wat is die verwondering, dat

ontzag? Het is de emotie die je ervaart als je iets tegenkomt

wat groots is, moeilijk te bevatten, of mysterieus.

Dat grootse kan fysiek zijn – zo leidde ik mijn vriendin

ooit met haar ogen dicht naar de rand van de Grand

Canyon (‘Nog even wachten, klein stukje nog…en…

doe je ogen maar open!’ ‘O, wauw!’) – maar ook

conceptueel, zoals wanneer je een inzicht hebt dat je

bestaande ideeën over de wereld op zijn kop zet.

De gezichtsexpressie bij verwondering is grotendeels

universeel: onze wenkbrauwen gaan omhoog, onze ogen

wijd open, we moeten lachen, en onze mond valt open

van verbazing. Daarnaast krijgen we soms tranen in onze

ogen, kippenvel en voelen we tintelingen. En het gaat

vaak gepaard met een zogenoemde ‘vocale uitbarsting’,

een miljoenen jaren oude voorloper van taal die we delen

met veel sociale zoogdieren: ‘ooh!’, ‘aah!’, ‘wauw!’

Wonderen van het leven

Wat roept verwondering – of ontzag – bij ons op? Dacher

Keltner verzamelde 2.600 verhalen van verwondering

van over de hele wereld, en ontdekte dat die in te delen

waren in acht categorieën, de acht ‘wonderen van het

leven’, zoals hij ze noemt (zie kader op pagina 21).

Slechts vijf procent van de verhalen viel in de categorie

overig, zoals het proeven van een onwaarschijnlijk lekkere

smaak, of de eerste keer seks.

Waarom zouden we meer verwondering in ons leven

moeten toelaten? Allereerst omdat het ons ‘zelf’ doet

16 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025



Verwondering

helpt jezelf

wat minder

belangrijk

te maken

18 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


krimpen. Op zich is er niets mis met ons ego of zelf.

Het is gericht op hoe we ons onderscheiden van andere

mensen, onafhankelijk, en in controle. Het maakt dat

we doelen najagen en verder komen in de wereld. Maar

als het zelf te belangrijk wordt, als we te zeer gefocust

zijn op onszelf, leidt het tot angst, piekeren, depressie,

en zelfkritiek. Het is het soms neurotische stemmetje in

je hoofd dat, in de woorden van sociaal psycholoog

Roos Vonk, de hele tijd zegt: ik wil goed genoeg zijn, ik

wil gewaardeerd worden, ik wil meetellen. En laten we

eerlijk zijn: we leven in een tijd waarin mensen via social

media hun zelf tot enorme proporties opblazen.

Oplossing 1: DIER. Oplossing 2: NAGEL

Krimpend zelf

Verwondering doet ons zelf juist krimpen, vrij letterlijk.

Zo gaven de onderzoekers van Keltner deelnemers een

A4’tje bedrukt met een zonnetje rechtsboven en wat

plantjes onderaan, en de opdracht om zichzelf te tekenen

en er ‘ik’ bij te zetten met een pijl. De helft van de

proefpersonen deed dat in San Francisco, de andere

helft werd benaderd bij een uitzichtpunt in Yosemite

National Park. Wat bleek? In de stad tekenden mensen

zichzelf groot, bijna paginavullend, met groot ‘ik’ erbij.

Te midden van het overweldigende natuurschoon van

Yosemite tekenden mensen zichzelf daarentegen zo nietig

dat ze nauwelijks boven de vegetatie uitkwamen, met

klein ‘ik’ erbij. En dankzij dat krimpende zelf kunnen

we het neurotische stemmetje in ons hoofd een beetje

doen verstommen, piekeren we minder, en blijken we

tevredener te zijn met ons leven. Dat ‘kleine zelf’-effect

is overigens gevonden bij alle acht bronnen van verwondering,

dus bijvoorbeeld ook in reactie op morele

schoonheid of muziek.

Daarnaast maakt verwondering ook dat we ons beter

kunnen concentreren, dat we veerkrachtiger omgaan

met stress, en dat we beter presteren op cognitieve taken.

Zo vroegen Amerikaanse psychologen aan proefpersonen

om één woord te vinden dat met elk van drie

woorden te combineren is en dan een nieuw woord

vormt. Bijvoorbeeld: REN / PROEF / KNAAG, of:

KRUID / VINGER / LAK. Wat bleek? Na drie dagen

backpacken in de uitgestrekte wildernis van Colorado

of Alaska presteerden de deelnemers vijftig procent

beter op deze creatieve redeneertaak dan voor ze op

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 19


pad gingen. Naast dat natuur een van de belangrijkste

bronnen is van verwondering, speelt het volgens de

onderzoekers ook een rol dat ons aandachtsysteem in

de natuur kan herstellen, weg van alle stadsgeluiden,

beeldschermen, ringtones en notificaties van mails en

berichtjes.

We krijgen

tranen in

onze ogen,

kippenvel en

we voelen

tintelingen

Bescherming

Daarbovenop heeft verwondering ook positieve effecten

op onze fysiologische reactie op stress. Ons immuunsysteem

geeft zogeheten cytokines af om ons door een

ontstekingsreactie te beschermen tegen binnendringende

bacteriën en virussen, normaal gesproken een nuttig

mechanisme. Die cytokines belanden ook in ons brein,

waar ze leiden tot ‘ziektegedrag’: we voelen ons moe,

lusteloos, kunnen ons niet concentreren, en zijn gevoeliger

voor pijn. En dus klimmen we het liefst in bed, zodat

ons lichaam alle energie kan richten op ons herstel.

Helaas krijgen sociale dreigingen dezelfde behandeling,

en slaat ons lichaam vals alarm. Ook bij afwijzing, eenzaamheid

en schaamte stijgt de hoeveelheid cytokines

in ons lichaam, waardoor dat ‘onterecht’ in de ontstekingsstand

kan schieten. Verwondering maakt dat we

ons onderdeel voelen van een groter geheel, dat we ons

verbonden voelen en gesteund. En dat zie je terug in de

hoeveelheid cytokines, ontdekte Keltner. Met zijn collega’s

mat hij cytokines en het ervaren van verwondering

en andere positieve emoties als trots en blijdschap. Alleen

verwondering voorspelde lagere ontstekingswaardes:

hoe meer verwondering, hoe minder cytokines. Zo

kan verwondering ons mogelijk zelfs beschermen tegen

ziekten die gepaard gaan met chronische ontsteking,

zoals depressie, angst, hart- en vaatziekten en autoimmuunaandoeningen.

Onderdeel van iets groters

Nu kunnen we ons ook heel klein voelen als we ons

schamen, maar het bijzondere van het kleine zelf bij

ontzag is dat het geen effect heeft op ons gevoel van

eigenwaarde. Als we ons verwonderen, voelen we ons

juist sterker verbonden met de wereld en de mensen om

ons heen. Dat bleek toen Dacher Keltner samen met

Michelle Shiota, universitair hoofddocent aan Arizona

State University, proefpersonen meenam naar een

20 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


De acht bronnen van ontzag

// Morele schoonheid

De verwondering die we ervaren

over de moed en goedheid van

anderen. Zoals de student in

Delft die vorig jaar januari in het

ijskoude, deels met ijs bedekte

water van de gracht sprong om

een vrouw te redden die in haar

auto te water was geraakt. Maar

ook uitzonderlijke talenten van

anderen leiden tot ontzag, of

hun vermogen om obstakels in

het leven te overwinnen.

// Natuur

Kort en goed: de verwondering

die mensen ervaren als ze naar

buiten gaan. Naar het bos, naar

zee, of gewoon naar een park.

Als ze naar de zonsondergang

kijken, de sterrenhemel, een onweersbui.

Als ze naar de regen,

wind of stromend water luisteren,

kijken naar herfstkleuren, of de

geur van bloemen ruiken. En je

hoeft er niet eens de deur voor

uit: in experimenten waren een

BBC Earth-documentaire of zelfs

foto’s van natuur al genoeg.

// Muziek

Bij een concert, thuis op de bank

tijdens het musiceren, of zingen

in een koor: muziek kan ons doen

tijdreizen, en songteksten kunnen

ons tot tranen toe roeren.

Maar het is ook de muziek zelf

die tot verwondering kan leiden.

Als mensen samen naar muziek

luisteren, synchroniseert hun hersenactiviteit,

bijvoorbeeld in de

amygdala, betrokken bij het toeschrijven

van emotionele betekenis

aan muziek. Hoe sterker de

hersenen van luisteraars ‘op

dezelfde golflengte’ zaten, hoe

meer mensen ontroerd bleken

door de muziek en hoe meer ze

zich verbonden voelden met de

mensen om hen heen.

// Collectieve bruismomenten

Als mensen samen dansen, als

duizenden mensen in een stadion

tegelijk opspringen uit hun stoel

en juichen bij een goal, of als er

een wave door een stadion gaat.

Bruismomenten ontstaan ook als

mensen samen sporten, of lopen

in een demonstratie. Op zulke

momenten synchroniseert onze

hartslag met die van de mensen

om ons heen, nemen we emoties

van elkaar over, vergeten we onszelf

en gaan we op in de groep.

// Visueel ontwerp

Het ontzag dat je kunt ervaren

bij het zien van een bijzonder gebouw,

zoals de Sagrada Família

in Barcelona, beeldhouwwerken,

foto’s en schilderijen. Die door

kunst opgeroepen verwondering

blijkt ons socialer te maken. Zo

liet een Brits onderzoek zien dat

hoe vaker mensen kunst beoefenden

en kunst bekeken, hoe

meer geld ze gaven aan goede

doelen en hoe vaker ze vrijwilligerswerk

deden.

// Spiritualiteit en religie

Hier noemden mensen voorbeelden

van mystieke verwondering

die doen denken aan de klassieke

bekeringsverhalen, zoals die van

Boeddha onder de bodhiboom,

of van Sint-Paulus die een visioen

kreeg onderweg naar Damascus.

Maar ook meer alledaagse mystieke

verwondering die mensen

ervaren in de kerk, in gebed, tijdens

het lezen van of luisteren

naar heilige muziek, het zingen in

een koor, tijdens mediteren of

het beoefenen van yoga.

// Leven en dood

In deze categorie gingen de verhalen

zowel over geboorte – over

het wonder van hoe nieuw leven

ter wereld komt – als over sterfte

– als mensen de overgang maken

van een ademend, fysiek wezen,

naar (mogelijk) een andere vorm

van bestaan.

// Openbaringen

Overal ter wereld ervoeren mensen

verwondering en ontzag

door wetenschappelijke ontdekkingen,

filosofische en persoonlijke

inzichten, en onverwachte

onthullingen.

Ook interessant is overigens wat

mensen niet noemden als bronnen

van ontzag: geld, de nieuwste

spullen (telefoon, sneakers,

Gucci-tas of Porsche), of een tripje

naar een exclusief resort. Sterker

nog: onderzoek wijst uit dat

mensen met minder geld vaker

verwondering ervaren. Rijkdom

lijkt alledaagse verwondering

juist in de weg te zitten.

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 21



paleontologiemuseum en ze twintig keer de zin ‘ik

ben…’ lieten aanvullen. De helft keek daarbij naar een

skelet van een tyrannosaurus rex van bijna vier meter

hoog en acht meter lang, en de andere helft naar een

saaie, tl-verlichte gang. De mensen in de ‘gang-conditie’

beschreven zichzelf voornamelijk in termen van kenmerken

en voorkeuren die hen onderscheidden van

anderen en uniek maakten (‘ik ben goed in problemen

oplossen’), terwijl de mensen die voor het ontzagwekkende

skelet stonden juist kenmerken noemden die ze

deelden met anderen (‘ik ben een mens’, ‘ik ben lid van

een dansgezelschap’).

Vrijgevig en verbonden

De Amerikaanse onderzoeker Yang Bai is net als Keltner

verbonden aan de Universiteit van Californië in Berkeley.

Hij ontdekte dat proefpersonen zich, na het kijken van

een BBC Earth-documentaire met luchtopnamen van

watervallen, bergen, oceanen en bossen, met meer verschillende

mensen verbonden voelden, dan wel een sterkere

band voelden met de mensen om hen heen.

Dat het niet bij gevoelens van verbondenheid blijft, bleek

onder meer uit een reeks experimenten van Paul Piff

van de Universiteit van Californië in Irvine. Met zijn

collega’s toonde hij aan dat mensen door het ervaren

van verwondering vrijgeviger worden naar vreemden,

vaker meer ethische beslissingen nemen (teruggaan als

je merkt dat je tien euro te veel hebt teruggekregen bij

een koffietentje), en behulpzamer worden als de proefleider

zogenaamd per ongeluk pennen laat vallen omdat

hij zijn handen vol heeft met vragenlijsten.

En kijken we naar het klimaat, dan blijkt dat hoe meer

ontzag mensen ervaren, hoe meer ze zich verbonden

voelen met de natuur, en hoe geneigder ze zijn om in

actie te komen om de aarde te beschermen.

Het achterliggende idee is dat de mens in de loop van

de evolutie een aantal mechanismen heeft ontwikkeld

die het makkelijker maken om in groepen samen te leven.

We zijn per slot van rekening sociale dieren, en

hebben elkaar altijd al nodig gehad om kinderen groot

te brengen, voedsel te delen en onszelf te beschermen

tegen vijanden. Verwondering lijkt die rol te vervullen.

Het is een emotie die ertoe leidt dat we minder de nadruk

leggen op onszelf en onze eigen belangen, en die

MAAK EEN

VERWONDER­

WANDELING

De instructies zijn als volgt: maak

een keer per week een wandeling,

en probeer daarbij je kinderlijke

gevoel van ontzag te hervinden.

Voor kleine kinderen is alles

nieuw, waardoor ze bijna continu

in een staat van verwondering

verkeren. Hoe je dat doet? Stel je

voor dat je dingen voor het eerst

ziet. Ga op zoek naar uitgestrektheid,

onmetelijkheid. Dan kan

hem zitten in een weids uitzicht,

maar ook in de details van het

kleine. Een vriend van mij maakt

macrofoto’s, waarbij hij extreem

inzoomt op bijvoorbeeld de

ogen van insecten, de sporen van

paddenstoelen, of een waterdruppel

aan een grasspriet. Er

gaat een wonder lijke en prachtige

wereld voor je open.

Ga liefst elke keer naar een nieuwe

plek, aangezien de kans op verwondering

groter is in een nieuwe

omgeving. Aan de andere kant

kan de uitdaging ook zitten in het

ontdekken van nieuwe dingen op

een plek waar je al honderd keer

bent geweest. Zo zag een vriendin

van mij opeens dat een boom

waar ze altijd gewoon voorbijliep

tweehonderd jaar oud was.

‘Tweehonderd jaar! Wat heeft die

allemaal meegemaakt?!’ vertelde

ze me over haar moment van verwondering.

Wandel bij voorkeur in de buurt

van bomen, water, onder de

nachtelijke hemel of bij zonsop-

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 23


of ondergang. Ben je in een stedelijke

omgeving, kies dan voor

grote gebouwen, monumenten,

nieuwe buurten, of bijvoorbeeld

een botanische tuin.

Waar doen we dat allemaal voor?

In een experiment van Dacher

Keltner en neurowetenschapper

Virginia Sturm maakten de helft

van een groep 75-plussers twee

maanden lang elke week een

normale wandeling. De andere

helft maakte de verwonderwandeling,

volgens de bovenstaande

instructies. Beide groepen moesten

onderweg een selfie maken.

In tegenstelling tot de gewone

wandeling leidde de verwonderwandeling

tot meer positieve

emoties, en minder gevoelens

van angst en depressie.

Twee vondsten waren daarbij opmerkelijk:

de mensen in de verwondergroep

voelden met elke

week wandelen meer verwondering.

Meestal is het zo dat de

betovering van pleziertjes afneemt

als we ze vaker ondergaan, iets dat

bekend staat als ‘hedonische gewenning’.

Bij verwondering gebeurt

juist het omgekeerde: die

ervaring wordt rijker naarmate we

er vaker mee oefenen. En twee:

de selfies. In de verwondergroep

bevatten de selfies steeds minder

zelf (hun gezicht verschoof steeds

meer naar de rand van de foto)

en steeds meer van de omgeving,

of dat nu bomen waren of een

zonsondergang. De foto’s toonden

een krimpend zelf, en een

toenemend besef dat we onderdeel

zijn van iets groters.

ons juist aanzet tot samenwerken, delen, en denken aan

het belang van de groep.

Voor het oprapen

Genoeg redenen om je meer te verwonderen, maar hoe

doe je dat? Het hoeft allemaal niet heel ingewikkeld te

zijn. Maak bijvoorbeeld een verwonderwandeling (zie

kader vorige pagina). En volgens de acht bronnen van

ontzag (zie pagina 21) ligt verwondering in feite voor

het oprapen. In een dagboekstudie van Keltner bleken

mensen gemiddeld twee tot drie keer per week verwondering

te ervaren. Dat was meestal heel alledaags: een

vriend die in gesprek ging met een dakloze mens, of de

zon die door blaadjes schijnt en een wisselend patroon

van licht en schaduw werpt op de stoep.

Mindfulness helpt, zo schrijven onderzoekers van de

Universiteit van Nanjing. Het verhoogt onze aandacht

voor dingen die tot verwondering kunnen leiden. Zeg

nu eerlijk: dat spel van licht en schaduw op de stoep,

hoe vaak valt je dat op als je gehaast naar de supermarkt

rent voor een paar vergeten boodschappen?

Maar het maakt de ervaring vervolgens ook intenser,

doordat je er op een open, niet-oordelende manier naar

kijkt. Daarnaast baart oefening kunst, zoals blijkt uit

het verwonderwandelingexperiment: hoe vaker je het

ervaart, hoe makkelijker en rijker het wordt. //

Bronnen: D. Keltner, Awe. The transformative power of everyday wonder,

Allen Lane, 2023 / C. Wang, L. Geng, e.a., Mindfulness to climate change

inaction. The role of awe, ‘Dragons of inaction’ psychological barriers and

nature connectedness, Journal of Environmental Psychology, 2022 / R.A.

Atchley, D.L. Strayer, e.a., Creativity in the wild. Improving creative reasoning

through immersion in natural settings, PLOS ONE, 2012

24 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


INTERVIEW

FOTO: DIEDE SCHAAFSMA

EXPERTS EN

ERVARINGS ­

DESKUNDIGEN

OVER INSPIRERENDE

MANIEREN OM ONZE

AANDACHT WEER

BIJ DE ‘ECHTE

WERELD’ TERUG

TE KRIJGEN

// tekst: Stefanie Rondags

Boris Berg, docent, muzikant en ‘smartphoneloos

mens’:

‘Ik ben nogal verslavingsgevoelig en merkte dat

veel van mijn aandacht en tijd opging aan mijn telefoon.

Dat vond ik zonde. Veel liever besteedde ik dat

aan dingen die ik graag deed, zoals muziek maken,

lezen en nadenken. Zeven jaar geleden raakte ik geïnspireerd

door een experiment waarover ik las in het

boek Digitale detox: een maand

zonder smartphone leven. Ik besloot

dat ook te doen. Dat beviel

zo goed dat ik sindsdien de smartphone

heb afgezworen. Ik bezit

een dumbphone, een Nokia.

Daarmee kan ik alleen bellen

en sms’en. Soms is het weleens

lastig, bijvoorbeeld als ik ergens

ben waar ik de weg

niet ken of als ik een QRcode

moet laten zien.

Maar dat dwingt me

creatief te zijn en op

mezelf te vertrouwen.’

Boris is te zien in de documentaire

De smartphoneloze

mens op NPO

Start.

‘Zonder

smartphone

vertrouw ik

weer op

mezelf’

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 25


Sophie Nordenhed, oprichter van de Sunday

Run Club en de Singles Run:

‘Ik woonde nog niet zo lang in Amsterdam en

voelde me eenzaam. Vaak zat ik thuis maar wat te

scrollen. Via Instagram deed ik een oproepje of er

iemand was die samen met mij wilde hardlopen. Dat

werkte. In het begin waren we nog met een paar

vrouwen, maar langzaam sloten zich steeds meer

mensen bij ons aan. Zo groeide

het uit tot de Sunday Run Club.

Het doel was samen rennen, maar

er ontstonden ook romantische

connecties. Mensen willen elkaar

liever in het echt ontmoeten

dan via een schermpje. Daarom

besloot ik om in samenwerking

met de dating-app

Inner Circle een speciale

Singles Run te organiseren.

Dat bleek een groot

succes. Deze runs organiseer

ik nu wekelijks.

Dat singles samen

gaan hard lopen in

plaats van daten,

maakt het meteen

ook veel

minder spannend.’

