Inkijk ggh

Gedoe om de grens
Burenruzies tussen
België en Nederland
En andere bendes
uit de Benelux
HET WARE VERHAAL VAN DE
BOKKENRIJDERS
ACHILLES
ACHTERNA
Wie was deze
Griekse held?
FOUTJE,
BEDANKT
Elf uitvinders
met spijt
HEIDENS
KARWEI
Komt de Sagrada
Família ooit af?

Versierd vel
Tatoeages: bij ons in het Westen
was dat tot enkele decennia
geleden vooral iets voor zeebonken
en rapaille. Elders op
de wereld lag dat vaak anders.
In veel culturen is het al eeuwen,
soms zelfs duizenden jaren
gebruikelijk dat ook hooggeplaatste
figuren hun huid laten
versieren. Op deze foto uit circa
1880 zien we bijvoorbeeld Heta
Te Haara, chief van de Maoristam
Ngāpuhi. Meer over de
geschiedenis van tatoeages
bij verschillende culturen
vind je vanaf pagina 36.
UNIVERSAL HISTORY ARCHIVE/GETTY IMAGES

VOORWOORD
Grensoverschrijdend
De meeste mensen hebben wel een lievelingsboek, lievelingsfilm of lievelingsgerecht.
Ik niet. Ik vind te veel interessant, mooi of lekker om één boek, film of
gerecht boven alle andere te plaatsen. Maar – en ik gok dat weinig mensen mij
dat zullen nazeggen – ik heb wél een lievelings-Zeemanfiliaal. Die in Baarle.
De landsgrens tussen Nederland en België loopt dwars door deze zaak, waardoor
winkelen er een grensoverschrijdende ervaring is. De onderbroeken liggen links,
offcieel op het grondgebied van de gemeente Baarle-Hertog. België dus. De
kinderkleding ligt dan weer rechts, in Baarle-Nassau (Nederland). De damesen
herencollectie? België. De theedoeken: Nederland. Bedtextiel België, koopjesbak
Nederland. Et cetera. Het heeft alles te maken met de lappendeken aan
enclaves die Baarle is. Je vindt er maar liefst 22 stukjes België, die volledig
omringd worden door Nederlands grondgebied. In sommige daarvan vind je
zelfs weer nog kleinere stukjes Nederland, sub-enclaves....
België scheidde zich in 1830 af van Nederland, de ingewikkelde enclavepuzzel
in Baarle voert zelfs terug tot de twaalfde eeuw. Toch hebben de twee landen de
situatie hier pas dertig jaar geleden, in 1995, offcieel vastgelegd als rijksgrens.
Daarmee kwam een einde aan een hoop opmerkelijke, soms hilarische, soms
ronduit pijnlijke situaties, zoals je vanaf pagina 88 kunt lezen. Maar de
grensoverschrijdende Zeeman is gelukkig gebleven.
Veel leesplezier met deze KIJK Geschiedenis!
Berry Overvelde
Coördinerend eindredacteur
Nog geen
abonnee?
Bekijk de aanbieding
op pagina 99!
Grenspaal 366, in natuurgebied Het Zwin tussen Cadzand en Knokke-
Heist. In totaal staan langs de Nederlands-Belgische scheidslijn 369 van
deze palen. Nummer 1 staat op de Vaalserberg, nummer 369 op een
steenworp afstand van de Noordzee.
KOEN SUYK/ANP / COVER: CULTURE CLUB/GETTY IMAGES
Cover: dit werk, kortweg De overval genoemd, bewijst dat Jan Steen niet
alleen vrolijke huis-tuin-en-keukentaferelen schilderde. In zijn tijd, maar ook
in de eeuwen erna, trokken heel wat bendes rovend rond door onze streken,
van de Bokkenrijders tot de Bende van NIjvel (zie pagina 14 en verder).
GESCHIEDENIS 5/6 . 2025
3

