PS_DigiPub_25-08 (1)
Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!
Leverage SEO-optimized Flipbooks, powerful backlinks, and multimedia content to professionally showcase your products and significantly increase your reach.
Special
ZOMERBOEK
Wat je brein
nodig heeft
volgens expert
EVELINE
CRONE
Mariska nam
leven en liefde
onder de loep
op de CAMINO
Zo creëer je
meer
TEVREDEN
TIJD
SLOW
WORKERS
‘Hier maken we
nog écht contact
met elkaar’
Lekker
offline
MAAK RUIMTE VOOR VERWONDERING
Speciaal voor Psychologie-abonnees:
Toegang tot meer dan 25 magazines
Vanaf nu kun je met je Psychologie-abonnement ook Happinez, Flow, Yoga by Happinez
en nog veel meer tijdschriften digitaal lezen. Ingewikkeld? Nee hoor! Je leest de
tijdschriften eenvoudig via de Mijn Magazines-app op je tablet of mobiele telefoon.
Lees alles
Volledige toegang tot
alle (premium) artikelen
en blader door de digitale
edities van heel veel
andere topmagazines.
Lees samen
Je kunt je onbeperkte
digitale toegang nu delen
met twee familieleden of
vrienden.
Op alle apparaten
Lees artikelen op tablet,
mobiele telefoon en
computer. Altijd en
overal beschikbaar.
Voor iedereen
Van nieuws en business
tot sport en lifestyle.
Inspiratie en informatie
voor iedereen.
Download de app of ga naar info.mijnmagazines.nl
WAUW
We klommen in dertig graden maar
maakten ons nergens meer druk om
Het gebeurde al binnen tien minuten. Nog maar net hadden
we de auto op de parkeerplaats achtergelaten, en de eerste
bordjes richting Sulzenau hütte gevonden: rechtsaf voor de normale klim,
linksaf voor de full experience hike. Een paar natuurtrappen omhoog, en
daar kwam de eerste klap: de breed uitwaaierende Grawa-waterval, luid
naar beneden donderend over de rotsblokken, recht voor onze neus.
Klap is een raar woord voor zoiets moois, maar het is hoe het kan voelen
als je ineens oog in oog staat met iets indrukwekkends: een klap van ontzag,
van verbazing, een bijna fysieke indruk. We lachten hardop: ‘Wauw!’
En dat was pas het begin. Op onze eerste huttentocht-light (berg op, slapen
in een hut, berg af) viel de ene na de andere klap. Het diepe groen naast
de bostrappetjes omhoog. De vallei die ineens tevoorschijn kwam na het
eerste stuk klimmen. Plotseling uitzicht op de gletsjer. Een familie dribbelende
bokjes op ons pad. Een kom omringd door nieuwe bergwanden
vol watervallen. Het kristalheldere water. We klommen in dertig graden
maar maakten ons nergens meer druk om.
Verwondering doet ons ‘zelf’ krimpen, legt hoogleraar psychologie Dacher Keltner van
de Universiteit van Californië uit in het artikel op pagina 14. Ongemak,
piekergedachten, de mening van anderen, wat je nog allemaal moet doen:
het verdwijnt. En het uitzicht, eenmaal bij de hut bovenaan de waterval,
hield onze blik langer vast dan welk scherm ooit.
Toch was het allerindrukwekkendst van deze ervaring wel het communitygevoel
op de berg. Een vriendelijk ‘Grüß Gott’ of ‘Servus!’ van iedereen
die ons passeerde. Wildvreemden die elkaar over steile stukjes hielpen.
Die het avondeten deelden en samen spelletjes deden terwijl de storm overtrok.
Elkaar ’s morgens op weg helpen in het natte, nieuwe landschap. ‘Als
we ons verwonderen, voelen we ons sterker verbonden met de wereld en de
mensen om ons heen,’ zegt Keltner. Precies waar de wereld meer van kan
gebruiken. Ik wens je een zomer vol ontzag. Wij gaan dit jaar nog een keer.
PEGGY VAN DER LEE REDACTIEMANAGER
PS In de Mijn Magazines-app vind je alle verhalen uit ons tijdschrift plús
dagelijks nieuwe artikelen, mocht je toch online gaan ;-). Je hebt al een digitaal
abonnement vanaf 1 euro per week. Kijk op info.mijnmagazines.nl.
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 3
//EDITIE 8 2025
14 Vol ontzag
Door ons te verwonderen, voelen we ons
gelukkiger en meer verbonden met anderen.
Op deze acht plekken ligt de verwondering
zomaar voor het oprapen.
14
25 Reclaim your brain
Experts en ervaringsdeskundigen
over hoe we onze aandacht terugkrijgen.
Zie ook pagina 58, 74, 90,
102 en 114.
26 Tiny art
Om deze minuscule kunstwerkjes te
bewonderen, mag je even door de
knieën. En neem vooral een
vergroot glas mee.
66
32 In het hier en nu
Alle uren die we dagelijks wegscrollen
staan het echte leven in de weg.
Journalist Annemiek Leclaire neemt
een radicaal besluit.
44 Tevreden tijd
Rennen we met al onze haast niet
voorbij aan de mooie dingen? Vijf
manieren om te verlangzamen en
opnieuw koers te bepalen.
75
4 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
9
44
80
52 ‘Likes zijn verslavend’
Hoe beïnvloedt al dat online zijn onze
hersenen? Daarnaar doet hoog leraar
Eveline Crone al jaren onderzoek.
‘Social media hoeven niet weg, we
moeten er beter mee omgaan.’
59 Slow workers
Drie mensen over de voldoe ning
van ambachtelijk werken. ‘Hier is
het alsof ik even terugga in de tijd.’
66 Het goede van groen
Van schatzoeken in het bos tot een
stiltedag met jezelf: inspiratie om
helemaal op te laden in de natuur.
75 Word ook creatief
Een zeer haalbaar stappenplan om
je creatieve energie te laten stromen.
80 Test: kun je loslaten?
Hoe beter we status, bezittingen en
verwachtingen kunnen loslaten, hoe
meer onthecht we zijn – een levenskunst.
Doe de test en check je score.
96 Op pelgrimstocht
Na een relatiebreuk liep Mariska van
der Klis de Via de la Plata: dui zend
kilometer door het hart van Spanje.
’De camino fluisterde: wees toch
eens lief voor jezelf.’
103 Breinbrekers
Twaalf uitdagende zomerpuzzels
om de tijd mee te vergeten.
115 Goed zoals je bent
Een voorproefje van onze online
trainingen. Deze maand onder meer:
eerste hulp bij zelfkritiek. En offline
daten, hoe ging dat ook alweer?
Cadeau
bij een
jaarabonnement
Het nieuwe boek
van Gabor Maté
pagina 88
6 Medewerkers Waarover
kun jij je verwonderen?
9 Hoofdzaken Langer
nagenieten van de vakantie
42 Actueel Slow cinema
91 Hartzaken Zomer vol
gelukshormonen
95 Consult Hoe krijg ik ons
seksleven terug?
110 Colofon
113 Consult Mijn zoon wil
niets anders dan gamen
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 5
Verwondering geeft
ons een gevoel van
geluk en vergroot de
veerkracht (pag. 14).
Waarover kunnen
onze medewerkers
zich verwonderen?
// Otje van der Lelij, journalist
Onze kippen, die een onverwacht
rijk gevoelsleven hebben:
ze rouwen, troosten,
verzorgen elkaar.
// Julia Enderink, stagiair online
Ik ga ooit mijn auto crashen
omdat ik ben afgeleid door
de regenboog.
// Rianne van der Molen, journalist // Marloes Zevenhuizen, redactiemanager // Barbera Bosma, eindredacteur
Hoe de jongste dochter
aandachtig luistert naar de
oudste, die vertelt over de
do’s-and-don’ts op de
middelbare school.
De dansende krullen van mijn
zoons.
De schittering van de zon
op de zee. Alsof er duizenden
diamantjes op het wateroppervlak
glitteren.
// Dominique Haijtema, journalist
Verhalen. De eindeloze variatie
in avonturen, inzichten,
verbazing en ontroering.
// Irene Smit, hoofdredacteur
De kastanjeboom in de tuin
van mijn tiny house in de
Achterhoek. Ik stopte hem als
sprietje in de grond en nu is
hij groter dan ik ben.
// Stefanie Rondags, journalist
Babydieren van een paar
dagen oud; perfecte miniatuurtjes.
6 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
// Reinoud de Jongh, wetenschapsjournalist
Beggar’s prayer van Emiliana
Torrini. Bij de regel ‘When I
was lost you thought me a
beautiful find’ schiet ik vol,
elke keer weer.
// Daphne Endlich, redacteur online
Hoe snel baby’s zich ontwikkelen.
Nog niet je hoofd op
je romp kunnen houden – en
een paar maanden later bijna
kruipen.
// Liza Schreurs, eindredacteur
Middeleeuwse straatjes vol
scheve geveltjes. Wat zich
daar allemaal al heeft afgespeeld…
// Saskia Decorte, redacteur
Hoe ontzettend prachtig
kersenbloesem is.
// Mooz Kuenen, stagiair online
Hoe authentiek mijn jongste
zusje is. Ze is net 18, maar
blijft moeiteloos wie ze is; uitgesproken,
eerlijk, origineel,
grappig en lief. Heerlijk.
// Fabienne Ruijters, artdirector
Alles valt stil wanneer ik de
zwerm spreeuwen als een
indrukwekkende dans boven
ons huis zie bewegen.
// Karin Sonneveld, artdirector
Mooie kleurencombinaties.
De lucht aan het begin of
einde van de dag, alle kleuren
groen in het bos, de visjes in
het aquarium...
// Pam van der Veen, redactiemanager
Hoe mijn dochter van 14 foutloos
alle supersnelle ingewikkelde
nummers van haar
favoriete hiphopartiesten kan
meerappen.
// Liddie Austin, journalist
De reuzenranonkels in de
vaas op tafel: hoe daar iedere
keer weer nóg een laagje
blad zich ontvouwt.
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 7
Ontvang elke maand verrassende inzichten op het
gebied van gedrag, liefde, werk en mentale gezondheid.
Plus 15% korting op bijna al onze online trainingen!
Kies je
korting
4x
Psychologie
Magazine
voor 25,-
Je bespaart 6,98
6x
Psychologie
Magazine
voor 37,-
Je bespaart 10,-
13x
Psychologie
Magazine
voor 70,-
Je bespaart 29,95
Meer inzicht in jezelf en de ander
Meer inzicht in jezelf en de ander
Meer inzicht in jezelf en de ander
Meer inzicht in jezelf en de ander
Meer inzicht in jezelf en de ander
Meer inzicht in jezelf en de ander
SUPERFANS
‘Je zou het gerust een
obsessie kunnen noemen’
Pleasen
tot het
pijn doet
FAWNING ALS
OVERLEVINGS-
STRATEGIE
BIJNA DOOD
Wat gebeurt er op de grens
tussen leven en sterven?
GEWENST KINDERLOOS
Geen moeder geworden,
geen spijt gekregen
DOE DE TEST
Autisme
bij
vrouwen
SUPERFANS
BIJNA DOOD
GEWENST KINDERLOOS
‘Je zou het THERAPIE gerust een THUIS Wat gebeurt VRÁÁG er op de IETS! grens Geen moeder BEWUST geworden, AFSCHEID
obsessie kunnen Bouw een noemen’ buffer op tussen leven Waarom en sterven? mannen liever geen spijt gekregen We moeten het hebben
tegen relatiegedoe
over zichzelf praten
over de dood
ACTRICE
Pleasen
SOUMAYA
AHOUAOUI ‘Bij
tot elke het rol
pijn leer doet ik
FAWNING ALS
OVERLEVINGS- meer over
STRATEGIE
mezelf’
SUPERFANS
BIJNA DOOD
GEWENST KINDERLOOS
‘Je zou het THERAPIE gerust een THUIS Wat gebeurt VRÁÁG er op de IETS! grens Geen moeder BEWUST geworden, AFSCHEID
obsessie kunnen Bouw een noemen’ buffer
LAST
op
VAN
tussen
FOPO?
leven Waarom en sterven? mannen
AFGESTOMPT
liever geen spijt gekregen We moeten
SEKSFEESTJES
het hebben
tegen relatiegedoe
Laat ze maar denken
over zichzelf
Hoe
praten
groter de ramp,
over de dood
‘De mix van vrolijkheid en
en ga je eigen weg
hoe minder we voelen DOE DE erotiek TEST bevalt me’
Autisme Hoogbegaafd?
bij DIT ZIJN JE
vrouwen VALKUILEN NIEUWE
&
KANSENSTIJL!
DOE DE TEST
Autisme Hoogbegaafd?
bij DIT ZIJN JE
vrouwen VALKUILEN &
KANSEN
PSYCHOLOGIE MAGAZINE
ACTRICE
Pleasen
SOUMAYA
AHOUAOUI MILOU ‘Bij DEELEN
KREEG DE
tot elke het DIAGNOSE
rol
PTSS‘Ik
pijn leer doet schaam ik
FAWNING ALS
OVERLEVINGSmeer
me over voor
STRATEGIE
mezelf’
mijn
label’
# 7-2025 8,50
+Sunny Bergman: ‘Ik heb een redderscomplex ontwikkeld’
# 7-2025 8,50
# 6-2025 8,50
+Sunny Bergman: ‘Ik heb een redderscomplex ontwikkeld’
+ Weerbaarheidsexpert Sunitah Sah: ‘Ook klein verzet heeft impact’
# 7-2025 8,50
# 6-2025 8,50
5
# 5-2025 8,50
+Sunny Bergman: ‘Ik heb een redderscomplex ontwikkeld’
+ Weerbaarheidsexpert Sunitah Sah: ‘Ook klein verzet heeft impact’
+ geluksprofessor Laurie Santos en presentator Lara Billie Rense
MEEST
GEKOZEN
GA NU NAAR PSYCHOLOGIE.NL/
KIESJEKORTING OF SCAN DE CODE
// tekst Peggy van der Lee, Saskia Decorte
voor mensen
met autisme
kan vliegen een
overweldigende
of angstige
ervaring zijn
Overprikkeling op het vliegveld, gefouilleerd
worden, de fysieke sensaties van
opstijgen en dalen. Stichting Vliegen
met Autisme biedt volwassenen en kinderen
met ASS hierbij ondersteuning,
onder andere met rondleidingen op
luchthavens en het boek Vliegen met
autisme, te bestellen via de site. (SD)
VLIEGENMETAUTISME.NL
ZO WERKT JE VAKANTIE NOG LANG DOOR
Een ontspannen houding, rust in je hoofd:
met deze tips profiteer je drie weken tot
anderhalve maand na thuiskomst nóg van
je vakantie:
• Breng een deel van je vakantie thuis door.
Wie tijd weg combineert met tijd thuis, blijft
zich bij thuiskomst langer mentaal goed
voelen dan wie de hele vakantie op pad is.
• Knip vakanties op. Ga je lang weg, dan is
dat tijdens de vakantie weliswaar een flinke
opknapper. Maar na afloop vervliegt dat
gevoel veel sneller dan bij mensen die
meerdere, kortere vakanties plannen.
• Neem mentaal echt afstand van je werk.
Geen mail, geen appjes, zelfs niet dénken
aan werk. Dat heeft het allergrootste
effect op je welzijn. Gevolgd door veel
ruimte voor ontspanning.
• Fysieke activiteiten doen meer voor je
mentale gezondheid dan sociale. Snorkelen
telt ook. (PvdL)
JOURNAL OF APPLIED PSYCHOLOGY, JANUARI 2025
OVERVERHIT BREIN
Warm weer? Verwacht niet te veel van je
tiener. Recent onderzoek onder 2.229
9- tot 12-jarigen toont aan dat warmte
hun brein letterlijk beïnvloedt. De breinnetwerken
die cruciaal zijn voor aandacht,
geheugen en beslissingen werken bij
oplopende temperaturen minder goed
samen, tonen MRI-scans – al vanaf zo’n
18 tot 24 graden. Ook kan warmte
angst- en depressieklachten versterken.
Hoofdonderzoeker Laura Granés denkt
dat uitdroging en slechter slapen hierbij
een rol spelen. Houd dus een flinke fles
water onder handbereik, skip dat marktje
en duik het zwembad in. (PvdL)
JOURNAL OF THE AMERICAN ACADEMY OF CHILD AND
ADOLESCENT PSYCHIATRY, MAART 2025
Voor elke
60 minuten die
studenten op hun
telefoon of andere
schermen
doorbrengen na het
naar bed gaan,
Positiever met probiotica
stijgt de kans op slapeloosheidsklachten
met 59
procent – en gaan er bovendien
gemiddeld 24 minuten
slaap verloren, ontdekten
Noorse onderzoekers. En
dat terwijl veel studenten
al minder slapen dan de
aanbevolen 7 tot 9 uur. (SD)
FRONTIERS IN PSYCHIATRY, MAART 2025
Probiotica kunnen niet alleen
je darmgezondheid verbeteren,
maar ook je mentale gezondheid.
Dat toonden Leidse
onderzoekers aan, die 88
deelnemers een maand lang
óf goede darmbacteriën lieten
slikken, óf een placebo. Uit
stemmingsrapportages bleek
duidelijk dat probioticaslikkers
zich binnen twee weken minder
angstig, somber, gestrest of
vermoeid voelden. Net zo snel
als bij antidepressiva – maar
zónder ook de positieve emoties
te onderdrukken. Al benadrukken
de onderzoekers dat
probiotica geen vervanging
zijn voor antidepressiva, veelbelovend
is het wel. (PvdL)
NATURE, APRIL 2025
10 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Heet van
de naald
Wat kunnen tattoos betekenen bij grote
levensveranderingen? Dat onderzocht informatiewetenschapper
Maja Krtalić uit
Nieuw-Zeeland. Ze interviewde 23 volwassenen,
van twintigers tot zestigers, en ontdekte
drie functies:
Tattoos helpen bij verandering. Na een
afscheid of juist als markering van een
nieuw begin: tatoeages hielpen deelnemers
zelf actief onderscheid te maken tussen het
verleden en een nieuw hoofdstuk.
Tattoos helpen bij zelfonderzoek. Bij andere
deelnemers creëerden tattoos ruimte
voor het zoeken naar een nieuwe plek of
veranderende identiteit – bijvoorbeeld als
onafhankelijke volwassene of als queer.
Tattoos helpen bij closure. Voor sommigen
is het een manier om emotionele onrust
af te sluiten. Een coping mechanisme
dat helpt bij heling: het laat zien wat je hebt
doorgemaakt. (PvdL)
JOURNAL OF THE ASSOCIATION FOR INFORMATION SCIENCE AND
TECHNOLOGY, JANUARI 2025
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 11
AFLEIDING GEZOCHT
Steeds afgeleid
tijdens het
werk? Je telefoon
is het
probleem niet
– dat ben je
zelf. Dat blijkt uit Brits onderzoek
waarbij proefpersonen de ene
dag vijf uur lang moesten werken
met hun telefoon op het bureau,
en de andere dag met hun telefoon
buiten handbereik – waarbij
ze moesten opstaan om hem te
pakken. In dat laatste geval zaten
ze inderdaad de helft minder op
hun telefoon, maar dat betekende
niet dat ze ook meer werkten. Ze
vonden nu gewoon afleiding op
hun computer, en gingen daarop
bijvoorbeeld op social media
scrollen. (SD)
FRONTIERS IN COMPUTER SCIENCE, MAART 2025
Poll
Wanneer heb jij
het liefst seks?
Scherp blijven
Superhandig, AI. Bijvoorbeeld
om even de belangrijkste bevindingen
uit een onderzoek te halen
– zou je denken. De Utrechtse
onderzoeker Uwe Peters en zijn
Cambridge-collega Benjamin
Chin-Yee ontdekten echter dat
het voorlopig nog de moeite
waard is om zelf te blijven nadenken.
Zij analyseerden 4.900 door
chatbots gemaakte wetenschappelijke
samenvattingen. Wat
bleek: in 73 procent van de gevallen
trekken deze te grote, onjuiste
conclusies. Vergeleken met
door mensen geschreven samenvattingen
waren de chatbots bijna
vijf keer meer geneigd om te
generaliserend te zijn over de
uitkomsten. De chatbot vragen
zo nauwkeurig mogelijk te zijn,
zorgde verrassend genoeg voor
nóg slechtere prestaties. (PvdL)
ROYAL SOCIETY OPEN SCIENCE, MAART 2025
3.679 bezoekers van Psychologie
Magazine op Instagram
reageerden op deze vraag.
Van hen antwoordde:
’s Ochtends: 32%
Want: ‘Ik krijg er energie van’
’s Avonds 43%
Want: ‘Daarna lekker samen in
slaap vallen’
Maakt niet uit: 25%
Avondseks maakt dat je beter
slaapt, blijkt uit Australisch onderzoek:
zowel seks met een partner
als soloseks leiden tot een betere
slaapkwaliteit en minder wakker
liggen. In het onderzoek werd
met een speciale hoofdband en
vragenlijsten de slaapkwaliteit
gemeten van veertien volwassenen,
na (solo)seks of geen seks, gevolgd
door hun normale bedritueel. Na
(solo)seks gingen respondenten
gemiddeld een half uur tot veertig
minuten later naar bed, maar
ze sliepen beter – bijkomend
voordeel van seks met een partner
was dat mensen zich de ochtend
erna gemotiveerder voelden
voor de komende dag. (SD)
SLEEP HEALTH, APRIL 2025
12 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Koud kunstje
BEELD: MURIEL DE SEZE, CAVAN IMAGES, ALEKSANDR ZUBKOV, EUGENE CHYSTIAKOV, MOYO STUDIO, MARLORNY, ALAKSANDAR NAKIC
Deze zomer mee beginnen en daarna blíjven
doen: een goede plons in ijskoud water.
‘Hoewel er nog relatief weinig onderzoek is
gedaan naar koudetherapie, groeit de wetenschappelijke
belangstelling,’ zegt psycholoog
Isabelle Hof – dochter van. Samen
met haar zus Laura bracht ze de belangrijkste
bevindingen samen in een nieuw boek, speciaal
voor vrouwen. ‘Zo blijkt het niet gek
dat vrouwen het vaker koud hebben. Hun
handen zijn gemiddeld 2,8 graden kouder
dan die van mannen, zeker tijdens de tweede
helft van hun cyclus. Door je bewust te
worden van hoe je lichaam werkt, kun je
leren die kou anders te benaderen: met
begrip en zelfzorg in plaats van weerstand.
Onderzoek toont aan dat koudetherapie in
combinatie met ademhalingsoefeningen
ontstekingsremmend kan werken. Belangrijke
kennis voor vrouwen, die veel vaker
getroffen worden door ziekten die gepaard
gaan met een verhoogd ontstekingsniveau.
Bovendien verbetert het de gemoedstoestand
en werkt het stressverlagend. Met koudetherapie
train je je lichaam kalm met een
stressreactie om te gaan. Daardoor leer je
ook op andere momenten in het dagelijks
leven rust te vinden in ongemak.’ (PvdL)
SECRETS OF THE ICEWOMEN, KOSMOS, 2025
// tekst: Reinoud de Jongh
// illustraties: Maggie Stephenson
DE MAGIE VAN
VERWONDERING
Vraag hoogleraar psychologie
Dacher Keltner van de Universiteit
van Californië hoe we ons gelukkiger
en meer verbonden kunnen voelen,
en zijn antwoord is na 22 jaar
onderzoek verassend simpel:
verwonder je.