@sun.dayrunclub

‘Samen

hardlopen is

veel leuker dan

online daten’

58 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Pepijn van der Meer, eventcoördinator bij

Iederal in Utrecht:

‘Tegenwoordig zijn we vooral met elkaar verbonden

via social media en zoeken we antwoorden op levensvragen

via een zoekmachine, maar mijn ervaring

is dat wanneer je met anderen in gesprek gaat je meer

antwoorden vindt dan wanneer je alleen op zoek gaat.

Dat zien we ook gebeuren bij Iederal, waar we verschillende

activiteiten aanbieden om met elkaar van

gedachten te wisselen over zingeving.

Zo zijn er gespreksdiners,

volle maan wandelingen en kun je

‘24 uur in de natuur’. Bij die laatste

activiteit verblijf je een etmaal

in de natuur zonder telefoon en

horloge. Een paar uur breng je

in stilte door in het bos, en in

de avond deel je je ervaringen

en inzichten bij een

kampvuur. Mensen komen

weer bij zichzelf. Een van

de deelnemers plant

sindsdien bijvoorbeeld

wekelijks een

‘asociale dag’ in:

een rustmoment

alleen voor haar

en waaraan zij

op dat moment

behoefte

heeft.’

iederal.nl

‘Samen

vind je meer

antwoorden’

74 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


FOTO: NADIA BOZIC

Janneke van Tilborg, organisator van de Silent

Book Club in Den Haag:

‘Ik ben altijd gek geweest op lezen. Hartstikke fijn

om lekker te verdwijnen in een boek, maar ik miste

het contact met mensen die het daarnaast ook heerlijk

vinden om te práten over boeken. Een aantal jaar

geleden ben ik daarom de Silent Book Club begonnen

in Den Haag. We komen bij elkaar in koffietentjes,

parken en bibliotheken om samen

te lezen. Ieder in zijn eigen boek,

in stilte – telefoons zie je niet.

Voor en vooral na dat uurtje lezen

ontstaan er levendige gesprekken.

Het is een heel toegankelijke

manier om anderen te ontmoeten

die net zo houden van

lezen als ik, heb ik gemerkt.

Ik heb al heel veel leuke

nieuwe mensen leren kennen.

En na elke bijeenkomst

kom ik thuis met

een berg nieuwe boekentips.’

silentbook.club

‘Na het

lezen

ontstaan er

levendige

gesprekken’

90 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


FOTO: ROELTJE VAN DE SANDE BAKHUIJZEN

Roanne van Voorst, antropoloog en schrijver:

‘Instagram is natuurlijk hartstikke handig als je

schrijver bent en iets over je boeken wilt vertellen,

maar ik merkte dat het me zó in beslag nam. Ik

was veel te veel bezig met: ‘o, dit is een leuk plaatje’

of ‘hierover kan ik iets posten’. Het leidde me af

van mijn echte leven. Ik wilde een manier vinden om

persoonlijke dingen te kunnen delen, zonder die druk

van steeds iets moeten verzinnen om over te posten.

Ik stopte ermee en vond het heerlijk om maandenlang

offline te zijn, ik voelde een

enorme rust. Daarna ruilde ik Instagram

in voor een maandelijkse

nieuwsbrief: dat gaf zoveel meer

ruimte voor creativiteit! Ik kan nu

mijn ideeën opsparen en er

eens per maand goed voor

gaan zitten. De diepte ingaan.

En: mijn aandacht is

weer bij mijn dagelijkse bezigheden.

Voor het beheren

van mijn zakelijke

Instagram-account

huurde ik een socialmediamanager

in:

zo is het puur een

promotietool en

geen persoonlijk

medium meer.’

anthropologyofthe

future.com/

the-emic

‘Instagram

leidde me

af van mijn

echte leven’

102 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Raki Ap, spreker, verhalenverteller en activist:

‘Als westers mens zien wij innovatie als vooruitgang,

maar ondertussen zijn we totaal de verbinding

kwijtgeraakt met onze bossen, rivieren en bergen.

Dat raakt me. Hoe we massaal spullen online bestellen,

zonder dat we doorhebben welke verwoestende

impact dat heeft op de natuur van bijvoorbeeld het

Amazonegebied. Zelf probeer ik een voorbeeld te

nemen aan traditionele volkeren,

zoals op Nieuw-Guinea. Zij leven

in balans met de natuur. Het regenwoud

is hun supermarkt en

apotheek, en ze nemen niet meer

dan ze nodig hebben. Hier in

Nederland hebben we natuurlijk

nauwelijks natuur om zo te

leven, maar ik probeer wel

kritisch te kijken naar mijn

consumptiegedrag. Ik reis

minder, koop minder,

hergebruik meer, probeer

mijn apparaten

zoveel mogelijks links

te laten liggen en

stem op groene

partijen. Dit natuurbewustzijn

geef ik ook

door aan mijn

kinderen.’

‘Ik probeer

een voorbeeld

te

nemen aan

traditionele

volkeren’

114 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


KUNST IN EEN

KLEIN HOEKJE

Kunstdocent McKay Lenker Bayer is het

brein achter de Tiny Art Shows: miniatuurkunstwerkjes

op plinthoogte of op de vloer

van bibliotheken, koffietentjes en op straat.

‘Soms vergeten we dat er overal om ons

heen kleine verrassingen zijn.’

// tekst: Chris Muyres // fotografie: McKay Lenker Bayer,

Drea Ferreira Donaldson

26 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Linkerpagina: Colby Sanford

Bovenste rij: McKay Lenker Bayer

Onderste rij: Leslie Duke, Megan Trueblood

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 27


Bovenste rij: Stephanie Kelly Clark, Miriam Tribe

Onderste rij: McKay Lenker Bayer

28 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Bovenste rij: McKay Lenker Bayer

Onderste rij: McKay Lenker Bayer, Caitlin Connolly

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 29


Tipsy zul je niet worden tijdens de

opening van een Tiny Art Show,

want je krijgt er alleen piepkleine

drankjes en hapjes geserveerd. Het

maakt de ervaring extra speciaal

en benadrukt het oog voor detail

van McKay Lenker Bayer uit Utah,

die de Tiny Art Shows bedacht.

Het opvallendst aan haar exposities

is misschien wel dat de kunst

niet alleen een miniatuurformaat

heeft, maar bovendien op plint -

h oogte hangt of op de vloer staat.

‘De charme van een Tiny Art Show

is dat-ie is bedoeld om in zijn eigen

kleine wereld te bestaan,’ vertelt

ze. ‘Alles is op schaal – de kunstlabels,

de showtitel, de verlichting

– dus de hele opstelling moet

dicht bij de grond zijn.’

Vergrootglas

‘Het idee ontstond toen ik kunstcolleges

volgde op de universiteit.

We kregen de opdracht ons werk

in het openbaar te exposeren en

dat maakte me behoorlijk ner veus.

Omdat ik een aantal piepkleine

schilderijen had geschilderd, suggereerde

een vriend om ze hun eigen

miniatuurtentoonstelling te

geven. Dat deed ik. Ik hing alles

heel laag op, met bijpassende kleine

tekstbordjes, één lamp en een

paar vergrootglazen erbij. Het

was fantastisch om te zien hoe enthousiast

mensen reageerden als

ze de schilderijtjes opmerkten.

Een paar jaar later besloot ik er

een project van te maken. Het

leek me leuk om elke expositie te

laten samenstellen door een andere

lokale kunstenaar op een unieke

plek. Mede dankzij de steun die ik

‘Het is mijn

droom om ooit

de wereld rond

te reizen en

overal kleine

kunst achter

te laten’

kreeg vanuit de lokale gemeenschap

in mijn thuisstad Provo, en

zeker ook via Instagram, is dat gelukt.

Maar ik doe het nog steeds

naast mijn werk als kunstdocent

op een middelbare school. Het is

mijn droom om ooit fulltime Tiny

Art Shows te organiseren en de

wereld rond te reizen om overal

kleine kunst achter te laten, in

plaats van alleen in Amerika.’

Kinderlijke fantasie

‘Als kind geloofde ik vol overtuiging

in feeën, magie en al dat

moois. Als ik nu een Tiny Art

Show maak, komt er iets van die

kinderlijke fantasie terug en dat is

een geweldig gevoel. Ik hoop dat

mensen die een Tiny Art Show tegenkomen,

ook dat gevoel van

kinderlijke verbeelding ervaren.

Het maakt me heel gelukkig als ze

op hun knieën zakken of zelfs

gaan liggen om de kunst te zien.

Op dat moment zijn nieuwsgierigheid

en verwondering belangrijker

dan sociale conventies of een

broek die vies kan worden. Een

groot deel van de voldoening zit

’m voor mij in de reacties van

mensen. Het leven is soms gewoon

lastig of saai, dus het is de moeite

waard om iemand blij te kunnen

maken of te raken met een piepkleine

kunsttentoonstelling.’

Voor iedereen

‘De tentoonstellingen zijn niet alleen

leuk en schattig, ze hebben

ook inhoud. Het kunnen schilderijtjes

zijn, maar ook beeldhouwwerkjes

of tafereeltjes, altijd met

kleine catalogi over het werk erbij.

We willen graag dat het bekijken,

kopen en maken van kunst door

het project toegankelijker wordt.

Een tiny artwork kost tussen de

dertig en honderd dollar. En omdat

de exposities in openbare

ruimten zijn – in een bibliotheek,

koffietentje of zelfs op straat –

kan iedereen ervan genieten. We

hebben een periscoop voor mensen

die niet kunnen bukken of liggen,

want we willen wel dat een Tiny

Art Show voor iedereen toegankelijk

is. Ik hoop dat onze kunst

mensen blij maakt, maar ook dat

het ze stimuleert om af en toe wat

meer de tijd te nemen, te vertragen

en de kleine dingen op te merken.

Soms raken we zo verstrikt

in onze routines en vergeten we

dat er overal om ons heen kleine

verrassingen zijn.’ //

@tinyartshow

30 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Bovenste rij: McKay Lenker Bayer

Onderste rij: Samuel Walker, McKay Lenker Bayer

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 31


IN HET

HIER

EN NU

PLEIDOOI VOOR OFFLINE LEVEN

Hoe minder je op je telefoon zit, hoe meer je

meemaakt van het echte leven. En dat is lang

niet het enige voordeel, ontdekt journalist

Annemiek Leclaire tijdens een digitale detox.

// tekst: Annemiek Leclaire // illustraties: Mira Lou

32 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 33


waarop je jezelf ziet zitten en niet bepaald blij bent

met wat je aantreft. Dat moment had ik een paar

maanden geleden op een lichtbewolkte doordeweekse

dag. Ik probeerde mijn aandacht bij mijn

werk te houden, maar in werkelijkheid scrolde ik

als een soort zombie van het ene naar het andere

platform. Even naar Facebook, waar ik me zoals

zo vaak verloor in het aanbod in onlinecursussen,

filmpjes en roddel, en vervolgens in de fuik viel van

verleidelijke advertenties voor treinreizen, kleding

en koffers waarvoor ik kennelijk ooit belangstelling

had getoond. Dan door naar LinkedIn. Even naar

X, waar ik meteen stikte van verontwaardiging en

een woedende tweet het platform opslingerde, die

onmiddellijk door boze volgers werd beantwoord.

Ineens zag ik mezelf in de spiegel op de kersenrode

muur van mijn werkkamer voorovergebogen

zitten scrollen. Wat was ik eigenlijk aan het doen?

Ik ben een speelbal geworden, dacht ik. Van

commerciële belangen en manipulatieve algoritmes.

Van mijn eigen zucht naar afleiding waar

de grote techbedrijven zo handig op inspelen. Ik

dacht aan het interview met filosoof Joep Dohmen,

die ik net daarvoor had bevraagd over zijn boek

Iemand zijn. Hij legde uit wat het betekent om

‘echt te leven’ en waarschuwde voor alle krachten

die je wegtrekken van jezelf, ‘zoals online

voortdurend gebeurt’.

Dat was het moment waarop ik in één beweging

alle social media van mijn telefoon bonjourde, en

sommige accounts helemaal deactiveerde. Vrijheid!

Verdwijnen in een boek

Bevrijding en opluchting, dat ervaren bezoekers

van de telefoonvrije bijeenkomsten die The Offline

Club organiseert. Initiatiefnemers Jordy van

Bennekom, Valentijn Klok en Ilya Kneppelhout

organiseren op mooie locaties en in cafés digivrije

bijeenkomsten: meteen bij binnenkomst lever

je je telefoon in.

Het begon allemaal met hun leesweekenden in

Drenthe. Drie dagen doe je niets anders dan verdwijnen

in een boek, wat wandelen of een spelletje

doen met medelezers. ‘Een weekend weg van je

fokking drukke leven!’ staat op de site. ‘Kom tot

rust, lees boeken en geniet van tijd voor jezelf.’

‘Die weekenden waren zo’n succes dat we ook

kortere evenementen wilden organiseren,’ vertelt

Kneppelhout. ‘In februari 2024 hielden we onze

eerste offlinebijeenkomst in een Amsterdams café.

Die was bijna meteen uitverkocht. Deelnemers

waren aan het lezen, haken, breien, kletsen.’ Het

Instagram-account @theoffline_club telde na twee

maanden al 200.000 volgers, inmiddels zijn dat

er ruim 529.000. Er zijn bijeenkomsten in cafés

door het hele land en inmiddels organiseert de club

ook evenementen in onder meer Parijs, Londen

en Dubai. ‘We willen mensen de mogelijkheid geven

om zonder afleiding weer meer in contact te

komen met elkaar, en zichzelf. Een praatje maken,

elkaar in de ogen kijken, verdiepende gesprekken:

het ontstaat allemaal zo veel sneller zonder telefoon

in de buurt.’

34 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Bevrijding en opluchting zijn ook de woorden die

de studenten van filosoof Hans Schnitzler gebruiken

nadat ze hun telefoon een week hebben weggelegd.

Schnitzler organiseert bij de Bildung

Academie digitale-detoxweken om jongeren te

laten kennismaken met de voordelen van de analoge

wereld. In zijn boek Digitale detox vergelijkt

hij het enthousiasme van zijn pupillen over offline

zijn met dat van astronauten die thuiskomen

van een ruimtereis. Eindelijk weer vaste grond

onder de voeten!

‘De telefoon is steeds meer in ons leven geïntegreerd

geraakt,’ schrijft Schnitzler. ‘We zijn ermee

gaan betalen, kunnen ermee inchecken in het openbaar

vervoer en ook de kwaliteit van de camera’s

is enorm verbeterd.’ Maar het staat het echte

leven nogal in de weg, vindt hij.

Dat merk ik zelf ook steeds. Natuurlijk ben ik net

als ieder ander gek op dat ding. Ik begin de dag

met een meditatie-app, schakel tijdens het ontbijt

over op Discover Weekly van Spotify, fleur saaie

een scherm. Daarvan koekeloeren we alleen al

bijna tweeën half uur per dag op onze telefoon,

die jongeren in hetzelfde onderzoek zelfs omschrijven

als ‘een digitale gevangenis’.

Beleven versus turen

Langzamerhand begint duidelijker te worden

wat de nadelige effecten zijn van het voortdurend

online zijn. ‘Neem alleen al de mentale uitputting,’

zegt Mark Tigchelaar, psycholoog en schrijver

van het boek Focus aan/uit. ‘Alles wat je online

voorbij ziet komen, moet worden verwerkt. Dat

betekent niet alleen een gebrek aan rust voor de

hersenen. Bij online prikkels produceert je lichaam

het stresshormoon cortisol, waardoor je steeds

een gevoel van agitatie ervaart.’

Het digitale leven knabbelt daarnaast ook aan

onze capaciteit om geduld uit te oefenen. De

Amerikaanse mediadeskundige Ian Bogost vertelt

in een podcast van tijdschrift The Atlantic over

de dalende bereidheid om rustig te wachten en

‘EEN PRAATJE MAKEN, ELKAAR IN DE OGEN KIJKEN:

HET ONTSTAAT ALLEMAAL ZO VEEL SNELLER ZONDER

TELEFOON IN DE BUURT’

huishoudelijke klussen op met politieke podcasts.

Ik bestel er mijn boodschappen mee, reserveer

een restaurant en steek ’m in de lucht als ik wandel

en een vogel hoor die ik niet thuis kan brengen

(Birdnet!). Maar net als veel anderen ervaar

ik ook irritatie, schaamte en onbehagen over dat

schermgebruik. In 2023 gaf 34 procent van de

Nederlanders aan verslaafd te zijn aan hun smartphone,

aldus een onderzoek van marketingbureau

Motivaction. Van de jongeren tussen de 18 en 24

jaar is dat maar liefst 62 procent.

Met de stijging van wat er allemaal digitaal kan,

stijgt ook de tijd die we online doorbrengen.

Nederlanders spenderen zo’n 5,5 uur per dag op

om je heen te kijken. Er ontstaat dan innerlijke

frictie, legt hij uit in de aflevering How to waste

time, vanwege het nerveuze verlangen om snel je

ogen op iets nieuws te richten. Mark Tigchelaar:

‘Het ‘onmiddellijke’ van het online verkeer beïnvloedt

ook onze aandachtspanne. Daardoor is er

minder geduld voor een gesprek, een film, een

roman. Er ontstaat een oppervlakkiger manier

van leven.’

Dat laatste herken ik: het ergste van dat digitale

leven vind ik namelijk de filter die tussen mij en

de wereld komt. Toen ik tijdens een tentoonstelling

in Museum Voorlinden met mijn neus op

een enorm doek van Anselm Kiefer stond, merk-

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 35


7 VRAGEN AAN JEZELF

Een betere digitale balans begint

met kritisch nadenken over je eigen

telefoongebruik. Ilya Kneppelhout

van The Offline Club stelt de volgende

vragen voor:

1. Hoe kan ik mijn telefoon als

hulpmiddel gebruiken, in plaats

van mezelf te laten gebruiken als

product?

2. Kan ik mijn telefoon ook thuislaten

als ik een eindje ga wandelen

of naar de film ga?

3. Kan ik mijn telefoon delen van

de dag wegleggen?

4. Kan ik af en toe overschakelen

op een dumbphone waarmee ik

alleen kan bellen of sms’jes

versturen?

5. Kan ik met huisgenoten, familie

of vrienden afspreken dat we onze

schermen een paar uur wegleggen

als we samen zijn?

6. Zijn er meldingen of pushberichten

die ik kan uitzetten?

7. Kan ik de telefoon uit mijn slaapkamer

weren, door bijvoorbeeld

weer een ouderwetse wekker neer

te zetten?

te ik dat anderen ongeduldig stonden te wachten

tot ik wegging, zodat ze een foto konden maken.

Hetzelfde viel me op toen ik in de winter in

Marrakesh in een binnentuin van een paleis bij

een van de fonteinen stond om de oranjebloesem

te ruiken. De toeristen om me heen duwden me

nog net niet omver om een Instagramwaardig

kiekje te kunnen maken. Ik stond in de weg.

Echte ervaringen

Ze kijken niet, dacht ik. Ze ruiken niet de citroenen

aan de bomen, ze voelen de zon op hun huid

niet, ze horen het water uit de fontein niet, ze

strelen niet de bobbelige tegeltjes van het mozaïek

waar bezoekers eeuwenlang met hun vingertoppen

langs zijn gegaan. Een andere Amerikaanse

mediaexpert, Douglas Rushkoff, zegt in de podcast

The knowledge project iets essentieels over

het gemis aan de echte ervaring. Hij schetst het

volgende (ik parafraseer): iemand gaat naar een

feest, doet daar op social media verslag van en is

dus meer bezig met het vastleggen dan met de

beleving ervan. De volgers die de posts bekijken,

zijn vervolgens meer bezig met andermans relaas

dan met zelf iets leuks doen. Natuurlijk is het

geen probleem als je een uurtje per dag elkaars

‘verslagen’ volgt, stelt Rushkoff, ‘zolang je dat

soort ervaringen ook zelf blijft opzoeken.’ Op je

scherm turen en iets echt beleven kan namelijk

niet tegelijk.

‘Het is een ontkenning van het hier en nu,’ zegt

ook Tigchelaar. ‘Ook voor de mensen die zo’n

post tegenkomen en denken: was ik daar maar

bij geweest. Zo ontstaat een vorm van lijden.’ De

streaks op Snapchat, de algoritmes op YouTube

en de techbedrijven zijn volgens Tigchelaar steeds

slimmer geworden om de aandacht van de gebruikers

vast te houden. ‘Want hoe langer je op

social media doorbrengt, hoe hoger de advertentieinkomsten

voor hen,’ zegt hij. Hij hoopt dat de

platforms gedwongen zullen worden om over te

schakelen op betaalde abonnementen. Dan hoeven

ze tenminste geen schadelijke trucjes meer te

gebruiken om onze ogen op het scherm te houden.