Inhoud
06 De echte Achilles
Achilles is de held in de Ilias van Homerus. Over het
algemeen wordt dit werk gezien als pure fictie, toch zijn
er mensen die denken dat Achilles mogelijk echt heeft
bestaan... Hoe geloofwaardig is dat?
12 Historisch nieuws
Een bijzonder skelet opgegraven in Aalst, de lange
relatie tussen mens en bedwants, en meer geschiedenis
met een actueel tintje.
14 Satanische schurken?
In de achttiende eeuw zaaiden de bokkenrijders met
gewelddadige overvallen angst in Limburg en omstreken.
Wat weten we over deze mysterieuze rovers?
20 Bendes van de Benelux
De bokkenrijders waren niet de enige bende die de afgelopen
eeuwen huishield in onze contreien. Van Nijvel tot
de Witte Veer: vier andere gangs uit de Lage Landen.
24 Uitvinders zeggen ‘sorry’
Soms ontwikkelen wetenschappers iets dat niet door de
beugel kan, soms komt hun vinding in verkeerde handen
terecht. In beide gevallen volgt vaak berouw.
30 Op expeditie: éénreisvlieg
Jacob le Maire zocht een nieuwe route naar Azië en voer
als eerste om Kaap Hoorn. Maar de VOC was niet blij en
pakte zelfs zijn schip af. Waarom?
36 Levend canvas
Tatoeages werden vroeger vooral met types uit lagere
milieus geassocieerd. Tenminste, in het Westen. In
andere culturen lag dat vaak anders.
42 Historische vragen
Waar komen ‘links’ en ‘rechts’ in de politiek vandaan?
Wie waren de martelaren van Gorcum? En meer
geschiedenisvragen beantwoord.
06
20
14
30
24
4 GESCHIEDENIS 5/6 . 2025

46
46 Over druk en overdruk
Om de viezigheid in de steden aan te pakken, verzon een
Nederlander een revolutionaire riolering die met luchtdruk
werkte. Waarom werd dit Liernurstelsel geen succes?
52 Toen en nu: Nijmegen
Dat het Nijmeegse station uit 1896 met de grond gelijk
werd gemaakt, kwam niet door overijverige bestuurders.
Het werd aangevallen door vriend én vijand.
54 Wetenschap met vuile handen
Negentig jaar geleden werd Ahnenerbe opgericht, het
onderzoeksinstituut van de SS. Het verhaal van deze
organisatie begon met (pseudo)wetenschap, het eindige
met oorlogsmisdaden.
54
60 Holy slowly
In 2026 zou de Sagrada Família eindelijk klaar zijn, na
144 jaar in de steigers. Maar de oplevering is alweer uitgesteld.
De wonderlijke geschiedenis van dit godshuis.
68 Alledaags: het kookboek
Al in de oudheid bestonden er voorlopers van de huidige
kook boeken. Maar voordat deze keukenhulpjes écht hun
weg vonden naar de massa, gingen er nog heel wat
(smakeloze?) eeuwen voorbij.
70 De godfather van PR
Bij het grote publiek is hij amper
bekend. Toch heeft Edward
Bernays als geen ander een
stempel gedrukt op het beïnvloeden
van datzelfde publiek.
60
74 PRachtige posters
Overheden maken grif gebruik
van de trucs die pr-experts als
Bernays ontwikkelden. Vandaag
via tv en internet, vroeger was
de poster een geliefd medium.
70
82 De vier vermoorde veldwachters
In 1929 brengt IJje Wijkstra vier veldwachters om het
leven. Nederland is in rep en roer. Wat dreef deze
Groninger tot deze daad?
88 Gedoe om de grens
Na 1830 namen Nederland en België offcieel afscheid
van elkaar. Maar een definitieve grens trekken was nog
niet zo eenvoudig, blijkt uit deze geschillen.
96 Media
Ubbi de Fries, een ode aan het leven in Joods Amsterdam,
en meer boeken en exposities die de moeite waard zijn.
98 Volgende keer
GESCHIEDENIS 5/6 . 2025
5

GRIEKENLAND
Is Homerus’ held
gebaseerd op iemand
die echt heeft geleefd?
De echte
Achilles
Hij is de held in de Ilias,
het epos van Homerus
over de Trojaanse
Oorlog. Over het
algemeen wordt dit
werk gezien als pure
fictie, toch zijn er
onderzoekers die
denken dat er op zijn
minst een kern van
waarheid in zit. Sterker
nog: misschien heeft
Achilles wel echt bestaan,
menen zij... Hoe geloofwaardig
is dat?
TEKST: GILLIS KERSTING
Tot ver buiten Griekenland staat
Achilles synoniem voor dapperheid en
kracht. Het is geen toeval dat de hertog
van Wellington, de Britse militaire held die
Napoleon bij Waterloo wist te verslaan, in
Londen wordt geëerd met dit 5,5 meter
hoge standbeeld van Achilles.
SAM MELLISH/GETTY IMAGES
6
GESCHIEDENIS 5/6 . 2025