Over die emotie, verwondering of ontzag, schreef
Keltner het boek Awe, The transformative power of everyday
wonder, waarin hij wetenschappelijk onderzoek en
persoonlijke ervaringen met verwondering van over de
hele wereld samenbrengt. Wat is die verwondering, dat
ontzag? Het is de emotie die je ervaart als je iets tegenkomt
wat groots is, moeilijk te bevatten, of mysterieus.
Dat grootse kan fysiek zijn – zo leidde ik mijn vriendin
ooit met haar ogen dicht naar de rand van de Grand
Canyon (‘Nog even wachten, klein stukje nog…en…
doe je ogen maar open!’ ‘O, wauw!’) – maar ook
conceptueel, zoals wanneer je een inzicht hebt dat je
bestaande ideeën over de wereld op zijn kop zet.
De gezichtsexpressie bij verwondering is grotendeels
universeel: onze wenkbrauwen gaan omhoog, onze ogen
wijd open, we moeten lachen, en onze mond valt open
van verbazing. Daarnaast krijgen we soms tranen in onze
ogen, kippenvel en voelen we tintelingen. En het gaat
vaak gepaard met een zogenoemde ‘vocale uitbarsting’,
een miljoenen jaren oude voorloper van taal die we delen
met veel sociale zoogdieren: ‘ooh!’, ‘aah!’, ‘wauw!’
Wonderen van het leven
Wat roept verwondering – of ontzag – bij ons op? Dacher
Keltner verzamelde 2.600 verhalen van verwondering
van over de hele wereld, en ontdekte dat die in te delen
waren in acht categorieën, de acht ‘wonderen van het
leven’, zoals hij ze noemt (zie kader op pagina 21).
Slechts vijf procent van de verhalen viel in de categorie
overig, zoals het proeven van een onwaarschijnlijk lekkere
smaak, of de eerste keer seks.
Waarom zouden we meer verwondering in ons leven
moeten toelaten? Allereerst omdat het ons ‘zelf’ doet
16 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Verwondering
helpt jezelf
wat minder
belangrijk
te maken
18 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
krimpen. Op zich is er niets mis met ons ego of zelf.
Het is gericht op hoe we ons onderscheiden van andere
mensen, onafhankelijk, en in controle. Het maakt dat
we doelen najagen en verder komen in de wereld. Maar
als het zelf te belangrijk wordt, als we te zeer gefocust
zijn op onszelf, leidt het tot angst, piekeren, depressie,
en zelfkritiek. Het is het soms neurotische stemmetje in
je hoofd dat, in de woorden van sociaal psycholoog
Roos Vonk, de hele tijd zegt: ik wil goed genoeg zijn, ik
wil gewaardeerd worden, ik wil meetellen. En laten we
eerlijk zijn: we leven in een tijd waarin mensen via social
media hun zelf tot enorme proporties opblazen.
Oplossing 1: DIER. Oplossing 2: NAGEL
Krimpend zelf
Verwondering doet ons zelf juist krimpen, vrij letterlijk.
Zo gaven de onderzoekers van Keltner deelnemers een
A4’tje bedrukt met een zonnetje rechtsboven en wat
plantjes onderaan, en de opdracht om zichzelf te tekenen
en er ‘ik’ bij te zetten met een pijl. De helft van de
proefpersonen deed dat in San Francisco, de andere
helft werd benaderd bij een uitzichtpunt in Yosemite
National Park. Wat bleek? In de stad tekenden mensen
zichzelf groot, bijna paginavullend, met groot ‘ik’ erbij.
Te midden van het overweldigende natuurschoon van
Yosemite tekenden mensen zichzelf daarentegen zo nietig
dat ze nauwelijks boven de vegetatie uitkwamen, met
klein ‘ik’ erbij. En dankzij dat krimpende zelf kunnen
we het neurotische stemmetje in ons hoofd een beetje
doen verstommen, piekeren we minder, en blijken we
tevredener te zijn met ons leven. Dat ‘kleine zelf’-effect
is overigens gevonden bij alle acht bronnen van verwondering,
dus bijvoorbeeld ook in reactie op morele
schoonheid of muziek.
Daarnaast maakt verwondering ook dat we ons beter
kunnen concentreren, dat we veerkrachtiger omgaan
met stress, en dat we beter presteren op cognitieve taken.
Zo vroegen Amerikaanse psychologen aan proefpersonen
om één woord te vinden dat met elk van drie
woorden te combineren is en dan een nieuw woord
vormt. Bijvoorbeeld: REN / PROEF / KNAAG, of:
KRUID / VINGER / LAK. Wat bleek? Na drie dagen
backpacken in de uitgestrekte wildernis van Colorado
of Alaska presteerden de deelnemers vijftig procent
beter op deze creatieve redeneertaak dan voor ze op
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 19
pad gingen. Naast dat natuur een van de belangrijkste
bronnen is van verwondering, speelt het volgens de
onderzoekers ook een rol dat ons aandachtsysteem in
de natuur kan herstellen, weg van alle stadsgeluiden,
beeldschermen, ringtones en notificaties van mails en
berichtjes.
We krijgen
tranen in
onze ogen,
kippenvel en
we voelen
tintelingen
Bescherming
Daarbovenop heeft verwondering ook positieve effecten
op onze fysiologische reactie op stress. Ons immuunsysteem
geeft zogeheten cytokines af om ons door een
ontstekingsreactie te beschermen tegen binnendringende
bacteriën en virussen, normaal gesproken een nuttig
mechanisme. Die cytokines belanden ook in ons brein,
waar ze leiden tot ‘ziektegedrag’: we voelen ons moe,
lusteloos, kunnen ons niet concentreren, en zijn gevoeliger
voor pijn. En dus klimmen we het liefst in bed, zodat
ons lichaam alle energie kan richten op ons herstel.
Helaas krijgen sociale dreigingen dezelfde behandeling,
en slaat ons lichaam vals alarm. Ook bij afwijzing, eenzaamheid
en schaamte stijgt de hoeveelheid cytokines
in ons lichaam, waardoor dat ‘onterecht’ in de ontstekingsstand
kan schieten. Verwondering maakt dat we
ons onderdeel voelen van een groter geheel, dat we ons
verbonden voelen en gesteund. En dat zie je terug in de
hoeveelheid cytokines, ontdekte Keltner. Met zijn collega’s
mat hij cytokines en het ervaren van verwondering
en andere positieve emoties als trots en blijdschap. Alleen
verwondering voorspelde lagere ontstekingswaardes:
hoe meer verwondering, hoe minder cytokines. Zo
kan verwondering ons mogelijk zelfs beschermen tegen
ziekten die gepaard gaan met chronische ontsteking,
zoals depressie, angst, hart- en vaatziekten en autoimmuunaandoeningen.
Onderdeel van iets groters
Nu kunnen we ons ook heel klein voelen als we ons
schamen, maar het bijzondere van het kleine zelf bij
ontzag is dat het geen effect heeft op ons gevoel van
eigenwaarde. Als we ons verwonderen, voelen we ons
juist sterker verbonden met de wereld en de mensen om
ons heen. Dat bleek toen Dacher Keltner samen met
Michelle Shiota, universitair hoofddocent aan Arizona
State University, proefpersonen meenam naar een
20 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
De acht bronnen van ontzag
// Morele schoonheid
De verwondering die we ervaren
over de moed en goedheid van
anderen. Zoals de student in
Delft die vorig jaar januari in het
ijskoude, deels met ijs bedekte
water van de gracht sprong om
een vrouw te redden die in haar
auto te water was geraakt. Maar
ook uitzonderlijke talenten van
anderen leiden tot ontzag, of
hun vermogen om obstakels in
het leven te overwinnen.
// Natuur
Kort en goed: de verwondering
die mensen ervaren als ze naar
buiten gaan. Naar het bos, naar
zee, of gewoon naar een park.
Als ze naar de zonsondergang
kijken, de sterrenhemel, een onweersbui.
Als ze naar de regen,
wind of stromend water luisteren,
kijken naar herfstkleuren, of de
geur van bloemen ruiken. En je
hoeft er niet eens de deur voor
uit: in experimenten waren een
BBC Earth-documentaire of zelfs
foto’s van natuur al genoeg.
// Muziek
Bij een concert, thuis op de bank
tijdens het musiceren, of zingen
in een koor: muziek kan ons doen
tijdreizen, en songteksten kunnen
ons tot tranen toe roeren.
Maar het is ook de muziek zelf
die tot verwondering kan leiden.
Als mensen samen naar muziek
luisteren, synchroniseert hun hersenactiviteit,
bijvoorbeeld in de
amygdala, betrokken bij het toeschrijven
van emotionele betekenis
aan muziek. Hoe sterker de
hersenen van luisteraars ‘op
dezelfde golflengte’ zaten, hoe
meer mensen ontroerd bleken
door de muziek en hoe meer ze
zich verbonden voelden met de
mensen om hen heen.
// Collectieve bruismomenten
Als mensen samen dansen, als
duizenden mensen in een stadion
tegelijk opspringen uit hun stoel
en juichen bij een goal, of als er
een wave door een stadion gaat.
Bruismomenten ontstaan ook als
mensen samen sporten, of lopen
in een demonstratie. Op zulke
momenten synchroniseert onze
hartslag met die van de mensen
om ons heen, nemen we emoties
van elkaar over, vergeten we onszelf
en gaan we op in de groep.
// Visueel ontwerp
Het ontzag dat je kunt ervaren
bij het zien van een bijzonder gebouw,
zoals de Sagrada Família
in Barcelona, beeldhouwwerken,
foto’s en schilderijen. Die door
kunst opgeroepen verwondering
blijkt ons socialer te maken. Zo
liet een Brits onderzoek zien dat
hoe vaker mensen kunst beoefenden
en kunst bekeken, hoe
meer geld ze gaven aan goede
doelen en hoe vaker ze vrijwilligerswerk
deden.
// Spiritualiteit en religie
Hier noemden mensen voorbeelden
van mystieke verwondering
die doen denken aan de klassieke
bekeringsverhalen, zoals die van
Boeddha onder de bodhiboom,
of van Sint-Paulus die een visioen
kreeg onderweg naar Damascus.
Maar ook meer alledaagse mystieke
verwondering die mensen
ervaren in de kerk, in gebed, tijdens
het lezen van of luisteren
naar heilige muziek, het zingen in
een koor, tijdens mediteren of
het beoefenen van yoga.
// Leven en dood
In deze categorie gingen de verhalen
zowel over geboorte – over
het wonder van hoe nieuw leven
ter wereld komt – als over sterfte
– als mensen de overgang maken
van een ademend, fysiek wezen,
naar (mogelijk) een andere vorm
van bestaan.
// Openbaringen
Overal ter wereld ervoeren mensen
verwondering en ontzag
door wetenschappelijke ontdekkingen,
filosofische en persoonlijke
inzichten, en onverwachte
onthullingen.
Ook interessant is overigens wat
mensen niet noemden als bronnen
van ontzag: geld, de nieuwste
spullen (telefoon, sneakers,
Gucci-tas of Porsche), of een tripje
naar een exclusief resort. Sterker
nog: onderzoek wijst uit dat
mensen met minder geld vaker
verwondering ervaren. Rijkdom
lijkt alledaagse verwondering
juist in de weg te zitten.
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 21
paleontologiemuseum en ze twintig keer de zin ‘ik
ben…’ lieten aanvullen. De helft keek daarbij naar een
skelet van een tyrannosaurus rex van bijna vier meter
hoog en acht meter lang, en de andere helft naar een
saaie, tl-verlichte gang. De mensen in de ‘gang-conditie’
beschreven zichzelf voornamelijk in termen van kenmerken
en voorkeuren die hen onderscheidden van
anderen en uniek maakten (‘ik ben goed in problemen
oplossen’), terwijl de mensen die voor het ontzagwekkende
skelet stonden juist kenmerken noemden die ze
deelden met anderen (‘ik ben een mens’, ‘ik ben lid van
een dansgezelschap’).
Vrijgevig en verbonden
De Amerikaanse onderzoeker Yang Bai is net als Keltner
verbonden aan de Universiteit van Californië in Berkeley.
Hij ontdekte dat proefpersonen zich, na het kijken van
een BBC Earth-documentaire met luchtopnamen van
watervallen, bergen, oceanen en bossen, met meer verschillende
mensen verbonden voelden, dan wel een sterkere
band voelden met de mensen om hen heen.
Dat het niet bij gevoelens van verbondenheid blijft, bleek
onder meer uit een reeks experimenten van Paul Piff
van de Universiteit van Californië in Irvine. Met zijn
collega’s toonde hij aan dat mensen door het ervaren
van verwondering vrijgeviger worden naar vreemden,
vaker meer ethische beslissingen nemen (teruggaan als
je merkt dat je tien euro te veel hebt teruggekregen bij
een koffietentje), en behulpzamer worden als de proefleider
zogenaamd per ongeluk pennen laat vallen omdat
hij zijn handen vol heeft met vragenlijsten.
En kijken we naar het klimaat, dan blijkt dat hoe meer
ontzag mensen ervaren, hoe meer ze zich verbonden
voelen met de natuur, en hoe geneigder ze zijn om in
actie te komen om de aarde te beschermen.
Het achterliggende idee is dat de mens in de loop van
de evolutie een aantal mechanismen heeft ontwikkeld
die het makkelijker maken om in groepen samen te leven.
We zijn per slot van rekening sociale dieren, en
hebben elkaar altijd al nodig gehad om kinderen groot
te brengen, voedsel te delen en onszelf te beschermen
tegen vijanden. Verwondering lijkt die rol te vervullen.
Het is een emotie die ertoe leidt dat we minder de nadruk
leggen op onszelf en onze eigen belangen, en die
MAAK EEN
VERWONDER
WANDELING
De instructies zijn als volgt: maak
een keer per week een wandeling,
en probeer daarbij je kinderlijke
gevoel van ontzag te hervinden.
Voor kleine kinderen is alles
nieuw, waardoor ze bijna continu
in een staat van verwondering
verkeren. Hoe je dat doet? Stel je
voor dat je dingen voor het eerst
ziet. Ga op zoek naar uitgestrektheid,
onmetelijkheid. Dan kan
hem zitten in een weids uitzicht,
maar ook in de details van het
kleine. Een vriend van mij maakt
macrofoto’s, waarbij hij extreem
inzoomt op bijvoorbeeld de
ogen van insecten, de sporen van
paddenstoelen, of een waterdruppel
aan een grasspriet. Er
gaat een wonder lijke en prachtige
wereld voor je open.
Ga liefst elke keer naar een nieuwe
plek, aangezien de kans op verwondering
groter is in een nieuwe
omgeving. Aan de andere kant
kan de uitdaging ook zitten in het
ontdekken van nieuwe dingen op
een plek waar je al honderd keer
bent geweest. Zo zag een vriendin
van mij opeens dat een boom
waar ze altijd gewoon voorbijliep
tweehonderd jaar oud was.
‘Tweehonderd jaar! Wat heeft die
allemaal meegemaakt?!’ vertelde
ze me over haar moment van verwondering.
Wandel bij voorkeur in de buurt
van bomen, water, onder de
nachtelijke hemel of bij zonsop-
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 23
of ondergang. Ben je in een stedelijke
omgeving, kies dan voor
grote gebouwen, monumenten,
nieuwe buurten, of bijvoorbeeld
een botanische tuin.
Waar doen we dat allemaal voor?
In een experiment van Dacher
Keltner en neurowetenschapper
Virginia Sturm maakten de helft
van een groep 75-plussers twee
maanden lang elke week een
normale wandeling. De andere
helft maakte de verwonderwandeling,
volgens de bovenstaande
instructies. Beide groepen moesten
onderweg een selfie maken.
In tegenstelling tot de gewone
wandeling leidde de verwonderwandeling
tot meer positieve
emoties, en minder gevoelens
van angst en depressie.
Twee vondsten waren daarbij opmerkelijk:
de mensen in de verwondergroep
voelden met elke
week wandelen meer verwondering.
Meestal is het zo dat de
betovering van pleziertjes afneemt
als we ze vaker ondergaan, iets dat
bekend staat als ‘hedonische gewenning’.
Bij verwondering gebeurt
juist het omgekeerde: die
ervaring wordt rijker naarmate we
er vaker mee oefenen. En twee:
de selfies. In de verwondergroep
bevatten de selfies steeds minder
zelf (hun gezicht verschoof steeds
meer naar de rand van de foto)
en steeds meer van de omgeving,
of dat nu bomen waren of een
zonsondergang. De foto’s toonden
een krimpend zelf, en een
toenemend besef dat we onderdeel
zijn van iets groters.
ons juist aanzet tot samenwerken, delen, en denken aan
het belang van de groep.
Voor het oprapen
Genoeg redenen om je meer te verwonderen, maar hoe
doe je dat? Het hoeft allemaal niet heel ingewikkeld te
zijn. Maak bijvoorbeeld een verwonderwandeling (zie
kader vorige pagina). En volgens de acht bronnen van
ontzag (zie pagina 21) ligt verwondering in feite voor
het oprapen. In een dagboekstudie van Keltner bleken
mensen gemiddeld twee tot drie keer per week verwondering
te ervaren. Dat was meestal heel alledaags: een
vriend die in gesprek ging met een dakloze mens, of de
zon die door blaadjes schijnt en een wisselend patroon
van licht en schaduw werpt op de stoep.
Mindfulness helpt, zo schrijven onderzoekers van de
Universiteit van Nanjing. Het verhoogt onze aandacht
voor dingen die tot verwondering kunnen leiden. Zeg
nu eerlijk: dat spel van licht en schaduw op de stoep,
hoe vaak valt je dat op als je gehaast naar de supermarkt
rent voor een paar vergeten boodschappen?
Maar het maakt de ervaring vervolgens ook intenser,
doordat je er op een open, niet-oordelende manier naar
kijkt. Daarnaast baart oefening kunst, zoals blijkt uit
het verwonderwandelingexperiment: hoe vaker je het
ervaart, hoe makkelijker en rijker het wordt. //
Bronnen: D. Keltner, Awe. The transformative power of everyday wonder,
Allen Lane, 2023 / C. Wang, L. Geng, e.a., Mindfulness to climate change
inaction. The role of awe, ‘Dragons of inaction’ psychological barriers and
nature connectedness, Journal of Environmental Psychology, 2022 / R.A.
Atchley, D.L. Strayer, e.a., Creativity in the wild. Improving creative reasoning
through immersion in natural settings, PLOS ONE, 2012
24 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
INTERVIEW
FOTO: DIEDE SCHAAFSMA
EXPERTS EN
ERVARINGS
DESKUNDIGEN
OVER INSPIRERENDE
MANIEREN OM ONZE
AANDACHT WEER
BIJ DE ‘ECHTE
WERELD’ TERUG
TE KRIJGEN
// tekst: Stefanie Rondags
Boris Berg, docent, muzikant en ‘smartphoneloos
mens’:
‘Ik ben nogal verslavingsgevoelig en merkte dat
veel van mijn aandacht en tijd opging aan mijn telefoon.
Dat vond ik zonde. Veel liever besteedde ik dat
aan dingen die ik graag deed, zoals muziek maken,
lezen en nadenken. Zeven jaar geleden raakte ik geïnspireerd
door een experiment waarover ik las in het
boek Digitale detox: een maand
zonder smartphone leven. Ik besloot
dat ook te doen. Dat beviel
zo goed dat ik sindsdien de smartphone
heb afgezworen. Ik bezit
een dumbphone, een Nokia.
Daarmee kan ik alleen bellen
en sms’en. Soms is het weleens
lastig, bijvoorbeeld als ik ergens
ben waar ik de weg
niet ken of als ik een QRcode
moet laten zien.
Maar dat dwingt me
creatief te zijn en op
mezelf te vertrouwen.’
Boris is te zien in de documentaire
De smartphoneloze
mens op NPO
Start.
‘Zonder
smartphone
vertrouw ik
weer op
mezelf’
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 25
Sophie Nordenhed, oprichter van de Sunday
Run Club en de Singles Run:
‘Ik woonde nog niet zo lang in Amsterdam en
voelde me eenzaam. Vaak zat ik thuis maar wat te
scrollen. Via Instagram deed ik een oproepje of er
iemand was die samen met mij wilde hardlopen. Dat
werkte. In het begin waren we nog met een paar
vrouwen, maar langzaam sloten zich steeds meer
mensen bij ons aan. Zo groeide
het uit tot de Sunday Run Club.
Het doel was samen rennen, maar
er ontstonden ook romantische
connecties. Mensen willen elkaar
liever in het echt ontmoeten
dan via een schermpje. Daarom
besloot ik om in samenwerking
met de dating-app
Inner Circle een speciale
Singles Run te organiseren.
Dat bleek een groot
succes. Deze runs organiseer
ik nu wekelijks.
Dat singles samen
gaan hard lopen in
plaats van daten,
maakt het meteen
ook veel
minder spannend.’
@sun.dayrunclub
‘Samen
hardlopen is
veel leuker dan
online daten’
58 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Pepijn van der Meer, eventcoördinator bij
Iederal in Utrecht:
‘Tegenwoordig zijn we vooral met elkaar verbonden
via social media en zoeken we antwoorden op levensvragen
via een zoekmachine, maar mijn ervaring
is dat wanneer je met anderen in gesprek gaat je meer
antwoorden vindt dan wanneer je alleen op zoek gaat.
Dat zien we ook gebeuren bij Iederal, waar we verschillende
activiteiten aanbieden om met elkaar van
gedachten te wisselen over zingeving.
Zo zijn er gespreksdiners,
volle maan wandelingen en kun je
‘24 uur in de natuur’. Bij die laatste
activiteit verblijf je een etmaal
in de natuur zonder telefoon en
horloge. Een paar uur breng je
in stilte door in het bos, en in
de avond deel je je ervaringen
en inzichten bij een
kampvuur. Mensen komen
weer bij zichzelf. Een van
de deelnemers plant
sindsdien bijvoorbeeld
wekelijks een
‘asociale dag’ in:
een rustmoment
alleen voor haar
en waaraan zij
op dat moment
behoefte
heeft.’
iederal.nl
‘Samen
vind je meer
antwoorden’
74 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
FOTO: NADIA BOZIC
Janneke van Tilborg, organisator van de Silent
Book Club in Den Haag:
‘Ik ben altijd gek geweest op lezen. Hartstikke fijn
om lekker te verdwijnen in een boek, maar ik miste
het contact met mensen die het daarnaast ook heerlijk
vinden om te práten over boeken. Een aantal jaar
geleden ben ik daarom de Silent Book Club begonnen
in Den Haag. We komen bij elkaar in koffietentjes,
parken en bibliotheken om samen
te lezen. Ieder in zijn eigen boek,
in stilte – telefoons zie je niet.
Voor en vooral na dat uurtje lezen
ontstaan er levendige gesprekken.
Het is een heel toegankelijke
manier om anderen te ontmoeten
die net zo houden van
lezen als ik, heb ik gemerkt.
Ik heb al heel veel leuke
nieuwe mensen leren kennen.
En na elke bijeenkomst
kom ik thuis met
een berg nieuwe boekentips.’
silentbook.club
‘Na het
lezen
ontstaan er
levendige
gesprekken’
90 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
FOTO: ROELTJE VAN DE SANDE BAKHUIJZEN
Roanne van Voorst, antropoloog en schrijver:
‘Instagram is natuurlijk hartstikke handig als je
schrijver bent en iets over je boeken wilt vertellen,
maar ik merkte dat het me zó in beslag nam. Ik
was veel te veel bezig met: ‘o, dit is een leuk plaatje’
of ‘hierover kan ik iets posten’. Het leidde me af
van mijn echte leven. Ik wilde een manier vinden om
persoonlijke dingen te kunnen delen, zonder die druk
van steeds iets moeten verzinnen om over te posten.