36 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 37


38 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Nergens meer wat van vinden

De invloed op ons humeur, het nepnieuws: geen

wonder dat er weerzin begint te ontstaan tegen de

invloed van techbedrijven op ons kostbare leven.

Pedagogen, psychologen en politici laten zich

horen. Het Europees Parlement riep eind 2023

op tot een wettelijke regulering om social media

minder verslavingsgevoelig te maken. Ondertussen

kun je natuurlijk ook zelf al aan de slag

gaan: door kritischer na te denken over wat je

uitspookt online. Dat begint, hoe simpel – hoe

moeilijk! – met heel veel schermpauzes. ‘We moeten

geen apps bedenken om ons gebruik in de

gaten te houden,’ zegt Douglas Rushkoff in dezelfde

podcastaflevering. ‘Het begint met een

sabbat, een tijd niet online zijn.’

Dat stelt ook Tigchelaar. ‘Zorg dat je delen van

een uur, dag of week niet bereikbaar bent,’ zegt

hij. ‘Zet zo nodig de out of office aan. Neem je

telefoon niet mee als je even weggaat.’ Dat doet

hij zelf ook als hij met zijn jonge kinderen naar

plaatsen. Wat daarmee ook betekende dat ik nergens

op m’n voordeligst op hoefde te staan, en

evenmin genoodzaakt was een tekstje te formuleren

à la ‘kijk eens wat een mooi plekje!’

Ik plaatste namelijk helemaal niks. In plaats

daarvan lag ik op mijn rug te dobberen op de

golven van de Egeïsche Zee. Kon ik voor me uit

staren in een Griekse taverna met een glas rosé,

en weer eens een boek lezen op het balkonnetje

met uitzicht op de witblauwe daken van de

Méditerranée.

Ook nu twee van die media weer op mijn telefoon

staan, is de gewoonte weg om ze steeds te

checken. Ik geef Joep Dohmen gelijk. Het leven

wordt er echter van. Nu nog volhouden. //

Bronnen, o.a.: Nederlanders worstelen met smartphoneverslaving,

Motivaction, 2023 / M. Tigchelaar, Focus aan/uit, Spectrum, 2019

/ H. Schnitzler, Digitale detox, De Bezige Bij, 2023 / #124, Douglas

Rushkoff. The perils of modern media, The knowledge project,

2021, te beluisteren via je favoriete podcastplatform

DOOR DIE RADICALE BREUK MET MIJN SCHERM

WAS HET ALSOF IK ACHTER TRALIES VANDAAN KWAM

de zandbak of het zwembad gaat. ‘Dan ontstaat

ruimte voor de kleine dingen van het leven, zoals

een spontaan gesprekje.’

Het is een dramatisch beeld, maar door die radicale

breuk met mijn scherm was het alsof ik achter

tralies vandaan kwam. De weken erna hoefde ik

bijvoorbeeld nergens meer wat van te vinden. Niet

van de politiek, niet van gewapende conflicten,

niet van uitspraken tijdens talkshows, niet van

demonstraties. Ik hoefde geen beslissing te nemen

om de jurk die was afgeprijsd snel, snel, snel te

kopen, omdat er ‘nog slechts één exemplaar in die

maat beschikbaar was’. En tijdens mijn vakantie

hoefde ik voor het eerst sinds tien jaar geen

moment na te denken over welke foto ik wilde

DOEN

Op de volgende pagina’s

vind je vragen om uit te

vinden wat er bij de ander

leeft. Schrijf er een paar op

en gebruik ze bijvoorbeeld

tijdens een wandeling, terwijl

je je telefoon thuis of

in je tas laat.

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 39


WAT MAAKT

JOU EEN GOEDE

VRIEND(IN)?

WAT

ONTROERT

JE?

WELKE MENSEN

ZIJN BELANGRIJK

VOOR JE?

TEGEN WELKE

BESLISSING

ZIE JE OP?

WAAR BEN JE

TROTS OP?

WELKE KEUZE

HEEFT

JE LEVEN

VERANDERD?

WANNEER

BEN JE GELUKKIG?

BEN JE HET LIEFST

ALLEEN OF SAMEN?

WAARIN BEN JE

DE AFGELOPEN

TIEN JAAR

VERANDERD?


HOE BESCHRIJF

JE JEZELF

IN DRIE

WOORDEN?

WELKE

OPMERKING

HEEFT JE OOIT

GERAAKT?

WAT

WEET JE

ZEKER?

WELKE

EIGENSCHAP

VAN EEN GOEDE

VRIEND(IN)

WIL JE ZELF

GRAAG

BEZITTEN?

VAAR JE

VOORAL OP

JE GEVOEL

OF OP JE

VERSTAND?

WAT WAS JE

BELANGRIJKSTE

LEVENSLES?

WAAROVER

TWIJFEL JE?

WAARVAN LIG JE

’S NACHTS WAKKER?

WAT IS JE DROOM?


Kijken zonder haast

Filmregisseur Alfred Hitchcock zei dat goede film in essentie het

leven bevat waaruit alle saaie stukken zijn weggeknipt. Slow cinema

toont juist de saaie stukken, aldus Jakob Boer, die promoveerde op

de positieve effecten van deze filmstroming. Waarom films waarin

amper iets gebeurt zo goed zijn voor onze geest.

// tekst: Otje van der Lelij // foto: Damian Denis

42 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Wat is slow cinema precies? ‘Deze films vertellen vaak geen duidelijk verhaal

en vertragen alles tot het uiterste: lange, ononderbroken shots,

minimale actie, weinig muziek, spaarzame dialogen en veel aandacht

voor de omgeving. Slow cinema laat gewone mensen zien in hun alledaagse

leven: iemand staart in stilte voor zich uit of loopt langzaam

door een landschap. De camera focust op bijvoorbeeld het materiaal

van kleding, op architectuur of natuurelementen. Zo nodigt slow cinema

uit om met andere ogen te kijken – aandachtiger, trager, zintuiglijker.

Sommige kijkers prijzen de films om hun hypnotische rust, anderen

vinden ze ondraaglijk saai. Bekende voorbeelden zijn All we imagine

as light (Payal Kapadia) en Afternoons of solitude (Albert Serra).’

Wat kan deze kijkervaring ons opleveren? ‘Veel kijkers ervaren het als ontspannend.

Ze voelen vrijheid: om te kijken, te voelen, en te denken. Er zijn grofweg

twee manieren van kijken: actief, met gerichte concentratie, en

passief, waarbij je afdwaalt en je overgeeft aan het trage ritme. Kijkers

wisselen daartussen moeiteloos. Dat afdwalen is geen desinteresse,

maar een waardevol onderdeel van de ervaring. Ik noem dat panoramische

perceptie – je laat je gedachten afdwalen terwijl de beelden

en sfeer subtiel invloed blijven uitoefenen. Omdat er weinig gebeurt,

speelt zich des te meer af in je hoofd en lichaam.’

Klinkt als een soort mindfulness. ‘Zeker. Veel kijkers noemen vertragen, loslaten

en aandachtig aanwezig zijn als manieren waarop slow cinema hen

raakt. Ik zie het als esthetische mindfulness.’

Heb je een tip voor wie het een kans wil geven? ‘Geef je over aan het

het trage tempo. Laat betekenis los en geniet van de schoonheid van

het moment: een sierlijke beweging van de camera, een rijk kleurenpalet.

Dwaal gerust af: je associaties kunnen juist iets waardevols aanboren,

waardoor je tot diepere inzichten komt.’ //

Jakob Boer promoveerde recent aan de Rijksuniversiteit Groningen op zijn proefschrift Sensing

slowness. A phenomenology of slow cinema spectatorship.

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 43


Verlangen

naar

langzaam

Waar rennen we met al onze haast eigenlijk naartoe?

Pas als we verlangzamen, ontdekken we wat echt telt

in het leven. Vijf oefeningen die uitnodigen stil te

staan bij jezelf.

// tekst: Otje van der Lelij

// foto’s: Getty Images

44 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 45


Natuurlijk heb

je het druk. Wie niet? Het leven

zit vol werk, verplichtingen,

schermtijd, zelfoptimalisatie – en

dan moeten we ook nog op een

leuke manier ontspannen. We willen

méér uit het leven halen en

dus rennen we van hot naar her

met een smartwatch om onze

pols, een to-dolijst in ons hoofd

en een podcast over persoonlijke

groei in onze oren. Maar we staan

zelden stil bij de vraag: leef ik nog

in lijn met wat ik belangrijk vind?

In Verlangzamen. Ideeëngids voor

meer tevreden tijd nodigt psycholoog

Elke Gybels ons uit op de

pauzeknop te drukken. Niet om

stil te blijven staan, maar om opnieuw

koers te bepalen. Vertragen

om vervolgens weer vooruit te komen.

Maar hoe eenvoudig even

stilstaan ook klinkt, het is een

radicale daad in een samen leving

die vooral applaudisseert voor

doorrennen. En o zo belangrijk,

want te midden van al dat getrek

en geduw raken we onszelf makkelijk

kwijt. Verlangzamen,

schrijft Gybels, is als een komma

in je verhaal. Een adempauze,

maar ook een belofte dat er iets

nieuws mag komen. Het is bewegen

in de richting die je zelf kiest.

Niet harder, maar beter. Niet perfect,

maar passend.

In haar boek kiest ze voor een aanpak

die is geworteld in de positieve

psychologie: niet focussen op wat

ontbreekt, maar op wat er al is –

en hoe je dat als vertrekpunt kunt

nemen voor verandering. Je kunt

mijmeren over wat er anders en

beter kan, schrijft Gybels, en hoe

je je leven daarnaar kunt inrichten,

gebruikmakend van wat er al is.

Ze gebruikt de metafoor van pizzadeeg:

het geheim van een lekkere

pizza zit in de bodem. Kijk eens

naar welke stevige basis er al is.

Uit welke kwaliteitsvolle ingrediënten

bestaat die bodem al bij

jou? Het geheim zit volgens

Gybels in het woordje ‘meer’.

Meer tevreden tijd. Meer verbinding.

Meer zachtheid voor jezelf.

In dit artikel vind je vijf oefeningen

uit haar boek die je aan het

denken en aan het voelen zetten.

Geen zweverige toestanden, wél

concrete, psychologisch onderbouwde

tools om je leven een

update te geven. De oefeningen

nodigen uit om stil te staan én

vooruit te kijken. Voor wie zin

heeft in een kleine revolutie, zonder

zijn leven overhoop te gooien.

Verlangzamen

is als een

komma in je

verhaal, een

belofte dat er

iets nieuws

mag komen

46 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Het levenswiel: geef

je leven een draai

Hoe tevreden ben je met de verschillende

domeinen in je leven?

Niet vaag ‘mwah’ of ‘gaat wel’,

maar concreet. Het levenswiel

helpt je bewust te worden van hoe

het is gesteld met de belangrijke

punten in je leven.

Zo werkt het:

Pak een pen en vul in de buitenste

rand van het wiel, dat de vorm

heeft van een spinnenweb, de levensdomeinen

in die belangrijk

voor je zijn, zoals gezondheid,

vriendschappen, speelsheid, impact

maken, energie, positieve gedachten.

Alles mag, zolang het

van jou is. Geef elk domein vervolgens

een score van 1 t/m 10,

afhankelijk van hoe tevreden je er

op dit moment over bent. Kleur of

verbind de punten, en voilà: je

hebt je eigen spinnenweb.

Zo kun je het interpreteren:

Waarschijnlijk zie je nu een hobbelige

cirkel, en dat is precies de

bedoeling. Je ziet in één oogopslag

waar het wiel soepel rolt en waar

het kraakt. Het confronteert je

met thema’s die je misschien al te

lang op de automatische piloot

draait, maar ook met wat goed

gaat – en dat laatste vergeten we

nog weleens.

Gybels raadt aan om jezelf niet te

forceren richting een ‘perfecte

tien’. Het draait om de vraag:

welk cijfer is voor mij goed genoeg?

En wat wil ik méér: rust,

plezier, verbinding? Zie het als een

moment van zelfonderzoek, met

als bonus een visueel snapshot

van je leven op dit moment. Als je

wilt, kun je het wiel over een paar

maanden weer invullen en de uitkomst

vergelijken.

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 47


48 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


De tijdlijn: reis door je eigen

geschiedenis (en vooruit)

Je leven is geen losse verzameling

momenten, maar een verhaal. Alleen:

wanneer neem je de tijd om

dat verhaal terug te lezen, en om

bewust te kiezen hoe het volgende

hoofdstuk eruit mag zien? Deze

oefening helpt je letterlijk op een

lijn te zetten wie je geworden bent

en waar je misschien weer naar

terugverlangt. Een soort autobiografie

in steekwoorden, met

ruimte voor gouden scè nes én

ruwe randen.

Zo werkt het:

Teken een horizontale lijn op papier

en zet er tijdvakken van vijf

jaar op (0, 5, 10, 15 … tot je huidige

leeftijd en eventueel verder).

Kijk terug: welke gebeurtenissen,

herinneringen, mensen of fases bepaalden

je ontwikkeling? Geef ze

titels. Misschien waren 20–25 je

‘alles uitproberen-jaren’, of bleek

je 35e het begin van je ‘zelfzorgperiode’.

Noteer in elk tijdvak

concrete herinneringen, anekdotes

of gebeurtenissen die betekenisvol

waren. Bijvoorbeeld: Studiekeuze:

lastminute en totaal verkeerd,

maar veel geleerd. Of: Burn-out –

werd gedwongen te vertragen.

Deze vragen kunnen je helpen:

• Wat was je mooiste periode tot

nu toe? Wat maakte het zo mooi?

• Welk feest of welke vakantie

was legendarisch?

• Wanneer voelde jij passie en

levenslust?

• Wat was het meest vormende

moment of momenten?

• Wat leerde het leven je tot nu toe?

• Waarvan had je nooit gedacht

dat het jou zou overkomen –

positief en negatief?

• Wat is het mooiste aan de leeftijd

die je nu hebt?

En nu?

Kijk vooruit. Voeg tijdvakken toe

tot waar jij wilt dromen: vijf, tien,

twintig jaar. Wat hoop je dan te

hebben bereikt? Welke ervaringen

wil je toevoegen aan je levensfilm?

Noteer dat voornemen vast bij de

tijdsvakken in de toekomst, adviseert

Elke Gybels, een aandachtswoord

kan je verlangen vleugels

geven.

De kracht van deze oefening zit in

het perspectief. Je ziet hoe veerkrachtig

je al bent geweest. Je ontdekt

patronen: waar stroomde

het? Waar stokte het? Wat gun je

jezelf opnieuw – of nooit meer?

5-4-3-2-1: zintuigen aan,

hoofd uit

Soms zit je zo in je hoofd dat je je

lichaam nauwelijks nog opmerkt.

Je maalt, je scrolt, je doet – maar

waar bén je eigenlijk? Deze oefening

helpt je om terug te keren

naar het enige moment dat er echt

is: nu. Via je zintuigen land je

weer zachtjes in het moment.

Zo werkt het:

Ga ergens zitten of staan waar je

niet wordt onderbroken. Adem

rustig in en uit. En benoem dan:

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 49


• 5 dingen die je ziet (de vouwen

in je broek, een boom, je handen)

• 4 dingen die je hoort (de koelkast,

een vogel, je ademhaling,

de buurman)

• 3 dingen die je voelt (de stoel

onder je, een trui op je huid,

spanning in je kaak)

• 2 dingen die je ruikt (koffie,

gras, of niks – ook goed)

• 1 ding dat je proeft (je mond,

tandpasta, lucht)

Sluit af met een rustige ademhaling

– in door je neus, uit door je

mond.

Waar is het goed voor?

Deze oefening wordt vaak gebruikt

bij stress of paniek, maar

werkt ook uitstekend als minipauze.

Zie het als een innerlijk anker:

zodra je verdwaalt in je

to-dolijst of zorgen, helpt ‘5-4-3-

2-1’ om te landen in je lichaam.

Je kunt dit altijd en overal doen –

in de rij bij de supermarkt, tijdens

een wandeling, voor het slapengaan.

Door je zintuigen in te schakelen,

kun je de tijd stilzetten,

schrijft Gybels, en dat geeft rust

én focus. En nee, je hoeft niet álles

te ruiken of te proeven. Het gaat

niet om perfectie, maar om aanwezigheid.

De tijdcapsule: een

geschenk voor later

(van nu)

Wil je jezelf verrassen op lange

termijn? Dan kan het een idee zijn

om een tijdcapsule te maken – een

soort schatkist die je over minimaal

tien jaar opent, en waardoor

je aan den lijve ervaart hoe alles

verandert. Het maken ervan is een

oefening in stilstaan én vooruitblikken.

Een schatkist vol herinnering

en betekenis, verstopt voor

je toekomstige zelf – of voor iemand

anders die je dierbaar is.

Zo werkt het:

Kies een goed moment om je capsule

ooit weer open te maken, zoals

je vijftigste verjaardag, je

pensioen, of gewoon een willekeurige

dag over tien jaar. Bedenk

ook: is de capsule voor jou of

voor iemand anders? En waar bewaar

je hem – op zolder, onder je

bed, in de tuin?

Vul de capsule met betekenisvolle

dingen van nu, zoals:

• een brief aan je toekomstige zelf

• foto’s (met achterop wie erop

staan)

• je favoriete tijdschrift of boek

• een gedicht dat je raakt

• een lege verpakking van iets wat

je nu heel lekker vindt

Wat kun je ermee?

De waarde zit niet alleen in wat je

later terugvindt, maar ook in het

maken zelf. Je staat stil bij wie je

nu bent: wat je belangrijk vindt,

wat je raakt. Het is een oefening

in dankbaarheid, betekenis geven,

en in beseffen dat alles beweegt.

En wie weet: een klein moment

van ontroering.

50 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Vergelijk jezelf met jezelf: de

enige vergelijking die telt

We zijn er belachelijk goed in onszelf

te vergelijken met anderen.

Die collega die ogenschijnlijk fluitend

door het leven fietst. Die

vriendin die altijd alles op orde

heeft. En op Instagram lijkt altijd

iedereen gelukkiger, succesvoller

of stralender dan jij. Maar je weet

ook: vergelijken met anderen

maakt vrijwel nooit gelukkig. De

enige vergelijking die iets oplevert,

is die met jezelf.

Zo doe je het:

Pak pen en papier en denk terug

aan jezelf een jaar geleden. Of

drie. Of tien. Waar stond je toen?

Hoe voelde je je? Wat was je aan

het leren, overwinnen, proberen?

Noteer drie dingen:

• Wat is veranderd? Denk aan gedrag,

overtuigingen, keuzes,

grenzen, patronen.

• Waarin ben je gegroeid? Dat

mag iets groots zijn, of iets dat

alleen jij ziet.

• Wat is gebleven? En is dat iets

wat je wilt behouden?

Waarom het werkt:

Als je jezelf vergelijkt met jezelf,

zie je dingen die je normaal over

het hoofd ziet. Kleine stappen

vooruit, patronen die zijn doorbroken,

grenzen die je ooit niet

durfde stellen. Je merkt hoe je

keuzes maakt die beter bij je passen

– ook als het niet perfect ging.

In plaats van jezelf af te meten aan

anderen, kijk je naar je eigen ontwikkeling.

En dat geeft richting,

zelfvertrouwen en rust. Omdat je

beseft: ik ben in beweging. En ik

kan zelf bepalen waar naartoe. //

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 51



‘Jongeren

willen niet meer

Ze is geen voorstander van het

uitbannen van social media,

wel van leren er beter mee om

te gaan. Hoogleraar ontwikkelingsneurowetenschap

Eveline

Crone: ‘Jongeren hebben ook op

dit gebied rolmodellen nodig.’

DE EXPERT

// tekst: Dominique Haijtema

// foto’s: Sebiha Öztaş

steeds

online zijn’

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 53


Met de bestseller

Het puberende

brein

uit 2008

schreef ze zo’n

beetje het

standaardwerk

over de neurologische

ontwikkeling

van

de hersenen

van jongeren.

Hoogleraar

Eveline Crone (1975) is hoogleraar

ontwikkelingsneurowetenschap

aan de Erasmus

Universiteit Rotterdam en

hoogleraar neurocognitieve

ontwikkelingspsychologie aan

de Universiteit Leiden. Ze is

hoofd van een van de meest

vooraanstaande onderzoekscentra

van de hersenen en ontwikkeling,

en won onder meer

de Spinozapremie. In mei 2025

verscheen haar nieuwe boek

Een dag in ons brein (Lannoo).

ontwikkelingsneurowetenschap Eveline Crone

pleit daarin voor een herwaardering van deze

levensfase. Want hoewel het breindeel dat belangrijk

is voor impulsbeheersing en langetermijnplanning

nog volop in ontwikkeling is, blinkt het

in diezelfde periode juist uit in inlevingsvermogen,

avontuurlijkheid en creativiteit.