A
l ruim anderhalve
eeuw voeren historici
en archeologen discussie
over de zogeheten
historiciteit
van de Trojaanse
Oorlog. In hoeverre
heeft die strijd echt plaatsgevonden?
En als er een historische kern zit in
dit verhaal van Homerus, zijn de
helden in dit werk, zoals Achilles,
dan ook gebaseerd op echt bestaande
personen?
De enige bron waarin de daden van
Achilles en de zijnen worden vermeld,
is de Ilias, Homerus’ epos over de genoemde
oorlog. Die vond vermoedelijk
plaats in de dertiende eeuw voor Christus,
maar de tekst die Homerus erover
schreef is lastig te dateren. De auteur
modelleerde zijn verhaal naar de wereld
van zijn eigen tijd. Dat was ruim vijfhonderd
jaar na de zogeheten Myceense
beschaving van de Ilias, uit de late
bronstijd. Dat maakt het erg moeilijk
om de historiciteit van de Trojaanse
Oorlog en Achilles te bevestigen. Toch
zijn er nog altijd idealisten die zich niet
laten ontmoedigen en blijven zoeken
naar aanwijzingen.
Troje gevonden?
Een van hen is de Grieks-Amerikaanse
enthousiasteling James Brianas, die in
september 2024 een boek publiceerde
over zijn archeologische zoektocht,
The Landmark Achilles. Hij bezocht
de ruïnes van het oude Troje en reisde
langs Skyros, het eiland waar Achilles’
grootvader Aiakos vandaan zou komen.
Daarnaast bezocht hij Thessalië in
West-Griekenland, het gebied dat in
Homerus’ tijd bekend stond als het
mythische koninkrijk Phtia. Brianas’
fascinatie voor Achilles wortelt in zijn
jeugd in de Griekse gemeenschap van
Boston (Verenigde Staten), waar hij
op jonge leeftijd kennismaakt met de
verhalen over de held.
Brianas is niet de eerste die in deze
kwestie duikt. De zoektocht naar de
historische basis van de Ilias werd in
de negentiende eeuw op gang gebracht
door Heinrich Schliemann. Deze Duitse
zakenman, miljonair en wereldreiziger
begon in 1864 aan een tweede leven
als amateurarcheoloog. Hij volgde het
spoor van de Engelse onderzoeker
Frank Calvert, die hem vertelde waar
hij Troje moest zoeken. En jawel: bij
de Turkse vindplaats Hisarlık haalde
Schliemann in 1871 resten naar boven
van een stad die hij identificeerde als
het mythische Troje. De ontdekkingen
leidden in zijn tijd tot hoongelach en
venijnige kritiek van archeologen.
“Soms op het persoonlijke af”, vertelt
oudheidkundige Jona Lendering. “De
toenmalige Altertumswissenschaft was
een beschermde wereld. Men duldde
geen buitenstaanders.” Maar ook al
meenden velen dat Schliemann een
ordinaire schatgraver was, hij ging
volgens Lendering professioneel te
werk en kwam met een onderzoeksmethode.
Een techniek die was gebaseerd
op het bestuderen van verschillende
lagen en die de archeologie van
de negentiende eeuw veranderde.
Farsala vanuit de lucht gezien. Het stadje
is ervan overtuigd dat Achilles hier werd
geboren, de wetenschappelijke scepsis ten
spijt. Zo valt op de gemeentelijke website te
lezen: “De stad (…) was de geboorteplaats
van de meest tot de verbeelding sprekende
held uit de oude Griekse geschiedenis, de
Homerische Achilles.”
WIKIMEDIA COMMONS
GESCHIEDENIS 5/6 . 2025
7

MISDAAD
Bendes van
de Benelux
De bende
van Nijvel – en
nog drie gangs
uit de Lage
Landen
SIPA/SUNSHINE
Een van de drie dodelijke
slachtoffers van de
roofoverval op de
Delhaize in Eigenbrakel,
27 september 1985.
20 GESCHIEDENIS 5/6 . 2025