Ik stopte ermee en vond het heerlijk om maandenlang
offline te zijn, ik voelde een
enorme rust. Daarna ruilde ik Instagram
in voor een maandelijkse
nieuwsbrief: dat gaf zoveel meer
ruimte voor creativiteit! Ik kan nu
mijn ideeën opsparen en er
eens per maand goed voor
gaan zitten. De diepte ingaan.
En: mijn aandacht is
weer bij mijn dagelijkse bezigheden.
Voor het beheren
van mijn zakelijke
Instagram-account
huurde ik een socialmediamanager
in:
zo is het puur een
promotietool en
geen persoonlijk
medium meer.’
anthropologyofthe
future.com/
the-emic
leidde me
af van mijn
echte leven’
102 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Raki Ap, spreker, verhalenverteller en activist:
‘Als westers mens zien wij innovatie als vooruitgang,
maar ondertussen zijn we totaal de verbinding
kwijtgeraakt met onze bossen, rivieren en bergen.
Dat raakt me. Hoe we massaal spullen online bestellen,
zonder dat we doorhebben welke verwoestende
impact dat heeft op de natuur van bijvoorbeeld het
Amazonegebied. Zelf probeer ik een voorbeeld te
nemen aan traditionele volkeren,
zoals op Nieuw-Guinea. Zij leven
in balans met de natuur. Het regenwoud
is hun supermarkt en
apotheek, en ze nemen niet meer
dan ze nodig hebben. Hier in
Nederland hebben we natuurlijk
nauwelijks natuur om zo te
leven, maar ik probeer wel
kritisch te kijken naar mijn
consumptiegedrag. Ik reis
minder, koop minder,
hergebruik meer, probeer
mijn apparaten
zoveel mogelijks links
te laten liggen en
stem op groene
partijen. Dit natuurbewustzijn
geef ik ook
door aan mijn
kinderen.’
‘Ik probeer
een voorbeeld
te
nemen aan
traditionele
volkeren’
114 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
KUNST IN EEN
KLEIN HOEKJE
Kunstdocent McKay Lenker Bayer is het
brein achter de Tiny Art Shows: miniatuurkunstwerkjes
op plinthoogte of op de vloer
van bibliotheken, koffietentjes en op straat.
‘Soms vergeten we dat er overal om ons
heen kleine verrassingen zijn.’
// tekst: Chris Muyres // fotografie: McKay Lenker Bayer,
Drea Ferreira Donaldson
26 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Linkerpagina: Colby Sanford
Bovenste rij: McKay Lenker Bayer
Onderste rij: Leslie Duke, Megan Trueblood
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 27
Bovenste rij: Stephanie Kelly Clark, Miriam Tribe
Onderste rij: McKay Lenker Bayer
28 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Bovenste rij: McKay Lenker Bayer
Onderste rij: McKay Lenker Bayer, Caitlin Connolly
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 29
Tipsy zul je niet worden tijdens de
opening van een Tiny Art Show,
want je krijgt er alleen piepkleine
drankjes en hapjes geserveerd. Het
maakt de ervaring extra speciaal
en benadrukt het oog voor detail
van McKay Lenker Bayer uit Utah,
die de Tiny Art Shows bedacht.
Het opvallendst aan haar exposities
is misschien wel dat de kunst
niet alleen een miniatuurformaat
heeft, maar bovendien op plint -
h oogte hangt of op de vloer staat.
‘De charme van een Tiny Art Show
is dat-ie is bedoeld om in zijn eigen
kleine wereld te bestaan,’ vertelt
ze. ‘Alles is op schaal – de kunstlabels,
de showtitel, de verlichting
– dus de hele opstelling moet
dicht bij de grond zijn.’
Vergrootglas
‘Het idee ontstond toen ik kunstcolleges
volgde op de universiteit.
We kregen de opdracht ons werk
in het openbaar te exposeren en
dat maakte me behoorlijk ner veus.
Omdat ik een aantal piepkleine
schilderijen had geschilderd, suggereerde
een vriend om ze hun eigen
miniatuurtentoonstelling te
geven. Dat deed ik. Ik hing alles
heel laag op, met bijpassende kleine
tekstbordjes, één lamp en een
paar vergrootglazen erbij. Het
was fantastisch om te zien hoe enthousiast
mensen reageerden als
ze de schilderijtjes opmerkten.
Een paar jaar later besloot ik er
een project van te maken. Het
leek me leuk om elke expositie te
laten samenstellen door een andere
lokale kunstenaar op een unieke
plek. Mede dankzij de steun die ik
‘Het is mijn
droom om ooit
de wereld rond
te reizen en
overal kleine
kunst achter
te laten’
kreeg vanuit de lokale gemeenschap
in mijn thuisstad Provo, en
zeker ook via Instagram, is dat gelukt.
Maar ik doe het nog steeds
naast mijn werk als kunstdocent
op een middelbare school. Het is
mijn droom om ooit fulltime Tiny
Art Shows te organiseren en de
wereld rond te reizen om overal
kleine kunst achter te laten, in
plaats van alleen in Amerika.’
Kinderlijke fantasie
‘Als kind geloofde ik vol overtuiging
in feeën, magie en al dat
moois. Als ik nu een Tiny Art
Show maak, komt er iets van die
kinderlijke fantasie terug en dat is
een geweldig gevoel. Ik hoop dat
mensen die een Tiny Art Show tegenkomen,
ook dat gevoel van
kinderlijke verbeelding ervaren.
Het maakt me heel gelukkig als ze
op hun knieën zakken of zelfs
gaan liggen om de kunst te zien.
Op dat moment zijn nieuwsgierigheid
en verwondering belangrijker
dan sociale conventies of een
broek die vies kan worden. Een
groot deel van de voldoening zit
’m voor mij in de reacties van
mensen. Het leven is soms gewoon
lastig of saai, dus het is de moeite
waard om iemand blij te kunnen
maken of te raken met een piepkleine
kunsttentoonstelling.’
Voor iedereen
‘De tentoonstellingen zijn niet alleen
leuk en schattig, ze hebben
ook inhoud. Het kunnen schilderijtjes
zijn, maar ook beeldhouwwerkjes
of tafereeltjes, altijd met
kleine catalogi over het werk erbij.
We willen graag dat het bekijken,
kopen en maken van kunst door
het project toegankelijker wordt.
Een tiny artwork kost tussen de
dertig en honderd dollar. En omdat
de exposities in openbare
ruimten zijn – in een bibliotheek,
koffietentje of zelfs op straat –
kan iedereen ervan genieten. We
hebben een periscoop voor mensen
die niet kunnen bukken of liggen,
want we willen wel dat een Tiny
Art Show voor iedereen toegankelijk
is. Ik hoop dat onze kunst
mensen blij maakt, maar ook dat
het ze stimuleert om af en toe wat
meer de tijd te nemen, te vertragen
en de kleine dingen op te merken.
Soms raken we zo verstrikt
in onze routines en vergeten we
dat er overal om ons heen kleine
verrassingen zijn.’ //
@tinyartshow
30 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Bovenste rij: McKay Lenker Bayer
Onderste rij: Samuel Walker, McKay Lenker Bayer
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 31
IN HET
HIER
EN NU
PLEIDOOI VOOR OFFLINE LEVEN
Hoe minder je op je telefoon zit, hoe meer je
meemaakt van het echte leven. En dat is lang
niet het enige voordeel, ontdekt journalist
Annemiek Leclaire tijdens een digitale detox.
// tekst: Annemiek Leclaire // illustraties: Mira Lou
32 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 33
waarop je jezelf ziet zitten en niet bepaald blij bent
met wat je aantreft. Dat moment had ik een paar
maanden geleden op een lichtbewolkte doordeweekse
dag. Ik probeerde mijn aandacht bij mijn
werk te houden, maar in werkelijkheid scrolde ik
als een soort zombie van het ene naar het andere
platform. Even naar Facebook, waar ik me zoals
zo vaak verloor in het aanbod in onlinecursussen,
filmpjes en roddel, en vervolgens in de fuik viel van
verleidelijke advertenties voor treinreizen, kleding
en koffers waarvoor ik kennelijk ooit belangstelling
had getoond. Dan door naar LinkedIn. Even naar
X, waar ik meteen stikte van verontwaardiging en
een woedende tweet het platform opslingerde, die
onmiddellijk door boze volgers werd beantwoord.
Ineens zag ik mezelf in de spiegel op de kersenrode
muur van mijn werkkamer voorovergebogen
zitten scrollen. Wat was ik eigenlijk aan het doen?
Ik ben een speelbal geworden, dacht ik. Van
commerciële belangen en manipulatieve algoritmes.
Van mijn eigen zucht naar afleiding waar
de grote techbedrijven zo handig op inspelen. Ik
dacht aan het interview met filosoof Joep Dohmen,
die ik net daarvoor had bevraagd over zijn boek
Iemand zijn. Hij legde uit wat het betekent om
‘echt te leven’ en waarschuwde voor alle krachten
die je wegtrekken van jezelf, ‘zoals online
voortdurend gebeurt’.
Dat was het moment waarop ik in één beweging
alle social media van mijn telefoon bonjourde, en
sommige accounts helemaal deactiveerde. Vrijheid!
Verdwijnen in een boek
Bevrijding en opluchting, dat ervaren bezoekers
van de telefoonvrije bijeenkomsten die The Offline
Club organiseert. Initiatiefnemers Jordy van
Bennekom, Valentijn Klok en Ilya Kneppelhout
organiseren op mooie locaties en in cafés digivrije
bijeenkomsten: meteen bij binnenkomst lever
je je telefoon in.
Het begon allemaal met hun leesweekenden in
Drenthe. Drie dagen doe je niets anders dan verdwijnen
in een boek, wat wandelen of een spelletje
doen met medelezers. ‘Een weekend weg van je
fokking drukke leven!’ staat op de site. ‘Kom tot
rust, lees boeken en geniet van tijd voor jezelf.’
‘Die weekenden waren zo’n succes dat we ook
kortere evenementen wilden organiseren,’ vertelt
Kneppelhout. ‘In februari 2024 hielden we onze
eerste offlinebijeenkomst in een Amsterdams café.
Die was bijna meteen uitverkocht. Deelnemers
waren aan het lezen, haken, breien, kletsen.’ Het
Instagram-account @theoffline_club telde na twee
maanden al 200.000 volgers, inmiddels zijn dat
er ruim 529.000. Er zijn bijeenkomsten in cafés
door het hele land en inmiddels organiseert de club
ook evenementen in onder meer Parijs, Londen
en Dubai. ‘We willen mensen de mogelijkheid geven
om zonder afleiding weer meer in contact te
komen met elkaar, en zichzelf. Een praatje maken,
elkaar in de ogen kijken, verdiepende gesprekken:
het ontstaat allemaal zo veel sneller zonder telefoon
in de buurt.’
34 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Bevrijding en opluchting zijn ook de woorden die
de studenten van filosoof Hans Schnitzler gebruiken
nadat ze hun telefoon een week hebben weggelegd.
Schnitzler organiseert bij de Bildung
Academie digitale-detoxweken om jongeren te
laten kennismaken met de voordelen van de analoge
wereld. In zijn boek Digitale detox vergelijkt
hij het enthousiasme van zijn pupillen over offline
zijn met dat van astronauten die thuiskomen
van een ruimtereis. Eindelijk weer vaste grond
onder de voeten!
‘De telefoon is steeds meer in ons leven geïntegreerd
geraakt,’ schrijft Schnitzler. ‘We zijn ermee
gaan betalen, kunnen ermee inchecken in het openbaar
vervoer en ook de kwaliteit van de camera’s
is enorm verbeterd.’ Maar het staat het echte
leven nogal in de weg, vindt hij.
Dat merk ik zelf ook steeds. Natuurlijk ben ik net
als ieder ander gek op dat ding. Ik begin de dag
met een meditatie-app, schakel tijdens het ontbijt
over op Discover Weekly van Spotify, fleur saaie
een scherm. Daarvan koekeloeren we alleen al
bijna tweeën half uur per dag op onze telefoon,
die jongeren in hetzelfde onderzoek zelfs omschrijven
als ‘een digitale gevangenis’.
Beleven versus turen
Langzamerhand begint duidelijker te worden
wat de nadelige effecten zijn van het voortdurend
online zijn. ‘Neem alleen al de mentale uitputting,’
zegt Mark Tigchelaar, psycholoog en schrijver
van het boek Focus aan/uit. ‘Alles wat je online
voorbij ziet komen, moet worden verwerkt. Dat
betekent niet alleen een gebrek aan rust voor de
hersenen. Bij online prikkels produceert je lichaam
het stresshormoon cortisol, waardoor je steeds
een gevoel van agitatie ervaart.’
Het digitale leven knabbelt daarnaast ook aan
onze capaciteit om geduld uit te oefenen. De
Amerikaanse mediadeskundige Ian Bogost vertelt
in een podcast van tijdschrift The Atlantic over
de dalende bereidheid om rustig te wachten en
‘EEN PRAATJE MAKEN, ELKAAR IN DE OGEN KIJKEN:
HET ONTSTAAT ALLEMAAL ZO VEEL SNELLER ZONDER
TELEFOON IN DE BUURT’
huishoudelijke klussen op met politieke podcasts.
Ik bestel er mijn boodschappen mee, reserveer
een restaurant en steek ’m in de lucht als ik wandel
en een vogel hoor die ik niet thuis kan brengen
(Birdnet!). Maar net als veel anderen ervaar
ik ook irritatie, schaamte en onbehagen over dat
schermgebruik. In 2023 gaf 34 procent van de
Nederlanders aan verslaafd te zijn aan hun smartphone,
aldus een onderzoek van marketingbureau
Motivaction. Van de jongeren tussen de 18 en 24
jaar is dat maar liefst 62 procent.
Met de stijging van wat er allemaal digitaal kan,
stijgt ook de tijd die we online doorbrengen.
Nederlanders spenderen zo’n 5,5 uur per dag op
om je heen te kijken. Er ontstaat dan innerlijke
frictie, legt hij uit in de aflevering How to waste
time, vanwege het nerveuze verlangen om snel je
ogen op iets nieuws te richten. Mark Tigchelaar:
‘Het ‘onmiddellijke’ van het online verkeer beïnvloedt
ook onze aandachtspanne. Daardoor is er
minder geduld voor een gesprek, een film, een
roman. Er ontstaat een oppervlakkiger manier
van leven.’
Dat laatste herken ik: het ergste van dat digitale
leven vind ik namelijk de filter die tussen mij en
de wereld komt. Toen ik tijdens een tentoonstelling
in Museum Voorlinden met mijn neus op
een enorm doek van Anselm Kiefer stond, merk-
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 35
7 VRAGEN AAN JEZELF
Een betere digitale balans begint
met kritisch nadenken over je eigen
telefoongebruik. Ilya Kneppelhout
van The Offline Club stelt de volgende
vragen voor:
1. Hoe kan ik mijn telefoon als
hulpmiddel gebruiken, in plaats
van mezelf te laten gebruiken als
product?
2. Kan ik mijn telefoon ook thuislaten
als ik een eindje ga wandelen
of naar de film ga?
3. Kan ik mijn telefoon delen van
de dag wegleggen?
4. Kan ik af en toe overschakelen
op een dumbphone waarmee ik
alleen kan bellen of sms’jes
versturen?
5. Kan ik met huisgenoten, familie
of vrienden afspreken dat we onze
schermen een paar uur wegleggen
als we samen zijn?
6. Zijn er meldingen of pushberichten
die ik kan uitzetten?
7. Kan ik de telefoon uit mijn slaapkamer
weren, door bijvoorbeeld
weer een ouderwetse wekker neer
te zetten?
te ik dat anderen ongeduldig stonden te wachten
tot ik wegging, zodat ze een foto konden maken.
Hetzelfde viel me op toen ik in de winter in
Marrakesh in een binnentuin van een paleis bij
een van de fonteinen stond om de oranjebloesem
te ruiken. De toeristen om me heen duwden me
nog net niet omver om een Instagramwaardig
kiekje te kunnen maken. Ik stond in de weg.
Echte ervaringen
Ze kijken niet, dacht ik. Ze ruiken niet de citroenen
aan de bomen, ze voelen de zon op hun huid
niet, ze horen het water uit de fontein niet, ze
strelen niet de bobbelige tegeltjes van het mozaïek
waar bezoekers eeuwenlang met hun vingertoppen
langs zijn gegaan. Een andere Amerikaanse
mediaexpert, Douglas Rushkoff, zegt in de podcast
The knowledge project iets essentieels over
het gemis aan de echte ervaring. Hij schetst het
volgende (ik parafraseer): iemand gaat naar een
feest, doet daar op social media verslag van en is
dus meer bezig met het vastleggen dan met de
beleving ervan. De volgers die de posts bekijken,
zijn vervolgens meer bezig met andermans relaas
dan met zelf iets leuks doen. Natuurlijk is het
geen probleem als je een uurtje per dag elkaars
‘verslagen’ volgt, stelt Rushkoff, ‘zolang je dat
soort ervaringen ook zelf blijft opzoeken.’ Op je
scherm turen en iets echt beleven kan namelijk
niet tegelijk.
‘Het is een ontkenning van het hier en nu,’ zegt
ook Tigchelaar. ‘Ook voor de mensen die zo’n
post tegenkomen en denken: was ik daar maar
bij geweest. Zo ontstaat een vorm van lijden.’ De
streaks op Snapchat, de algoritmes op YouTube
en de techbedrijven zijn volgens Tigchelaar steeds
slimmer geworden om de aandacht van de gebruikers
vast te houden. ‘Want hoe langer je op
social media doorbrengt, hoe hoger de advertentieinkomsten
voor hen,’ zegt hij. Hij hoopt dat de
platforms gedwongen zullen worden om over te
schakelen op betaalde abonnementen. Dan hoeven
ze tenminste geen schadelijke trucjes meer te
gebruiken om onze ogen op het scherm te houden.
36 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 37
38 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Nergens meer wat van vinden
De invloed op ons humeur, het nepnieuws: geen
wonder dat er weerzin begint te ontstaan tegen de
invloed van techbedrijven op ons kostbare leven.
Pedagogen, psychologen en politici laten zich
horen. Het Europees Parlement riep eind 2023
op tot een wettelijke regulering om social media
minder verslavingsgevoelig te maken. Ondertussen
kun je natuurlijk ook zelf al aan de slag
gaan: door kritischer na te denken over wat je
uitspookt online. Dat begint, hoe simpel – hoe
moeilijk! – met heel veel schermpauzes. ‘We moeten
geen apps bedenken om ons gebruik in de
gaten te houden,’ zegt Douglas Rushkoff in dezelfde
podcastaflevering. ‘Het begint met een
sabbat, een tijd niet online zijn.’
Dat stelt ook Tigchelaar. ‘Zorg dat je delen van
een uur, dag of week niet bereikbaar bent,’ zegt
hij. ‘Zet zo nodig de out of office aan. Neem je
telefoon niet mee als je even weggaat.’ Dat doet
hij zelf ook als hij met zijn jonge kinderen naar
plaatsen. Wat daarmee ook betekende dat ik nergens
op m’n voordeligst op hoefde te staan, en
evenmin genoodzaakt was een tekstje te formuleren
à la ‘kijk eens wat een mooi plekje!’
Ik plaatste namelijk helemaal niks. In plaats
daarvan lag ik op mijn rug te dobberen op de
golven van de Egeïsche Zee. Kon ik voor me uit
staren in een Griekse taverna met een glas rosé,
en weer eens een boek lezen op het balkonnetje
met uitzicht op de witblauwe daken van de
Méditerranée.
Ook nu twee van die media weer op mijn telefoon
staan, is de gewoonte weg om ze steeds te
checken. Ik geef Joep Dohmen gelijk. Het leven
wordt er echter van. Nu nog volhouden. //
Bronnen, o.a.: Nederlanders worstelen met smartphoneverslaving,
Motivaction, 2023 / M. Tigchelaar, Focus aan/uit, Spectrum, 2019
/ H. Schnitzler, Digitale detox, De Bezige Bij, 2023 / #124, Douglas
Rushkoff. The perils of modern media, The knowledge project,
2021, te beluisteren via je favoriete podcastplatform
DOOR DIE RADICALE BREUK MET MIJN SCHERM
WAS HET ALSOF IK ACHTER TRALIES VANDAAN KWAM
de zandbak of het zwembad gaat. ‘Dan ontstaat
ruimte voor de kleine dingen van het leven, zoals
een spontaan gesprekje.’
Het is een dramatisch beeld, maar door die radicale
breuk met mijn scherm was het alsof ik achter
tralies vandaan kwam. De weken erna hoefde ik
bijvoorbeeld nergens meer wat van te vinden. Niet
van de politiek, niet van gewapende conflicten,
niet van uitspraken tijdens talkshows, niet van
demonstraties. Ik hoefde geen beslissing te nemen
om de jurk die was afgeprijsd snel, snel, snel te
kopen, omdat er ‘nog slechts één exemplaar in die
maat beschikbaar was’. En tijdens mijn vakantie
hoefde ik voor het eerst sinds tien jaar geen
moment na te denken over welke foto ik wilde
DOEN
Op de volgende pagina’s
vind je vragen om uit te
vinden wat er bij de ander
leeft. Schrijf er een paar op
en gebruik ze bijvoorbeeld
tijdens een wandeling, terwijl
je je telefoon thuis of
in je tas laat.
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 39
WAT MAAKT
JOU EEN GOEDE
VRIEND(IN)?
WAT
ONTROERT
JE?
WELKE MENSEN
ZIJN BELANGRIJK
VOOR JE?
TEGEN WELKE
BESLISSING
ZIE JE OP?
WAAR BEN JE
TROTS OP?
WELKE KEUZE
HEEFT
JE LEVEN
VERANDERD?
WANNEER
BEN JE GELUKKIG?
BEN JE HET LIEFST
ALLEEN OF SAMEN?
WAARIN BEN JE
DE AFGELOPEN
TIEN JAAR
VERANDERD?
HOE BESCHRIJF
JE JEZELF
IN DRIE
WOORDEN?
WELKE
OPMERKING
HEEFT JE OOIT
GERAAKT?
WAT
WEET JE
ZEKER?
WELKE
EIGENSCHAP
VAN EEN GOEDE
VRIEND(IN)
WIL JE ZELF
GRAAG
BEZITTEN?
VAAR JE
VOORAL OP
JE GEVOEL
OF OP JE
VERSTAND?
WAT WAS JE
BELANGRIJKSTE
LEVENSLES?
WAAROVER
TWIJFEL JE?
WAARVAN LIG JE
’S NACHTS WAKKER?
WAT IS JE DROOM?
Kijken zonder haast
Filmregisseur Alfred Hitchcock zei dat goede film in essentie het
leven bevat waaruit alle saaie stukken zijn weggeknipt. Slow cinema
toont juist de saaie stukken, aldus Jakob Boer, die promoveerde op
de positieve effecten van deze filmstroming. Waarom films waarin
amper iets gebeurt zo goed zijn voor onze geest.
// tekst: Otje van der Lelij // foto: Damian Denis
42 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Wat is slow cinema precies? ‘Deze films vertellen vaak geen duidelijk verhaal
en vertragen alles tot het uiterste: lange, ononderbroken shots,
minimale actie, weinig muziek, spaarzame dialogen en veel aandacht
voor de omgeving. Slow cinema laat gewone mensen zien in hun alledaagse
leven: iemand staart in stilte voor zich uit of loopt langzaam
door een landschap. De camera focust op bijvoorbeeld het materiaal
van kleding, op architectuur of natuurelementen. Zo nodigt slow cinema
uit om met andere ogen te kijken – aandachtiger, trager, zintuiglijker.