In haar nieuwe boek Een dag in ons brein neemt

Crone ons mee in de werking van het brein tijdens

verschillende levensfases. De belangrijkste vraag

in het boek is hoe jij jezelf en de mensen om je

heen beter kunt begrijpen. En welke effecten het

veelvuldig online zijn op de hersenen heeft. Daarover

is ze ook tijdens dit interview in haar werkkamer

op de Universiteit van Leiden meteen heel

duidelijk: ‘Ik kan je vast een spoiler geven: dat

weten we simpelweg niet.’

Crone is het oneens met de opvatting dat opgroeien

met social media een van de belangrijkste oorzaken

zou zijn van de wereldwijd toegenomen psychische

problemen van jongeren. ‘Daarover worden hele

boeken geschreven, zoals Generatie angststoornis

van de Amerikaanse sociaal psycholoog Jonathan

Haidt. Hij is een goede wetenschapper en zijn boek

geeft voldoende stof tot nadenken. Het suggereert

echter dat we alleen het socialmediaprobleem

hoeven op te lossen en dan een heel blije jeugd

hebben. Maar we leven in een klimaatcrisis, er is

groeiende sociale ongelijkheid, oorlogsdreiging, er

zijn pandemieën en geopolitieke spanningen. Ik

begrijp het pleidooi, maar ik vind het een beetje

nostalgisch en simplistisch om te verlangen naar

vroegere tijden.’

Er wordt vaak gesuggereerd dat de mentale

problemen van jongeren zijn toegenomen

sinds de opkomst van internet en social

media.

‘Je komt hier op het punt van correlatie en causaliteit.

De vraag is natuurlijk of het een het ander

veroorzaakt en niet gewoon gelijktijdig optreedt.

Wetenschappers kunnen het verband tussen

socialmediagebruik en mentaal welzijn vooralsnog

niet duidelijk vinden, ook niet bij longi tudinale

studies. Het is echt lastig te bewijzen, er is geen

controlegroep die vergelijkbare ken merken heeft

en zonder telefoon of social media is opgegroeid.

Natuurlijk zijn er signalen uit de samenleving dat

het een rol speelt. Dat moet je serieus nemen. Ik

kreeg daarom een paar jaar geleden de behoefte

me niet alleen door eerder wetenschappelijk onderzoek

en tabellen te laten leiden, maar ook

meer voelsprieten in de samenleving te hebben.

54 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Wij organiseren daarvoor panelgesprekken met

jongeren over onderwerpen die zij zelf agenderen.

Ik vind het belangrijk om niet alleen over, maar

mét jongeren te spreken. Hoe zien zij hun toekomst?

Waar lopen zij tegenaan?’

En, wat vinden jongeren zelf?

‘We deden grootschalig onderzoek bij ons onderzoekscentrum

aan de Erasmus Universiteit en zagen

grote verschillen tussen wat jongeren zelf zeggen

en de veronderstellingen die leven. Zo wordt vaak

gedacht dat de toegenomen prestatiedruk vooral

door telefoons en social media is ontstaan. Maar

de jongeren gaven zelf aan dat zij de druk in de

eerste plaats vooral vanuit zichzelf en de maatschappij

ervaren. Daarna komen de ouders en

docenten. Social media en vrienden werden vooral

als ontspanning gezien.

We zien wel een trend dat jongeren niet meer

steeds online willen zijn. Zo werd het telefoonverbod

op scholen door jongeren zonder veel gedoe

geaccepteerd en hebben jongeren uit het MBO

of die opgroeien in een omgeving waarin zij zich

niet herkend of gezien voelen in hun identiteit –

kan online juist een fijne omgeving zijn om gelijkgestemden

te vinden. Dat je met mensen over de

hele wereld in contact kunt zijn, is nooit eerder op

deze schaal mogelijk geweest. Uiteraard zijn er

ook negatieve kanten: als jongeren gepest worden,

komen ze zelfs thuis niet tot rust omdat het pesten

online doorgaat. Het is daarom belangrijk dat

de onlinewereld ook in de klas wordt besproken.

De grootste uitdaging ligt in dat we steeds minder

goed weten wie welke informatie online tot zich

krijgt, waardoor je als ouder niet precies weet wat

je kind ziet en leert. Door open gesprekken te

hebben met je kinderen kun je proberen zo goed

mogelijk te helpen en te sturen.’

Het ontvangen van likes kan verslavend zijn,

las ik in uw nieuwe boek.

‘Hersenen zijn echt supermagisch. Ik vind het tof

om te zien dat ons brein precies hetzelfde reageert

op een duimpje als op het proeven van iets lekkers.

‘WE WETEN STEEDS MINDER GOED WELKE

INFORMATIE EEN KIND ONLINE TOT ZICH KRIJGT’

laatst zelf aangekaart dat ze meer regulatie op

school willen.’

Hoe kunnen we jongeren hierbij ondersteunen?

‘Het belangrijkste is dat jongeren rolmodellen

hebben in hun omgeving. Dat kunnen ouders of

docenten zijn die hen helpen om bijvoorbeeld

goed met social media te leren omgaan. Maar ook

influencers en contentcreators kunnen hier een

belangrijke rol in spelen, bijvoorbeeld door mentale

gezondheid bespreekbaar te maken. Dat blijkt

uit onze sessies en uit onderzoek dat we met partijen

zoals het Trimbos-instituut hebben gedaan.

Voor sommige kinderen – die bijvoorbeeld contact

met anderen in het dagelijks leven spannend vinden

Het ventraal striatum – een diepe kern in de hersenen

– is het gebied dat daarvoor gevoelig is. Dat

reageert sterk op een beloning. Er is natuurlijk

weinig mis mee als je het fijn vindt dat mensen je

verhaal leuk vinden, maar je moet er niet alsmaar

mee bezig zijn of er afhankelijk van worden.

App-ontwikkelaars hebben psychologen en neurowetenschappers

in dienst die ervoor zorgen dat je

zo veel en zo lang mogelijk op je telefoon blijft.

YouTube-filmpjes maken ze precies zo lang dat er

geen reclame tussendoor komt, omdat er anders

een kans is dat je de telefoon weglegt.’

Ik ben geen voorstander van het uitbannen van

social media, wel van leren hoe we er beter mee

omgaan. Dat geldt voor jongeren, maar net zo

goed voor volwassenen.’

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 55


Zijn er verschillen tussen generaties als het

gaat over de impact van online zijn op het brein?

‘Op ouderen heeft het vooral positieve impact, blijkt

uit onderzoek van de universiteit van Amsterdam.

De cognitieve aftakeling is minder als 70- plussers

meer tijd online doorbrengen, waarbij ze bijvoorbeeld

sociale contacten onderhouden of zich moeten

concentreren op een spelletje als Patience.

En ook een app als Ommetje, om wandelingen

mee bij te houden, werkt goed bij hen. Al geldt

vooralsnog ook hier dat het een correlatie is,

maar als het werkt dan werkt het. Een placeboeffect

telt ook.

Maar ook voor jongeren zijn er voordelen: als je

jong met digitale technologie in aanraking komt,

kan je brein daar veel makkelijker en adaptiever

mee omgaan dan wanneer je ouder bent. Het brein

werkt op jonge leeftijd nog als een spons waardoor

we heel gemakkelijk nieuwe vaardigheden

kunnen leren en ook wat meer exploratief leren:

iets uitproberen zonder dat we van tevoren een

hypothese hebben hoe we van A naar B komen.

Daarom hebben jongeren vaak een groot voordeel

op ouderen bij bijvoorbeeld het leren van games.

Wat we ook zien is dat jongeren snel leren wanneer

iets onecht is. Daarentegen kunnen volwassenen

vaak beter inschatten wanneer ze iemand online

wel of niet kunnen vertrouwen.’

In uw boek beschrijft u het beroemde Still faceexperiment,

waarbij baby’s gestrest raakten

als de ouder non-verbaal niet op ze reageert.

Je ziet ouders best vaak op hun telefoon kijken

als ze bijvoorbeeld met een kinderwagen onderweg

zijn. Wat doet dat met een kind?

‘Ons brein gaat tijdens de ontwikkeling door verschillende

fases. Het leert door sociale interactie.

Bij baby’s is er een periode waarin veel behoefte is

aan menselijk contact. Baby’s leren emoties door

ze te spiegelen aan anderen. Een onderzoek van

Marion van der Heuvel aan de universiteit van

Tilburg liet een vergelijkbare uitkomst zien als het

Still face-experiment: als een baby geen contact

kan krijgen, dan wordt die onrustig of raakt zelfs

‘ELKE KWETSBAAR HEID DIE WE IN HET BREIN ZAGEN,

BLEEK TEGELIJKERTIJD EEN KRACHT TE ZIJN’

56 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


overstuur. Het effect van het gebrek aan contact is

voor kinderen zeer verschillend; het ene kind herstelt

snel, terwijl het andere overstuur blijft. De

langetermijngevolgen hiervan zijn nog niet bekend.

Het betekent overigens zeker niet dat je als

ouder niet af en toe op je telefoon mag kijken.

Maar als je door je telefoon veel afwezig bent, is

dat een gemiste kans voor de ontwikkeling van

het brein van je kind voor sociale interacties. ’

U doet al 25 jaar onderzoek. Welke resultaten

hebben u het meest verrast?

‘Het is ongelooflijk wat we in de afgelopen jaren

allemaal hebben ontdekt. Steeds als we dachten

dat er een bepaalde kwetsbaarheid zat in het brein

bleek dat tegelijkertijd een kracht te zijn. Zo is het

ventraal striatum niet alleen het hersendeel dat

gevoelig is voor verslavingen, zoals likes op social

media, maar ook belangrijk om met anderen te

kunnen samenwerken, omdat dit ook het gebied

is voor sociale beloningen.

Er bestaat geen optimaal brein. We zijn vaak op

zoek naar problemen, maar er zitten veel mooie

aspecten aan de hersenen. Zo is er onderzoek gedaan

naar de relatie tussen veel online zijn en verminderde

concentratie. Daaruit blijkt ook geen

oorzakelijk verband. Meestal gaat het bij gebrek

aan focus juist om mensen die van nature hun

aandacht al makkelijk kunnen verdelen. Zij vinden

het juist fijn dat ze online snel van informatie

kunnen wisselen.’

Wat wilt u nog graag onderzoeken?

‘Aan de ene kant benadrukken wij als ouder of

maatschappij dat het goed is een ander te helpen

en dat je niet alleen maar in je eigen groepje moet

verkeren. Aan de andere kant waarschuwen wij

jongeren niet met vreemden te praten, niet zomaar

online vriendschapsverzoeken te accepteren.

Dat vind ik een heel interessant spanningsveld.

Hoe maak je de goede keuzes om iemand online

wel of niet te vertrouwen? Hoe blijven we in tijden

van polarisatie met elkaar in gesprek? Daar

ben ik benieuwd naar.’ //

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 57


MIJN LEVEN

// tekst: Rianne van der Molen // foto’s: privébezit

EIGENHANDIG

In hun vak is de tijd nemen en echte

aandacht hebben belangrijker dan

snelheid of efficiëntie. Drie makers

over de voldoening van ambachtelijk

werken. ‘Ik ga elke dag met een blij

gevoel naar huis.’

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 59


‘Tussen de

middag eten

we samen

pasta’

60 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


In de Haagse papierfabriek Jero van Sandro Bruti (55) en zijn familie is

het alsof de tijd heeft stilgestaan. Ze maken er kartonnen schaaltjes met

ouderwetse machines.

‘De machines die wij gebruiken, zijn bijna allemaal in de jaren vijftig gemaakt,

toen mijn opa deze fabriek vanuit Amsterdam naar Den Haag haalde.

Sindsdien is er weinig veranderd. Ooit werden deze apparaten gemaakt om

een leven lang mee te gaan; daar hou ik van. Maar dat er in al die jaren zo

weinig is vernieuwd, komt vooral door mijn vader, Urbano. Verandering

vindt hij niet fijn. Zijn bankzaken heeft hij bijvoorbeeld zo lang mogelijk

per overschrijving geregeld, tot het echt niet meer kon. Mijn vader is in

Italië opgegroeid als boerenzoon en ik denk dat voor hem letterlijk geldt:

wat de boer niet kent… We hebben weleens gesproken over het moderniseren

van bijvoorbeeld de machines, tot we zagen hoeveel stress hem dat opleverde.

Harmonie in de familie is voor ons uiteindelijk belangrijker.

Mijn ouders zijn beiden in de tachtig, maar werken hier nog dagelijks. We hebben

geen computer, dus wie bij ons wil bestellen, moet bellen. Tegenwoordig

vinden veel mensen dat lastig, dan vragen ze of ik het even op de mail kan

zetten. Dan zeg ik: ik heb u nu aan de lijn en schrijf het hier zwart-op-wit.

Ik kan u zelfs vertellen wanneer de order hier vertrekt en dus bij u aankomt.

Dat is toch net zo handig?

Het is heerlijk om hier te werken. Het voelt als thuis, met mijn ouders, mijn

zus Natascha en Jan, die hier al 45 jaar werkt. Deze fabriek weerspiegelt

voor mij een wereld waarin alles bewaard en geëerd wordt. Tussen de middag

eten we samen warm, meestal pasta. Klanten schuiven weleens aan,

het contact met hen is vaak heel vertrouwd.

Als een machine kapotgaat, moeten we hem zelf maken. Gelukkig is mijn vader

handig, maar die oude onderdelen zijn steeds moeilijker te vinden. Ergens

weet ik dat ik dit bedrijf niet de toekomst in kan loodsen. Het gaat een keer

stoppen, ook omdat mijn zus en ik geen kinderen hebben – maar wanneer

weet ik niet. Om die reden heb ik hiernaast al jaren een eigen bedrijf,

waarmee ik muziekevenementen en whiskyproeverijen organiseer, olijfolie

importeer en Italiaanse catering verzorg. Hoewel ik daarvan geniet, blijft

het werk in de fabriek voorlopig mijn basis. Als ik hier binnenstap, is het

alsof ik even terugga in de tijd. Naar een plek waar mensen hard werken

én contact met elkaar maken, zonder steeds op schermen te staren. Deze

plek geeft mij rust; het is een tijdloze oase in de drukke moderne stad.’

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 61


Sas de Vries (38) is opgeleid als neuropsycholoog, maar wilde liever met

haar handen werken. Nu maakt ze tassen.

‘De tassen die ik met de hand stik, kan ik op de machine niet maken. Het

zit hem in de details, zoals een kleine verdikking op het hengsel. Niet iedereen

zal het misschien opvallen, maar de liefhebber ziet het. Bij elke tas

begin ik met gaatjes perforeren in het plantaardig gelooide leer en daarna

pak ik naald en draad. Hoewel handstikken traag gaat, geeft het me veel

controle. Met de machine is een foutje sneller gemaakt. Het is een rustgevend

werkje, want het vraagt precies genoeg focus om niet af te dwalen

en is tegelijk mentaal niet uitputtend.

Voor mijn omgeving kwam deze stap nogal onverwacht. Ik heb altijd goed kunnen

leren en het voelde logisch om na het vwo te gaan studeren. Psychologie

vond ik boeiend en rondde ik goed af. Daarna werd ik aangenomen als

neuropsychologisch onderzoeksassistent bij het Alzheimercentrum van het

VUmc in Amsterdam. Dat ik zo snel een mooie baan had, was enorme

mazzel. Lang niet alle studiegenoten vonden direct iets. Toch bracht het me

weinig voldoening. Ik zag veel mensen met beginnende dementie en hun

verdriet nam ik soms mee naar huis. Het was belangrijk werk, maar gaf

me niet de energie die ik zocht.

Mijn vriend bewoog zich ondertussen als cameraman in een heel ander wereldje.

Vrolijker, lichter en vrijer. Het leek me heerlijk om zo te werken. In die tijd

volgde ik hobbymatig een cursus tassen maken, waarbij de cursusleider

enthousiast vertelde dat ze antropoloog was en zich had laten omscholen

tot schoen- en tassenmaker. Ze had nooit spijt gehad van die keuze. Spontaan

besloot ik mijn baan op te zeggen, om voor mezelf te beginnen als

tassenmaker. Of dat zou lukken? Ik had geen flauw idee.

Wat zonde dat je je opleiding weggooit, kreeg ik vaak te horen. Voor

mij persoonlijk voelde de keuze juist als een fijne uitdaging. Als ik naar een

college ging of een studieboek las, zat de stof direct in mijn hoofd. Dat

kostte geen moeite. Een tas stikken bleek iets heel anders. Dit ambacht heb

je niet zomaar in de vingers, het vergt eindeloos veel oefening.

Tijdens het werk vertraag ik, tot er na uren stikken een mooie tas ontstaat.

Ik ben nu tien jaar tassenmaker, maar ga nog elke dag blij naar huis. Met

mijn handen werken past me veel beter.’

62 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


‘Met de hand

stikken is

rustgevend’

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 63


64 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025

‘Het is alsof

je het verlies

letterlijk in

handen neemt

en vormt’


Bas van Nieuwburg (48) is kunstenaar en maakt sinds 2011 handmatig

houten grafkisten. Veelal samen met de naasten van de overledene.

‘Op een avond in 2011 werd ik gebeld door Jes: of ik naar Koedijk wilde

komen, waar zij met haar man Helmut woonde. Toen ik nog jong was,

leerde ik hen kennen als vrienden van mijn ouders, maar inmiddels voelde

Jes als een soort extra moeder voor me. Ze vertelde dat ze al langer last

had van haar buik en zware hoofdpijnen. Het bleek kanker te zijn, en

volgens de artsen had ze nog maar een paar maanden te leven. Ze wees

op een catalogus. ‘Moet je nou toch kijken wat een vreselijke kisten, Bas.

Daar wil toch niemand dood in gevonden worden?’ Ondanks de schok van

dat moment, hebben we enorm gelachen om alle kisten die ze gruwend

aanwees. Ze zei: ‘Ik wil dat jij een kist voor me maakt, jij kan dat veel

mooier.’

Ik heb een opleiding tot meubelmaker gedaan en zelf mijn huis verbouwd en

vertimmerd. Dus beloofde ik het haar. Tegelijk vond ik het heftig. Hoe kun

je een grafkist maken voor iemand van wie je helemaal geen afscheid wilt

nemen?

Niet iedereen was blij met haar wens. Was het niet vreselijk dat ik aan haar

kist werkte, terwijl Jes nog gewoon leefde? Vanwege die onrust besloot ik

familieleden uit te nodigen om mij te helpen in de werkplaats. Het was

enorm verdrietig en tegelijk ging het vooral over de liefde die we allemaal

voor haar voelden. Vooral haar kleinkinderen bleken dat precies te snappen.

Zorgvuldig schuurde er eentje een splinter weg, terwijl een ander vroeg of

hij schelpen voor oma op de kist mocht plakken. Na dat proces voelde ik:

hier moet ik mee door.

Sinds 2015 werk ik aan een eigen collectie ambachtelijk gemaakte boomkisten,

die mensen kunnen bestellen. Nabestaanden kunnen er ook voor kiezen

om mij te helpen bij het maken, dan zijn we samen ongeveer een dag bezig.

Door zo bewust te beslissen hoe de grafkist gaat worden, is het alsof je het

verlies letterlijk in handen neemt en vormt. Daar waar geen woorden zijn

of een gesprek niet lukt, kan handelen helend zijn. Voor mij werkte dat zo

in het proces met Jes en dat zie ik ook bij anderen.

Mijn tijdsbeleving is anders wanneer ik ambachtelijk werk. Op een of andere manier

kan ik dan heel concreet voelen hoelang ik ergens mee bezig ben. In de

digitale wereld voel ik dat veel minder. Dan vliegen de uren weg en weet ik

niet goed waarheen.’

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 65



DE

BLOEMETJES

BUITEN

De natuur is je speeltuin, je schatkamer, je schuilplaats,

je atelier, je therapeut, je apotheek. Versterk de heilzame

werking van de natuur met deze vijf oefeningen.

// tekst: Ernst Bohlmeijer, Mari Verstegen

// bewerking: Barbera Bosma // foto: Wes Hicks


Dat de natuur een onmiskenbaar

positief effect heeft op lichaam en

geest, is de laatste decennia door

talloze onderzoeken aangetoond.

Een natuurrijke omgeving reduceert

stressklachten, angststoornissen,

migraine en depressiviteit. Meer

contact met de natuur leidt tot een

beter humeur en minder piekeren.