De bokkenrijders waren
niet de enige bende die
de afgelopen eeuwen
huishield in de Lage
Landen. Zo pleegde de
Bende van Nijvel veertig
jaar geleden een reeks
bloedige roofovervallen
op Delhaize-winkels.
Dat de daders nooit
gepakt werden, leidde
tot een hoop wilde
verhalen. De feiten
over deze – en nog drie
bendes van de Benelux.
TEKST: LEO POLAK & BERRY OVERVELDE
De daders komen met hun voertuig op de
parking en parkeren hem ter hoogte van
de carwash. (…) Op hun tocht schieten zij
een jongen neer die daar met zijn fiets
rondrijdt. Zij vuren eveneens op een persoon
die naast zijn voertuig aan de krantenwinkel
staat (is dood). Een man die
affches aanplakt, wordt aangemaand
hun als gijzelaar naar het warenhuis
te vergezellen. De daders
gaan het warenhuis binnen en
doden een kassierster en een
klant. Zij bevelen de kassiersters
hun geld te plaatsen in plastiek
zakken. (…) De daders verlaten,
nadat zij het geld van de kassa’s
hebben meegenomen, al schietend het
magazijn, nog steeds vergezeld van
hun gijzelaar. Voor de ingang van het
magazijn rijdt een voertuig (Peugeot);
het wordt onmiddellijk onder vuur
genomen. In de nabijheid van hun
wagen wordt hun gijzelaar
doodgeschoten. Zij nemen
de vlucht in de richting
van Brussel.
D
it hiervoor is een deel
van het politierapport
over de overval op de
Delhaize-supermarkt
in het Vlaams-Brabantse
Overijse, op
vrijdagavond 27 september
1985. Kort ervoor was ook de
vestiging in Eigenbrakel beroofd. Daar
vielen drie doden. Totale buit van deze
twee overvallen: 1,2 miljoen frank (ongeveer
30.000 euro). En daarvoor werden
dus acht mensen doodgeschoten.
Weinig buit, veel doden. Het leek een
constante factor te zijn in het optreden
van de groep misdadigers die sinds
een overval op een Colruyt-supermarkt
in Nijvel (17 september 1983;
drie doden; opbrengst: bonbons en
een paar flessen drank) als de ‘Bende
van Nijvel’ bekendstond.
Wie de daders waren en wat hun
motieven waren, hebben politie en justitie
nooit kunnen achterhalen. Maar ja,
hun onderzoek rammelde dan ook aan
alle kanten, aldus critici. Het gevolg?
Geruchten en complottheorieën te
over.
De wilde verhalen
Zo werd langzaam maar zeker duidelijk
dat veel slachtoffers elkaar gekend hadden
of iets van bepaalde onfrisse zaken
wisten. Een van de vijf doden in Overijse
was bijvoorbeeld bankdirecteur Léon
Finné. Hij zou betrokken zijn geweest
bij de stiekeme verkoop van wapens
aan landen in het Midden-Oosten. Voor
het wapentuig werd met drugs betaald.
De wapenhandelaren zouden elkaar
hebben ontmoet in restaurant Les Trois
Canards in Ohain. De eigenaar van die
gelegenheid, Jacques Van Camp, werd
in oktober 1983 vermoord. En zo waren
er meer slachtoffers met een, laten we
zeggen, opvallende achtergrond.
Complotdenkers meenden ook al snel
te weten wie de daders waren: leden
en ex-leden van de rijkswacht. Bij deze
politiedienst, die een reputatie op het
gebied van corruptie en machtsmis-
bruik had, liepen destijds verschillende
types met extreme opvattingen en banden
met de onderwereld rond. Vormden
zij samen met handlangers een doodseskader
dat getuigen (van bijvoorbeeld
illegale wapenhandel, iets waarbij bepaalde
leden betrokken waren geweest)
uit de weg ruimde?
Op zaterdagavond 9 november 1985
sloegen de gangsters toe in de Delhaizesupermarkt
van Aalst. Ze knalden iedereen
neer die ze in het vizier kregen. Er
vielen acht doden. Een van hen: Jan
Palsterman, een zakelijke relatie van
Finné. Dit bloedbad was meteen de
laatste actie van de bende. Misschien
was de hit list nu helemaal afgewerkt.
Ook werd rond die tijd een andere beruchte
groep criminelen opgerold, de
Bende van Baasrode, die werd geleid
door Philippe De Staercke. Een van de
leden daarvan verzuchtte later: “Nu
zou het lijken dat wij de Bende van
Nijvel waren.”
De feiten
Tot zover de speculaties. Wat onomstotelijk
vaststaat: de geschiedenis van
de Bende van Nijvel begon op 13 maart
1982 met de diefstal van een jachtgeweer
uit een wapenwinkel in Dinant.
Hoewel, onomstotelijk… Het kan net
zo goed ruim drie maanden eerder zijn
geweest, want ergens tussen 31 december
1981 en 2 januari 1982 verdwenen
uit de rijkswachtkazerne in Etterbeek
twintig Heckler & Koch-mitrailleurs en
andere zware wapens. Het was nota
bene de best beveiligde kazerne van
België, de basis van de Brigade Diane,
het ‘speciaal interventie-eskadron’ van
de rijkswacht. De vermoedelijke leider
van de wapendieven was Madani
Bouhouche, (dan nog) rijkswachter.
Ballistisch onderzoek heeft uitgewezen
dat bij alle Nijvel-overvallen dezelfde
wapens zijn gebruikt, in veel gevallen
waren die dus van de rijkswacht
gestolen.
Bouhouche was een wapenfanaat.
Hij gaf schietlessen aan leden van
Wie de daders waren en wat
hun motieven waren, heeft
men nooit kunnen achterhalen
GESCHIEDENIS 5/6 . 2025
21