Sommige kijkers prijzen de films om hun hypnotische rust, anderen
vinden ze ondraaglijk saai. Bekende voorbeelden zijn All we imagine
as light (Payal Kapadia) en Afternoons of solitude (Albert Serra).’
Wat kan deze kijkervaring ons opleveren? ‘Veel kijkers ervaren het als ontspannend.
Ze voelen vrijheid: om te kijken, te voelen, en te denken. Er zijn grofweg
twee manieren van kijken: actief, met gerichte concentratie, en
passief, waarbij je afdwaalt en je overgeeft aan het trage ritme. Kijkers
wisselen daartussen moeiteloos. Dat afdwalen is geen desinteresse,
maar een waardevol onderdeel van de ervaring. Ik noem dat panoramische
perceptie – je laat je gedachten afdwalen terwijl de beelden
en sfeer subtiel invloed blijven uitoefenen. Omdat er weinig gebeurt,
speelt zich des te meer af in je hoofd en lichaam.’
Klinkt als een soort mindfulness. ‘Zeker. Veel kijkers noemen vertragen, loslaten
en aandachtig aanwezig zijn als manieren waarop slow cinema hen
raakt. Ik zie het als esthetische mindfulness.’
Heb je een tip voor wie het een kans wil geven? ‘Geef je over aan het
het trage tempo. Laat betekenis los en geniet van de schoonheid van
het moment: een sierlijke beweging van de camera, een rijk kleurenpalet.
Dwaal gerust af: je associaties kunnen juist iets waardevols aanboren,
waardoor je tot diepere inzichten komt.’ //
Jakob Boer promoveerde recent aan de Rijksuniversiteit Groningen op zijn proefschrift Sensing
slowness. A phenomenology of slow cinema spectatorship.
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 43
Verlangen
naar
langzaam
Waar rennen we met al onze haast eigenlijk naartoe?
Pas als we verlangzamen, ontdekken we wat echt telt
in het leven. Vijf oefeningen die uitnodigen stil te
staan bij jezelf.
// tekst: Otje van der Lelij
// foto’s: Getty Images
44 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 45
Natuurlijk heb
je het druk. Wie niet? Het leven
zit vol werk, verplichtingen,
schermtijd, zelfoptimalisatie – en
dan moeten we ook nog op een
leuke manier ontspannen. We willen
méér uit het leven halen en
dus rennen we van hot naar her
met een smartwatch om onze
pols, een to-dolijst in ons hoofd
en een podcast over persoonlijke
groei in onze oren. Maar we staan
zelden stil bij de vraag: leef ik nog
in lijn met wat ik belangrijk vind?
In Verlangzamen. Ideeëngids voor
meer tevreden tijd nodigt psycholoog
Elke Gybels ons uit op de
pauzeknop te drukken. Niet om
stil te blijven staan, maar om opnieuw
koers te bepalen. Vertragen
om vervolgens weer vooruit te komen.
Maar hoe eenvoudig even
stilstaan ook klinkt, het is een
radicale daad in een samen leving
die vooral applaudisseert voor
doorrennen. En o zo belangrijk,
want te midden van al dat getrek
en geduw raken we onszelf makkelijk
kwijt. Verlangzamen,
schrijft Gybels, is als een komma
in je verhaal. Een adempauze,
maar ook een belofte dat er iets
nieuws mag komen. Het is bewegen
in de richting die je zelf kiest.
Niet harder, maar beter. Niet perfect,
maar passend.
In haar boek kiest ze voor een aanpak
die is geworteld in de positieve
psychologie: niet focussen op wat
ontbreekt, maar op wat er al is –
en hoe je dat als vertrekpunt kunt
nemen voor verandering. Je kunt
mijmeren over wat er anders en
beter kan, schrijft Gybels, en hoe
je je leven daarnaar kunt inrichten,
gebruikmakend van wat er al is.
Ze gebruikt de metafoor van pizzadeeg:
het geheim van een lekkere
pizza zit in de bodem. Kijk eens
naar welke stevige basis er al is.
Uit welke kwaliteitsvolle ingrediënten
bestaat die bodem al bij
jou? Het geheim zit volgens
Gybels in het woordje ‘meer’.
Meer tevreden tijd. Meer verbinding.
Meer zachtheid voor jezelf.
In dit artikel vind je vijf oefeningen
uit haar boek die je aan het
denken en aan het voelen zetten.
Geen zweverige toestanden, wél
concrete, psychologisch onderbouwde
tools om je leven een
update te geven. De oefeningen
nodigen uit om stil te staan én
vooruit te kijken. Voor wie zin
heeft in een kleine revolutie, zonder
zijn leven overhoop te gooien.
Verlangzamen
is als een
komma in je
verhaal, een
belofte dat er
iets nieuws
mag komen
46 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Het levenswiel: geef
je leven een draai
Hoe tevreden ben je met de verschillende
domeinen in je leven?
Niet vaag ‘mwah’ of ‘gaat wel’,
maar concreet. Het levenswiel
helpt je bewust te worden van hoe
het is gesteld met de belangrijke
punten in je leven.
Zo werkt het:
Pak een pen en vul in de buitenste
rand van het wiel, dat de vorm
heeft van een spinnenweb, de levensdomeinen
in die belangrijk
voor je zijn, zoals gezondheid,
vriendschappen, speelsheid, impact
maken, energie, positieve gedachten.
Alles mag, zolang het
van jou is. Geef elk domein vervolgens
een score van 1 t/m 10,
afhankelijk van hoe tevreden je er
op dit moment over bent. Kleur of
verbind de punten, en voilà: je
hebt je eigen spinnenweb.
Zo kun je het interpreteren:
Waarschijnlijk zie je nu een hobbelige
cirkel, en dat is precies de
bedoeling. Je ziet in één oogopslag
waar het wiel soepel rolt en waar
het kraakt. Het confronteert je
met thema’s die je misschien al te
lang op de automatische piloot
draait, maar ook met wat goed
gaat – en dat laatste vergeten we
nog weleens.
Gybels raadt aan om jezelf niet te
forceren richting een ‘perfecte
tien’. Het draait om de vraag:
welk cijfer is voor mij goed genoeg?
En wat wil ik méér: rust,
plezier, verbinding? Zie het als een
moment van zelfonderzoek, met
als bonus een visueel snapshot
van je leven op dit moment. Als je
wilt, kun je het wiel over een paar
maanden weer invullen en de uitkomst
vergelijken.
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 47
48 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
De tijdlijn: reis door je eigen
geschiedenis (en vooruit)
Je leven is geen losse verzameling
momenten, maar een verhaal. Alleen:
wanneer neem je de tijd om
dat verhaal terug te lezen, en om
bewust te kiezen hoe het volgende
hoofdstuk eruit mag zien? Deze
oefening helpt je letterlijk op een
lijn te zetten wie je geworden bent
en waar je misschien weer naar
terugverlangt. Een soort autobiografie
in steekwoorden, met
ruimte voor gouden scè nes én
ruwe randen.
Zo werkt het:
Teken een horizontale lijn op papier
en zet er tijdvakken van vijf
jaar op (0, 5, 10, 15 … tot je huidige
leeftijd en eventueel verder).
Kijk terug: welke gebeurtenissen,
herinneringen, mensen of fases bepaalden
je ontwikkeling? Geef ze
titels. Misschien waren 20–25 je
‘alles uitproberen-jaren’, of bleek
je 35e het begin van je ‘zelfzorgperiode’.
Noteer in elk tijdvak
concrete herinneringen, anekdotes
of gebeurtenissen die betekenisvol
waren. Bijvoorbeeld: Studiekeuze:
lastminute en totaal verkeerd,
maar veel geleerd. Of: Burn-out –
werd gedwongen te vertragen.
Deze vragen kunnen je helpen:
• Wat was je mooiste periode tot
nu toe? Wat maakte het zo mooi?
• Welk feest of welke vakantie
was legendarisch?
• Wanneer voelde jij passie en
levenslust?
• Wat was het meest vormende
moment of momenten?
• Wat leerde het leven je tot nu toe?
• Waarvan had je nooit gedacht
dat het jou zou overkomen –
positief en negatief?
• Wat is het mooiste aan de leeftijd
die je nu hebt?
En nu?
Kijk vooruit. Voeg tijdvakken toe
tot waar jij wilt dromen: vijf, tien,
twintig jaar. Wat hoop je dan te
hebben bereikt? Welke ervaringen
wil je toevoegen aan je levensfilm?
Noteer dat voornemen vast bij de
tijdsvakken in de toekomst, adviseert
Elke Gybels, een aandachtswoord
kan je verlangen vleugels
geven.
De kracht van deze oefening zit in
het perspectief. Je ziet hoe veerkrachtig
je al bent geweest. Je ontdekt
patronen: waar stroomde
het? Waar stokte het? Wat gun je
jezelf opnieuw – of nooit meer?
5-4-3-2-1: zintuigen aan,
hoofd uit
Soms zit je zo in je hoofd dat je je
lichaam nauwelijks nog opmerkt.
Je maalt, je scrolt, je doet – maar
waar bén je eigenlijk? Deze oefening
helpt je om terug te keren
naar het enige moment dat er echt
is: nu. Via je zintuigen land je
weer zachtjes in het moment.
Zo werkt het:
Ga ergens zitten of staan waar je
niet wordt onderbroken. Adem
rustig in en uit. En benoem dan:
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 49
• 5 dingen die je ziet (de vouwen
in je broek, een boom, je handen)
• 4 dingen die je hoort (de koelkast,
een vogel, je ademhaling,
de buurman)
• 3 dingen die je voelt (de stoel
onder je, een trui op je huid,
spanning in je kaak)
• 2 dingen die je ruikt (koffie,
gras, of niks – ook goed)
• 1 ding dat je proeft (je mond,
tandpasta, lucht)
Sluit af met een rustige ademhaling
– in door je neus, uit door je
mond.
Waar is het goed voor?
Deze oefening wordt vaak gebruikt
bij stress of paniek, maar
werkt ook uitstekend als minipauze.
Zie het als een innerlijk anker:
zodra je verdwaalt in je
to-dolijst of zorgen, helpt ‘5-4-3-
2-1’ om te landen in je lichaam.
Je kunt dit altijd en overal doen –
in de rij bij de supermarkt, tijdens
een wandeling, voor het slapengaan.
Door je zintuigen in te schakelen,
kun je de tijd stilzetten,
schrijft Gybels, en dat geeft rust
én focus. En nee, je hoeft niet álles
te ruiken of te proeven. Het gaat
niet om perfectie, maar om aanwezigheid.
De tijdcapsule: een
geschenk voor later
(van nu)
Wil je jezelf verrassen op lange
termijn? Dan kan het een idee zijn
om een tijdcapsule te maken – een
soort schatkist die je over minimaal
tien jaar opent, en waardoor
je aan den lijve ervaart hoe alles
verandert. Het maken ervan is een
oefening in stilstaan én vooruitblikken.
Een schatkist vol herinnering
en betekenis, verstopt voor
je toekomstige zelf – of voor iemand
anders die je dierbaar is.
Zo werkt het:
Kies een goed moment om je capsule
ooit weer open te maken, zoals
je vijftigste verjaardag, je
pensioen, of gewoon een willekeurige
dag over tien jaar. Bedenk
ook: is de capsule voor jou of
voor iemand anders? En waar bewaar
je hem – op zolder, onder je
bed, in de tuin?
Vul de capsule met betekenisvolle
dingen van nu, zoals:
• een brief aan je toekomstige zelf
• foto’s (met achterop wie erop
staan)
• je favoriete tijdschrift of boek
• een gedicht dat je raakt
• een lege verpakking van iets wat
je nu heel lekker vindt
Wat kun je ermee?
De waarde zit niet alleen in wat je
later terugvindt, maar ook in het
maken zelf. Je staat stil bij wie je
nu bent: wat je belangrijk vindt,
wat je raakt. Het is een oefening
in dankbaarheid, betekenis geven,
en in beseffen dat alles beweegt.
En wie weet: een klein moment
van ontroering.
50 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Vergelijk jezelf met jezelf: de
enige vergelijking die telt
We zijn er belachelijk goed in onszelf
te vergelijken met anderen.
Die collega die ogenschijnlijk fluitend
door het leven fietst. Die
vriendin die altijd alles op orde
heeft. En op Instagram lijkt altijd
iedereen gelukkiger, succesvoller
of stralender dan jij. Maar je weet
ook: vergelijken met anderen
maakt vrijwel nooit gelukkig. De
enige vergelijking die iets oplevert,
is die met jezelf.
Zo doe je het:
Pak pen en papier en denk terug
aan jezelf een jaar geleden. Of
drie. Of tien. Waar stond je toen?
Hoe voelde je je? Wat was je aan
het leren, overwinnen, proberen?
Noteer drie dingen:
• Wat is veranderd? Denk aan gedrag,
overtuigingen, keuzes,
grenzen, patronen.
• Waarin ben je gegroeid? Dat
mag iets groots zijn, of iets dat
alleen jij ziet.
• Wat is gebleven? En is dat iets
wat je wilt behouden?
Waarom het werkt:
Als je jezelf vergelijkt met jezelf,
zie je dingen die je normaal over
het hoofd ziet. Kleine stappen
vooruit, patronen die zijn doorbroken,
grenzen die je ooit niet
durfde stellen. Je merkt hoe je
keuzes maakt die beter bij je passen
– ook als het niet perfect ging.
In plaats van jezelf af te meten aan
anderen, kijk je naar je eigen ontwikkeling.
En dat geeft richting,
zelfvertrouwen en rust. Omdat je
beseft: ik ben in beweging. En ik
kan zelf bepalen waar naartoe. //
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 51
‘Jongeren
willen niet meer
Ze is geen voorstander van het
uitbannen van social media,
wel van leren er beter mee om
te gaan. Hoogleraar ontwikkelingsneurowetenschap
Eveline
Crone: ‘Jongeren hebben ook op
dit gebied rolmodellen nodig.’
DE EXPERT
// tekst: Dominique Haijtema
// foto’s: Sebiha Öztaş
steeds
online zijn’
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 53
Met de bestseller
Het puberende
brein
uit 2008
schreef ze zo’n
beetje het
standaardwerk
over de neurologische
ontwikkeling
van
de hersenen
van jongeren.
Hoogleraar
Eveline Crone (1975) is hoogleraar
ontwikkelingsneurowetenschap
aan de Erasmus
Universiteit Rotterdam en
hoogleraar neurocognitieve
ontwikkelingspsychologie aan
de Universiteit Leiden. Ze is
hoofd van een van de meest
vooraanstaande onderzoekscentra
van de hersenen en ontwikkeling,
en won onder meer
de Spinozapremie. In mei 2025
verscheen haar nieuwe boek
Een dag in ons brein (Lannoo).
ontwikkelingsneurowetenschap Eveline Crone
pleit daarin voor een herwaardering van deze
levensfase. Want hoewel het breindeel dat belangrijk
is voor impulsbeheersing en langetermijnplanning
nog volop in ontwikkeling is, blinkt het
in diezelfde periode juist uit in inlevingsvermogen,
avontuurlijkheid en creativiteit.
In haar nieuwe boek Een dag in ons brein neemt
Crone ons mee in de werking van het brein tijdens
verschillende levensfases. De belangrijkste vraag
in het boek is hoe jij jezelf en de mensen om je
heen beter kunt begrijpen. En welke effecten het
veelvuldig online zijn op de hersenen heeft. Daarover
is ze ook tijdens dit interview in haar werkkamer
op de Universiteit van Leiden meteen heel
duidelijk: ‘Ik kan je vast een spoiler geven: dat
weten we simpelweg niet.’
Crone is het oneens met de opvatting dat opgroeien
met social media een van de belangrijkste oorzaken
zou zijn van de wereldwijd toegenomen psychische
problemen van jongeren. ‘Daarover worden hele
boeken geschreven, zoals Generatie angststoornis
van de Amerikaanse sociaal psycholoog Jonathan
Haidt. Hij is een goede wetenschapper en zijn boek
geeft voldoende stof tot nadenken. Het suggereert
echter dat we alleen het socialmediaprobleem
hoeven op te lossen en dan een heel blije jeugd
hebben. Maar we leven in een klimaatcrisis, er is
groeiende sociale ongelijkheid, oorlogsdreiging, er
zijn pandemieën en geopolitieke spanningen. Ik
begrijp het pleidooi, maar ik vind het een beetje
nostalgisch en simplistisch om te verlangen naar
vroegere tijden.’
Er wordt vaak gesuggereerd dat de mentale
problemen van jongeren zijn toegenomen
sinds de opkomst van internet en social
media.
‘Je komt hier op het punt van correlatie en causaliteit.
De vraag is natuurlijk of het een het ander
veroorzaakt en niet gewoon gelijktijdig optreedt.
Wetenschappers kunnen het verband tussen
socialmediagebruik en mentaal welzijn vooralsnog
niet duidelijk vinden, ook niet bij longi tudinale
studies. Het is echt lastig te bewijzen, er is geen
controlegroep die vergelijkbare ken merken heeft
en zonder telefoon of social media is opgegroeid.
Natuurlijk zijn er signalen uit de samenleving dat
het een rol speelt. Dat moet je serieus nemen. Ik
kreeg daarom een paar jaar geleden de behoefte
me niet alleen door eerder wetenschappelijk onderzoek
en tabellen te laten leiden, maar ook
meer voelsprieten in de samenleving te hebben.
54 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Wij organiseren daarvoor panelgesprekken met
jongeren over onderwerpen die zij zelf agenderen.
Ik vind het belangrijk om niet alleen over, maar
mét jongeren te spreken. Hoe zien zij hun toekomst?
Waar lopen zij tegenaan?’
En, wat vinden jongeren zelf?
‘We deden grootschalig onderzoek bij ons onderzoekscentrum
aan de Erasmus Universiteit en zagen
grote verschillen tussen wat jongeren zelf zeggen
en de veronderstellingen die leven. Zo wordt vaak
gedacht dat de toegenomen prestatiedruk vooral
door telefoons en social media is ontstaan. Maar
de jongeren gaven zelf aan dat zij de druk in de
eerste plaats vooral vanuit zichzelf en de maatschappij
ervaren. Daarna komen de ouders en
docenten. Social media en vrienden werden vooral
als ontspanning gezien.
We zien wel een trend dat jongeren niet meer
steeds online willen zijn. Zo werd het telefoonverbod
op scholen door jongeren zonder veel gedoe
geaccepteerd en hebben jongeren uit het MBO
of die opgroeien in een omgeving waarin zij zich
niet herkend of gezien voelen in hun identiteit –
kan online juist een fijne omgeving zijn om gelijkgestemden
te vinden. Dat je met mensen over de
hele wereld in contact kunt zijn, is nooit eerder op
deze schaal mogelijk geweest. Uiteraard zijn er
ook negatieve kanten: als jongeren gepest worden,
komen ze zelfs thuis niet tot rust omdat het pesten
online doorgaat. Het is daarom belangrijk dat
de onlinewereld ook in de klas wordt besproken.
De grootste uitdaging ligt in dat we steeds minder
goed weten wie welke informatie online tot zich
krijgt, waardoor je als ouder niet precies weet wat
je kind ziet en leert. Door open gesprekken te
hebben met je kinderen kun je proberen zo goed
mogelijk te helpen en te sturen.’
Het ontvangen van likes kan verslavend zijn,
las ik in uw nieuwe boek.
‘Hersenen zijn echt supermagisch. Ik vind het tof
om te zien dat ons brein precies hetzelfde reageert
op een duimpje als op het proeven van iets lekkers.
‘WE WETEN STEEDS MINDER GOED WELKE
INFORMATIE EEN KIND ONLINE TOT ZICH KRIJGT’
laatst zelf aangekaart dat ze meer regulatie op
school willen.’
Hoe kunnen we jongeren hierbij ondersteunen?
‘Het belangrijkste is dat jongeren rolmodellen
hebben in hun omgeving. Dat kunnen ouders of
docenten zijn die hen helpen om bijvoorbeeld
goed met social media te leren omgaan. Maar ook
influencers en contentcreators kunnen hier een
belangrijke rol in spelen, bijvoorbeeld door mentale
gezondheid bespreekbaar te maken. Dat blijkt
uit onze sessies en uit onderzoek dat we met partijen
zoals het Trimbos-instituut hebben gedaan.
Voor sommige kinderen – die bijvoorbeeld contact
met anderen in het dagelijks leven spannend vinden
Het ventraal striatum – een diepe kern in de hersenen
– is het gebied dat daarvoor gevoelig is. Dat
reageert sterk op een beloning. Er is natuurlijk
weinig mis mee als je het fijn vindt dat mensen je
verhaal leuk vinden, maar je moet er niet alsmaar
mee bezig zijn of er afhankelijk van worden.
App-ontwikkelaars hebben psychologen en neurowetenschappers
in dienst die ervoor zorgen dat je
zo veel en zo lang mogelijk op je telefoon blijft.
YouTube-filmpjes maken ze precies zo lang dat er
geen reclame tussendoor komt, omdat er anders
een kans is dat je de telefoon weglegt.’
Ik ben geen voorstander van het uitbannen van
social media, wel van leren hoe we er beter mee
omgaan. Dat geldt voor jongeren, maar net zo
goed voor volwassenen.’
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 55
Zijn er verschillen tussen generaties als het
gaat over de impact van online zijn op het brein?
‘Op ouderen heeft het vooral positieve impact, blijkt
uit onderzoek van de universiteit van Amsterdam.
De cognitieve aftakeling is minder als 70- plussers
meer tijd online doorbrengen, waarbij ze bijvoorbeeld
sociale contacten onderhouden of zich moeten
concentreren op een spelletje als Patience.
En ook een app als Ommetje, om wandelingen
mee bij te houden, werkt goed bij hen. Al geldt
vooralsnog ook hier dat het een correlatie is,
maar als het werkt dan werkt het. Een placeboeffect
telt ook.
Maar ook voor jongeren zijn er voordelen: als je
jong met digitale technologie in aanraking komt,
kan je brein daar veel makkelijker en adaptiever
mee omgaan dan wanneer je ouder bent. Het brein
werkt op jonge leeftijd nog als een spons waardoor
we heel gemakkelijk nieuwe vaardigheden
kunnen leren en ook wat meer exploratief leren:
iets uitproberen zonder dat we van tevoren een
hypothese hebben hoe we van A naar B komen.
Daarom hebben jongeren vaak een groot voordeel
op ouderen bij bijvoorbeeld het leren van games.
Wat we ook zien is dat jongeren snel leren wanneer
iets onecht is. Daarentegen kunnen volwassenen
vaak beter inschatten wanneer ze iemand online
wel of niet kunnen vertrouwen.’
In uw boek beschrijft u het beroemde Still faceexperiment,
waarbij baby’s gestrest raakten
als de ouder non-verbaal niet op ze reageert.
Je ziet ouders best vaak op hun telefoon kijken
als ze bijvoorbeeld met een kinderwagen onderweg
zijn. Wat doet dat met een kind?
‘Ons brein gaat tijdens de ontwikkeling door verschillende
fases. Het leert door sociale interactie.
Bij baby’s is er een periode waarin veel behoefte is
aan menselijk contact. Baby’s leren emoties door
ze te spiegelen aan anderen. Een onderzoek van
Marion van der Heuvel aan de universiteit van
Tilburg liet een vergelijkbare uitkomst zien als het
Still face-experiment: als een baby geen contact
kan krijgen, dan wordt die onrustig of raakt zelfs
‘ELKE KWETSBAAR HEID DIE WE IN HET BREIN ZAGEN,
BLEEK TEGELIJKERTIJD EEN KRACHT TE ZIJN’
56 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
overstuur. Het effect van het gebrek aan contact is
voor kinderen zeer verschillend; het ene kind herstelt
snel, terwijl het andere overstuur blijft. De
langetermijngevolgen hiervan zijn nog niet bekend.