Alleen al het kijken naar groen

heeft een positief effect op het

herstel bij ziekte. Ernst Bohlmeijer,

hoogleraar mentale gezondheid

aan de Universiteit Twente, bracht

vorig jaar de uitkomsten van verschillende

studies naar de effecten

van aandacht voor de natuur op

ons welbevinden in kaart. Daarbij

kregen deelnemers de opdracht

om dagelijks twintig minuten de

natuur in hun omgeving in te

gaan, die te observeren en om de

emoties die dat bij hen opriep te

noteren in een dagboek. Het onderzoek

toonde aan dat deze deelnemers

al na een tot twee weken meer

geluksgevoel en mentaal welbevinden

ervaren dan mensen die andere

opdrachten kregen.

Zowel ons

lichaam als

ons brein is

nog steeds

aangepast

aan een leven

in de natuur

Groene energie

Waardoor komt het dat de natuur

ons zo goeddoet? Dat we dankzij

een wandeling in het groen doorgaans

verkwikt weer huiswaarts

keren? De wetenschappelijke verklaring

daarvoor ligt voor de

hand: het is evolutionair bepaald.

Zowel ons lichaam als ons brein

is aangepast aan een leven in het

groen. Onze geschiedenis heeft

zich gedurende honderd duizenden

jaren in de natuur afgespeeld –

dat was ons leefgebied. Pas sinds

heel recent leeft meer dan de helft

van de mensheid in stedelijke gebieden.

Deze verandering van leefomgeving

heeft zich in slechts een

paar eeuwen voltrokken, een

tempo dat veel hoger ligt dan het

tempo waarin wij ons genetisch

kunnen aanpassen. We wonen in

een moderne leefomgeving terwijl

ons brein nog steeds is ingesteld

op leven in de natuur. Het verwerken

van prikkels uit een groene

omgeving kost ons daarom relatief

weinig moeite.

Zachte fascinatie

Op de prikkels die we in een meer

verstedelijkte omgeving krijgen,

zijn onze hersenen echter nog niet

ingesteld. Om die te verwerken,

moeten we veel meer inspanning

leveren. En niet alleen de aard van

de prikkels is veranderd, ook de

hoeveelheid die we te verwerken

krijgen is gigantisch toegenomen

– vooral doordat we voortdurend

worden omringd door telefoons,

computers, tv’s, billboards en andere

aandacht rovers. Ook een

groene omgeving trekt aandacht,

maar zonder dat dat ons moeite

kost. Zachte fascinatie wordt dat

ook wel genoemd. Het ruisen van

bomen, over vliegende ganzen, verkleurende

bladeren in de herfst –

allemaal sensaties die we

makkelijk laten binnenkomen.

Ons stressniveau neemt af in de

natuur, we kunnen er herstellen

van mentale inspanningen en laden

ons weer op voor prikkelrijkere

bezigheden. Daarom: vijf

oefeningen die je kunt doen in het

groen.

Dit artikel is een bewerking van fragmenten

uit het onlangs verschenen boek Natuur als

bron. Praktische oefeningen voor ontspanning

en zingeving (Noordboek, 2025) van

bioloog Mari Verstegen. Onder de noemer

‘Natuur en stilte’ organiseert Verstegen ook

weekenden waarin je de natuur kunt ervaren

vanuit een klooster. Meer informatie daarover

vind je op natuurtrainingen.nl

68 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


OEFENING 1

PLUK DE DAG

Een natuurdagboek bijhouden

kan veel voldoening geven. Het

is een manier om langer stil te

staan bij iets wat je buiten ziet,

hoort of ervaart. Het stimuleert

om je aandacht meer bij de omgeving

te hebben en helpt om

dingen op te merken die je anders

waren ontgaan. Ook voedt

het de nieuwsgierigheid, die vanzelf

tot ontdekkingen en verwondering

leidt.

Dit heb je nodig:

• Schrift of ringband.

• Schrijf- en wellicht plakspullen.

Zo doe je het:

Wat de inhoud van het dagboek

betreft kun je oneindig variëren.

Volg bijvoorbeeld het verloop van

de seizoenen door het noteren

van waarnemingen zoals: hoe

laat beginnen de vogels te fluiten?

Wanneer hoor ik de eerste koekoek?

Wanneer zie ik voor het

eerst speenkruid in bloei staan?

Wanneer zie ik de eerste vliegenzwam?

Wanneer lag er voor het

eerst ijs op de sloot? Wanneer

verliest de beuk voor mijn huis

zijn bladeren? De seizoenen is

volgen is boeiend – en wordt

steeds boeiender naarmate je er

meer mee bezig bent. Ook de

soorten planten en dieren in een

bepaald gebied bijhouden, of

gedrag van één diersoort bestuderen,

kunnen fascinerende bezigheden

zijn. En misschien is het

dagboek voor jou in de eerste

plaats een manier om woorden

te geven aan je mijmeringen.

Mocht je het allemaal niet te ingewikkeld

willen maken, dan kun

je ook na elke wandeling een

paar dingen noteren die je zijn

opgevallen of die je hebben

geraakt. Alleen dat al is een stimulans

om buiten meer met je

aandacht bij de natuur te zijn.

Ook met de vorm kun je alle

kanten op: vul het dagboek met

teksten, tekeningen, gedichtjes,

veren van vogels, bloemen en

bladeren.


OEFENING 2

ALLEEN OP DE WERELD

Ook stilte heeft een krachtige,

positieve uitwerking op onze gezondheid,

en naarmate stilte langer

duurt, wordt dat effect

gewoonlijk sterker. Een manier

om de heilzame werking ervan

nog intenser te ervaren, is door

een hele dag in je eentje door te

brengen in de natuur.

Daar zit je dan. Een hele dag

lang. Onrust en ongemak liggen

op de loer. Verveling dreigt en

misschien is het een stuk kouder

dan je verwachtte. Er is niets op

tegen om af en toe te gaan wandelen,

iets te tekenen of op te

schrijven. Maar er is ook veel

voor te zeggen om niet telkens

afleiding te zoeken en in plaats

daarvan wat langer te blijven bij

wat zich aandient, ook als dat

onprettig of ongemakkelijk is.

Eigenlijk komt het erop neer dat

steeds de waarneming centraal

staat – probeer steeds weer terug

te keren naar het hier en nu,

naar wat zich op dat moment

aandient. Dat kunnen dingen uit

de omgeving zijn zoals vogels,

wolken, de wind, stemmen van

mensen, een overvliegend vliegtuig,

maar ook lichamelijke gewaarwordingen

(een haar kriebelt

in je nek, je maag knort). Blijf

simpelweg bij het waarnemen ervan.

Telkens als je afdwaalt, als je

merkt dat er allerlei gedachten in

je opkomen en innerlijke discussies

ontstaan, keer je weer terug

naar de waarneming.

Een paar tips:

• Het helpt om met nieuwsgierigheid

en zonder iets te willen

bereiken aan zo’n dag te beginnen.

Een vooropgezet doel of

verwachting, bijvoorbeeld dat je

een fantastisch inzicht gaat krijgen,

zal je aandacht en het

openstaan voor ervaringen behoorlijk

inperken.

• Probeer te voorkomen dat je

direct na afloop door moet naar

een drukke bezigheid of naar

een omgeving met veel prikkels.

• Schrijf je ervaringen op – daardoor

blijven ze je langer bij.

70 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


OEFENING 3

OOG VOOR DETAIL

Met een loep zie je details die je met het blote oog vaak mist. Bovendien

richt een loep je aandacht en helpt je focussen. Daarnaast zien

alledaagse dingen er onder een vergrootglas vaak bijzonder verrassend

uit. Je begint je als vanzelf te verwonderen.

Dit heb je nodig:

• Een loep. Het kan met elk soort loep, maar het handigst is een opzetloep,

die zijn wat groter en gemakkelijk te hanteren.

• Een kleedje om je vondsten op uit te stallen.

Zo doe je het:

• Verzamel een paar willekeurige

blaadjes en leg ze op het kleed.

• Pak een van de blaadjes en bestudeer

’m eens goed met de

loep. Wat valt je op? Wat zie je

allemaal? Bekijk ook de onderkant

en de zijkant van het blad.

Op dezelfde manier kun je ook

bijvoorbeeld naar mos, boomschors

of bloemen kijken. Ben je

met meerdere mensen? De oefening

wordt nog leuker als je met

elkaar uitwisselt wat je ziet.

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 71


OEFENING 4

SCHATZOEKEN

Iedereen heeft het in zijn jeugd weleens gedaan: kastanjes, eikels,

schelpen of stenen verzamelen. Het is iets wat je overal kunt doen en

juist door zijn eenvoud is deze oefening heel ontspannend. Geschikt

om alleen, of juist met een of meer mensen te ondernemen.

Dit heb je nodig:

Eventueel een kleedje waarop je

alles tentoonstelt.

Zo doe je het:

Bedenk wat je gaat verzamelen –

de mogelijkheden zijn eindeloos.

Een paar suggesties: mooie

schelpen; bijzondere stenen; takken

die je aan iets anders doen

denken; bladeren van één soort

in verschillende kleuren; bladeren

van één soort in verschillende

vormen; rode dingen; gele

dingen; geurende bladeren en

bloemen; verschillende bloeiende

grassen.

Een mooie variant komt uit het

boekje Beleef de natuur met kinderen

van Joseph Cornell: iets

zachts; iets scherps; iets dat helemaal

recht is; honderd van iets;

iets ronds; iets dat geluid maakt;

iets dat je aan jezelf doet denken.

72 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


OEFENING 5

HERINNER JE

JE DEZE NOG?

Op een herinneringsplek in huis

verzamel je dingen uit de natuur

die je mooi of bijzonder vindt,

die je herinneren aan een mooi

moment of die symbool staan

voor iets wat belangrijk voor je is.

Ook een idee: bepaal wat jou op

dit moment erg bezighoudt, ga

vervolgens op zoek naar iets in

de natuur dat daar uitdrukking

aan geeft. Buiten stimuleert het

je om je aandacht bij de natuur

te hebben, bij wat je onderweg

tegenkomt. Binnen weet je je

omringd door mooie of betekenisvolle

dingen en is het een manier

om kostbare momenten in herinnering

te roepen.

Dit heb je nodig:

De herinneringsplek kan een speciaal

– of doodgewoon – tafeltje

zijn, maar ook een stuk van de

vensterbank of een plank in een

kast.

Nog een tip: je kunt de spulletjes

die je hier wilt uitstallen in je eentje

verzamelen, maar kinderen en

andere huisgenoten zijn er doorgaans

ook prima voor te porren.

Bronnen o.a.: N. J. Maas, J.A. Postma, Natuur en gezonde leefstijl. De wetenschappelijke onderbouwing

van de relatie tussen natuur en gezondheid, 2020 / E.T. Bohlmeijer e.a., Effectiveness

of nature-based positive psychology interventions on well-being. A systematic review and

meta-analysis, Universiteit Twente, 2024 / UN DESA, 2018 Revision of world urbanization prospects,

2018 / J. Talbot-Zorn, L. Marz, Golden. The power of silence in a world of noise, 2022

FOTO’S: GUILHERME STECANELLA, GETTY IMAGES, SONAM NEGI, ELENA HELADE, KOOLSHOOTERS

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 73


ONTZETTEND

HAALBAAR

STAPPENPLAN

KICKSTART JE

CREATIVITEIT

Tokkelen op een gitaar, schilderijtjes

maken of korte verhalen schrijven:

iets creatiefs doen is leuk én gezond.

Ontdek in vijf stappen hoe je je

creatieve energie kunt laten stromen.

// tekst: Stefanie Rondags // illustraties: Luisa Roth

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 75


76 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Regelmatig iets creatiefs doen geeft

je geluksgevoel een boost, zo blijkt

uit recent Brits onderzoek. Het

heeft zelfs een grotere impact op

je levenstevredenheid dan het hebben

van werk. Dat creativiteit zo’n

groot effect heeft op ons welzijn

heeft meerdere oorzaken. Zo brengt

een creatieve hobby je in een staat

van flow – een toestand van opperste

concentratie, waarbij je de

tijd en de wereld om je heen vergeet.

En mensen die vaak in flow

zijn, voelen zich structureel gelukkiger

dan mensen die zelden of

nooit in deze staat verkeren.

Daarbij geeft een creatieve bezigheid

je brein ruimte om een tijd

lang vrijelijk te dwalen. Even ben

je vrij van gericht denken en het

verwerken van externe prikkels.

Wanneer je onbewuste, herhalende

bewegingen maakt – denk aan

breien, groenten snijden, hout

schuren of een tekening inkleuren

– dan krijgen gevoelens en gedachten

die op de achtergrond sluimeren

alle ruimte. Inzichten en nieuwe

ideeën borrelen als vanzelf op.

Hoogleraar psychologie aan de

Universiteit van Californië Sonja

Lyubomirsky noemt deze momenten

van mentale time-out net zo

belangrijk voor de hersenen als

gezond eten en beweging voor het

lichaam.

Ook maakt het ons gelukkig als

we ergens vooruitgang in boeken.

Wanneer we regelmatig tijd besteden

aan gitaar spelen, beeldhouwen

of tennissen, worden we er vanzelf

beter in. Het eerdergenoemde

Britse onderzoek laat zien dat

mensen die veel tijd investeren in

hun hobby, ook meer vertrouwen

hebben dat ze problemen tijdens

hun werk kunnen oplossen.

Tot slot blijkt uit onderzoek door

de Amerikaans-Nieuw-Zeelandse

psycholoog Tamlin Conner dat wie

vandaag iets creatiefs doet, zich

morgen al beter voelt. Creatief

bezig zijn, zoals schilderen, iets

van hout maken of schrijven,

maakt dat je de dag erna meer

energie hebt en enthousiaster, kalmer

en tevredener bent. En ook dat

je je dagelijks leven als betekenisvoller

ervaart en meer interesse

hebt in anderen.

Vergeet dat meesterwerk

Helaas schiet creatief zijn er nogal

eens bij in. Niet alleen door tijdgebrek,

maar ook door perfectionisme,

uitstelgedrag, of een kritische

innerlijke stem. Het gaat er echter

niet om in één keer meesterwerk

te creëren, zegt de Australische

creatief coach Amie McNee, maar

om er een dagelijkse gewoonte van

te maken. Is je creatieve hobby de

laatste tijd wat in het slop geraakt,

of wil je beginnen aan een nieuwe?

In haar boek We need your art

beschrijft McNee hoe je jezelf gedurende

een reset van twee weken

in vijf eenvoudige stappen kunt

stimuleren om je regelmatig creatief

uit te leven.

STAP 1:

Kies een klein creatief doel

Bedenk een minimale hoeveelheid

tijd of een minimale hoeveelheid

creatieve productie, bijvoorbeeld

tien minuten muziek maken of de

achtergrond van je schilderij opzetten,

en halveer die minimale

hoeveelheid. Nu heb je een ontzettend

haalbaar doel gesteld. Zo

haalbaar dat het bijna gênant is.

Zodra je je ontzettend haalbare

doel hebt behaald, ben je klaar

voor vandaag. Stop dan ook, zelfs

als je nog even wilt doorgaan. Het

gaat er namelijk om dat je jezelf

een succesje geeft, waardoor je

zelfvertrouwen groeit. Het is niet

de bedoeling dat je al je energie in

één keer opgebruikt. De minimale

creatieve inspanning moet zo

klein zijn dat het je nauwelijks

moeite kost. Zo ontdek je dat het

helemaal niet eng of vermoeiend

is om creatief te zijn, en dat je gemakkelijk

in staat bent om je beloften

aan jezelf na te komen. Als

je erop vertrouwt dat je elke dag

je doel kunt halen, dan blijf je

doorgaan en ontstaat er op een

gegeven moment haast als vanzelf

iets moois.

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 77


MAAK ER GERUST

EEN POTJE VAN

Wat als je last krijg van je innerlijke

criticus: de stem die zegt dat

je flutkunst maakt en beter kunt

stoppen? Besef dat die stem erbij

hoort. Je zult ongetwijfeld weerstand

voelen als je gaat creëren,

want het kan hartstikke spannend

zijn om kunst te maken of

gewoon iets creatiefs te doen.

Maar om te profiteren van alle

psychologische voordelen gaat

het niet om het eindresultaat.

Sta jezelf dus toe om in de komende

twee weken rotzooi te

maken. Als je gewoon maar

dingen creëert, zonder je zorgen

te maken over of het wel goed

genoeg is, dan gebeurt er iets

magisch: je bent creatief bezig.

Ook als je vreselijke deuntjes

speelt, het ene na het andere

cliché opschrijft of gênante

sculpturen maakt, dan ben je aan

het spelen, aan het gedijen en

– hopelijk – ook aan het genieten.

En dat is waar het om gaat.

STAP 2:

Kies één tot drie beperkingen

Om te voorkomen dat je verlamd

raakt door alle opties die je hebt

– de angst voor de lege pagina of

het blanco schildersdoek – is het

belangrijk om jezelf te beperken

in je opties. Zo verklein je ook de

hoeveelheid angst die je ervaart.

Kies bij het schilderen bijvoorbeeld

voor slechts drie kleuren,

beslis dat je alleen een hoofd mag

boetseren als beeldhouwen je

hobby is of bepaal dat jouw video

maar twee minuten mag duren

als je aan editen doet. Wat deze

beperkingen doen, is dat ze je

perfectionisme intomen.

Hierdoor ben je minder gefocust

op de kwaliteit van je werk, maar

gewoon bezig.

STAP 3:

Kies een tijdstip

Als je jezelf een ontzettend haalbaar

doel stelt, dan past dat prima

binnen een kort tijdsbestek. Je

hebt dus niet veel vrije tijd nodig

om creatief te zijn. Regelmaat

helpt: reserveer elke dag hetzelfde

tijdsblok. Zo raak je eraan gewend

en hoef je er niet meer over

na te denken; je gaat op het door

jou gekozen tijdstip gewoon aan

de slag. Bescherm die tijd. Zet het

tijdsblok in je agenda en houd je

eraan.

Voor sommige mensen is het handiger

om een richttijd te kiezen,

zoals: als de kinderen op bed liggen,

of: zodra ik mijn koffie en

ontbijt op heb. Plak bijvoorbeeld

een briefje op je spiegel waarop

deze afspraak met jezelf staat.

STAP 4:

Richt je werkruimte in

Een veelvoorkomend struikelblok

is te lang bezig zijn met het in

orde maken van je creatieve plek.

Geef jezelf maximaal vijf minuten

om je ruimte zo prettig mogelijk

in te richten, zodat je daarna gelijk

aan de slag kunt. Stel desnoods

een timer in. Zet je telefoon op

vliegtuigstand, zet een lekker muziekje

op en leg alles wat je nodig

hebt binnen handbereik. Zodra de

timer gaat begin je met creëren.

STAP 5:

Doe dit twee weken lang

elke dag

Je haalt je doel elke dag en houdt

dat twee weken vol. Deze stap lijkt

makkelijk, maar is de moeilijkste

om te volbrengen. Alles begint

met het stellen van een ontzettend

haalbaar doel, dat je ook op dagen

dat je moe of druk bent of niet

lekker in je vel zit, kunt bereiken.

Lukt dat toch niet, ga dan terug

naar stap 1 en halveer de vastgestelde

hoeveelheid. Kies een doel

dat zelfs de minst geïnspireerde

versie van jezelf twee weken vol

kan houden. //

Bronnen: H. Keyes e.a., Creating arts and

crafting positively predicts subjective wellbeing,

Frontiers in Public Health, 2024 / T. S.

Conner e.a., Everyday creative activity as a

path to flourishing, Journal of Positive

Psychology, 2016

78 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 79


TEST

Hoe goed kun

je loslaten?

Wil je meer kunnen genieten van het moment? Minder

teleurgesteld zijn als iets even tegenzit? Volgens de

boeddhistische psychologie is onthechting daarop het

antwoord – een levenshouding waarbij je geluk minder

afhankelijk wordt van materie, status en verwachtingen.

// tekst: Peggy van der Lee // test: Marloes Blom // foto’s: Getty Images

80 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 81


Psychologen Baljinder Sahdra en

Phillip Shaver van de Universiteit

van Californië raakten gefascineerd

door de oude boeddhistische leer

en wilden weten wat het inhoudt

om echt onthecht te zijn. Samen

met hoogleraar sociale psychologie

en gezondheidspsychologie

Kirk Warren Brown doken ze in

boeddhistische geschriften en gingen

op bezoek bij talloze boeddhistische

leraren, schrijvers en

geleerden. Was er een manier om

in kaart te brengen wat onthechting

inhoudt? En wat zouden wij

hier in het Westen, met onze hang

naar materie, zekerheid, status en

erbij horen, ervan kunnen leren?