WETENSCHAP
Deze onderzoekers hielden een nare
bijsmaak over aan hun uitvinding
Uitvinders
zeggen
‘sorry’
In hun zoektocht naar grote doorbraken draven
wetenschappers soms door, en ontwikkelen ze dingen die
niet door de beugel kunnen. Maar hun uitvinding kan ook
in verkeerde handen terechtkomen en misbruikt worden.
In beide gevallen is er later vaak sprake van diep berouw.
TEKST: LAURIEN ONDERWATER
24 GESCHIEDENIS 5/6 . 2025

■ Een transportvliegtuig
van de Amerikaanse
luchtmacht sproeit tijdens
de Vietnamoorlog met
Agent Orange om gewassen
te vernietigen en het
oerwoud te ontbladeren.
Botanicus Arthur Galston
stond aan de wieg van dit
beruchte middel.
Gekaapt idee
Wie? Arthur Galston
Waar? Verenigde Staten
Vakgebied? Plantkunde
Uitvinding? Ontbladeringsmiddel
YALE
DICK SWANSON/THE LIFE COLLECTION/GETTY IMAGES
H
et klinkt als het plot van een sciencefictionboek:
een botanicus vindt een stof uit die de
landbouw ten goede moet komen, maar het
middel valt in verkeerde handen en wordt als chemisch
wapen ingezet. Helaas was dit voor Arthur Galston de
trieste realiteit.
Gedurende zijn carrière deed Galston onderzoek naar
manieren om de ontwikkeling van planten te bevorderen.
Hij richtte zich in het bijzonder op de kunstmatige
productie van TIBA, een hormoon dat ervoor zorgde dat
sojaplanten eerder gingen bloeien. Maar de planten verloren
hun bladeren wanneer TIBA in te hoge concentraties
werd toegediend. Galston kreeg al snel spijt van dit
onderzoek toen het Britse en het Amerikaanse leger
TIBA verder ontwikkelden tot het beruchte ontbladeringsmiddel
Agent Orange. Tijdens de Vietnamoorlog
sproeiden Amerikaanse vliegtuigen er tussen 1961 en
1971 naar schatting 75 miljoen liter van om gewassen te
vernietigen en het oerwoud te ontbladeren. Dat laatste
moest de posities en de aanvoerlijnen van de vijand
blootleggen.
Toen Galston doorkreeg wat voor vreselijke dingen
er met ‘zijn’ creatie werden gedaan, voelde hij zich immens
schuldig. Hij begon zich actief in te zetten tegen
het gebruik van Agent Orange. Samen met andere
onderzoekers lobbyde hij in 1970 bij het Amerikaanse
ministerie van Defensie om toxicologische studies uit
te voeren. Die toonden aan dat Agent Orange onder de
Vietnamese bevolking ziektes en geboorteafwijkingen
veroorzaakte. Naar aanleiding van deze onthulling liet
president Richard Nixon het gebruik van het ontbladeringsmiddel
onmiddellijk beëindigen.
Jaren later, in 2003, zei Galston: “Niets van wat je in de
wetenschap doet, levert gegarandeerd voordelen op
voor de mensheid. Elke ontdekking, denk ik, is moreel
neutraal en kan constructief of destructief worden ingezet.
Maar dat is niet de schuld van de wetenschap.”
GESCHIEDENIS 5/6 . 2025
25

TECHNIEK
Deze foto van George
Breitner toont de Oudezijds
Achterburgwal in Amsterdam,
aan het eind van de
negentiende eeuw. In de
loop van die eeuw waren
grachten als deze verkapte
open riolen geworden,
iets waar het Liernurstelsel
verandering in
moest brengen.
De eerste riolering werkte met
luchtdruk – en werd geen succes
Over druk
en overdruk
46 GESCHIEDENIS 5/6 . 2025