Het betekent overigens zeker niet dat je als
ouder niet af en toe op je telefoon mag kijken.
Maar als je door je telefoon veel afwezig bent, is
dat een gemiste kans voor de ontwikkeling van
het brein van je kind voor sociale interacties. ’
U doet al 25 jaar onderzoek. Welke resultaten
hebben u het meest verrast?
‘Het is ongelooflijk wat we in de afgelopen jaren
allemaal hebben ontdekt. Steeds als we dachten
dat er een bepaalde kwetsbaarheid zat in het brein
bleek dat tegelijkertijd een kracht te zijn. Zo is het
ventraal striatum niet alleen het hersendeel dat
gevoelig is voor verslavingen, zoals likes op social
media, maar ook belangrijk om met anderen te
kunnen samenwerken, omdat dit ook het gebied
is voor sociale beloningen.
Er bestaat geen optimaal brein. We zijn vaak op
zoek naar problemen, maar er zitten veel mooie
aspecten aan de hersenen. Zo is er onderzoek gedaan
naar de relatie tussen veel online zijn en verminderde
concentratie. Daaruit blijkt ook geen
oorzakelijk verband. Meestal gaat het bij gebrek
aan focus juist om mensen die van nature hun
aandacht al makkelijk kunnen verdelen. Zij vinden
het juist fijn dat ze online snel van informatie
kunnen wisselen.’
Wat wilt u nog graag onderzoeken?
‘Aan de ene kant benadrukken wij als ouder of
maatschappij dat het goed is een ander te helpen
en dat je niet alleen maar in je eigen groepje moet
verkeren. Aan de andere kant waarschuwen wij
jongeren niet met vreemden te praten, niet zomaar
online vriendschapsverzoeken te accepteren.
Dat vind ik een heel interessant spanningsveld.
Hoe maak je de goede keuzes om iemand online
wel of niet te vertrouwen? Hoe blijven we in tijden
van polarisatie met elkaar in gesprek? Daar
ben ik benieuwd naar.’ //
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 57
MIJN LEVEN
// tekst: Rianne van der Molen // foto’s: privébezit
EIGENHANDIG
In hun vak is de tijd nemen en echte
aandacht hebben belangrijker dan
snelheid of efficiëntie. Drie makers
over de voldoening van ambachtelijk
werken. ‘Ik ga elke dag met een blij
gevoel naar huis.’
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 59
‘Tussen de
middag eten
we samen
pasta’
60 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
In de Haagse papierfabriek Jero van Sandro Bruti (55) en zijn familie is
het alsof de tijd heeft stilgestaan. Ze maken er kartonnen schaaltjes met
ouderwetse machines.
‘De machines die wij gebruiken, zijn bijna allemaal in de jaren vijftig gemaakt,
toen mijn opa deze fabriek vanuit Amsterdam naar Den Haag haalde.
Sindsdien is er weinig veranderd. Ooit werden deze apparaten gemaakt om
een leven lang mee te gaan; daar hou ik van. Maar dat er in al die jaren zo
weinig is vernieuwd, komt vooral door mijn vader, Urbano. Verandering
vindt hij niet fijn. Zijn bankzaken heeft hij bijvoorbeeld zo lang mogelijk
per overschrijving geregeld, tot het echt niet meer kon. Mijn vader is in
Italië opgegroeid als boerenzoon en ik denk dat voor hem letterlijk geldt:
wat de boer niet kent… We hebben weleens gesproken over het moderniseren
van bijvoorbeeld de machines, tot we zagen hoeveel stress hem dat opleverde.
Harmonie in de familie is voor ons uiteindelijk belangrijker.
Mijn ouders zijn beiden in de tachtig, maar werken hier nog dagelijks. We hebben
geen computer, dus wie bij ons wil bestellen, moet bellen. Tegenwoordig
vinden veel mensen dat lastig, dan vragen ze of ik het even op de mail kan
zetten. Dan zeg ik: ik heb u nu aan de lijn en schrijf het hier zwart-op-wit.
Ik kan u zelfs vertellen wanneer de order hier vertrekt en dus bij u aankomt.
Dat is toch net zo handig?
Het is heerlijk om hier te werken. Het voelt als thuis, met mijn ouders, mijn
zus Natascha en Jan, die hier al 45 jaar werkt. Deze fabriek weerspiegelt
voor mij een wereld waarin alles bewaard en geëerd wordt. Tussen de middag
eten we samen warm, meestal pasta. Klanten schuiven weleens aan,
het contact met hen is vaak heel vertrouwd.
Als een machine kapotgaat, moeten we hem zelf maken. Gelukkig is mijn vader
handig, maar die oude onderdelen zijn steeds moeilijker te vinden. Ergens
weet ik dat ik dit bedrijf niet de toekomst in kan loodsen. Het gaat een keer
stoppen, ook omdat mijn zus en ik geen kinderen hebben – maar wanneer
weet ik niet. Om die reden heb ik hiernaast al jaren een eigen bedrijf,
waarmee ik muziekevenementen en whiskyproeverijen organiseer, olijfolie
importeer en Italiaanse catering verzorg. Hoewel ik daarvan geniet, blijft
het werk in de fabriek voorlopig mijn basis. Als ik hier binnenstap, is het
alsof ik even terugga in de tijd. Naar een plek waar mensen hard werken
én contact met elkaar maken, zonder steeds op schermen te staren. Deze
plek geeft mij rust; het is een tijdloze oase in de drukke moderne stad.’
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 61
Sas de Vries (38) is opgeleid als neuropsycholoog, maar wilde liever met
haar handen werken. Nu maakt ze tassen.
‘De tassen die ik met de hand stik, kan ik op de machine niet maken. Het
zit hem in de details, zoals een kleine verdikking op het hengsel. Niet iedereen
zal het misschien opvallen, maar de liefhebber ziet het. Bij elke tas
begin ik met gaatjes perforeren in het plantaardig gelooide leer en daarna
pak ik naald en draad. Hoewel handstikken traag gaat, geeft het me veel
controle. Met de machine is een foutje sneller gemaakt. Het is een rustgevend
werkje, want het vraagt precies genoeg focus om niet af te dwalen
en is tegelijk mentaal niet uitputtend.
Voor mijn omgeving kwam deze stap nogal onverwacht. Ik heb altijd goed kunnen
leren en het voelde logisch om na het vwo te gaan studeren. Psychologie
vond ik boeiend en rondde ik goed af. Daarna werd ik aangenomen als
neuropsychologisch onderzoeksassistent bij het Alzheimercentrum van het
VUmc in Amsterdam. Dat ik zo snel een mooie baan had, was enorme
mazzel. Lang niet alle studiegenoten vonden direct iets. Toch bracht het me
weinig voldoening. Ik zag veel mensen met beginnende dementie en hun
verdriet nam ik soms mee naar huis. Het was belangrijk werk, maar gaf
me niet de energie die ik zocht.
Mijn vriend bewoog zich ondertussen als cameraman in een heel ander wereldje.
Vrolijker, lichter en vrijer. Het leek me heerlijk om zo te werken. In die tijd
volgde ik hobbymatig een cursus tassen maken, waarbij de cursusleider
enthousiast vertelde dat ze antropoloog was en zich had laten omscholen
tot schoen- en tassenmaker. Ze had nooit spijt gehad van die keuze. Spontaan
besloot ik mijn baan op te zeggen, om voor mezelf te beginnen als
tassenmaker. Of dat zou lukken? Ik had geen flauw idee.
Wat zonde dat je je opleiding weggooit, kreeg ik vaak te horen. Voor
mij persoonlijk voelde de keuze juist als een fijne uitdaging. Als ik naar een
college ging of een studieboek las, zat de stof direct in mijn hoofd. Dat
kostte geen moeite. Een tas stikken bleek iets heel anders. Dit ambacht heb
je niet zomaar in de vingers, het vergt eindeloos veel oefening.
Tijdens het werk vertraag ik, tot er na uren stikken een mooie tas ontstaat.
Ik ben nu tien jaar tassenmaker, maar ga nog elke dag blij naar huis. Met
mijn handen werken past me veel beter.’
62 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
‘Met de hand
stikken is
rustgevend’
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 63
64 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
‘Het is alsof
je het verlies
letterlijk in
handen neemt
en vormt’
Bas van Nieuwburg (48) is kunstenaar en maakt sinds 2011 handmatig
houten grafkisten. Veelal samen met de naasten van de overledene.
‘Op een avond in 2011 werd ik gebeld door Jes: of ik naar Koedijk wilde
komen, waar zij met haar man Helmut woonde. Toen ik nog jong was,
leerde ik hen kennen als vrienden van mijn ouders, maar inmiddels voelde
Jes als een soort extra moeder voor me. Ze vertelde dat ze al langer last
had van haar buik en zware hoofdpijnen. Het bleek kanker te zijn, en
volgens de artsen had ze nog maar een paar maanden te leven. Ze wees
op een catalogus. ‘Moet je nou toch kijken wat een vreselijke kisten, Bas.
Daar wil toch niemand dood in gevonden worden?’ Ondanks de schok van
dat moment, hebben we enorm gelachen om alle kisten die ze gruwend
aanwees. Ze zei: ‘Ik wil dat jij een kist voor me maakt, jij kan dat veel
mooier.’
Ik heb een opleiding tot meubelmaker gedaan en zelf mijn huis verbouwd en
vertimmerd. Dus beloofde ik het haar. Tegelijk vond ik het heftig. Hoe kun
je een grafkist maken voor iemand van wie je helemaal geen afscheid wilt
nemen?
Niet iedereen was blij met haar wens. Was het niet vreselijk dat ik aan haar
kist werkte, terwijl Jes nog gewoon leefde? Vanwege die onrust besloot ik
familieleden uit te nodigen om mij te helpen in de werkplaats. Het was
enorm verdrietig en tegelijk ging het vooral over de liefde die we allemaal
voor haar voelden. Vooral haar kleinkinderen bleken dat precies te snappen.
Zorgvuldig schuurde er eentje een splinter weg, terwijl een ander vroeg of
hij schelpen voor oma op de kist mocht plakken. Na dat proces voelde ik:
hier moet ik mee door.
Sinds 2015 werk ik aan een eigen collectie ambachtelijk gemaakte boomkisten,
die mensen kunnen bestellen. Nabestaanden kunnen er ook voor kiezen
om mij te helpen bij het maken, dan zijn we samen ongeveer een dag bezig.
Door zo bewust te beslissen hoe de grafkist gaat worden, is het alsof je het
verlies letterlijk in handen neemt en vormt. Daar waar geen woorden zijn
of een gesprek niet lukt, kan handelen helend zijn. Voor mij werkte dat zo
in het proces met Jes en dat zie ik ook bij anderen.
Mijn tijdsbeleving is anders wanneer ik ambachtelijk werk. Op een of andere manier
kan ik dan heel concreet voelen hoelang ik ergens mee bezig ben. In de
digitale wereld voel ik dat veel minder. Dan vliegen de uren weg en weet ik
niet goed waarheen.’
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 65
DE
BLOEMETJES
BUITEN
De natuur is je speeltuin, je schatkamer, je schuilplaats,
je atelier, je therapeut, je apotheek. Versterk de heilzame
werking van de natuur met deze vijf oefeningen.
// tekst: Ernst Bohlmeijer, Mari Verstegen
// bewerking: Barbera Bosma // foto: Wes Hicks
Dat de natuur een onmiskenbaar
positief effect heeft op lichaam en
geest, is de laatste decennia door
talloze onderzoeken aangetoond.
Een natuurrijke omgeving reduceert
stressklachten, angststoornissen,
migraine en depressiviteit. Meer
contact met de natuur leidt tot een
beter humeur en minder piekeren.
Alleen al het kijken naar groen
heeft een positief effect op het
herstel bij ziekte. Ernst Bohlmeijer,
hoogleraar mentale gezondheid
aan de Universiteit Twente, bracht
vorig jaar de uitkomsten van verschillende
studies naar de effecten
van aandacht voor de natuur op
ons welbevinden in kaart. Daarbij
kregen deelnemers de opdracht
om dagelijks twintig minuten de
natuur in hun omgeving in te
gaan, die te observeren en om de
emoties die dat bij hen opriep te
noteren in een dagboek. Het onderzoek
toonde aan dat deze deelnemers
al na een tot twee weken meer
geluksgevoel en mentaal welbevinden
ervaren dan mensen die andere
opdrachten kregen.
Zowel ons
lichaam als
ons brein is
nog steeds
aangepast
aan een leven
in de natuur
Groene energie
Waardoor komt het dat de natuur
ons zo goeddoet? Dat we dankzij
een wandeling in het groen doorgaans
verkwikt weer huiswaarts
keren? De wetenschappelijke verklaring
daarvoor ligt voor de
hand: het is evolutionair bepaald.
Zowel ons lichaam als ons brein
is aangepast aan een leven in het
groen. Onze geschiedenis heeft
zich gedurende honderd duizenden
jaren in de natuur afgespeeld –
dat was ons leefgebied. Pas sinds
heel recent leeft meer dan de helft
van de mensheid in stedelijke gebieden.
Deze verandering van leefomgeving
heeft zich in slechts een
paar eeuwen voltrokken, een
tempo dat veel hoger ligt dan het
tempo waarin wij ons genetisch
kunnen aanpassen. We wonen in
een moderne leefomgeving terwijl
ons brein nog steeds is ingesteld
op leven in de natuur. Het verwerken
van prikkels uit een groene
omgeving kost ons daarom relatief
weinig moeite.
Zachte fascinatie
Op de prikkels die we in een meer
verstedelijkte omgeving krijgen,
zijn onze hersenen echter nog niet
ingesteld. Om die te verwerken,
moeten we veel meer inspanning
leveren. En niet alleen de aard van
de prikkels is veranderd, ook de
hoeveelheid die we te verwerken
krijgen is gigantisch toegenomen
– vooral doordat we voortdurend
worden omringd door telefoons,
computers, tv’s, billboards en andere
aandacht rovers. Ook een
groene omgeving trekt aandacht,
maar zonder dat dat ons moeite
kost. Zachte fascinatie wordt dat
ook wel genoemd. Het ruisen van
bomen, over vliegende ganzen, verkleurende
bladeren in de herfst –
allemaal sensaties die we
makkelijk laten binnenkomen.
Ons stressniveau neemt af in de
natuur, we kunnen er herstellen
van mentale inspanningen en laden
ons weer op voor prikkelrijkere
bezigheden. Daarom: vijf
oefeningen die je kunt doen in het
groen.
Dit artikel is een bewerking van fragmenten
uit het onlangs verschenen boek Natuur als
bron. Praktische oefeningen voor ontspanning
en zingeving (Noordboek, 2025) van
bioloog Mari Verstegen. Onder de noemer
‘Natuur en stilte’ organiseert Verstegen ook
weekenden waarin je de natuur kunt ervaren
vanuit een klooster. Meer informatie daarover
vind je op natuurtrainingen.nl
68 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
OEFENING 1
PLUK DE DAG
Een natuurdagboek bijhouden
kan veel voldoening geven. Het
is een manier om langer stil te
staan bij iets wat je buiten ziet,
hoort of ervaart. Het stimuleert
om je aandacht meer bij de omgeving
te hebben en helpt om
dingen op te merken die je anders
waren ontgaan. Ook voedt
het de nieuwsgierigheid, die vanzelf
tot ontdekkingen en verwondering
leidt.
Dit heb je nodig:
• Schrift of ringband.
• Schrijf- en wellicht plakspullen.
Zo doe je het:
Wat de inhoud van het dagboek
betreft kun je oneindig variëren.
Volg bijvoorbeeld het verloop van
de seizoenen door het noteren
van waarnemingen zoals: hoe
laat beginnen de vogels te fluiten?
Wanneer hoor ik de eerste koekoek?
Wanneer zie ik voor het
eerst speenkruid in bloei staan?
Wanneer zie ik de eerste vliegenzwam?
Wanneer lag er voor het
eerst ijs op de sloot? Wanneer
verliest de beuk voor mijn huis
zijn bladeren? De seizoenen is
volgen is boeiend – en wordt
steeds boeiender naarmate je er
meer mee bezig bent. Ook de
soorten planten en dieren in een
bepaald gebied bijhouden, of
gedrag van één diersoort bestuderen,
kunnen fascinerende bezigheden
zijn. En misschien is het
dagboek voor jou in de eerste
plaats een manier om woorden
te geven aan je mijmeringen.
Mocht je het allemaal niet te ingewikkeld
willen maken, dan kun
je ook na elke wandeling een
paar dingen noteren die je zijn
opgevallen of die je hebben
geraakt. Alleen dat al is een stimulans
om buiten meer met je
aandacht bij de natuur te zijn.
Ook met de vorm kun je alle
kanten op: vul het dagboek met
teksten, tekeningen, gedichtjes,
veren van vogels, bloemen en
bladeren.
OEFENING 2
ALLEEN OP DE WERELD
Ook stilte heeft een krachtige,
positieve uitwerking op onze gezondheid,
en naarmate stilte langer
duurt, wordt dat effect
gewoonlijk sterker. Een manier
om de heilzame werking ervan
nog intenser te ervaren, is door
een hele dag in je eentje door te
brengen in de natuur.
Daar zit je dan. Een hele dag
lang. Onrust en ongemak liggen
op de loer. Verveling dreigt en
misschien is het een stuk kouder
dan je verwachtte. Er is niets op
tegen om af en toe te gaan wandelen,
iets te tekenen of op te
schrijven. Maar er is ook veel
voor te zeggen om niet telkens
afleiding te zoeken en in plaats
daarvan wat langer te blijven bij
wat zich aandient, ook als dat
onprettig of ongemakkelijk is.
Eigenlijk komt het erop neer dat
steeds de waarneming centraal
staat – probeer steeds weer terug
te keren naar het hier en nu,
naar wat zich op dat moment
aandient. Dat kunnen dingen uit
de omgeving zijn zoals vogels,
wolken, de wind, stemmen van
mensen, een overvliegend vliegtuig,
maar ook lichamelijke gewaarwordingen
(een haar kriebelt
in je nek, je maag knort). Blijf
simpelweg bij het waarnemen ervan.
Telkens als je afdwaalt, als je
merkt dat er allerlei gedachten in
je opkomen en innerlijke discussies
ontstaan, keer je weer terug
naar de waarneming.
Een paar tips:
• Het helpt om met nieuwsgierigheid
en zonder iets te willen
bereiken aan zo’n dag te beginnen.
Een vooropgezet doel of
verwachting, bijvoorbeeld dat je
een fantastisch inzicht gaat krijgen,
zal je aandacht en het
openstaan voor ervaringen behoorlijk
inperken.
• Probeer te voorkomen dat je
direct na afloop door moet naar
een drukke bezigheid of naar
een omgeving met veel prikkels.
• Schrijf je ervaringen op – daardoor
blijven ze je langer bij.
70 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
OEFENING 3
OOG VOOR DETAIL
Met een loep zie je details die je met het blote oog vaak mist. Bovendien
richt een loep je aandacht en helpt je focussen. Daarnaast zien
alledaagse dingen er onder een vergrootglas vaak bijzonder verrassend
uit. Je begint je als vanzelf te verwonderen.
Dit heb je nodig:
• Een loep. Het kan met elk soort loep, maar het handigst is een opzetloep,
die zijn wat groter en gemakkelijk te hanteren.
• Een kleedje om je vondsten op uit te stallen.
Zo doe je het:
• Verzamel een paar willekeurige
blaadjes en leg ze op het kleed.
• Pak een van de blaadjes en bestudeer
’m eens goed met de
loep. Wat valt je op? Wat zie je
allemaal? Bekijk ook de onderkant
en de zijkant van het blad.
Op dezelfde manier kun je ook
bijvoorbeeld naar mos, boomschors
of bloemen kijken. Ben je
met meerdere mensen? De oefening
wordt nog leuker als je met
elkaar uitwisselt wat je ziet.
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 71
OEFENING 4
SCHATZOEKEN
Iedereen heeft het in zijn jeugd weleens gedaan: kastanjes, eikels,
schelpen of stenen verzamelen. Het is iets wat je overal kunt doen en
juist door zijn eenvoud is deze oefening heel ontspannend. Geschikt
om alleen, of juist met een of meer mensen te ondernemen.
Dit heb je nodig:
Eventueel een kleedje waarop je
alles tentoonstelt.
Zo doe je het:
Bedenk wat je gaat verzamelen –
de mogelijkheden zijn eindeloos.
Een paar suggesties: mooie
schelpen; bijzondere stenen; takken
die je aan iets anders doen
denken; bladeren van één soort
in verschillende kleuren; bladeren
van één soort in verschillende
vormen; rode dingen; gele
dingen; geurende bladeren en
bloemen; verschillende bloeiende
grassen.
Een mooie variant komt uit het
boekje Beleef de natuur met kinderen
van Joseph Cornell: iets
zachts; iets scherps; iets dat helemaal
recht is; honderd van iets;
iets ronds; iets dat geluid maakt;
iets dat je aan jezelf doet denken.
72 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
OEFENING 5
HERINNER JE
JE DEZE NOG?
Op een herinneringsplek in huis
verzamel je dingen uit de natuur
die je mooi of bijzonder vindt,
die je herinneren aan een mooi
moment of die symbool staan
voor iets wat belangrijk voor je is.
Ook een idee: bepaal wat jou op
dit moment erg bezighoudt, ga
vervolgens op zoek naar iets in
de natuur dat daar uitdrukking
aan geeft. Buiten stimuleert het
je om je aandacht bij de natuur
te hebben, bij wat je onderweg
tegenkomt. Binnen weet je je
omringd door mooie of betekenisvolle
dingen en is het een manier
om kostbare momenten in herinnering
te roepen.
Dit heb je nodig:
De herinneringsplek kan een speciaal
– of doodgewoon – tafeltje
zijn, maar ook een stuk van de
vensterbank of een plank in een
kast.
Nog een tip: je kunt de spulletjes
die je hier wilt uitstallen in je eentje
verzamelen, maar kinderen en
andere huisgenoten zijn er doorgaans
ook prima voor te porren.
Bronnen o.a.: N. J. Maas, J.A. Postma, Natuur en gezonde leefstijl. De wetenschappelijke onderbouwing
van de relatie tussen natuur en gezondheid, 2020 / E.T. Bohlmeijer e.a., Effectiveness
of nature-based positive psychology interventions on well-being. A systematic review and
meta-analysis, Universiteit Twente, 2024 / UN DESA, 2018 Revision of world urbanization prospects,
2018 / J. Talbot-Zorn, L. Marz, Golden. The power of silence in a world of noise, 2022
FOTO’S: GUILHERME STECANELLA, GETTY IMAGES, SONAM NEGI, ELENA HELADE, KOOLSHOOTERS
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 73
ONTZETTEND
HAALBAAR
STAPPENPLAN
KICKSTART JE
CREATIVITEIT
Tokkelen op een gitaar, schilderijtjes
maken of korte verhalen schrijven:
iets creatiefs doen is leuk én gezond.
Ontdek in vijf stappen hoe je je
creatieve energie kunt laten stromen.
// tekst: Stefanie Rondags // illustraties: Luisa Roth
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 75
76 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Regelmatig iets creatiefs doen geeft
je geluksgevoel een boost, zo blijkt
uit recent Brits onderzoek. Het
heeft zelfs een grotere impact op
je levenstevredenheid dan het hebben
van werk. Dat creativiteit zo’n
groot effect heeft op ons welzijn
heeft meerdere oorzaken. Zo brengt
een creatieve hobby je in een staat
van flow – een toestand van opperste
concentratie, waarbij je de
tijd en de wereld om je heen vergeet.