Terwijl de psychologen luisterden

naar boeddhisten als Alan Wallace,

Bhikkhu Bodhi en Pema Chödrön,

leerden ze eerst wat het tegenovergestelde

is van onthecht zijn: gehecht

of vastgegrepen zijn. Het

Tibetaanse woord shenpa staat

voor de impulsieve reactie die opkomt

als de dingen niet gaan zoals

we wilden, hoopten of verwachtten.

Als je op vakantie bent en het

regent – of het is veel te heet. Als

je ruzie krijgt met je partner. Je

kind zeurt over de wifi. ‘Zelfs een

vlek op je trui kan je dat gevoel al

bezorgen,’ schrijft Pema Chödrön

in een blog. Elke dag, elk uur komen

die momenten voorbij. En

steeds gebeurt hetzelfde: een gevoel

van spanning komt op en je

wilt niet zijn waar je nu bent. Het

is een oncomfortabel gevoel waar

we vanaf willen, dus wenden we

ons tot eten, drank, shoppen,

werk, klagen, gemene dingen zeggen

– of die eeuwige telefoon.

Flexibel

‘Onthecht zijn kan gezien worden

als psychologische flexibiliteit,’

schrijven de Californische onderzoekers

naar aanleiding van hun

zoektocht. ‘Wie psychologisch

flexibel is, is bereid om vervelende

gevoelens te ervaren, kan afstand

nemen van de gedachten die daarbij

opkomen en is in staat om

zichzelf met mildheid en compassie

van een afstandje te bekijken.’

Psychologische flexibiliteit maakt

het mogelijk onze aandacht te

richten op het heden: oké, de trein

heeft vertraging. Door het raam

zie ik bergen en een meer.

We zijn vaak zo gericht op het oplossen

of wegwerken van vervelende

gevoelens dat we makkelijk

anderen de schuld geven: die

spoorwegmaatschappijen ook altijd!

Of we slaan we onszelf overdreven

voor de kop: we hadden

ook veel eerder moeten vertrekken!

Als we naar onze emoties kijken

met een onthechte houding,

kunnen we dat er allemaal buiten

laten en alleen stilstaan bij ons gevoel:

ik baal. Dat schept ruimte

om ons een volgende keer – zonder

al dat drama – anders op te

stellen in eenzelfde situatie.

Ook versterkt dat het contact met

de mensen om je heen: als je ontspannen

kunt zijn met jezelf, kun je

ook ontspannen zijn met anderen.

De behoefte om anderen te veranderen

verdwijnt. Daardoor komt er

meer ruimte voor intieme relaties.

Uit de test die de Californische

psychologen uiteindelijk ontwikkelden,

bleek dat mensen die hoog

scoorden op non-attachment ook

empathischer, genereuzer en sociaal

meer verbonden zijn.

Bronnen: B. Sahdra, P. Shaver, K. Brown, A

scale to measure nonattachment. A buddhist

complement to Western research on attachment

and adaptive functioning, Journal of

Personality Assessment, 2010 / T. Touber,

Spoedcursus verlichting, A.W. Bruna LeV, 2010.

Sla om en doe de test:

hoe onthecht ben jij?

82 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 83


Geef per stelling aan in hoeverre deze bij je past

Sterk mee oneens

Redelijk mee oneens

Enigszins mee oneens

Enigszins mee eens

Redelijk mee eens

Sterk mee eens

• Ik kan accepteren wat er gebeurt in mijn leven en blijf niet hangen in wat geweest is 1 2 3 4 5 6

• Ik kan gevoelens van spijt en ontevredenheid over het verleden loslaten 1 2 3 4 5 6

• Ik merk dat ik kalm en/of gelukkig kan zijn, zelfs als dingen niet gaan zoals ik het wil 1 2 3 4 5 6

• Ik vind het moeilijk om successen van anderen te erkennen als ze beter presteren

dan ik 6 5 4 3 2 1

• Ik sta onbevangen tegenover dat wat op mijn pad komt, ook als het op dat moment

niet goed uitkomt 1 2 3 4 5 6

• Ik kan genieten van prettige ervaringen zonder dat ik wil dat ze eindeloos duren 1 2 3 4 5 6

• Als zich problemen voordoen, voel ik de behoefte om eraan te werken; ik word er

niet snel neerslachtig van en ze ontmoedigen me niet 1 2 3 4 5 6

• Ik kan genieten van mijn bezittingen, maar raak niet overstuur als ze beschadigd of

vernield worden 1 2 3 4 5 6

• De hoeveelheid geld die ik heb, is niet belangrijk voor mijn identiteitsgevoel 1 2 3 4 5 6

• Ik doe niet enorm mijn best om mijn negatieve eigenschappen of fouten te

verbergen of te ontkennen 1 2 3 4 5 6

• Ik accepteer mijn tekortkomingen 1 2 3 4 5 6

• Ik kan genieten van mijn familie en vrienden, maar zal me niet aan hen vastklampen 1 2 3 4 5 6

• Als dingen niet gaan zoals ik voor ogen heb, raak ik overstuur 6 5 4 3 2 1

• Ik kan genieten van de mooie momenten zonder me verdrietig of gefrustreerd

te voelen als ze voorbij zijn 1 2 3 4 5 6

• Ik kan plezier putten uit andermans prestaties zonder afgunstig te zijn 1 2 3 4 5 6

• Ik merk dat ik gelukkig kan zijn, bijna ongeacht wat er gaande is in mijn leven 1 2 3 4 5 6

• In plaats van moeilijkheden in het leven te vermijden of te ontkennen, zie ik ze

onder ogen 1 2 3 4 5 6

• Ik ben bereid om na te denken over mijn fouten en vergissingen uit het verleden 1 2 3 4 5 6

84 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Sterk mee oneens

Redelijk mee oneens

Enigszins mee oneens

Enigszins mee eens

Redelijk mee eens

Sterk mee eens

• Ik staar me niet blind op een ‘ideaal’ of ‘perfect’ leven 1 2 3 4 5 6

• Ik vind het prima om een alledaags, minder dan perfect mens te zijn 1 2 3 4 5 6

• Ik sta onbevangen tegenover gedachten en gevoelens die in me opkomen,

zelfs als ze negatief of pijnlijk zijn 1 2 3 4 5 6

• Ik zie wat mijn eigen problemen en tekortkomingen zijn en geef niet snel iemand

anders of iets anders daarvan de schuld 1 2 3 4 5 6

• Na een prettige ervaring heb ik er geen moeite mee om over te gaan tot de orde

van de dag 1 2 3 4 5 6

• Ik word vaak in beslag genomen door gevaren of angsten 6 5 4 3 2 1

• Ik ben niet bezitterig tegenover de mensen van wie ik hou 1 2 3 4 5 6

• Ik klamp me niet vast aan de mensen van wie ik hou en kan ze loslaten als ze

willen gaan 1 2 3 4 5 6

• Ik heb niet het gevoel dat ik moet ontsnappen aan nare ervaringen, of dat ik die

moet vermijden 1 2 3 4 5 6

• Ik kan het zonder schaamte of verlegenheid toegeven wanneer ik tekortschiet 1 2 3 4 5 6

• Na een groot verlies voel ik verdriet, maar ik raak niet overweldigd of helemaal

ondersteboven en ik ben nog in staat om te voldoen aan de eisen die het gewone

leven aan me stelt 1 2 3 4 5 6

• Ik ben niet bezitterig over de dingen die ik heb 1 2 3 4 5 6

Tel je punten op en sla de

pagina om voor de interpretatie

van je score

Dit is een vertaling van de Nonattachment Scale (NAS), ontwikkeld door de Amerikaanse psychologen Baljinder Kaur Sahdra, Phillip R. Shaver

en Kirk Warren Brown. Vragen 2, 6, 7, 12, 15, 19 & 23 vormen samen ook de verkorte Nonattachment Scale (NAS7).

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 85


Uitslag

108 of minder punten: lage

score

Je bent minder onthecht dan gemiddeld.

Je hebt de neiging om je

vast te klampen aan bepaalde

ideeën, dingen of personen. Als je

ze hebt, wil je ze houden, en als je

ze niet hebt kun je je erop blindstaren

om ze te behalen – denk

aan: een mooi lijf, een groot huis

of die perfecte partner. Volgens de

boeddhistische psychologie is zo’n

fixatie ongezond, omdat het leven

veranderlijk is. Wat je hebt, kan

altijd verdwijnen. Mensen worden

nu eenmaal oud en ziek en gaan

dood. Als je je aan zaken en personen

vastklampt, is de kans groter

dat je last krijgt van ongezonde

gevoelens als verlatingsangst en

bezitterigheid. Extreme gehechtheid

kan ertoe leiden dat je voortdurend

heen en weer schippert

tussen jezelf verheerlijken en jezelf

naar beneden halen.

De meeste mensen raken vanzelf

meer onthecht naarmate ze ouder

worden. De ups en downs die je

meemaakt zijn allemaal gelegenheden

waarbij je ervaart dat je

invloed maar beperkt is. Van ervaringen

zoals ontslag, ziekte en het

verlies van naasten leer je om het

leven meer te nemen zoals het

komt. Ook het krijgen van kinderen

maakt dat je leert meer mee te

bewegen met de stroom; ouders

scoren hoger op onthecht zijn dan

personen zonder kinderen.

Wil je wat meer onthecht raken,

dan helpt het om een dagboek bij

te houden van je reacties. Wanneer

schoot je in de stress of in de

kramp, werd je geïrriteerd of

kwaad? Wat gebeurde er vlak

daarvoor? Van welk gevoel wilde

je vluchten? Wat zijn, kortom,

jouw rode knoppen?

Door hier even tijd voor te nemen,

zul je deze gevoelens uiteindelijk

ook op de momenten zelf gaan

herkennen. En lukt het steeds beter

om te observeren, bij het gevoel

te blijven, en verder niets te

doen. Een grote eerste stap naar

iets meer onthecht leven.

109-155 punten: gemiddelde

score

Scoor je niet laag en niet hoog?

Dan ben je gemiddeld gehecht.

Dat wil zeggen dat je doorgaans

best in staat bent om mee te bewegen

met de stroom, maar je kunt

soms geneigd zijn om je blind te

staren op het behouden of behalen

van bepaalde materiële zaken of

relaties.

156 of meer punten: hoge score

Je bent meer onthecht dan gemiddeld.

Je gevoel van welzijn hangt

niet af van anderen of van omstandigheden,

en je staat daardoor

realistisch in het leven. Je koestert

geen ideaalbeeld van hoe jijzelf,

anderen en de wereld zouden

moeten zijn. Je bent je ervan bewust

dat het leven nu eenmaal gepaard

gaat met hobbels, waardoor je

flexibel kunt meebewegen met

wat er op je pad komt. Dat betekent

niet dat je passief bent: je

bent goed in staat om jezelf (realistische)

doelen te stellen en kunt

jezelf ook motiveren die te behalen

– je bent misschien best prestatiegericht.

Je bent gewend om je eigen gang

te gaan, maar bekommert je ook

om anderen. Onderzoek onder

ruim 1.800 Australische tieners

toonde aan dat zij die hoog scoorden

op onthechting door hun leeftijdsgenoten

als vriendelijker en

behulpzamer werden bestempeld,

en dat ze beter in de groep lagen.

Een hoge mate van onthecht zijn

gaat gepaard met allerlei gezonde

trekjes. Zo ben je mindful – je

kunt goed je gevoelens accepteren

zonder daarbij de drang te voelen

er direct iets mee te moeten doen.

Je hebt een gezonde eigenwaarde,

krabbelt beter op na tegenslag en

veroordeelt jezelf minder erg, dus

je hebt meer zelfcompassie. Personen

die hoog scoren op onthechting

blijken ook vaker extravert

en weinig neurotisch te zijn. Ze

staan tevredener in het leven en

hebben minder vaak last van gevoelens

van depressie, angst en

stress.

Hoe je aan die hoge mate van

onthecht zijn komt? Misschien

ben je meer onthecht geraakt door

veel te mediteren. Het kan ook

zijn dat je door bepaalde heftige

levenservaringen, zoals het verlies

van een baan of van een dierbare,

hebt ervaren hoe veranderlijk het

leven is – en daardoor meer onthecht

bent geraakt. //

FOTO: TOA HEFTIBA

86 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 87


41%

KORTING


JAARABONNEMENT

13x

Psychologie Magazine

boek Gabor Maté

& HSP-special

VOORDELEN VAN

EEN ABONNEMENT

• ontvang Psychologie Magazine

elke maand op je deurmat

• met in elk nummer verrassende

inzichten over gedrag, liefde, werk

en mentale gezondheid

• 15% korting op bijna alle online

trainingen in onze Psychologie Academy

• toegang tot alle premium artikelen

op de website

• digitaal toegang tot 25 andere

tijdschriften via de Mijn Magazines-app

CADEAU

Het wereldwijd bekende Wanneer

je lichaam nee zegt is nu vertaald in

het Nederlands. Gabor Maté onthult

daarin de impact van verborgen

stress op onze gezondheid en laat

zien hoe het negeren ervan tot

ernstige ziekten kan leiden. Aan de

hand van wetenschappelijk onderzoek

en praktijkvoorbeelden bewijst

hij de sterke connectie tussen

lichaam en geest en biedt inzichten

die zelfheling mogelijk maken.

GA NU NAAR PSYCHOLOGIE.NL/

GABORMATE OF SCAN DE CODE


// tekst Otje van der Lelij (boeken), Pam van der Veen (cultuur)

In een Limburgs

archief duikt

een koffer op

met honderden

brieven uit de

jaren veertig

en vijftig

Allemaal gericht aan ene Lies, door wie

de briefschrijvers stuk voor stuk betoverd

leken. Tientallen mannen en een enkele

vrouw betuigden haar hun liefde, wachtten

op haar, smeekten haar – maar Lies liet ze

allemaal vallen. Wie was deze mysterieuze

vrouw? Hoe kreeg ze het voor elkaar om

zóveel mensen aan het lijntje te houden?

In de intrigerende podcastserie Liefste

Lies gaan de makers op zoek naar het

antwoord.

Te beluisteren op je favoriete podcast-app

ILLUSTRATIE: MALTE MUELLER

Jong, dun, wit

Bij eetstoornissen denken we vaak

aan een bepaald type mens, wijst

onderzoek uit. Namelijk aan dunne,

jonge, witte meisjes uit de

middenklasse. Maar eetproblematiek

komt voor bij alle leeftijden,

genders, lichaamstypen, etnische

achtergronden en sociaaleconomische

klassen. Alleen: als je niet

‘in het plaatje past’, wordt je aandoening

vaak niet (h)erkend, met

alle schadelijke gevolgen van dien.

In het tweede seizoen van First

EET Cast gaat presentator Tatjana

Almuli samen met ervaringsdeskundige

Irene van Aarle van

Proud2Bme in gesprek met verschillende

gasten. In elke aflevering

doorbreken ze een ander

stereotype en delen ze persoonlijke,

vaak rauwe verhalen.

Te beluisteren op het Spotify- en YouTubekanaal

van Proud2Bme

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 91


FOTO: LISA SCHAETZLE

BETEKENIS

IN DE LEEGTE

Stilte vinden we al snel

ongemakkelijk, een lege

agenda voelt als een

gemiste kans, een adempauze

als tijdverspilling.

Maar wat als juist daar,

in die ogenschijnlijk betekenisloze

leegte, de

meeste betekenis schuilt?

In De Japanse wijsheid

van Ma onderzoekt

vitaliteitscoach Miriam

Evers een begrip dat je

blik op stilte verandert.

Ma, Japans voor ‘tussenruimte’,

verwijst naar de

leegte tussen twee dingen,

waarin juist de essentie

zichtbaar wordt.

Niet als afwezigheid,

maar als geladen aanwezigheid.

Denk aan de

betekenisvolle stiltes in

een muziekstuk, of de

ruimte tussen mensen

waarin verbinding ontstaat.

In de Japanse cultuur

wordt deze ‘leegte

vol potentie’ al eeuwenlang

gekoesterd als bron

van schoonheid, ritme en

betekenis. Ons brein

heeft daar moeite mee:

proefpersonen gaven

zichzelf nog liever een

schok dan alleen te zijn

met hun gedachten. Gevoelens

die opborrelen

als we pauzeren, duwen

we liever weg. Tegelijk

werkt ons beloningssysteem

tegen: dopamine

bij elke afgevinkte taak

maakt ons verslaafd aan

productiviteit. Zo voelt

Ma al snel als verloren

tijd. Maar juist tijdens

nietsdoen – minstens

twintig minuten per dag

– krijgt je brein de kans

om indrukken te verwerken

en na te genieten. En

om je ongemerkt voor te

bereiden op wat komt.

Filosoof Joke Hermsen

noemt dat de wachtstand:

een essentiële fase van

leegte en nog-niet-weten,

waarin ruimte ontstaat

voor creativiteit en richting.

Ma is geen leeg moment,

maar een poort

naar iets nieuws. Wat zou

er gebeuren als je deze

zomer de leegte niet opvult,

maar verwelkomt?

Miriam Evers, De Japanse wijsheid

van Ma, Samsara

Zomer vol gelukshormonen

Neem een koude duik Koud water voelt

pijnlijk, maar je brein herstelt de balans met

een flinke dosis dopamine – tot wel 250

procent meer. Ook de adrenaline schiet

omhoog, wat ons wakker en alert maakt.

Geef royale knuffels Het ‘knuffelhormoon’

oxytocine komt vrij door aanraking. Dus leg je

hand op iemands arm, of geef een knuffel

van minstens vijf seconden. Hoe bewuster

het contact, hoe sterker de verbinding.

Eet tropisch fruit Serotonine geeft energie

en verbetert het humeur. Dit

hormoon wordt voor 90 procent

in de darmen gemaakt onder

invloed van voeding met tryptofaan,

zoals ba naan en mango.

Ook een dagelijkse dosis zonlicht helpt.

Zweet je zen Endorfinen zijn ons ingebouwde

antistresssysteem, maar we moe ten ze wel

verdienen. Zware inspanning is de sleutel:

ga fietsen, rennen of speel een potje beachvolleybal.

Je lijf protesteert eerst, maar daarna

voel je je lichter, vrolijker en kalmer.

T. J. Power, Het DOSE-effect, Kosmos

92 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


heilige

taak?

Een moeder, hoe ziet die er eigenlijk uit?

Als een madonna met liefelijke baby aan de

borst, de ogen sereen ten hemel geslagen.

Tenminste, volgens de kunstgeschiedenis,

waarin het moederschap eeuwenlang werd

verbeeld als heilige, vreugdevolle taak. Pas

de laatste decennia laten steeds meer kunstenaars

ook die andere, minder vrolijke

kant zien: de uitputting, frustratie, verveling,

angst en teleurstelling. Dat die kunstenaars

meestal vrouwen zijn, zal geen verrassing zijn.

Louise Bourgeois, Tracey Emin, Rineke Dijkstra,

Marlene Dumas, patricia kaersenhout,

Billie Zangewa – het is slecht een kleine

greep uit de namen die zijn samengebracht

op de tentoonstelling Good mom/bad

mom. De moedermythe ontrafeld in het

Centraal Museum. Met hun werken doorbreken

ze het cliché van de ‘goede moeder’

door perspectieven te tonen die lang onzichtbaar

zijn geweest. Het resultaat is een

prachtige, aangrijpende expo die ook

aandacht besteedt aan wensouderschap,

verlies, emancipatie, zelfbeschikkingsvraagstukken

en rollen die verder gaan dan het

traditionele biologische moederschap.

T/m 14 september in Centraal Museum Utrecht

HELEN VERHOEVEN, MOTHER 4, 2013

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 93


‘De natuur

is queer’

Het theatercollege Seksuele

diversiteit in het

dierenrijk is een mix van

wetenschap en humor.

Cabaretier Maya van As

en bioloog Charlotte

Vermeulen vertellen

over transseksuele anemoonvissen

en zwangere

zeepaardmannetjes.

Waarom een voorstelling

over dit thema?

Vermeulen: ‘Veel mensen

baseren hun ideeën over

wat natuurlijk is op wat

ze geleerd hebben en

hoe ze vinden dat het

zou moeten zijn. Ze weten

niet dat de natuur

vol zit met verhalen over

seksuele diversiteit.

Mannetjes veranderen

in vrouwtjes en omgekeerd,

nogal wat soorten

kennen allerlei tussenvormen

in geslacht en

ook homoseksueel ouderschap

komt in het

dierenrijk voor. Wij willen

laten zien: de natuur is

queer, en queer is natuurlijk.’

En die boodschap is

juist nu extra urgent?