In de negentiende eeuw was men er
heilig van overtuigd dat vieze lucht
ziektes veroorzaakte. Om dat te kunnen
aanpakken, verzon een Nederlandse
ingenieur een revolutionaire riolering
die met luchtdruk werkte. Waarom
werd dit Liernurstelsel geen succes?
TEKST: MARK VAN DEN TEMPEL
STADSARCHIEF AMSTERDAM
E
r zat in de negentiende eeuw
een luchtje aan onze steden.
Ze groeiden vanaf 1870 zo snel
dat de afvoer van uitwerpselen
een steeds groter probleem
werd. Van riolering zoals we
die nu kennen was nog geen
sprake. In de betere wijken kwamen toiletten uit
op beerputten, die regelmatig geleegd moesten
worden door putjesscheppers. Woningen aan
grachten hadden een regelrechte afvoer naar
het water, waardoor de stadse waterwegen open
riolen waren geworden. En in achterbuurten
belandden uitwerpselen domweg op straat of op
een mesthoop. Dat moest beter kunnen, dacht
ingenieur Charles T. Liernur. Zijn oplossing was
revolutionair, maar is tegenwoordig totaal vergeten.
Wat ging er mis met het Liernurstelsel?
Londen loopt voorop
Het stonk trouwens niet alleen in de negentiendeeeuwse
stad, het was er ook ongezond. Regelmatig
braken er cholera- en tyfusepidemieën uit,
een direct gevolg van al dat vuil. In 1866 leidde
een cholera-uitbraak in Nederland zelfs tot een
epidemie met maar liefst 21.000 slachtoffers.
Gemeenteraden erkenden dat het niet zo verder
kon. Sloppen werden gesaneerd, grachten
gedempt en de waterleiding werd verbeterd.
Volgende grote stap: de aanleg van riolering.
Engeland liep hierin voorop. Onder aanvoering
van ingenieur Joseph Bazalgette werden de open
Londense riolen halverwege de negentiende
eeuw getransformeerd tot een gesloten afvoersysteem
voor zowel regenwater als uitwerpselen:
het spoelstelsel. Het was een wonder van
Victoriaans vernuft, een systeem van onderling
verbonden, aflopende en steeds bredere pijpen
die het vuil ondergronds afvoerden. Gemalen
pompten het afvalwater vervolgens van het
laagste niveau weer omhoog, waarna het afgevoerd
werd naar zee. Bazalgette hield er een
ridderorde en een monument in hartje Londen
aan over.
Doortrekken met lucht
Aan deze kant van de Noordzee lanceerde een
andere ingenieur een heel ander plan. Charles T.
Liernur geloofde dat uitwerpselen ook zonder
waterspoeling afgevoerd konden worden. Voor
zijn in 1866 gepresenteerde stelsel was luchtdruk
het toverwoord. Zijn plan was een combinatie
van het in Engeland aan populariteit
winnende watercloset en de pneumatische
buizenpost die Liernur in Amerikaanse kantoorgebouwen
had gezien. In plaats van doortrekken
met water, konden wc’s die aangesloten waren
op zijn stelsel doorgetrokken worden met lucht.
De naamgever had het allemaal uitgedokterd en
GESCHIEDENIS 5/6 . 2025
47

NAZI-DUITSLAND
Negentig jaar geleden
werd onderzoeksinstituut
(en nazi-vehikel) Ahnenerbe
opgericht
COR2701/WIKIMEDIA COMMONS
54 GESCHIEDENIS 5/6 . 2025

Een autopsietafel in het
voormalige concentratiekamp
Natzweiler-Struthof. Hier
werden tientallen Joodse
gevangenen, speciaal voor
dit doel hierheen getransporteerd
vanuit Auschwitz,
vergast. Vervolgens werden
hun lichamen misbruikt voor
Ahnenerbe-onderzoek.
Wetenschap
met vuile
handen
Als de ideologie de agenda van
de wetenschap bepaalt, leidt
dat onherroepelijk tot uitwassen.
Nergens wordt dat duidelijker dan bij
Ahnenerbe, het onderzoeksinstituut
van de SS dat in 1935 werd opgericht.
Het verhaal van deze organisatie begon
met (pseudo)wetenschap, het eindigde
met oorlogsmisdaden.
TEKST: MARGOT REESINK
GESCHIEDENIS 5/6 . 2025
55