En mensen die vaak in flow
zijn, voelen zich structureel gelukkiger
dan mensen die zelden of
nooit in deze staat verkeren.
Daarbij geeft een creatieve bezigheid
je brein ruimte om een tijd
lang vrijelijk te dwalen. Even ben
je vrij van gericht denken en het
verwerken van externe prikkels.
Wanneer je onbewuste, herhalende
bewegingen maakt – denk aan
breien, groenten snijden, hout
schuren of een tekening inkleuren
– dan krijgen gevoelens en gedachten
die op de achtergrond sluimeren
alle ruimte. Inzichten en nieuwe
ideeën borrelen als vanzelf op.
Hoogleraar psychologie aan de
Universiteit van Californië Sonja
Lyubomirsky noemt deze momenten
van mentale time-out net zo
belangrijk voor de hersenen als
gezond eten en beweging voor het
lichaam.
Ook maakt het ons gelukkig als
we ergens vooruitgang in boeken.
Wanneer we regelmatig tijd besteden
aan gitaar spelen, beeldhouwen
of tennissen, worden we er vanzelf
beter in. Het eerdergenoemde
Britse onderzoek laat zien dat
mensen die veel tijd investeren in
hun hobby, ook meer vertrouwen
hebben dat ze problemen tijdens
hun werk kunnen oplossen.
Tot slot blijkt uit onderzoek door
de Amerikaans-Nieuw-Zeelandse
psycholoog Tamlin Conner dat wie
vandaag iets creatiefs doet, zich
morgen al beter voelt. Creatief
bezig zijn, zoals schilderen, iets
van hout maken of schrijven,
maakt dat je de dag erna meer
energie hebt en enthousiaster, kalmer
en tevredener bent. En ook dat
je je dagelijks leven als betekenisvoller
ervaart en meer interesse
hebt in anderen.
Vergeet dat meesterwerk
Helaas schiet creatief zijn er nogal
eens bij in. Niet alleen door tijdgebrek,
maar ook door perfectionisme,
uitstelgedrag, of een kritische
innerlijke stem. Het gaat er echter
niet om in één keer meesterwerk
te creëren, zegt de Australische
creatief coach Amie McNee, maar
om er een dagelijkse gewoonte van
te maken. Is je creatieve hobby de
laatste tijd wat in het slop geraakt,
of wil je beginnen aan een nieuwe?
In haar boek We need your art
beschrijft McNee hoe je jezelf gedurende
een reset van twee weken
in vijf eenvoudige stappen kunt
stimuleren om je regelmatig creatief
uit te leven.
STAP 1:
Kies een klein creatief doel
Bedenk een minimale hoeveelheid
tijd of een minimale hoeveelheid
creatieve productie, bijvoorbeeld
tien minuten muziek maken of de
achtergrond van je schilderij opzetten,
en halveer die minimale
hoeveelheid. Nu heb je een ontzettend
haalbaar doel gesteld. Zo
haalbaar dat het bijna gênant is.
Zodra je je ontzettend haalbare
doel hebt behaald, ben je klaar
voor vandaag. Stop dan ook, zelfs
als je nog even wilt doorgaan. Het
gaat er namelijk om dat je jezelf
een succesje geeft, waardoor je
zelfvertrouwen groeit. Het is niet
de bedoeling dat je al je energie in
één keer opgebruikt. De minimale
creatieve inspanning moet zo
klein zijn dat het je nauwelijks
moeite kost. Zo ontdek je dat het
helemaal niet eng of vermoeiend
is om creatief te zijn, en dat je gemakkelijk
in staat bent om je beloften
aan jezelf na te komen. Als
je erop vertrouwt dat je elke dag
je doel kunt halen, dan blijf je
doorgaan en ontstaat er op een
gegeven moment haast als vanzelf
iets moois.
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 77
MAAK ER GERUST
EEN POTJE VAN
Wat als je last krijg van je innerlijke
criticus: de stem die zegt dat
je flutkunst maakt en beter kunt
stoppen? Besef dat die stem erbij
hoort. Je zult ongetwijfeld weerstand
voelen als je gaat creëren,
want het kan hartstikke spannend
zijn om kunst te maken of
gewoon iets creatiefs te doen.
Maar om te profiteren van alle
psychologische voordelen gaat
het niet om het eindresultaat.
Sta jezelf dus toe om in de komende
twee weken rotzooi te
maken. Als je gewoon maar
dingen creëert, zonder je zorgen
te maken over of het wel goed
genoeg is, dan gebeurt er iets
magisch: je bent creatief bezig.
Ook als je vreselijke deuntjes
speelt, het ene na het andere
cliché opschrijft of gênante
sculpturen maakt, dan ben je aan
het spelen, aan het gedijen en
– hopelijk – ook aan het genieten.
En dat is waar het om gaat.
STAP 2:
Kies één tot drie beperkingen
Om te voorkomen dat je verlamd
raakt door alle opties die je hebt
– de angst voor de lege pagina of
het blanco schildersdoek – is het
belangrijk om jezelf te beperken
in je opties. Zo verklein je ook de
hoeveelheid angst die je ervaart.
Kies bij het schilderen bijvoorbeeld
voor slechts drie kleuren,
beslis dat je alleen een hoofd mag
boetseren als beeldhouwen je
hobby is of bepaal dat jouw video
maar twee minuten mag duren
als je aan editen doet. Wat deze
beperkingen doen, is dat ze je
perfectionisme intomen.
Hierdoor ben je minder gefocust
op de kwaliteit van je werk, maar
gewoon bezig.
STAP 3:
Kies een tijdstip
Als je jezelf een ontzettend haalbaar
doel stelt, dan past dat prima
binnen een kort tijdsbestek. Je
hebt dus niet veel vrije tijd nodig
om creatief te zijn. Regelmaat
helpt: reserveer elke dag hetzelfde
tijdsblok. Zo raak je eraan gewend
en hoef je er niet meer over
na te denken; je gaat op het door
jou gekozen tijdstip gewoon aan
de slag. Bescherm die tijd. Zet het
tijdsblok in je agenda en houd je
eraan.
Voor sommige mensen is het handiger
om een richttijd te kiezen,
zoals: als de kinderen op bed liggen,
of: zodra ik mijn koffie en
ontbijt op heb. Plak bijvoorbeeld
een briefje op je spiegel waarop
deze afspraak met jezelf staat.
STAP 4:
Richt je werkruimte in
Een veelvoorkomend struikelblok
is te lang bezig zijn met het in
orde maken van je creatieve plek.
Geef jezelf maximaal vijf minuten
om je ruimte zo prettig mogelijk
in te richten, zodat je daarna gelijk
aan de slag kunt. Stel desnoods
een timer in. Zet je telefoon op
vliegtuigstand, zet een lekker muziekje
op en leg alles wat je nodig
hebt binnen handbereik. Zodra de
timer gaat begin je met creëren.
STAP 5:
Doe dit twee weken lang
elke dag
Je haalt je doel elke dag en houdt
dat twee weken vol. Deze stap lijkt
makkelijk, maar is de moeilijkste
om te volbrengen. Alles begint
met het stellen van een ontzettend
haalbaar doel, dat je ook op dagen
dat je moe of druk bent of niet
lekker in je vel zit, kunt bereiken.
Lukt dat toch niet, ga dan terug
naar stap 1 en halveer de vastgestelde
hoeveelheid. Kies een doel
dat zelfs de minst geïnspireerde
versie van jezelf twee weken vol
kan houden. //
Bronnen: H. Keyes e.a., Creating arts and
crafting positively predicts subjective wellbeing,
Frontiers in Public Health, 2024 / T. S.
Conner e.a., Everyday creative activity as a
path to flourishing, Journal of Positive
Psychology, 2016
78 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 79
TEST
Hoe goed kun
je loslaten?
Wil je meer kunnen genieten van het moment? Minder
teleurgesteld zijn als iets even tegenzit? Volgens de
boeddhistische psychologie is onthechting daarop het
antwoord – een levenshouding waarbij je geluk minder
afhankelijk wordt van materie, status en verwachtingen.
// tekst: Peggy van der Lee // test: Marloes Blom // foto’s: Getty Images
80 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 81
Psychologen Baljinder Sahdra en
Phillip Shaver van de Universiteit
van Californië raakten gefascineerd
door de oude boeddhistische leer
en wilden weten wat het inhoudt
om echt onthecht te zijn. Samen
met hoogleraar sociale psychologie
en gezondheidspsychologie
Kirk Warren Brown doken ze in
boeddhistische geschriften en gingen
op bezoek bij talloze boeddhistische
leraren, schrijvers en
geleerden. Was er een manier om
in kaart te brengen wat onthechting
inhoudt? En wat zouden wij
hier in het Westen, met onze hang
naar materie, zekerheid, status en
erbij horen, ervan kunnen leren?
Terwijl de psychologen luisterden
naar boeddhisten als Alan Wallace,
Bhikkhu Bodhi en Pema Chödrön,
leerden ze eerst wat het tegenovergestelde
is van onthecht zijn: gehecht
of vastgegrepen zijn. Het
Tibetaanse woord shenpa staat
voor de impulsieve reactie die opkomt
als de dingen niet gaan zoals
we wilden, hoopten of verwachtten.
Als je op vakantie bent en het
regent – of het is veel te heet. Als
je ruzie krijgt met je partner. Je
kind zeurt over de wifi. ‘Zelfs een
vlek op je trui kan je dat gevoel al
bezorgen,’ schrijft Pema Chödrön
in een blog. Elke dag, elk uur komen
die momenten voorbij. En
steeds gebeurt hetzelfde: een gevoel
van spanning komt op en je
wilt niet zijn waar je nu bent. Het
is een oncomfortabel gevoel waar
we vanaf willen, dus wenden we
ons tot eten, drank, shoppen,
werk, klagen, gemene dingen zeggen
– of die eeuwige telefoon.
Flexibel
‘Onthecht zijn kan gezien worden
als psychologische flexibiliteit,’
schrijven de Californische onderzoekers
naar aanleiding van hun
zoektocht. ‘Wie psychologisch
flexibel is, is bereid om vervelende
gevoelens te ervaren, kan afstand
nemen van de gedachten die daarbij
opkomen en is in staat om
zichzelf met mildheid en compassie
van een afstandje te bekijken.’
Psychologische flexibiliteit maakt
het mogelijk onze aandacht te
richten op het heden: oké, de trein
heeft vertraging. Door het raam
zie ik bergen en een meer.
We zijn vaak zo gericht op het oplossen
of wegwerken van vervelende
gevoelens dat we makkelijk
anderen de schuld geven: die
spoorwegmaatschappijen ook altijd!
Of we slaan we onszelf overdreven
voor de kop: we hadden
ook veel eerder moeten vertrekken!
Als we naar onze emoties kijken
met een onthechte houding,
kunnen we dat er allemaal buiten
laten en alleen stilstaan bij ons gevoel:
ik baal. Dat schept ruimte
om ons een volgende keer – zonder
al dat drama – anders op te
stellen in eenzelfde situatie.
Ook versterkt dat het contact met
de mensen om je heen: als je ontspannen
kunt zijn met jezelf, kun je
ook ontspannen zijn met anderen.
De behoefte om anderen te veranderen
verdwijnt. Daardoor komt er
meer ruimte voor intieme relaties.
Uit de test die de Californische
psychologen uiteindelijk ontwikkelden,
bleek dat mensen die hoog
scoorden op non-attachment ook
empathischer, genereuzer en sociaal
meer verbonden zijn.
Bronnen: B. Sahdra, P. Shaver, K. Brown, A
scale to measure nonattachment. A buddhist
complement to Western research on attachment
and adaptive functioning, Journal of
Personality Assessment, 2010 / T. Touber,
Spoedcursus verlichting, A.W. Bruna LeV, 2010.
Sla om en doe de test:
hoe onthecht ben jij?
82 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 83
Geef per stelling aan in hoeverre deze bij je past
Sterk mee oneens
Redelijk mee oneens
Enigszins mee oneens
Enigszins mee eens
Redelijk mee eens
Sterk mee eens
• Ik kan accepteren wat er gebeurt in mijn leven en blijf niet hangen in wat geweest is 1 2 3 4 5 6
• Ik kan gevoelens van spijt en ontevredenheid over het verleden loslaten 1 2 3 4 5 6
• Ik merk dat ik kalm en/of gelukkig kan zijn, zelfs als dingen niet gaan zoals ik het wil 1 2 3 4 5 6
• Ik vind het moeilijk om successen van anderen te erkennen als ze beter presteren
dan ik 6 5 4 3 2 1
• Ik sta onbevangen tegenover dat wat op mijn pad komt, ook als het op dat moment
niet goed uitkomt 1 2 3 4 5 6
• Ik kan genieten van prettige ervaringen zonder dat ik wil dat ze eindeloos duren 1 2 3 4 5 6
• Als zich problemen voordoen, voel ik de behoefte om eraan te werken; ik word er
niet snel neerslachtig van en ze ontmoedigen me niet 1 2 3 4 5 6
• Ik kan genieten van mijn bezittingen, maar raak niet overstuur als ze beschadigd of
vernield worden 1 2 3 4 5 6
• De hoeveelheid geld die ik heb, is niet belangrijk voor mijn identiteitsgevoel 1 2 3 4 5 6
• Ik doe niet enorm mijn best om mijn negatieve eigenschappen of fouten te
verbergen of te ontkennen 1 2 3 4 5 6
• Ik accepteer mijn tekortkomingen 1 2 3 4 5 6
• Ik kan genieten van mijn familie en vrienden, maar zal me niet aan hen vastklampen 1 2 3 4 5 6
• Als dingen niet gaan zoals ik voor ogen heb, raak ik overstuur 6 5 4 3 2 1
• Ik kan genieten van de mooie momenten zonder me verdrietig of gefrustreerd
te voelen als ze voorbij zijn 1 2 3 4 5 6
• Ik kan plezier putten uit andermans prestaties zonder afgunstig te zijn 1 2 3 4 5 6
• Ik merk dat ik gelukkig kan zijn, bijna ongeacht wat er gaande is in mijn leven 1 2 3 4 5 6
• In plaats van moeilijkheden in het leven te vermijden of te ontkennen, zie ik ze
onder ogen 1 2 3 4 5 6
• Ik ben bereid om na te denken over mijn fouten en vergissingen uit het verleden 1 2 3 4 5 6
84 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Sterk mee oneens
Redelijk mee oneens
Enigszins mee oneens
Enigszins mee eens
Redelijk mee eens
Sterk mee eens
• Ik staar me niet blind op een ‘ideaal’ of ‘perfect’ leven 1 2 3 4 5 6
• Ik vind het prima om een alledaags, minder dan perfect mens te zijn 1 2 3 4 5 6
• Ik sta onbevangen tegenover gedachten en gevoelens die in me opkomen,
zelfs als ze negatief of pijnlijk zijn 1 2 3 4 5 6
• Ik zie wat mijn eigen problemen en tekortkomingen zijn en geef niet snel iemand
anders of iets anders daarvan de schuld 1 2 3 4 5 6
• Na een prettige ervaring heb ik er geen moeite mee om over te gaan tot de orde
van de dag 1 2 3 4 5 6
• Ik word vaak in beslag genomen door gevaren of angsten 6 5 4 3 2 1
• Ik ben niet bezitterig tegenover de mensen van wie ik hou 1 2 3 4 5 6
• Ik klamp me niet vast aan de mensen van wie ik hou en kan ze loslaten als ze
willen gaan 1 2 3 4 5 6
• Ik heb niet het gevoel dat ik moet ontsnappen aan nare ervaringen, of dat ik die
moet vermijden 1 2 3 4 5 6
• Ik kan het zonder schaamte of verlegenheid toegeven wanneer ik tekortschiet 1 2 3 4 5 6
• Na een groot verlies voel ik verdriet, maar ik raak niet overweldigd of helemaal
ondersteboven en ik ben nog in staat om te voldoen aan de eisen die het gewone
leven aan me stelt 1 2 3 4 5 6
• Ik ben niet bezitterig over de dingen die ik heb 1 2 3 4 5 6
Tel je punten op en sla de
pagina om voor de interpretatie
van je score
Dit is een vertaling van de Nonattachment Scale (NAS), ontwikkeld door de Amerikaanse psychologen Baljinder Kaur Sahdra, Phillip R. Shaver
en Kirk Warren Brown. Vragen 2, 6, 7, 12, 15, 19 & 23 vormen samen ook de verkorte Nonattachment Scale (NAS7).
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 85
Uitslag
108 of minder punten: lage
score
Je bent minder onthecht dan gemiddeld.
Je hebt de neiging om je
vast te klampen aan bepaalde
ideeën, dingen of personen. Als je
ze hebt, wil je ze houden, en als je
ze niet hebt kun je je erop blindstaren
om ze te behalen – denk
aan: een mooi lijf, een groot huis
of die perfecte partner. Volgens de
boeddhistische psychologie is zo’n
fixatie ongezond, omdat het leven
veranderlijk is. Wat je hebt, kan
altijd verdwijnen. Mensen worden
nu eenmaal oud en ziek en gaan
dood. Als je je aan zaken en personen
vastklampt, is de kans groter
dat je last krijgt van ongezonde
gevoelens als verlatingsangst en
bezitterigheid. Extreme gehechtheid
kan ertoe leiden dat je voortdurend
heen en weer schippert
tussen jezelf verheerlijken en jezelf
naar beneden halen.
De meeste mensen raken vanzelf
meer onthecht naarmate ze ouder
worden. De ups en downs die je
meemaakt zijn allemaal gelegenheden
waarbij je ervaart dat je
invloed maar beperkt is. Van ervaringen
zoals ontslag, ziekte en het
verlies van naasten leer je om het
leven meer te nemen zoals het
komt. Ook het krijgen van kinderen
maakt dat je leert meer mee te
bewegen met de stroom; ouders
scoren hoger op onthecht zijn dan
personen zonder kinderen.
Wil je wat meer onthecht raken,
dan helpt het om een dagboek bij
te houden van je reacties. Wanneer
schoot je in de stress of in de
kramp, werd je geïrriteerd of
kwaad? Wat gebeurde er vlak
daarvoor? Van welk gevoel wilde
je vluchten? Wat zijn, kortom,
jouw rode knoppen?
Door hier even tijd voor te nemen,
zul je deze gevoelens uiteindelijk
ook op de momenten zelf gaan
herkennen. En lukt het steeds beter
om te observeren, bij het gevoel
te blijven, en verder niets te
doen. Een grote eerste stap naar
iets meer onthecht leven.
109-155 punten: gemiddelde
score
Scoor je niet laag en niet hoog?
Dan ben je gemiddeld gehecht.
Dat wil zeggen dat je doorgaans
best in staat bent om mee te bewegen
met de stroom, maar je kunt
soms geneigd zijn om je blind te
staren op het behouden of behalen
van bepaalde materiële zaken of
relaties.
156 of meer punten: hoge score
Je bent meer onthecht dan gemiddeld.
Je gevoel van welzijn hangt
niet af van anderen of van omstandigheden,
en je staat daardoor
realistisch in het leven. Je koestert
geen ideaalbeeld van hoe jijzelf,
anderen en de wereld zouden
moeten zijn. Je bent je ervan bewust
dat het leven nu eenmaal gepaard
gaat met hobbels, waardoor je
flexibel kunt meebewegen met
wat er op je pad komt. Dat betekent
niet dat je passief bent: je
bent goed in staat om jezelf (realistische)
doelen te stellen en kunt
jezelf ook motiveren die te behalen
– je bent misschien best prestatiegericht.
Je bent gewend om je eigen gang
te gaan, maar bekommert je ook
om anderen. Onderzoek onder
ruim 1.800 Australische tieners
toonde aan dat zij die hoog scoorden
op onthechting door hun leeftijdsgenoten
als vriendelijker en
behulpzamer werden bestempeld,
en dat ze beter in de groep lagen.
Een hoge mate van onthecht zijn
gaat gepaard met allerlei gezonde
trekjes. Zo ben je mindful – je
kunt goed je gevoelens accepteren
zonder daarbij de drang te voelen
er direct iets mee te moeten doen.
Je hebt een gezonde eigenwaarde,
krabbelt beter op na tegenslag en
veroordeelt jezelf minder erg, dus
je hebt meer zelfcompassie. Personen
die hoog scoren op onthechting
blijken ook vaker extravert
en weinig neurotisch te zijn. Ze
staan tevredener in het leven en
hebben minder vaak last van gevoelens
van depressie, angst en
stress.
Hoe je aan die hoge mate van
onthecht zijn komt? Misschien
ben je meer onthecht geraakt door
veel te mediteren. Het kan ook
zijn dat je door bepaalde heftige
levenservaringen, zoals het verlies
van een baan of van een dierbare,
hebt ervaren hoe veranderlijk het
leven is – en daardoor meer onthecht
bent geraakt. //
FOTO: TOA HEFTIBA
86 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 87
41%
KORTING
JAARABONNEMENT
13x
Psychologie Magazine
boek Gabor Maté
& HSP-special
VOORDELEN VAN
EEN ABONNEMENT
• ontvang Psychologie Magazine
elke maand op je deurmat
• met in elk nummer verrassende
inzichten over gedrag, liefde, werk
en mentale gezondheid
• 15% korting op bijna alle online
trainingen in onze Psychologie Academy
• toegang tot alle premium artikelen
op de website
• digitaal toegang tot 25 andere
tijdschriften via de Mijn Magazines-app
CADEAU
Het wereldwijd bekende Wanneer
je lichaam nee zegt is nu vertaald in
het Nederlands. Gabor Maté onthult
daarin de impact van verborgen
stress op onze gezondheid en laat
zien hoe het negeren ervan tot
ernstige ziekten kan leiden. Aan de
hand van wetenschappelijk onderzoek
en praktijkvoorbeelden bewijst
hij de sterke connectie tussen
lichaam en geest en biedt inzichten
die zelfheling mogelijk maken.
GA NU NAAR PSYCHOLOGIE.NL/
GABORMATE OF SCAN DE CODE
// tekst Otje van der Lelij (boeken), Pam van der Veen (cultuur)
In een Limburgs
archief duikt
een koffer op
met honderden
brieven uit de
jaren veertig
en vijftig
Allemaal gericht aan ene Lies, door wie
de briefschrijvers stuk voor stuk betoverd
leken. Tientallen mannen en een enkele
vrouw betuigden haar hun liefde, wachtten
op haar, smeekten haar – maar Lies liet ze
allemaal vallen. Wie was deze mysterieuze
vrouw? Hoe kreeg ze het voor elkaar om
zóveel mensen aan het lijntje te houden?
In de intrigerende podcastserie Liefste
Lies gaan de makers op zoek naar het
antwoord.
Te beluisteren op je favoriete podcast-app
ILLUSTRATIE: MALTE MUELLER
Jong, dun, wit
Bij eetstoornissen denken we vaak
aan een bepaald type mens, wijst
onderzoek uit. Namelijk aan dunne,
jonge, witte meisjes uit de
middenklasse. Maar eetproblematiek
komt voor bij alle leeftijden,
genders, lichaamstypen, etnische
achtergronden en sociaaleconomische
klassen. Alleen: als je niet
‘in het plaatje past’, wordt je aandoening
vaak niet (h)erkend, met
alle schadelijke gevolgen van dien.
In het tweede seizoen van First
EET Cast gaat presentator Tatjana
Almuli samen met ervaringsdeskundige
Irene van Aarle van
Proud2Bme in gesprek met verschillende
gasten. In elke aflevering
doorbreken ze een ander
stereotype en delen ze persoonlijke,
vaak rauwe verhalen.