Van As: ‘Ik ben zelf biseksueel

en samen met een

vrouw. De manier waarop

wij steeds opnieuw voor

onze rechten moeten vrezen

en vechten, is uitputtend

en irritant. Als je

dan ook nog nagaat dat

ál het queergedrag veelvuldig

voorkomt in de natuur,

slaat dat helemaal als

een tang op een homoseksueel

varken.’

Welke ontdekking

roept bij publiek de

meeste verbazing op?

Vermeulen: ‘Aan het eind

van het theatercollege

hebben we het hele

LHBTIQ+-alfabet in de

natuur zien langskomen.

Na afloop hoor ik vaak:

‘Waarom wist ik dat niet

eerder?’ Het publiek ontdekt

dat je in de natuur

mag zijn wie je bent. Ik

hoop dat het mensen inspireert

om met frisse,

open blik om zich heen

te kijken.’

Te zien in diverse theaters,

kobratheaters.nl

DOCHTERWENS

Vittoria is een indringend Italiaans docudrama

over Jasmine, een vrouw met drie

zoons en een vurig verlangen naar een

dochter. Na de dood van haar vader droomt

ze alsmaar van een jong meisje dat naar haar

toe rent – een beeld dat haar niet meer loslaat.

Jasmine

besluit haar

irrationele impuls

te volgen.

Hoewel ze niet

bepaald in het

plaatje past van een vrouw die geen kinderen

kan krijgen, zoekt ze haar heil bij internationale

adoptie. Dat doet ze met een

verbetenheid die zowel haar eigen overtuigingen

als de relatie met haar familie onder

druk zet.

Bijzonder aan de film is dat deze ware gebeurtenissen

worden nagespeeld door de

hoofdpersonen: Jasmine, haar man en kinderen.

Op de grens tussen fictie en werkelijkheid

herbeleven ze samen hun verhaal.

Vanaf 5 juni in de bioscoop

94 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


Hoe krijg ik ons

seksleven terug?

Mijn man wil vrijwel geen seks meer. Ik wel, maar niet met

hem. Hij zoent als een vis op het droge en is onzeker en afwachtend.

Ik heb geprobeerd het bespreekbaar te maken,

maar daardoor ging hij nog meer aan zichzelf twijfelen. We

zijn al bij een seksuoloog geweest, maar zonder resultaat.

Onze relatie is verder prima, we hebben het leuk, doen

veel samen. Maar aan een seksleven ontbreekt het.

YVES BONROY, INTIMITEITS­

COACH/SEKSTHERAPEUT:

‘Fijne seks is een resultaat van

je veilig voelen en seksuele

aantrekking ervaren. In dit

geval lijkt er sprake van een vriendschapsrelatie,

met weinig opwinding. Dan is het

belangrijk dat de seksuele prikkel klopt.

Bij jullie is zoenen duidelijk niet de juiste

seksuele prikkel. Voor wie is die zoen eigenlijk?

Het idee is vaak dat die voor beide

partners tegelijk lekker moet zijn. Dat

is een onhaalbare lat.

Het is belangrijk dat als je iemand aanraakt,

het duidelijk is dat je dat doet omdat

jij dat fijn vindt óf omdat de ander dat

fijn vindt. Als jíj het fijn vindt, dan doe je

het voor jezelf. Als de ander het fijn vindt,

dan doe je het voor de ander. Als je het

voor de ander doet, dan geef je een ‘cadeau’.

Doe je het voor jezelf, dan neem je

iets van de ander. Het is een spel van toestemming,

van wensen en grenzen. Daar

bestaan geweldige oefeningen voor. Als je

samen in een vastgeroeste dynamiek zit, is

het fijn hier hulp van bijvoorbeeld een intimiteitscoach

bij te krijgen.’ //

yvesbonroy.n

ASTRID KREMERS, SEKSUOLOOG NVVS:

‘Wat dapper dat je dit deelt en wat frustrerend dat eerdere

hulp niet hielp. Je verhaal zal herkenbaar zijn voor veel

mensen in een langdurige relatie. De liefdevolle verbinding is

sterk, maar de seksuele energie stroomt niet meer.

Wat was júllie omslagpunt? Ontstond die verandering plotseling

of geleidelijk? Wat is jullie persoonlijke verhaal? Welke

angsten, verlangens of geheimen zijn onuitgesproken gebleven?

En hoe ziet jullie leefstijl eruit, inclusief stressfactoren? Ervaar

je nog levendigheid, speelsheid, variatie, verleiding en seksuele

prikkeling? Is er ruimte voor zowel comfort als avontuur?

Voel jij je echt gezien en gehoord? Zitten jullie

vast in een script van ‘wie A zegt, moet ook B

zeggen’? Zijn jullie gewend om open te praten

over (seksuele) gevoelens? Hoe is jullie relatiedynamiek?

Welke seksuele problemen spelen er?

Kortom, wat zijn de remmende én stimulerende factoren in

jullie situatie?

Seksualiteit verandert door de tijd heen. Dat is normaal. Het

vraagt flexibiliteit om telkens opnieuw af te stemmen wat

goed voelt en mogelijk is. Dat is kwetsbaar én waardevol.

Mijn boekentip: Come together van Emily Nagoski. En gun

jezelf een leuk seksleven. Mijn ervaring is dat er vaak verrassend

veel mogelijk is, door kleine of grote veranderingen.’ //

seksuoloog.nl

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 95


Mijn zoon wil niets

anders dan gamen

Ik heb een zoon van 15, die in zijn vrije tijd alleen nog maar

zit te gamen. In leuke gezinsuitjes heeft hij geen zin en met

vrienden van school spreekt hij niet af. Als ik er iets van zeg

of hem probeer te verleiden om iets sociaals te doen, dan

zegt hij dat ik hem niet accepteer zoals hij is. Gamen is nu

namelijk het enige is dat hij écht leuk vindt. Ik maak me

zorgen over zijn sociale ontwikkeling. Wat kan ik doen?

LAURENS VELTMAN, PSYCHOLOOG GESPECI­

ALISEERD IN GAMEVERSLAVING:

‘Het klinkt alsof jullie elkaar ergens zijn

kwijtgeraakt. De belangrijkste stap is

daarom om (weer) in verbinding te komen.

Een ingang naar contact ligt vaak bij

het aansluiten bij zijn gamewereld. Hoe is

het daar, hoe goed is hij, met wie speelt

hij? Is het echt slecht voor hem of levert

het meer op dan jij als ouder kunt zien?

Kijk ook naar de rol die je zelf (of breder:

het gezin) speelt. Is er iets te

veranderen in de dynamiek?

Heeft hij ergens moeite mee

of voelt hij zich niet gezien?

Kun je hem hierin ondersteunen?

Gezien zijn opmerking dat je hem

niet accepteert, zal hij niet ineens staan

springen om je hierin mee te nemen, dat

heeft tijd nodig. Probeer hem niet te veranderen

en duw hem niet weg met je

angst en zorgen, want zodra hij dat voelt

zal hij zich afsluiten. Omarm je eigen

emoties en maak contact over je behoefte.

Vanuit acceptatie, aansluiting en geduld

kun je hopelijk weer sturing geven.’ //

digitalawareness.nl

MAGGIE WOOD, SYSTEEMTHERAPEUT:

‘Dit is voor veel ouders een herkenbare situatie.

Vaak is dit gedrag – veel gamen, zich sociaal

isoleren – een manier om de realiteit te ontvluchten.

Ga na wanneer het is begonnen. Is er

iets gebeurd? Een andere school, maatschappelijke druk, een

scheiding van de ouders, een overleden familielid? Is hij niet

gezien door de hectiek van de dag?

Jouw rol als ouder is hierin belangrijk. Een 15-jarige heeft nog

steeds veel compassie en structuur van zijn familie nodig. De

ervaringen die hij daar opdoet vormen de basis voor hoe hij

over zichzelf denkt en hoe hij zich verhoudt tot anderen.

Vanuit die basis leert hij zijn eigen waarde, vindt hij zijn weg

in het leven en zal hij groeien als persoon.

Betrek hem in het familieleven door zijn rol essentieel te maken.

‘Jij bent daar goed in, we hebben je nodig. Zonder jou

is het niet leuk.’ Word nieuwsgierig naar zijn gamewereld,

maar geef ook limieten. Bedenk daarbij: hoe heb je zelf ooit

grenzen geleerd? Pas dit aan in de context van je zoon en jouw

ouderschap. Ontdek samen met hem de familieverhalen van

zijn ouders en grootouders rond hun 15e. Hoe gingen jullie

met dit soort zaken om? Daar zit heel veel wijsheid en kracht.

Investeer emotioneel en vertrouw op je ouderschap.’ //

magsterwood.nl

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 113



WAT IK NU WEET

‘Stap voor stap

kom ik waar

ik moet zijn’

Na het verbreken van een lange relatie loopt

Mariska van der Klis de ruim duizend kilometer

lange pelgrimsroute Via de la Plata, de zwaarste

camino in Spanje. Het blijkt een levensveranderende

ervaring. ‘Les één was: laat

overbodige ballast los.’

// tekst: Liddie Austin // foto’s: Keke Keukelaar


‘Op de camino is nooit

de eerste vraag:

‘Wat voor werk doe je?’ Nee, daar vraag je: ‘Waarom

loop je?’ Iedereen heeft zijn eigen verhaal en

de meeste mensen stellen zich open om dat met

jou te delen. Op mijn eerste pelgrimstocht hoorde

ik veel tragische verhalen. Bijvoorbeeld dat van

een jonge vrouw die met de rugzak van haar zus

de route liep die zij had gelopen voordat ze zelfmoord

pleegde. Of dat van een man die zijn zoon

verloor bij een verkeersongeluk. Dan denk je:

mijn hemel, het kan niet erger. Maar het rare is

dat het delen van leed verbindt. En het relativeert,

want je denkt ook: dan valt wat ik heb meegemaakt

nog mee. Dat troost, zonder dat je de ander dat

erge leed gunt natuurlijk.

Op mijn eerste pelgrimstocht had ook ik een verhaal.

Omdat ik tussen twee banen in zat, had ik

opeens een paar maanden vrij – een diamant die

je in je volwassen leven niet vaak in de schoot

valt. Mijn kinderen waren uit huis, en ik hou ervan

om mezelf uit te dagen. Ik besloot die bonustijd

te benutten door de langste camino van Spanje

te gaan lopen: de Via de la Plata. Deze oude route

begint in Sevilla, kronkelt omhoog naar Salamanca,

om uiteindelijk westwaarts af te buigen naar

Santiago de Compostela. Ik keek ernaar uit.

Maar vlak voordat ik zou vertrekken vertelde

mijn vriend, met wie ik toen zeven jaar samen was,

dat hij was vreemdgegaan. Vervolgens ontdekte ik

dat zijn affaire veel langer had geduurd dan hij

me voorspiegelde. Ik voelde me verdrietig en verraden,

en verbrak de relatie. Alles was ineens

anders. Vriendinnen zeiden dat ik in deze omstandigheden

niet moest gaan lopen, maar er was niks

in mij dat overwoog om thuis te blijven. Ik voelde

me wel kwetsbaar. Hoe zou het gaan daar, helemaal

alleen, met letterlijk en figuurlijk een last op mijn

schouders? Achteraf gezien weet ik: ik had toen

niks beters kunnen doen dan die camino lopen.

Natuurlijk viel ik in de val van veel eerste keer

camino-lopers: een te zware rugzak. Als je in je

eentje een voettocht van meer dan duizend kilometer

gaat lopen, weet je van tevoren: over bepaalde

dingen heb je geen controle. In mijn geval

kende ik het land amper en beheerste ik de taal

matig. Maar over mijn uiterlijk had ik wél iets te

zeggen. Dus dacht ik thuis, toen ik om te oefenen

met die rugzak een paar keer door de huiskamer

op en neer liep: wat kan mij het schelen, ik neem

dat paar hakken, dat kekke leren jasje en die föhn

gewoon mee. Dan draag ik wel wat meer. Daar

kwam ik natuurlijk al vrij snel op terug. Je gaat

pas voelen hoe zwaar die rugzak is als je er uur na

uur na uur mee rondloopt. Na een paar dagen

stuurde ik overbodige spullen terug naar huis. Dat

was les één: laat overbodige ballast los.

Ik was totaal ongetraind en ging ineens 25 à 30

kilometer per dag lopen. Dat viel in het begin niet

mee. Tot dan toe had ik sowieso weinig gewandeld;

ik rende altijd, figuurlijk gesproken. Dat zit

in mij. Op de camino ontdekte ik dat wandelen

een beter tempo voor mij is. Wandelen is bewegen,

kijken, ruiken, voelen; een torretje het pad

98 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


zien oversteken en je verbazen over zijn glimmende

pantser. Een beetje uit je hoofd komen in de

natuur, die er gewoon is. Daar zegt de ene boom

nooit tegen de andere: hé, jij bent te dik, of: jij

bent niet goed genoeg. De natuur is heel inclusief.

Daardoor voel je je er als mens ook geliefd. Die

onverstoorbare natuur relativeert de angsten die

je hebt, het idee van de verwachtingen waaraan je

denkt te moeten voldoen. Er daalde rust op mij

neer. Iedere dag voelde ik mijn lichaam sterker

worden. Na een week zag ik in de spiegel haast

een ander mens. De stress was van me afgevallen.

Het leven op de camino is simpel. Het is vroeg

opstaan, lopen, lunchen, verder lopen, aankomen

op de bestemming van die dag. Daar je plek vinden,

douchen, eten en dan slapen. Het is een heel

basaal bestaan: je bent daar, in het moment. De

dagelijkse zorgen van thuis vallen van je af. Als je

de behoefte hebt, loop je alleen, maar je maakt

ook makkelijk contact met andere wandelaars.

Iedereen loopt zijn eigen pad, maar ze lopen wel

op eenzelfde pad als jij. Bovendien is alles ontdaan

van status of geld: iedereen heeft een rugzak,

iedereen heeft vieze sokken aan, je ligt naast wildvreemden

in een slaapzaal. Je helpt elkaar.

Door langdurig in de natuur te zijn zonder afleiding

van deadlines en lawaai ontstond er ruimte

om na te denken over mezelf, mijn relatie met

mijn ex, mijn eerdere relaties. Ik zag in dat ik me

lang had laten bepalen door het ideaalplaatje van

het klassieke gezin: een knappe man, een vrouw

en een paar kinderen. Nadat ik was gescheiden

van de vader van mijn kinderen wilde ik graag

weer zo’n gezin vormen. Ik heb veel mannen op

het witte paard gehesen, zonder me af te vragen

of dat voor mij wel de juiste mannen waren. In

een podcast maakt therapeut Esther Perel het onderscheid

tussen love stories en life stories. Een

love story is niet genoeg om met iemand samen

oud te worden. Voor een life story zijn er afgezien

van verliefdheid ook andere dingen nodig, gedeelde

waarden bijvoorbeeld. Dat was een eyeopener.

Ik viel altijd op avontuurlijke, knappe mannen met

wie ik kon lachen – ik richtte me op love stories.

Ik lette niet genoeg op wat echt belangrijk is voor

de langdurige relatie waarnaar ik verlangde: goede

communicatie, betrouwbaarheid, intellectuele stimulans.

Daar heb ik op de Via de la Plata veel

over nagedacht, deels ook door de spiegels die andere

wandelaars me voorhielden. Ik ontmoette

bijvoorbeeld een echtpaar dat al vijftig jaar samen

was. Wat was het in mij dat ik dacht dat zij per

definitie gelukkiger waren dan ik? Een andere

vraag: verlangde ik wel echt naar zo’n ‘en ze leefden

nog lang en gelukkig’-verhaal, of was dat iets

‘Wandelen is

bewegen, kijken,

ruiken, voelen;

een torretje zien

oversteken en je

verbazen over

zijn glimmende

pantser’

wat de maatschappij me opdrong? Misschien was

ik wel iemand van korte love stories en beleefde ik

mijn life stories met mijn vriendinnen en vrienden?

Mijn eerste camino was een levensveranderende

ervaring voor mij. Terug in Nederland wilde ik

vasthouden wat ik had ontdekt. Het tempo moest

naar beneden. Als eerste ging de auto weg. Ik doe

nu alles lopend en met het openbaar vervoer. Verder

ben ik kleiner gaan wonen om minder materiële

ballast te hebben en ook mijn werk heb ik

aangepast. Ik werkte als redacteur bij dagelijkse televisietalkshows,

ik was er goed in, maar ik realiseerde

me: dat werk is niet goed voor mij. Ik joeg

mezelf te veel op in het moeten presteren. Nu ben

ik redacteur bij een wekelijks programma waar

het er rustiger aan toegaat. Dat is beter. En misschien

de grootste verandering: ik vond het niet

meer erg als ik niet samen met een man oud zou

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 99



worden. Voor het eerst kon ik voelen dat mijn leven

ook zonder iemand helemaal goed was. Want er is

altijd wel ‘iemand’, realiseerde ik me. Het hoeft

niet per se een man te zijn, het kan ook iets met

mijn kinderen zijn of een leuk nieuw project.

Het lopen van een pelgrimstocht is een mogelijkheid

om het leven en jezelf iets beter te begrijpen,

denk ik. De magie van de camino is misschien wel

dat je daar meer openstaat voor je intuïtie en daardoor

makkelijker antwoorden vindt op de levensvragen

die je hebt. Het heet ook niet voor niks

een pelgrimstocht. Mensen lopen ze al sinds mensenheugenis;

je weet dat ze zich in alle tijden met

dezelfde levensvragen bezighielden als wij nu:

waarom zijn we hier, waarom gebeurt dit? Dat is

een troostende gedachte.

Als het even kan maak ik nu jaarlijks een lange

wandeltocht, liefst een van een paar weken zodat

ik echt even kan loskoppelen van het leven hier.

Van tevoren stel ik mezelf tegenwoordig vaak een

vraag over iets waarmee ik op dat moment worstel.

Tijdens de wandeling komen er altijd antwoorden

naar boven. Dat heeft te maken met het tempo

van wandelen, de natuur en de vrijheid. En ook al

hoefde ik niet meer per se een partner voor het

leven, de grap is dat je altijd mensen blijft tegenkomen.

Op een van mijn wandelingen ontmoette

ik een Spanjaard met wie ik nu samen ben. Hij

woont in Bilbao. We latten en dat bevalt goed. We

lopen nu vaak samen, maar ik loop ook nog

steeds alleen.

Ik ben milder voor mezelf geworden. Dat is ook

iets wat de camino me toe heeft gefluisterd: doe

nou eens lief tegen jezelf. Wat is dat toch: dat je

zo lelijk, veroordelend en hard kunt zijn voor jezelf?

Alle onaardigheden van anderen vallen in

het niet bij hoe onaardig we soms tegen onszelf

zijn. Als kind wilde ik Mariska, het meisje zonder

fouten zijn, de titel van een Tina-stripboek dat ik

toen las. Ik had een groot verantwoordelijkheidsgevoel,

wilde alles goed doen, was daarin best

hard voor mezelf en teleurgesteld als dingen niet

lukten, zoals de scheiding van de vader van mijn

kinderen. De schuld daarvan zocht ik vooral bij

mezelf. Ik moest een goede moeder zijn, de beste

in mijn werk, een slank lijf hebben. Zo heb ik het

mezelf onnodig moeilijk gemaakt. Dat probeer ik

nu niet meer te doen, al is het soms nog lastig. Ik

mag fouten maken, ik hoef niet altijd meer te rennen.

Ik weet nu: stap voor stap kom ik ook waar

ik moet zijn. Ik denk nog regelmatig aan de woorden

van mijn Nieuw-Zeelandse medewandelaar op

die eerste camino: ‘Mariska, you’re superwoman,

but not 24 hours a day.’’ //

Mariska van der Klis, Finisterre, Alfabet, 2025

‘Terug in

Nederland

wilde ik

vasthouden

wat ik had

ontdekt.

Het tempo

moest naar

beneden’

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 101


BREIN

BREKERS

12 LEKKER OFFLINE-

ZOMERPUZZELS

Met je telefoon op vliegtuigstand

geef je jezelf de rust en

ruimte om je hersens weer eens

flink te laten kraken.

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 103


1. Woordvierkanten

Leg het eerste vierkant

omgekeerd op het tweede.

Welk getal zoeken we?

2. Vorm verdelen

Hoe kun je de volgende

vorm verdelen in vier

gelijkvormige stukken?

3. Door elkaar gehusselde

foto

Zes stukken van de foto hiernaast

staan op de verkeerde plek. Ze

zijn twee aan twee met elkaar

omgewisseld. Welke?

Deze puzzelpagina’s

komen uit Het grote

breinbrekers &

denkspelletjesboek

van uitgeverij Deltas.