Of ze nu over specifieke
ingrediënten gaan, zoals
gelatine, of over bepaalde
keukenapparatuur zoals de
magnetron: oude kookboeken
geven vaak een
mooi tijdsbeeld.
WIKIMEDIA COMMONS/PHILIPS
dat hij uitlegde hóe je de gerechten
moest bereiden. Koken, braden of bakken?
En hoelang?
Pas enkele eeuwen later werd het
wat concreter. In de zesde eeuw na
Christus schreef de Byzantijnse arts
Anthimus De observatione ciborum
(‘Over het naleven van voedselvoorschriften’).
Hierin gaf hij instructies
voor bepaalde gerechten. Ook – hij was
per slot van rekening medicus – schreef
hij welk voedsel je diende te eten bij
klachten als diarree, dysenterie en
koorts. Dat laatste, voedsel als medicijn,
leek nog lange tijd de rode draad
in culinaire schrijfsels. Zo noteerde de
beroemde Hildegard von Bingen in de
twaalfde eeuw heel wat recepten, maar
die leken meer op medische adviezen
dan op kooktips. Haar motto: wie op de
juiste manier eet, heeft geen dokter
nodig. Pas richting het einde van de
middeleeuwen verschenen er mooiere,
smakelijker kookschriften, zij het vooral
in de hoogste kringen. Het gewone
volk moest het nog altijd hebben van
mondeling overgeleverde kookkennis.
Achter het fornuis
Halverwege de vijftiende eeuw werd de
boekdrukkunst met losse letters uitgevonden
(eerder bestond er al de blokdruk,
waarbij een hele bladzijde uit één
blok werd vervaardigd). Daarna ging
het hard. Zo verscheen in het Duitse
Eieren à la 1514
■ Zelf een gerecht bereiden uit het oudste
Nederlands talige kookboek, Een notabel
boecxken van cokeryen? Hieronder volgt een
recept voor ghecloven nonnen (gevulde eieren).
Neem eieren en kook ze goed hard. Pel ze en snijd
ze doormidden. Haal de dooiers eruit en stamp
deze fijn met een vijzel, samen met wat saffraan,
kaneel, gember, salie en peterselie. Indien gewenst
ook peper en appel toevoegen. Vul met dit mengsel
“dat witte van den eyeren”. Bak de eieren
vervolgens in raapvet of boter. Strooi na het
bakken nog wat kaneelpoeder en broodsuiker
op de vulling. Tot slot een serveertip: “als ghi
dese eyren ter tafelen dient”, leg ze dan op de
schotel met de vulling naar boven. Bon appŽtit!
Neurenberg al in 1485 het kookboek
Kuchenmaysterey. Het oudste Nederlandstalige
kookboek, voor zover
bekend, is Een notabel boecxken van
cokeryen. Dat verscheen rond 1514
in Brussel en werd uitgegeven door
Thomas van der Noot. Wie het heeft
geschreven is niet bekend, dat stond
nergens vermeld, maar mogelijk was
dat Van der Noot zelf. Het boek was
duidelijk gericht op de betere klasse:
de 175 recepten waren bestemd voor
feestelijke gelegenheden en banketten,
met veel vlees, gevogelte, taarten en
andere (voor die tijd) behoorlijk luxe
culinaire toestanden.
Het enige Nederlandstalige kookboek
dat we kennen uit de zeventiende
eeuw is De verstandige kock of sorghvuldige
huyshoudster (1667). Ook deze
kookhulp, net als Een notabel boecxken
van een anonieme auteur, was nog
gericht op de gegoede burgerij.
Hierna nam het aantal kookboeken
toe, steeds vaker ook werden die gepubliceerd
onder de eigen naam van de
auteur – en dat was opvallend vaak
een vrouw. De werken richtten zich
bovendien steeds vaker expliciet óp
deze sekse.
Als warme broodjes
Dat de keukenhulpjes vooral voor
en door vrouwen geschreven werden,
versterkte het beeld dat zij ‘thuis
achter het fornuis’ hoorden. Tot
ver in de twintigste eeuw eindigden
veel kookboeken met tips voor het
schoonmaken van de keuken (en als
ze toch bezig was, ook de rest van
het huis). En niet te vergeten: hoe
ze haar echtgenoot netjes kon ontvangen
als hij ’s avonds thuiskwam
van zijn werk...Na de Tweede Wereldoorlog
werd er culinair van alles mogelijk.
Dankzij migratie verschenen er
ineens Zuid-Europese, Turkse en
Aziatische gerechten in onze kookboeken.
O, en die boeken richtten zich
niet langer alleen op de vrouw.
Tegenwoordig leven we in tijden van
magnetrons en airfryers, van diepvriespizza
en kant-en-klaarsushi. Je kunt je
recepten overal vandaan halen, van
YouTube en televisieprogramma’s tot
culinaire tijdschriften. En toch vliegen
kookboeken nog altijd als warme
broodjes over de toonbank.
MEER WETEN?
■ tinyurl.com/oudstekookboek: een
gedigitaliseerde heruitgave (1994) van
Een notabel boecxken van cokeryen, op de
site van de Digitale Bibliotheek voor de
Nederlandse Letteren.
GESCHIEDENIS 5/6 . 2025
69