Te beluisteren op het Spotify- en YouTubekanaal
van Proud2Bme
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 91
FOTO: LISA SCHAETZLE
BETEKENIS
IN DE LEEGTE
Stilte vinden we al snel
ongemakkelijk, een lege
agenda voelt als een
gemiste kans, een adempauze
als tijdverspilling.
Maar wat als juist daar,
in die ogenschijnlijk betekenisloze
leegte, de
meeste betekenis schuilt?
In De Japanse wijsheid
van Ma onderzoekt
vitaliteitscoach Miriam
Evers een begrip dat je
blik op stilte verandert.
Ma, Japans voor ‘tussenruimte’,
verwijst naar de
leegte tussen twee dingen,
waarin juist de essentie
zichtbaar wordt.
Niet als afwezigheid,
maar als geladen aanwezigheid.
Denk aan de
betekenisvolle stiltes in
een muziekstuk, of de
ruimte tussen mensen
waarin verbinding ontstaat.
In de Japanse cultuur
wordt deze ‘leegte
vol potentie’ al eeuwenlang
gekoesterd als bron
van schoonheid, ritme en
betekenis. Ons brein
heeft daar moeite mee:
proefpersonen gaven
zichzelf nog liever een
schok dan alleen te zijn
met hun gedachten. Gevoelens
die opborrelen
als we pauzeren, duwen
we liever weg. Tegelijk
werkt ons beloningssysteem
tegen: dopamine
bij elke afgevinkte taak
maakt ons verslaafd aan
productiviteit. Zo voelt
Ma al snel als verloren
tijd. Maar juist tijdens
nietsdoen – minstens
twintig minuten per dag
– krijgt je brein de kans
om indrukken te verwerken
en na te genieten. En
om je ongemerkt voor te
bereiden op wat komt.
Filosoof Joke Hermsen
noemt dat de wachtstand:
een essentiële fase van
leegte en nog-niet-weten,
waarin ruimte ontstaat
voor creativiteit en richting.
Ma is geen leeg moment,
maar een poort
naar iets nieuws. Wat zou
er gebeuren als je deze
zomer de leegte niet opvult,
maar verwelkomt?
Miriam Evers, De Japanse wijsheid
van Ma, Samsara
Zomer vol gelukshormonen
Neem een koude duik Koud water voelt
pijnlijk, maar je brein herstelt de balans met
een flinke dosis dopamine – tot wel 250
procent meer. Ook de adrenaline schiet
omhoog, wat ons wakker en alert maakt.
Geef royale knuffels Het ‘knuffelhormoon’
oxytocine komt vrij door aanraking. Dus leg je
hand op iemands arm, of geef een knuffel
van minstens vijf seconden. Hoe bewuster
het contact, hoe sterker de verbinding.
Eet tropisch fruit Serotonine geeft energie
en verbetert het humeur. Dit
hormoon wordt voor 90 procent
in de darmen gemaakt onder
invloed van voeding met tryptofaan,
zoals ba naan en mango.
Ook een dagelijkse dosis zonlicht helpt.
Zweet je zen Endorfinen zijn ons ingebouwde
antistresssysteem, maar we moe ten ze wel
verdienen. Zware inspanning is de sleutel:
ga fietsen, rennen of speel een potje beachvolleybal.
Je lijf protesteert eerst, maar daarna
voel je je lichter, vrolijker en kalmer.
T. J. Power, Het DOSE-effect, Kosmos
92 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
heilige
taak?
Een moeder, hoe ziet die er eigenlijk uit?
Als een madonna met liefelijke baby aan de
borst, de ogen sereen ten hemel geslagen.
Tenminste, volgens de kunstgeschiedenis,
waarin het moederschap eeuwenlang werd
verbeeld als heilige, vreugdevolle taak. Pas
de laatste decennia laten steeds meer kunstenaars
ook die andere, minder vrolijke
kant zien: de uitputting, frustratie, verveling,
angst en teleurstelling. Dat die kunstenaars
meestal vrouwen zijn, zal geen verrassing zijn.
Louise Bourgeois, Tracey Emin, Rineke Dijkstra,
Marlene Dumas, patricia kaersenhout,
Billie Zangewa – het is slecht een kleine
greep uit de namen die zijn samengebracht
op de tentoonstelling Good mom/bad
mom. De moedermythe ontrafeld in het
Centraal Museum. Met hun werken doorbreken
ze het cliché van de ‘goede moeder’
door perspectieven te tonen die lang onzichtbaar
zijn geweest. Het resultaat is een
prachtige, aangrijpende expo die ook
aandacht besteedt aan wensouderschap,
verlies, emancipatie, zelfbeschikkingsvraagstukken
en rollen die verder gaan dan het
traditionele biologische moederschap.
T/m 14 september in Centraal Museum Utrecht
HELEN VERHOEVEN, MOTHER 4, 2013
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 93
‘De natuur
is queer’
Het theatercollege Seksuele
diversiteit in het
dierenrijk is een mix van
wetenschap en humor.
Cabaretier Maya van As
en bioloog Charlotte
Vermeulen vertellen
over transseksuele anemoonvissen
en zwangere
zeepaardmannetjes.
Waarom een voorstelling
over dit thema?
Vermeulen: ‘Veel mensen
baseren hun ideeën over
wat natuurlijk is op wat
ze geleerd hebben en
hoe ze vinden dat het
zou moeten zijn. Ze weten
niet dat de natuur
vol zit met verhalen over
seksuele diversiteit.
Mannetjes veranderen
in vrouwtjes en omgekeerd,
nogal wat soorten
kennen allerlei tussenvormen
in geslacht en
ook homoseksueel ouderschap
komt in het
dierenrijk voor. Wij willen
laten zien: de natuur is
queer, en queer is natuurlijk.’
En die boodschap is
juist nu extra urgent?
Van As: ‘Ik ben zelf biseksueel
en samen met een
vrouw. De manier waarop
wij steeds opnieuw voor
onze rechten moeten vrezen
en vechten, is uitputtend
en irritant. Als je
dan ook nog nagaat dat
ál het queergedrag veelvuldig
voorkomt in de natuur,
slaat dat helemaal als
een tang op een homoseksueel
varken.’
Welke ontdekking
roept bij publiek de
meeste verbazing op?
Vermeulen: ‘Aan het eind
van het theatercollege
hebben we het hele
LHBTIQ+-alfabet in de
natuur zien langskomen.
Na afloop hoor ik vaak:
‘Waarom wist ik dat niet
eerder?’ Het publiek ontdekt
dat je in de natuur
mag zijn wie je bent. Ik
hoop dat het mensen inspireert
om met frisse,
open blik om zich heen
te kijken.’
Te zien in diverse theaters,
kobratheaters.nl
DOCHTERWENS
Vittoria is een indringend Italiaans docudrama
over Jasmine, een vrouw met drie
zoons en een vurig verlangen naar een
dochter. Na de dood van haar vader droomt
ze alsmaar van een jong meisje dat naar haar
toe rent – een beeld dat haar niet meer loslaat.
Jasmine
besluit haar
irrationele impuls
te volgen.
Hoewel ze niet
bepaald in het
plaatje past van een vrouw die geen kinderen
kan krijgen, zoekt ze haar heil bij internationale
adoptie. Dat doet ze met een
verbetenheid die zowel haar eigen overtuigingen
als de relatie met haar familie onder
druk zet.
Bijzonder aan de film is dat deze ware gebeurtenissen
worden nagespeeld door de
hoofdpersonen: Jasmine, haar man en kinderen.
Op de grens tussen fictie en werkelijkheid
herbeleven ze samen hun verhaal.
Vanaf 5 juni in de bioscoop
94 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
Hoe krijg ik ons
seksleven terug?
Mijn man wil vrijwel geen seks meer. Ik wel, maar niet met
hem. Hij zoent als een vis op het droge en is onzeker en afwachtend.
Ik heb geprobeerd het bespreekbaar te maken,
maar daardoor ging hij nog meer aan zichzelf twijfelen. We
zijn al bij een seksuoloog geweest, maar zonder resultaat.
Onze relatie is verder prima, we hebben het leuk, doen
veel samen. Maar aan een seksleven ontbreekt het.
YVES BONROY, INTIMITEITS
COACH/SEKSTHERAPEUT:
‘Fijne seks is een resultaat van
je veilig voelen en seksuele
aantrekking ervaren. In dit
geval lijkt er sprake van een vriendschapsrelatie,
met weinig opwinding. Dan is het
belangrijk dat de seksuele prikkel klopt.
Bij jullie is zoenen duidelijk niet de juiste
seksuele prikkel. Voor wie is die zoen eigenlijk?
Het idee is vaak dat die voor beide
partners tegelijk lekker moet zijn. Dat
is een onhaalbare lat.
Het is belangrijk dat als je iemand aanraakt,
het duidelijk is dat je dat doet omdat
jij dat fijn vindt óf omdat de ander dat
fijn vindt. Als jíj het fijn vindt, dan doe je
het voor jezelf. Als de ander het fijn vindt,
dan doe je het voor de ander. Als je het
voor de ander doet, dan geef je een ‘cadeau’.
Doe je het voor jezelf, dan neem je
iets van de ander. Het is een spel van toestemming,
van wensen en grenzen. Daar
bestaan geweldige oefeningen voor. Als je
samen in een vastgeroeste dynamiek zit, is
het fijn hier hulp van bijvoorbeeld een intimiteitscoach
bij te krijgen.’ //
yvesbonroy.n
ASTRID KREMERS, SEKSUOLOOG NVVS:
‘Wat dapper dat je dit deelt en wat frustrerend dat eerdere
hulp niet hielp. Je verhaal zal herkenbaar zijn voor veel
mensen in een langdurige relatie. De liefdevolle verbinding is
sterk, maar de seksuele energie stroomt niet meer.
Wat was júllie omslagpunt? Ontstond die verandering plotseling
of geleidelijk? Wat is jullie persoonlijke verhaal? Welke
angsten, verlangens of geheimen zijn onuitgesproken gebleven?
En hoe ziet jullie leefstijl eruit, inclusief stressfactoren? Ervaar
je nog levendigheid, speelsheid, variatie, verleiding en seksuele
prikkeling? Is er ruimte voor zowel comfort als avontuur?
Voel jij je echt gezien en gehoord? Zitten jullie
vast in een script van ‘wie A zegt, moet ook B
zeggen’? Zijn jullie gewend om open te praten
over (seksuele) gevoelens? Hoe is jullie relatiedynamiek?
Welke seksuele problemen spelen er?
Kortom, wat zijn de remmende én stimulerende factoren in
jullie situatie?
Seksualiteit verandert door de tijd heen. Dat is normaal. Het
vraagt flexibiliteit om telkens opnieuw af te stemmen wat
goed voelt en mogelijk is. Dat is kwetsbaar én waardevol.
Mijn boekentip: Come together van Emily Nagoski. En gun
jezelf een leuk seksleven. Mijn ervaring is dat er vaak verrassend
veel mogelijk is, door kleine of grote veranderingen.’ //
seksuoloog.nl
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 95
Mijn zoon wil niets
anders dan gamen
Ik heb een zoon van 15, die in zijn vrije tijd alleen nog maar
zit te gamen. In leuke gezinsuitjes heeft hij geen zin en met
vrienden van school spreekt hij niet af. Als ik er iets van zeg
of hem probeer te verleiden om iets sociaals te doen, dan
zegt hij dat ik hem niet accepteer zoals hij is. Gamen is nu
namelijk het enige is dat hij écht leuk vindt. Ik maak me
zorgen over zijn sociale ontwikkeling. Wat kan ik doen?
LAURENS VELTMAN, PSYCHOLOOG GESPECI
ALISEERD IN GAMEVERSLAVING:
‘Het klinkt alsof jullie elkaar ergens zijn
kwijtgeraakt. De belangrijkste stap is
daarom om (weer) in verbinding te komen.
Een ingang naar contact ligt vaak bij
het aansluiten bij zijn gamewereld. Hoe is
het daar, hoe goed is hij, met wie speelt
hij? Is het echt slecht voor hem of levert
het meer op dan jij als ouder kunt zien?
Kijk ook naar de rol die je zelf (of breder:
het gezin) speelt. Is er iets te
veranderen in de dynamiek?
Heeft hij ergens moeite mee
of voelt hij zich niet gezien?
Kun je hem hierin ondersteunen?
Gezien zijn opmerking dat je hem
niet accepteert, zal hij niet ineens staan
springen om je hierin mee te nemen, dat
heeft tijd nodig. Probeer hem niet te veranderen
en duw hem niet weg met je
angst en zorgen, want zodra hij dat voelt
zal hij zich afsluiten. Omarm je eigen
emoties en maak contact over je behoefte.
Vanuit acceptatie, aansluiting en geduld
kun je hopelijk weer sturing geven.’ //
digitalawareness.nl
MAGGIE WOOD, SYSTEEMTHERAPEUT:
‘Dit is voor veel ouders een herkenbare situatie.
Vaak is dit gedrag – veel gamen, zich sociaal
isoleren – een manier om de realiteit te ontvluchten.
Ga na wanneer het is begonnen. Is er
iets gebeurd? Een andere school, maatschappelijke druk, een
scheiding van de ouders, een overleden familielid? Is hij niet
gezien door de hectiek van de dag?
Jouw rol als ouder is hierin belangrijk. Een 15-jarige heeft nog
steeds veel compassie en structuur van zijn familie nodig. De
ervaringen die hij daar opdoet vormen de basis voor hoe hij
over zichzelf denkt en hoe hij zich verhoudt tot anderen.
Vanuit die basis leert hij zijn eigen waarde, vindt hij zijn weg
in het leven en zal hij groeien als persoon.
Betrek hem in het familieleven door zijn rol essentieel te maken.
‘Jij bent daar goed in, we hebben je nodig. Zonder jou
is het niet leuk.’ Word nieuwsgierig naar zijn gamewereld,
maar geef ook limieten. Bedenk daarbij: hoe heb je zelf ooit
grenzen geleerd? Pas dit aan in de context van je zoon en jouw
ouderschap. Ontdek samen met hem de familieverhalen van
zijn ouders en grootouders rond hun 15e. Hoe gingen jullie
met dit soort zaken om? Daar zit heel veel wijsheid en kracht.
Investeer emotioneel en vertrouw op je ouderschap.’ //
magsterwood.nl
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 113
WAT IK NU WEET
‘Stap voor stap
kom ik waar
ik moet zijn’
Na het verbreken van een lange relatie loopt
Mariska van der Klis de ruim duizend kilometer
lange pelgrimsroute Via de la Plata, de zwaarste
camino in Spanje. Het blijkt een levensveranderende
ervaring. ‘Les één was: laat
overbodige ballast los.’
// tekst: Liddie Austin // foto’s: Keke Keukelaar
‘Op de camino is nooit
de eerste vraag:
‘Wat voor werk doe je?’ Nee, daar vraag je: ‘Waarom
loop je?’ Iedereen heeft zijn eigen verhaal en
de meeste mensen stellen zich open om dat met
jou te delen. Op mijn eerste pelgrimstocht hoorde
ik veel tragische verhalen. Bijvoorbeeld dat van
een jonge vrouw die met de rugzak van haar zus
de route liep die zij had gelopen voordat ze zelfmoord
pleegde. Of dat van een man die zijn zoon
verloor bij een verkeersongeluk. Dan denk je:
mijn hemel, het kan niet erger. Maar het rare is
dat het delen van leed verbindt. En het relativeert,
want je denkt ook: dan valt wat ik heb meegemaakt
nog mee. Dat troost, zonder dat je de ander dat
erge leed gunt natuurlijk.
Op mijn eerste pelgrimstocht had ook ik een verhaal.
Omdat ik tussen twee banen in zat, had ik
opeens een paar maanden vrij – een diamant die
je in je volwassen leven niet vaak in de schoot
valt. Mijn kinderen waren uit huis, en ik hou ervan
om mezelf uit te dagen. Ik besloot die bonustijd
te benutten door de langste camino van Spanje
te gaan lopen: de Via de la Plata. Deze oude route
begint in Sevilla, kronkelt omhoog naar Salamanca,
om uiteindelijk westwaarts af te buigen naar
Santiago de Compostela. Ik keek ernaar uit.
Maar vlak voordat ik zou vertrekken vertelde
mijn vriend, met wie ik toen zeven jaar samen was,
dat hij was vreemdgegaan. Vervolgens ontdekte ik
dat zijn affaire veel langer had geduurd dan hij
me voorspiegelde. Ik voelde me verdrietig en verraden,
en verbrak de relatie. Alles was ineens
anders. Vriendinnen zeiden dat ik in deze omstandigheden
niet moest gaan lopen, maar er was niks
in mij dat overwoog om thuis te blijven. Ik voelde
me wel kwetsbaar. Hoe zou het gaan daar, helemaal
alleen, met letterlijk en figuurlijk een last op mijn
schouders? Achteraf gezien weet ik: ik had toen
niks beters kunnen doen dan die camino lopen.
Natuurlijk viel ik in de val van veel eerste keer
camino-lopers: een te zware rugzak. Als je in je
eentje een voettocht van meer dan duizend kilometer
gaat lopen, weet je van tevoren: over bepaalde
dingen heb je geen controle. In mijn geval
kende ik het land amper en beheerste ik de taal
matig. Maar over mijn uiterlijk had ik wél iets te
zeggen. Dus dacht ik thuis, toen ik om te oefenen
met die rugzak een paar keer door de huiskamer
op en neer liep: wat kan mij het schelen, ik neem
dat paar hakken, dat kekke leren jasje en die föhn
gewoon mee. Dan draag ik wel wat meer. Daar
kwam ik natuurlijk al vrij snel op terug. Je gaat
pas voelen hoe zwaar die rugzak is als je er uur na
uur na uur mee rondloopt. Na een paar dagen
stuurde ik overbodige spullen terug naar huis. Dat
was les één: laat overbodige ballast los.
Ik was totaal ongetraind en ging ineens 25 à 30
kilometer per dag lopen. Dat viel in het begin niet
mee. Tot dan toe had ik sowieso weinig gewandeld;
ik rende altijd, figuurlijk gesproken. Dat zit
in mij. Op de camino ontdekte ik dat wandelen
een beter tempo voor mij is. Wandelen is bewegen,
kijken, ruiken, voelen; een torretje het pad
98 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
zien oversteken en je verbazen over zijn glimmende
pantser. Een beetje uit je hoofd komen in de
natuur, die er gewoon is. Daar zegt de ene boom
nooit tegen de andere: hé, jij bent te dik, of: jij
bent niet goed genoeg. De natuur is heel inclusief.
Daardoor voel je je er als mens ook geliefd. Die
onverstoorbare natuur relativeert de angsten die
je hebt, het idee van de verwachtingen waaraan je
denkt te moeten voldoen. Er daalde rust op mij
neer. Iedere dag voelde ik mijn lichaam sterker
worden. Na een week zag ik in de spiegel haast
een ander mens. De stress was van me afgevallen.
Het leven op de camino is simpel. Het is vroeg
opstaan, lopen, lunchen, verder lopen, aankomen
op de bestemming van die dag. Daar je plek vinden,
douchen, eten en dan slapen. Het is een heel
basaal bestaan: je bent daar, in het moment. De
dagelijkse zorgen van thuis vallen van je af. Als je
de behoefte hebt, loop je alleen, maar je maakt
ook makkelijk contact met andere wandelaars.
Iedereen loopt zijn eigen pad, maar ze lopen wel
op eenzelfde pad als jij. Bovendien is alles ontdaan
van status of geld: iedereen heeft een rugzak,
iedereen heeft vieze sokken aan, je ligt naast wildvreemden
in een slaapzaal. Je helpt elkaar.
Door langdurig in de natuur te zijn zonder afleiding
van deadlines en lawaai ontstond er ruimte
om na te denken over mezelf, mijn relatie met
mijn ex, mijn eerdere relaties. Ik zag in dat ik me
lang had laten bepalen door het ideaalplaatje van
het klassieke gezin: een knappe man, een vrouw
en een paar kinderen. Nadat ik was gescheiden
van de vader van mijn kinderen wilde ik graag
weer zo’n gezin vormen. Ik heb veel mannen op
het witte paard gehesen, zonder me af te vragen
of dat voor mij wel de juiste mannen waren. In
een podcast maakt therapeut Esther Perel het onderscheid
tussen love stories en life stories. Een
love story is niet genoeg om met iemand samen
oud te worden. Voor een life story zijn er afgezien
van verliefdheid ook andere dingen nodig, gedeelde
waarden bijvoorbeeld. Dat was een eyeopener.
Ik viel altijd op avontuurlijke, knappe mannen met
wie ik kon lachen – ik richtte me op love stories.
Ik lette niet genoeg op wat echt belangrijk is voor
de langdurige relatie waarnaar ik verlangde: goede
communicatie, betrouwbaarheid, intellectuele stimulans.
Daar heb ik op de Via de la Plata veel
over nagedacht, deels ook door de spiegels die andere
wandelaars me voorhielden. Ik ontmoette
bijvoorbeeld een echtpaar dat al vijftig jaar samen
was. Wat was het in mij dat ik dacht dat zij per
definitie gelukkiger waren dan ik? Een andere
vraag: verlangde ik wel echt naar zo’n ‘en ze leefden
nog lang en gelukkig’-verhaal, of was dat iets
‘Wandelen is
bewegen, kijken,
ruiken, voelen;
een torretje zien
oversteken en je
verbazen over
zijn glimmende
pantser’
wat de maatschappij me opdrong? Misschien was
ik wel iemand van korte love stories en beleefde ik
mijn life stories met mijn vriendinnen en vrienden?
Mijn eerste camino was een levensveranderende
ervaring voor mij. Terug in Nederland wilde ik
vasthouden wat ik had ontdekt. Het tempo moest
naar beneden. Als eerste ging de auto weg. Ik doe
nu alles lopend en met het openbaar vervoer. Verder
ben ik kleiner gaan wonen om minder materiële
ballast te hebben en ook mijn werk heb ik
aangepast. Ik werkte als redacteur bij dagelijkse televisietalkshows,
ik was er goed in, maar ik realiseerde
me: dat werk is niet goed voor mij. Ik joeg
mezelf te veel op in het moeten presteren. Nu ben
ik redacteur bij een wekelijks programma waar
het er rustiger aan toegaat. Dat is beter. En misschien
de grootste verandering: ik vond het niet
meer erg als ik niet samen met een man oud zou
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 99
worden. Voor het eerst kon ik voelen dat mijn leven
ook zonder iemand helemaal goed was. Want er is
altijd wel ‘iemand’, realiseerde ik me. Het hoeft
niet per se een man te zijn, het kan ook iets met
mijn kinderen zijn of een leuk nieuw project.
Het lopen van een pelgrimstocht is een mogelijkheid
om het leven en jezelf iets beter te begrijpen,
denk ik. De magie van de camino is misschien wel
dat je daar meer openstaat voor je intuïtie en daardoor
makkelijker antwoorden vindt op de levensvragen
die je hebt. Het heet ook niet voor niks
een pelgrimstocht. Mensen lopen ze al sinds mensenheugenis;
je weet dat ze zich in alle tijden met
dezelfde levensvragen bezighielden als wij nu:
waarom zijn we hier, waarom gebeurt dit? Dat is
een troostende gedachte.
Als het even kan maak ik nu jaarlijks een lange
wandeltocht, liefst een van een paar weken zodat
ik echt even kan loskoppelen van het leven hier.
Van tevoren stel ik mezelf tegenwoordig vaak een
vraag over iets waarmee ik op dat moment worstel.
Tijdens de wandeling komen er altijd antwoorden
naar boven. Dat heeft te maken met het tempo
van wandelen, de natuur en de vrijheid. En ook al
hoefde ik niet meer per se een partner voor het
leven, de grap is dat je altijd mensen blijft tegenkomen.