104 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 105


4. Naamlogica

Welk woord zoeken we? Het is

een gewoon Nederlands woord

van vier verschillende letters. De

woorden BANG, PERK en RANK

bevatten ieder twee letters van

het woord dat we zoeken – maar

niet op de juiste plaats. Het

woord BUIKEN bevat geen enkele

letter van het gezochte woord.

BANG

PERK

RANK

BUIKEN

5. Geheugentestje deel 1

Bekijk deze getallenduo’s een

minuut of twee aandachtig.

Sla daarna om en kijk pas terug

als je de vraag op pagina 108

hebt beantwoord.

135

246

987

681

579

6810

531

642

186

975

123

456

693

513

106 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


6. Magisch vierkant

Vul dit magisch vierkant zo aan

dat dit de getallen 1 tot en met

16 bevat en elke regel, elke kolom

en elke diagonaal in totaal

34 is.

16

5

10

2

13

8

34

34

6

7

12

34

4

15

14

34

34

34

34

34

34

34

7. Zoek de rekenkundige

symbolen

Maak deze rekensom kloppend

door tussen de cijfers de tekens

+, -, x of haakjes te plaatsen.

1 2 3 4 5 6 7 8 9

=

45

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 107


135

246

987

642

579

6810

531

681

186

975

123

456

693

513

8. Geheugentestje deel 2

Onder deze getallenduo’s zijn

twee getallen met elkaar van

plaats gewisseld. Welke?

Het antwoord vind je door terug

te bladeren naar de pagina hiervoor.

9. Combinaties

Twee van deze figuren zijn

hetzelfde, maar staan anders

georiënteerd. Welke?

108 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


2 14

20

36

10

13

30

17

10. Pijlenlogica

In de lege vakjes op iedere regel

hoort een logisch volgnummer te

staan. Vul aan. Hint: de pijlen verbinden

de identieke vakjes met

elkaar.

34

24

36

24

11. Letterlogica

Wat is de ontbrekende letter in

deze logische volgorde?

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 109


12. Door

elkaar

gehusselde

foto

Zes stukken van

onderstaande

foto staan op de

verkeerde plek.

Ze zijn twee aan

twee met elkaar

omgewisseld.

Welke?

SLA OM

VOOR DE

OPLOSSINGEN

PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 111


Oplossingen

1. Woordvierkanten: 6

2. Vorm verdelen:

3. Door elkaar gehusselde foto:

4. Naamlogica:

Het woord is GRAP. Het woord

BUIKEN schrapt de letters B en

K, E en N uit de eerste drie woorden

waardoor alleen de letters A,

G, P en R overblijven.

6. Magisch vierkant:

34

16

5

9

4

34

3

10

6

15

34

2

11

7

14

34

13

8

12

1

34

34

34

34

34

34

7. Zoek de rekenkundige

symbolen:

Je hoeft alleen maar de 9 cijfers

bij elkaar op te tellen.

1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9

= 45

10. Pijlenlogica:

2, 8, 14, 20, 26 (+ 6, + 6, + 6...)

36, 32, 30, 26, 24 (- 4, - 2, - 4, - 2)

32, 22, 34, 24, 36 (- 10, + 12, - 10,

+ 12)

8, 10, 13, 17, 22 (+ 2, + 3, + 4, + 5)

8

10

13

17

22

2

8

14

20 26

32 22 34 24 36

36

32

30

26

24

11. Letterlogica:

M (telkens 3 letters verspringen

in alfabetische volgorde).

12. Door elkaar gehusselde foto:

9. Combinaties:

112 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025


REDACTIE

Hoofdredactie Irene Smit

Redactiemanagers Marieke de Wit,

Marloes Zevenhuizen, Peggy van der Lee (a.i.),

Pam van der Veen (a.i.)

Redactie Saskia Decorte, Daphne Endlich,

Dagmar van der Neut, Mooz Kuenen,

Julia Enderink (stagiair)

redactie.psychologiemagazine@roularta.nl

Eindredactie Liza Schreurs (coördinator),

Barbera Bosma

VORMGEVING

Artdirector Karin Sonneveld

Vormgeving Rob Molthoff

Beeldproductie Puk Veelo

MARKETING

Marketingmanager Saskia Hillebrand

Tess Brentjens, Sarah Snijder

PSYCHOLOGIE MAGAZINE BUSINESS

Elise Rutten

SALES

Adverteren? Voor informatie: advertising@

roularta.nl, www.roularta.nl of 020 21 054 59

UITGEVER

Léon Bouwman

ZOMERBOEK

Coördinatie Peggy van der Lee

Artdirector Fabienne Ruijters

Vormgeving Rob Molthoff

Beeldproductie Puk Veelo

Eindredactie Barbera Bosma, Liza Schreurs

AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE

Liddie Austin, Helene Blanc, Marloes Blom,

Barbera Bosma (correctie), Yves Bonroy,

Dominique Haijtema, Reinoud de Jongh,

Hanneke Karssen, Keke Keukelaar, Astrid

Kremers, Annemiek Leclaire, Otje van der Lelij,

McKay Lenker Bayer, Mira Lou, Rianne van der

Molen, Chris Muyres, Sebiha Öztaş, Stefanie

Rondags, Luisa Roth, Maggie Stephenson,

Laurens Veltman, Mari Verstegen,

Guido Vrouwe (beeldbewerking), Maggie Wood

Maandelijkse uitgave © 2025 Psychologie Magazine /

Roularta Media Nederland ISSN 0167 - 6598

JAARGANG 44

Redactieadres Spaklerweg 53, 1114 AE Amsterdam,

redactie@psychologiemagazine.nl

Uitgave Roularta Media Nederland, roularta.nl

Drukwerkbegeleiding Greet Denoo

Druk Roularta Printing

Distributie Aldipress (losse verkoop), PostNL (abonnementsbezorging)

Verantwoordelijk uitgever België Ludo Stroobants, Rijnkaai 37 bus 9,

2000 Antwerpen

Distributie België AMP

Privacy Op de verwerking van persoonsgegevens van abonnees is het

privacystatement van Roularta Media Nederland van toepassing, te

vinden op roularta.nl/privacy-policy. Je gegevens opvragen en wijzigen

kan via klantenservice@psychologiemagazine.nl.

Copyright Roularta Media Nederland 2025. Niets uit deze uitgave mag

worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel

van druk, fotokopie, geluidsband, elektronisch of op welke wijze dan

ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het

maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is

toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de

daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de

Stichting Reprorecht te Hoofddorp. De publicatierechten van werken

van beeldend kunstenaars, aangesloten bij een cisac-organisatie, zijn

geregeld met Pictoright te Amsterdam.

Voor vragen over abonnementen:

Ga naar account.mijnmagazines.nl

of mail naar

klantenservice@psychologiemagazine.nl

Abonnementsprijs Een abonnement op Psychologie Magazine kost

€ 99,95 per jaar (voor 10 nummers + 3 specials). Betaling gaat per

automatische incasso. Met je abonnement lees je (zonder extra kosten)

meer dan 25 andere tijdschriften via Mijn Magazines. Bovendien is

deze digitale toegang te delen met twee anderen. Kijk voor meer

informatie op mijnmagazines.nl/info.

Abonnementen en klantenservice Psychologie Magazine niet

ontvangen? Verhuisd? Regel eenvoudig en 24/7 je abonnementszaken

op account.mijnmagazines.nl of mail naar klantenservice@

psychologiemagazine.nl. Per post: Psychologie Magazine

klantenservice, Postbus 606, 7000 AP Doetinchem.

Of bel: (020) 894 75 91 (ma t/m vrij 9-17 uur)

Voorwaarden Automatische incasso gebeurt in de week waarin het

blad voor de eerste keer wordt bezorgd. Een vervolgincasso van een

door lopend abonnement gebeurt in de week waarin het abonnement

wordt verlengd.

Voor het beëindigen van een abonnement geldt een opzegtermijn van

een maand vóór afloop van de abonnementsperiode. Zonder

wederopzegging worden abonnementen na de eerste periode

omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd. Na omzetting geldt

een opzegtermijn van een maand vanaf de dag dat de opzegging

Psychologie Magazine heeft bereikt.

Voor de volledige voorwaarden, het bezorgschema en tarieven:

psychologie.nl/abonnementsvoorwaarden.

Abonnementendienst België Woon je in België en wil je een

abonnement op Psychologie Magazine? Ga naar psychologie.nl/

abonnementsvoorwaarden, bel 0031 20 894 75 91 of stuur een e-mail

naar klantenservice@psychologiemagazine.nl. Voor Belgische

abonnees worden verzendkosten in rekening gebracht.

Slechtzienden Psychologie Magazine verschijnt op Daisy cd-rom voor

mensen met een leeshandicap. Info: Dedicon, (0486) 48 64 86,

abonnee@dedicon.nl.

110 PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025


GUN JEZELF MEER VERDIEPING

HET LAATSTE NIEUWS OVER

TRAININGEN, PODCASTS,

GRATIS DOWNLOADS EN MEER

//

//

//

ZELFACCEPTATIE

Mag jij van jezelf zijn

wie je bent?

DE TUSSENTIJD

Wandelen om te

verwerken

OFFLINE DATEN

Een opfriscursus

// tekst: Hanneke Karssen

DE TRAININGEN VAN PSYCHOLOGIE ACADEMY: online lessen in je eigen tempo // inspirerende

video’s en podcasts // samengesteld met experts // op basis van wetenschappelijke inzichten

Je vindt de trainingen op psychologie.nl/academy

PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025 115


Je mag zijn

wie je bent

Van jezelf houden, inclusief

je rafelrandjes:

het klinkt simpeler

dan het is. Met de

online training ‘Goed

zoals je bent’ zet je de

eerste stappen.

116 PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025


TRAINING GOED ZOALS JE BENT

Wat zou het fijn zijn als we

onszelf volledig konden accepteren,

inclusief onze kwetsbaarheden

en imperfecties.

Hoe lukt dat jou op dit moment?

Hoe tevreden ben je nu met …

(Geef jezelf rapportcijfers.

1 = Helemaal niet tevreden,

10 = heel tevreden)

… je prestaties op je

werk/in je studie?

… jouw bijdrage aan de

relatie met je partner

en eventueel kinderen?

… je bijdrage aan de

maatschappij?

Bekijk de cijfers die jezelf hebt

gegeven: waar zie je ruimte voor

verbetering?

Ik zou meer tevreden willen zijn

over…

mijn prestaties

mijn relaties

mijn bijdrage aan de maatschappij

mijn uiterlijk

Hoe zou je je voelen als je wél

helemaal tevreden was met jezelf?

… je uiterlijk?

Ben je kritisch op jezelf op een

ander gebied? Beschrijf dat dan

hier en koppel er een rapportcijfer

aan:

Wat zou je – meer dan nu – kunnen

doen als je volledig tevreden

was met jezelf?

FOTO: MOYO STUDIO

PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025 117


TRAINING GOED ZOALS JE BENT

Feit of fictie?

Misschien herken je deze aannames

over zelfacceptatie:

• Je wordt er hooghartig en

arrogant van. Alsof je beter bent

dan anderen.

• Je wordt er lui en gemakzuchtig

van. Want als je jezelf al

‘goed’ vindt, heb je geen reden

meer om jezelf te verbeteren of

te ontwikkelen.

Deze aannames kloppen niet,

want iemand met een hoge

mate van zelfacceptatie hoeft

geen tijd en energie meer te steken

in negatieve gedachten over

zichzelf en staat juist meer open

voor andere mensen en voor

kansen die het leven biedt.

Wat wél waar is over

zelfacceptatie:

• Je kunt makkelijker keuzes

maken die bij jou passen.

Vanuit respect voor jezelf.

• Je bent duidelijk over jezelf

tegenover anderen.

Bijvoorbeeld over wat ze wel en

niet van jou kunnen verwachten.

En wat je nodig hebt om goed

te kunnen functioneren.

Dat allemaal maakt je leven – en

het halen van je persoonlijke

doelen – een stuk eenvoudiger.

GRATIS DOWNLOAD:

DE EMOTIEWIJZER

Emoties vertellen je waaraan je

behoefte hebt en helpen je zo

ontdekken wie je echt bent. Veel

mensen hebben niet geleerd hun

emoties te onderzoeken en er de

juiste woorden aan te geven.

De Emotiewijzer helpt daarbij.

Download hem op psychologie.nl/

emotiewijzer.

LEER JEZELF ACCEPTEREN

In de training ‘Goed zoals je bent’ ga je onder meer:

• accepteren en erkennen wat je niet kunt veranderen;

• je belangrijkste waarden ontdekken;

• actie ondernemen op dingen die belangrijk voor je zijn;

• vaker voor jezelf kiezen.

Kijk op psychologie.nl/goedzoalsjebent.

118 PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025


TRAINING ALS ALLES VERANDERT

Met vertrouwen door de storm

6 audiowandelingen die kracht geven

Na een moeilijke periode kreeg

Leanne Verdonk (54) eindelijk

tijd voor verwerken. De audiowandelingen

van Psychologie

Academy hielpen daarbij.

‘Soms komt er iets voorbij waarvan

ik denk: dat moet ik doen.

Dit was er zo een en het heeft

heel goed uitgepakt.

Een jaar geleden raakte ik in een

burn-out, ik was fysiek volledig

uitgeput. Na mijn scheiding stond

ik volledig ‘aan’ voor mijn zoon,

die een zware depressie had en

ook suïcidaal was. Toen het uiteindelijk

beter met hem ging,

kwam alsnog het verdriet over

de scheiding. Ik moest ruimte

maken voor verwerking.

Een relatiebreuk, verhuizing,

burn-out, de menopauze: we

maken allemaal fasen mee

waarin alles op de schop gaat.

Zulke transities kunnen je aan

het wankelen brengen. In de

zes audiowandelingen ‘Als alles

verandert’ begeleidt ritual

storyteller Sterre van Leer je

om met meer kracht en vertrouwen

door zo’n lastige fase

heen te gaan. Je vindt de wandelingen

op psychologie.nl/

alsallesverandert.

‘HET WAS EEN

GOEDE AAN­

VULLING OP

MIJN THERAPIE’

Ik ging in

therapie, en

toen ik een

paar maanden

geleden

las over de

audiowandelingen,

dacht ik dat

die een goede

aanvulling

zouden

kunnen zijn. Je loopt door een

mooie omgeving – in mijn geval

bij de recreatieplas vlak bij mijn

huis – en hoort een stem die je

begeleidt in meditaties en je naar

je diepere gevoelens laat luisteren.

De zes wandelingen heb ik allemaal

zeker al twee keer geluisterd.

Wat er gezegd wordt, raakte me

steeds zo dat ik ze opnieuw wilde

horen. Het helpt me om te focussen,

zodat mijn gedachten niet

alle kanten op gaan.

Ik word ook geraakt door de herkenning

van wat er zoal door je

heengaat in zo’n overgangsfase,

zoals: waarom voel ik me nog

steeds niet beter? Waarom gaat

het niet sneller? In de wandelingen

wordt uitgelegd dat die gedachten

erbij horen als je in een

transitie zit. Je bevindt je in een

soort niemandsland. Dat gevoel

is zo herkenbaar.’

PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025 119


Offline daten,

hoe ging dat

ook alweer

Online daten is op z’n retour. Psycholoog en singlecoach

Meinou Lambeck geeft handvatten om weer gewoon old

school contact met iemand te leggen.

120 PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025


TRAINING VAN SINGLE NAAR SAMEN

FOTO: PABLO MERCHAN MONTES

Waarom houden we niet meer

zo van datingapps?

Psycholoog en singlecoach

Meinou Lambeck: ‘Aan online

daten zitten naast voordelen ook

flink wat nadelen. Recent onderzoek

van Tila Pronk laat bijvoorbeeld

zien dat hoe meer tijd je

op datingapps doorbrengt, hoe

pessimistischer je wordt over je

kansen om de liefde te vinden.’

Het alternatief is dat je iemand

in het echt moet aanspreken…

Eng!

‘Daar is inderdaad durf voor

nodig. De angst voor afwijzing is

de grootste belemmering voor

vrijwel iedereen. Maar hoe realistisch

is het dat de ander stom gaat

doen, of je zal uitlachen? De

meeste mensen die worden aangesproken,

vinden dat juist leuk.

Als psycholoog en singlecoach

helpt Meinou Lambeck mensen

over drempels heen bij het vinden

van een relatie. In de online

training ‘Van single naar samen’

leert ze je wat jouw valkuilen zijn

in de liefde, welk relatietype je

bent en hoe je de kans op een

fijne relatie vergroot. Kijk op

psychologie.nl/single.

Probeer je angst voor af wijzing

dus te relativeren en te bedenken

wat de voordelen kunnen

zijn als het wél lukt om contact

te leggen met die persoon.

Dat iedereen tegenwoordig op

zijn telefoon zit zodra hij of zij

alleen is, maakt het moeilijker

om oogcontact te krijgen of een

praatje te maken. Maar ook dan

betekent het niet dat de ander

niet op jou zit te wachten. Dus

durf!’

Wat zeg je dan tegen die

ander?

‘Dat hoeft echt niet zo bijzonder

te zijn. Een vooraf bedachte

– meestal grappig gedoelde –

openingszin werkt vaak niet.

Maak liever een complimentje,

zeg iets over de omgeving of

over iets wat jullie gemeen hebben.

Iets als: ‘Vermaak je je een

beetje?’ is ook prima.’

Ben je een voorstander van

single-events?

‘Zeker, want als alle aanwezigen

openstaan voor contact, is het

makkelijker om op iemand af te

stappen. Speeddaten stijgt weer

in populariteit. Vind je het juist

lastig om jezelf in korte tijd te

presenteren, dan kun je een event

kiezen waar je samen iets gaat

doen, zoals HopToDate – een

kroegentocht voor singles, singles

run of skaten, singles feesten,

weekends of vakanties… Succes

is niet gegarandeerd, maar je

houdt er allicht een paar leuke

vrienden aan over om mee op te

trekken in je verdere zoektocht.’

PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025 121


TRAINING VAN SINGLE NAAR SAMEN

Andere

singles vinden

flirten net

zo spannend

als jij, al laat

niemand dat

graag merken

Flirten in 3 stappen

Ze zijn er natuurlijk wel, singles

die makkelijk iemand aanspreken

en luchtige praatjes kunnen maken.

Maar wat als je zo’n talent

niet hebt?

1Begin non-verbaal. Met nonverbale

signalen, zoals een

paar keer oogcontact maken,

glimlachen of de ander lichtjes

aanraken, tast je voorzichtig af of

de ander positief op je reageert.

Zo ja, dan kan de volgende stap

worden gezet. Zo niet? Dan heb

je nog niets gezegd waarop de

ander je kan afwijzen.

2

Zeg iets over de omgeving,

benoem een overeenkomst

tussen jullie of geef een

complimentje. Bijvoorbeeld:

‘Wat een geweldige plek is dit

toch, hè’, ‘Jij bent hier ook voor

het eerst, toch?’, of: ‘Wat een

leuke … heb je aan’. Een complimentje

gaat bij voorkeur over

iets waarop de ander zelf invloed

heeft, dat werkt sterker. Dus niet:

‘Wat een donkere ogen heb je’,

maar: ‘Wat een stralende blik

heb je’.

De ander zal wel of niet ingaan

op jouw geflirt. Mis­

3

schien hebben jullie een leuk

gesprek en voel je dat de ander

jou ook interessant vindt. Misschien

ook niet. Dan kun je altijd

weer weg en is er niets verloren.

Tot slot: weet dat andere singles

het net zo eng vinden als jij – ook

al laat niemand dat graag zien.

122 PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025


GUN JEZELF MEER VERDIEPING

Online training

KALMEER

JE

LICHAAM

KALMEER JE GEEST

IN 7 SESSIES:

• leer je omgaan met

overprikkeling en overspoeling

• ontdek je hoe spanning

zich vastzet in je lijf

• creëer je meer balans met

behulp van de polyvagaaltheorie

• met oefeningen voor rust & herstel

MET

TRAUMA-

EXPERT

ANOUK

PROP

GA NU NAAR PSYCHOLOGIE.NL/

KALMEER OF SCAN DE CODE


ZOMERBOEK

Vertragen, stilstaan in verwondering en

weer eens echt met elkaar in gesprek gaan:

dat is wat dit offline Zomerboek van

Psychologie Magazine je brengt.

MET ONDER MEER:

DE MAGIE VAN ONTZAG

• TEST: HOE GOED KUN JE

LOSLATEN? • HAALBAAR

STAPPENPLAN VOOR MEER

CREATIVITEIT • SLOW CINEMA

• MARISKA VERANDERDE DOOR

DE CAMINO • BREINBREKERS

• 5X INSPIRATIE OM TE

VERLANGZAMEN

€ 12,95

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!