Op een van mijn wandelingen ontmoette
ik een Spanjaard met wie ik nu samen ben. Hij
woont in Bilbao. We latten en dat bevalt goed. We
lopen nu vaak samen, maar ik loop ook nog
steeds alleen.
Ik ben milder voor mezelf geworden. Dat is ook
iets wat de camino me toe heeft gefluisterd: doe
nou eens lief tegen jezelf. Wat is dat toch: dat je
zo lelijk, veroordelend en hard kunt zijn voor jezelf?
Alle onaardigheden van anderen vallen in
het niet bij hoe onaardig we soms tegen onszelf
zijn. Als kind wilde ik Mariska, het meisje zonder
fouten zijn, de titel van een Tina-stripboek dat ik
toen las. Ik had een groot verantwoordelijkheidsgevoel,
wilde alles goed doen, was daarin best
hard voor mezelf en teleurgesteld als dingen niet
lukten, zoals de scheiding van de vader van mijn
kinderen. De schuld daarvan zocht ik vooral bij
mezelf. Ik moest een goede moeder zijn, de beste
in mijn werk, een slank lijf hebben. Zo heb ik het
mezelf onnodig moeilijk gemaakt. Dat probeer ik
nu niet meer te doen, al is het soms nog lastig. Ik
mag fouten maken, ik hoef niet altijd meer te rennen.
Ik weet nu: stap voor stap kom ik ook waar
ik moet zijn. Ik denk nog regelmatig aan de woorden
van mijn Nieuw-Zeelandse medewandelaar op
die eerste camino: ‘Mariska, you’re superwoman,
but not 24 hours a day.’’ //
Mariska van der Klis, Finisterre, Alfabet, 2025
‘Terug in
Nederland
wilde ik
vasthouden
wat ik had
ontdekt.
Het tempo
moest naar
beneden’
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 101
BREIN
BREKERS
12 LEKKER OFFLINE-
ZOMERPUZZELS
Met je telefoon op vliegtuigstand
geef je jezelf de rust en
ruimte om je hersens weer eens
flink te laten kraken.
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 103
1. Woordvierkanten
Leg het eerste vierkant
omgekeerd op het tweede.
Welk getal zoeken we?
2. Vorm verdelen
Hoe kun je de volgende
vorm verdelen in vier
gelijkvormige stukken?
3. Door elkaar gehusselde
foto
Zes stukken van de foto hiernaast
staan op de verkeerde plek. Ze
zijn twee aan twee met elkaar
omgewisseld. Welke?
Deze puzzelpagina’s
komen uit Het grote
breinbrekers &
denkspelletjesboek
van uitgeverij Deltas.
104 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 105
4. Naamlogica
Welk woord zoeken we? Het is
een gewoon Nederlands woord
van vier verschillende letters. De
woorden BANG, PERK en RANK
bevatten ieder twee letters van
het woord dat we zoeken – maar
niet op de juiste plaats. Het
woord BUIKEN bevat geen enkele
letter van het gezochte woord.
BANG
PERK
RANK
BUIKEN
5. Geheugentestje deel 1
Bekijk deze getallenduo’s een
minuut of twee aandachtig.
Sla daarna om en kijk pas terug
als je de vraag op pagina 108
hebt beantwoord.
135
246
987
681
579
6810
531
642
186
975
123
456
693
513
106 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
6. Magisch vierkant
Vul dit magisch vierkant zo aan
dat dit de getallen 1 tot en met
16 bevat en elke regel, elke kolom
en elke diagonaal in totaal
34 is.
16
5
10
2
13
8
34
34
6
7
12
34
4
15
14
34
34
34
34
34
34
34
7. Zoek de rekenkundige
symbolen
Maak deze rekensom kloppend
door tussen de cijfers de tekens
+, -, x of haakjes te plaatsen.
1 2 3 4 5 6 7 8 9
=
45
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 107
135
246
987
642
579
6810
531
681
186
975
123
456
693
513
8. Geheugentestje deel 2
Onder deze getallenduo’s zijn
twee getallen met elkaar van
plaats gewisseld. Welke?
Het antwoord vind je door terug
te bladeren naar de pagina hiervoor.
9. Combinaties
Twee van deze figuren zijn
hetzelfde, maar staan anders
georiënteerd. Welke?
108 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
2 14
20
36
10
13
30
17
10. Pijlenlogica
In de lege vakjes op iedere regel
hoort een logisch volgnummer te
staan. Vul aan. Hint: de pijlen verbinden
de identieke vakjes met
elkaar.
34
24
36
24
11. Letterlogica
Wat is de ontbrekende letter in
deze logische volgorde?
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 109
12. Door
elkaar
gehusselde
foto
Zes stukken van
onderstaande
foto staan op de
verkeerde plek.
Ze zijn twee aan
twee met elkaar
omgewisseld.
Welke?
SLA OM
VOOR DE
OPLOSSINGEN
PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025 111
Oplossingen
1. Woordvierkanten: 6
2. Vorm verdelen:
3. Door elkaar gehusselde foto:
4. Naamlogica:
Het woord is GRAP. Het woord
BUIKEN schrapt de letters B en
K, E en N uit de eerste drie woorden
waardoor alleen de letters A,
G, P en R overblijven.
6. Magisch vierkant:
34
16
5
9
4
34
3
10
6
15
34
2
11
7
14
34
13
8
12
1
34
34
34
34
34
34
7. Zoek de rekenkundige
symbolen:
Je hoeft alleen maar de 9 cijfers
bij elkaar op te tellen.
1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9
= 45
10. Pijlenlogica:
2, 8, 14, 20, 26 (+ 6, + 6, + 6...)
36, 32, 30, 26, 24 (- 4, - 2, - 4, - 2)
32, 22, 34, 24, 36 (- 10, + 12, - 10,
+ 12)
8, 10, 13, 17, 22 (+ 2, + 3, + 4, + 5)
8
10
13
17
22
2
8
14
20 26
32 22 34 24 36
36
32
30
26
24
11. Letterlogica:
M (telkens 3 letters verspringen
in alfabetische volgorde).
12. Door elkaar gehusselde foto:
9. Combinaties:
112 PSYCHOLOGIE MAGAZINE // ZOMERBOEK 2025
REDACTIE
Hoofdredactie Irene Smit
Redactiemanagers Marieke de Wit,
Marloes Zevenhuizen, Peggy van der Lee (a.i.),
Pam van der Veen (a.i.)
Redactie Saskia Decorte, Daphne Endlich,
Dagmar van der Neut, Mooz Kuenen,
Julia Enderink (stagiair)
redactie.psychologiemagazine@roularta.nl
Eindredactie Liza Schreurs (coördinator),
Barbera Bosma
VORMGEVING
Artdirector Karin Sonneveld
Vormgeving Rob Molthoff
Beeldproductie Puk Veelo
MARKETING
Marketingmanager Saskia Hillebrand
Tess Brentjens, Sarah Snijder
PSYCHOLOGIE MAGAZINE BUSINESS
Elise Rutten
SALES
Adverteren? Voor informatie: advertising@
roularta.nl, www.roularta.nl of 020 21 054 59
UITGEVER
Léon Bouwman
ZOMERBOEK
Coördinatie Peggy van der Lee
Artdirector Fabienne Ruijters
Vormgeving Rob Molthoff
Beeldproductie Puk Veelo
Eindredactie Barbera Bosma, Liza Schreurs
AAN DIT NUMMER WERKTEN MEE
Liddie Austin, Helene Blanc, Marloes Blom,
Barbera Bosma (correctie), Yves Bonroy,
Dominique Haijtema, Reinoud de Jongh,
Hanneke Karssen, Keke Keukelaar, Astrid
Kremers, Annemiek Leclaire, Otje van der Lelij,
McKay Lenker Bayer, Mira Lou, Rianne van der
Molen, Chris Muyres, Sebiha Öztaş, Stefanie
Rondags, Luisa Roth, Maggie Stephenson,
Laurens Veltman, Mari Verstegen,
Guido Vrouwe (beeldbewerking), Maggie Wood
Maandelijkse uitgave © 2025 Psychologie Magazine /
Roularta Media Nederland ISSN 0167 - 6598
JAARGANG 44
Redactieadres Spaklerweg 53, 1114 AE Amsterdam,
redactie@psychologiemagazine.nl
Uitgave Roularta Media Nederland, roularta.nl
Drukwerkbegeleiding Greet Denoo
Druk Roularta Printing
Distributie Aldipress (losse verkoop), PostNL (abonnementsbezorging)
Verantwoordelijk uitgever België Ludo Stroobants, Rijnkaai 37 bus 9,
2000 Antwerpen
Distributie België AMP
Privacy Op de verwerking van persoonsgegevens van abonnees is het
privacystatement van Roularta Media Nederland van toepassing, te
vinden op roularta.nl/privacy-policy. Je gegevens opvragen en wijzigen
kan via klantenservice@psychologiemagazine.nl.
Copyright Roularta Media Nederland 2025. Niets uit deze uitgave mag
worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel
van druk, fotokopie, geluidsband, elektronisch of op welke wijze dan
ook, zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het
maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is
toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet dient men de
daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de
Stichting Reprorecht te Hoofddorp. De publicatierechten van werken
van beeldend kunstenaars, aangesloten bij een cisac-organisatie, zijn
geregeld met Pictoright te Amsterdam.
Voor vragen over abonnementen:
Ga naar account.mijnmagazines.nl
of mail naar
klantenservice@psychologiemagazine.nl
Abonnementsprijs Een abonnement op Psychologie Magazine kost
€ 99,95 per jaar (voor 10 nummers + 3 specials). Betaling gaat per
automatische incasso. Met je abonnement lees je (zonder extra kosten)
meer dan 25 andere tijdschriften via Mijn Magazines. Bovendien is
deze digitale toegang te delen met twee anderen. Kijk voor meer
informatie op mijnmagazines.nl/info.
Abonnementen en klantenservice Psychologie Magazine niet
ontvangen? Verhuisd? Regel eenvoudig en 24/7 je abonnementszaken
op account.mijnmagazines.nl of mail naar klantenservice@
psychologiemagazine.nl. Per post: Psychologie Magazine
klantenservice, Postbus 606, 7000 AP Doetinchem.
Of bel: (020) 894 75 91 (ma t/m vrij 9-17 uur)
Voorwaarden Automatische incasso gebeurt in de week waarin het
blad voor de eerste keer wordt bezorgd. Een vervolgincasso van een
door lopend abonnement gebeurt in de week waarin het abonnement
wordt verlengd.
Voor het beëindigen van een abonnement geldt een opzegtermijn van
een maand vóór afloop van de abonnementsperiode. Zonder
wederopzegging worden abonnementen na de eerste periode
omgezet in een abonnement voor onbepaalde tijd. Na omzetting geldt
een opzegtermijn van een maand vanaf de dag dat de opzegging
Psychologie Magazine heeft bereikt.
Voor de volledige voorwaarden, het bezorgschema en tarieven:
psychologie.nl/abonnementsvoorwaarden.
Abonnementendienst België Woon je in België en wil je een
abonnement op Psychologie Magazine? Ga naar psychologie.nl/
abonnementsvoorwaarden, bel 0031 20 894 75 91 of stuur een e-mail
naar klantenservice@psychologiemagazine.nl. Voor Belgische
abonnees worden verzendkosten in rekening gebracht.
Slechtzienden Psychologie Magazine verschijnt op Daisy cd-rom voor
mensen met een leeshandicap. Info: Dedicon, (0486) 48 64 86,
abonnee@dedicon.nl.
110 PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025
GUN JEZELF MEER VERDIEPING
HET LAATSTE NIEUWS OVER
TRAININGEN, PODCASTS,
GRATIS DOWNLOADS EN MEER
//
//
//
ZELFACCEPTATIE
Mag jij van jezelf zijn
wie je bent?
DE TUSSENTIJD
Wandelen om te
verwerken
OFFLINE DATEN
Een opfriscursus
// tekst: Hanneke Karssen
DE TRAININGEN VAN PSYCHOLOGIE ACADEMY: online lessen in je eigen tempo // inspirerende
video’s en podcasts // samengesteld met experts // op basis van wetenschappelijke inzichten
Je vindt de trainingen op psychologie.nl/academy
PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025 115
Je mag zijn
wie je bent
Van jezelf houden, inclusief
je rafelrandjes:
het klinkt simpeler
dan het is. Met de
online training ‘Goed
zoals je bent’ zet je de
eerste stappen.
116 PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025
TRAINING GOED ZOALS JE BENT
Wat zou het fijn zijn als we
onszelf volledig konden accepteren,
inclusief onze kwetsbaarheden
en imperfecties.
Hoe lukt dat jou op dit moment?
Hoe tevreden ben je nu met …
(Geef jezelf rapportcijfers.
1 = Helemaal niet tevreden,
10 = heel tevreden)
… je prestaties op je
werk/in je studie?
… jouw bijdrage aan de
relatie met je partner
en eventueel kinderen?
… je bijdrage aan de
maatschappij?
Bekijk de cijfers die jezelf hebt
gegeven: waar zie je ruimte voor
verbetering?
Ik zou meer tevreden willen zijn
over…
mijn prestaties
mijn relaties
mijn bijdrage aan de maatschappij
mijn uiterlijk
Hoe zou je je voelen als je wél
helemaal tevreden was met jezelf?
… je uiterlijk?
Ben je kritisch op jezelf op een
ander gebied? Beschrijf dat dan
hier en koppel er een rapportcijfer
aan:
Wat zou je – meer dan nu – kunnen
doen als je volledig tevreden
was met jezelf?
FOTO: MOYO STUDIO
PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025 117
TRAINING GOED ZOALS JE BENT
Feit of fictie?
Misschien herken je deze aannames
over zelfacceptatie:
• Je wordt er hooghartig en
arrogant van. Alsof je beter bent
dan anderen.
• Je wordt er lui en gemakzuchtig
van. Want als je jezelf al
‘goed’ vindt, heb je geen reden
meer om jezelf te verbeteren of
te ontwikkelen.
Deze aannames kloppen niet,
want iemand met een hoge
mate van zelfacceptatie hoeft
geen tijd en energie meer te steken
in negatieve gedachten over
zichzelf en staat juist meer open
voor andere mensen en voor
kansen die het leven biedt.
Wat wél waar is over
zelfacceptatie:
• Je kunt makkelijker keuzes
maken die bij jou passen.
Vanuit respect voor jezelf.
• Je bent duidelijk over jezelf
tegenover anderen.
Bijvoorbeeld over wat ze wel en
niet van jou kunnen verwachten.
En wat je nodig hebt om goed
te kunnen functioneren.
Dat allemaal maakt je leven – en
het halen van je persoonlijke
doelen – een stuk eenvoudiger.
GRATIS DOWNLOAD:
DE EMOTIEWIJZER
Emoties vertellen je waaraan je
behoefte hebt en helpen je zo
ontdekken wie je echt bent. Veel
mensen hebben niet geleerd hun
emoties te onderzoeken en er de
juiste woorden aan te geven.
De Emotiewijzer helpt daarbij.
Download hem op psychologie.nl/
emotiewijzer.
LEER JEZELF ACCEPTEREN
In de training ‘Goed zoals je bent’ ga je onder meer:
• accepteren en erkennen wat je niet kunt veranderen;
• je belangrijkste waarden ontdekken;
• actie ondernemen op dingen die belangrijk voor je zijn;
• vaker voor jezelf kiezen.
Kijk op psychologie.nl/goedzoalsjebent.
118 PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025
TRAINING ALS ALLES VERANDERT
Met vertrouwen door de storm
6 audiowandelingen die kracht geven
Na een moeilijke periode kreeg
Leanne Verdonk (54) eindelijk
tijd voor verwerken. De audiowandelingen
van Psychologie
Academy hielpen daarbij.
‘Soms komt er iets voorbij waarvan
ik denk: dat moet ik doen.
Dit was er zo een en het heeft
heel goed uitgepakt.
Een jaar geleden raakte ik in een
burn-out, ik was fysiek volledig
uitgeput. Na mijn scheiding stond
ik volledig ‘aan’ voor mijn zoon,
die een zware depressie had en
ook suïcidaal was. Toen het uiteindelijk
beter met hem ging,
kwam alsnog het verdriet over
de scheiding. Ik moest ruimte
maken voor verwerking.
Een relatiebreuk, verhuizing,
burn-out, de menopauze: we
maken allemaal fasen mee
waarin alles op de schop gaat.
Zulke transities kunnen je aan
het wankelen brengen. In de
zes audiowandelingen ‘Als alles
verandert’ begeleidt ritual
storyteller Sterre van Leer je
om met meer kracht en vertrouwen
door zo’n lastige fase
heen te gaan. Je vindt de wandelingen
op psychologie.nl/
alsallesverandert.
‘HET WAS EEN
GOEDE AAN
VULLING OP
MIJN THERAPIE’
Ik ging in
therapie, en
toen ik een
paar maanden
geleden
las over de
audiowandelingen,
dacht ik dat
die een goede
aanvulling
zouden
kunnen zijn. Je loopt door een
mooie omgeving – in mijn geval
bij de recreatieplas vlak bij mijn
huis – en hoort een stem die je
begeleidt in meditaties en je naar
je diepere gevoelens laat luisteren.
De zes wandelingen heb ik allemaal
zeker al twee keer geluisterd.
Wat er gezegd wordt, raakte me
steeds zo dat ik ze opnieuw wilde
horen. Het helpt me om te focussen,
zodat mijn gedachten niet
alle kanten op gaan.
Ik word ook geraakt door de herkenning
van wat er zoal door je
heengaat in zo’n overgangsfase,
zoals: waarom voel ik me nog
steeds niet beter? Waarom gaat
het niet sneller? In de wandelingen
wordt uitgelegd dat die gedachten
erbij horen als je in een
transitie zit. Je bevindt je in een
soort niemandsland. Dat gevoel
is zo herkenbaar.’
PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025 119
Offline daten,
hoe ging dat
ook alweer
Online daten is op z’n retour. Psycholoog en singlecoach
Meinou Lambeck geeft handvatten om weer gewoon old
school contact met iemand te leggen.
120 PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025
TRAINING VAN SINGLE NAAR SAMEN
FOTO: PABLO MERCHAN MONTES
Waarom houden we niet meer
zo van datingapps?
Psycholoog en singlecoach
Meinou Lambeck: ‘Aan online
daten zitten naast voordelen ook
flink wat nadelen. Recent onderzoek
van Tila Pronk laat bijvoorbeeld
zien dat hoe meer tijd je
op datingapps doorbrengt, hoe
pessimistischer je wordt over je
kansen om de liefde te vinden.’
Het alternatief is dat je iemand
in het echt moet aanspreken…
Eng!
‘Daar is inderdaad durf voor
nodig. De angst voor afwijzing is
de grootste belemmering voor
vrijwel iedereen. Maar hoe realistisch
is het dat de ander stom gaat
doen, of je zal uitlachen? De
meeste mensen die worden aangesproken,
vinden dat juist leuk.
Als psycholoog en singlecoach
helpt Meinou Lambeck mensen
over drempels heen bij het vinden
van een relatie. In de online
training ‘Van single naar samen’
leert ze je wat jouw valkuilen zijn
in de liefde, welk relatietype je
bent en hoe je de kans op een
fijne relatie vergroot. Kijk op
psychologie.nl/single.
Probeer je angst voor af wijzing
dus te relativeren en te bedenken
wat de voordelen kunnen
zijn als het wél lukt om contact
te leggen met die persoon.
Dat iedereen tegenwoordig op
zijn telefoon zit zodra hij of zij
alleen is, maakt het moeilijker
om oogcontact te krijgen of een
praatje te maken. Maar ook dan
betekent het niet dat de ander
niet op jou zit te wachten. Dus
durf!’
Wat zeg je dan tegen die
ander?
‘Dat hoeft echt niet zo bijzonder
te zijn. Een vooraf bedachte
– meestal grappig gedoelde –
openingszin werkt vaak niet.
Maak liever een complimentje,
zeg iets over de omgeving of
over iets wat jullie gemeen hebben.
Iets als: ‘Vermaak je je een
beetje?’ is ook prima.’
Ben je een voorstander van
single-events?
‘Zeker, want als alle aanwezigen
openstaan voor contact, is het
makkelijker om op iemand af te
stappen. Speeddaten stijgt weer
in populariteit. Vind je het juist
lastig om jezelf in korte tijd te
presenteren, dan kun je een event
kiezen waar je samen iets gaat
doen, zoals HopToDate – een
kroegentocht voor singles, singles
run of skaten, singles feesten,
weekends of vakanties… Succes
is niet gegarandeerd, maar je
houdt er allicht een paar leuke
vrienden aan over om mee op te
trekken in je verdere zoektocht.’
PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025 121
TRAINING VAN SINGLE NAAR SAMEN
Andere
singles vinden
flirten net
zo spannend
als jij, al laat
niemand dat
graag merken
Flirten in 3 stappen
Ze zijn er natuurlijk wel, singles
die makkelijk iemand aanspreken
en luchtige praatjes kunnen maken.
Maar wat als je zo’n talent
niet hebt?
1Begin non-verbaal. Met nonverbale
signalen, zoals een
paar keer oogcontact maken,
glimlachen of de ander lichtjes
aanraken, tast je voorzichtig af of
de ander positief op je reageert.
Zo ja, dan kan de volgende stap
worden gezet. Zo niet? Dan heb
je nog niets gezegd waarop de
ander je kan afwijzen.
2
Zeg iets over de omgeving,
benoem een overeenkomst
tussen jullie of geef een
complimentje. Bijvoorbeeld:
‘Wat een geweldige plek is dit
toch, hè’, ‘Jij bent hier ook voor
het eerst, toch?’, of: ‘Wat een
leuke … heb je aan’. Een complimentje
gaat bij voorkeur over
iets waarop de ander zelf invloed
heeft, dat werkt sterker. Dus niet:
‘Wat een donkere ogen heb je’,
maar: ‘Wat een stralende blik
heb je’.
De ander zal wel of niet ingaan
op jouw geflirt. Mis
3
schien hebben jullie een leuk
gesprek en voel je dat de ander
jou ook interessant vindt. Misschien
ook niet. Dan kun je altijd
weer weg en is er niets verloren.
Tot slot: weet dat andere singles
het net zo eng vinden als jij – ook
al laat niemand dat graag zien.
122 PSYCHOLOGIE MAGAZINE ZOMERBOEK 2025
GUN JEZELF MEER VERDIEPING
Online training
KALMEER
JE
LICHAAM
KALMEER JE GEEST
IN 7 SESSIES:
• leer je omgaan met
overprikkeling en overspoeling
• ontdek je hoe spanning
zich vastzet in je lijf
• creëer je meer balans met
behulp van de polyvagaaltheorie
• met oefeningen voor rust & herstel
MET
TRAUMA-
EXPERT
ANOUK
PROP
GA NU NAAR PSYCHOLOGIE.NL/
KALMEER OF SCAN DE CODE
ZOMERBOEK
Vertragen, stilstaan in verwondering en
weer eens echt met elkaar in gesprek gaan:
dat is wat dit offline Zomerboek van
Psychologie Magazine je brengt.
MET ONDER MEER:
DE MAGIE VAN ONTZAG
• TEST: HOE GOED KUN JE
LOSLATEN? • HAALBAAR
STAPPENPLAN VOOR MEER
CREATIVITEIT • SLOW CINEMA
• MARISKA VERANDERDE DOOR
DE CAMINO • BREINBREKERS
• 5X INSPIRATIE OM TE
VERLANGZAMEN
€ 12,95