Editie 7 verschijnt op 10 september
HOMOSEKSUALITEIT
Gedood om je geaardheid
Een “schromelijke misdaad” had Jillis Bruggeman begaan in de ogen van justitie. “Vuile
wanbedrijven, waarvan de natuur zelve een afgrijzen heeft.” Zijn vergrijp? Seks met
andere mannen... Het leverde hem de doodstraf op, als laatste in Nederland.
WETENSCHAP
Fossielen en de Bijbel
Nog geen driehonderd jaar geleden werden
opgegraven fossielen vooral bekeken door
een Bijbelse bril. Ze werden gezien als hét
bewijs voor de zondvloed. In de loop van
de eeuwen veranderde dit beeld langzaam
maar zeker, zij het met de nodige gekke
sprongen.
US DEPARTMENT OF ENERGY
TEYLERS MUSEUM
MIDDELEEUWEN
Het werkpaard van de Hanze
Nog nooit voer de Kamper Kogge, een
reconstructie van een schip uit 1336, zo
ver als dit jaar. Helemaal naar Visby, in de
Oostzee – en terug. KIJK Geschiedenis was
aan boord voor een verhaal over de kogge,
het ‘werkpaard’ van het middeleeuwse
Hanze-handelsnetwerk.
TWEEDE WERELDOORLOG
Speuren naar
Hitlers bom
RIJKSMUSEUM
VISBYSTAR/WIKIMEDIA COMMONS
Tachtig jaar terug
werden de eerste
atoombommen
tot ontploffing
gebracht. Door de
Verenigde Staten.
Waarom slaagden
de nazi’s er niet in
om een kernwapen
te ontwikkelen?
Klantenservice: +31 (0)20–8945666
Redactieadres: KIJK Geschiedenis,
Postbus 22693, 1100 DD Amsterdam,
+31 (0)20–2105350, redactie@kijkgeschiedenis.nl
Hoofdredacteur: André Kesseler
Coördinatie/eindredactie: Berry Overvelde/overmedia
Artdirection/vormgeving: Arnold Ritter/Studio Naft
Redactie-assistent: Lysette Dammers
Redactie KIJK: Tim Tomassen, Naomi Vreeburg,
Evelyne Tuijp (stagiair)
Aan dit nummer werkten mee: Roeliene Bos, Tonie
Broekhuijsen, Gillis Kersting, Laurien Onderwater,
Leo Polak, Margot Reesink, Mark van den Tempel,
Mark Traa, Teake Zuidema
Marketing: Arjan van Rijn
Uitgever: Pim Osterhaus
Druk: Roularta Printing
Sales: advertising@roularta.nl, of bel
+31 (0)657949117 (let op: alléén salesgerelateerde
vragen)
Distributie losse verkoop: Aldipress B.V. (NL),
AMP (B)
Leesportefeuille: zonder schriftelijke toestemming
van de uitgever is het niet geoorloofd KIJK
Geschiedenis op te nemen in - of ter beschikking
te stellen aan een leesportefeuille.
KIJK Geschiedenis is een uitgave van
Roularta Media Group.
Onder voorbehoud van alle rechten. Niets uit
deze uitgave mag geheel of gedeeltelijk worden
verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd
gegevensbestand of openbaar worden gemaakt op
welke wijze dan ook, zonder schriftelijke toestemming
van de uitgever. De uitgever sluit iedere
aansprakelijkheid voor schade als gevolg van druk- en
zetfouten uit.
Service en informatie
Nieuwe abonnementen: ga voor actuele aanbiedingen naar
www.kijkgeschiedenis.nl.
Klantenservice Nederland: e-mail klantenservice@kijkgeschiedenis.nl,
of bel 020 894 7489.
Beëindiging van het abonnement kan schriftelijk, per e-mail of
telefonisch met vermelding van naam en adres tot 6 weken voor afloop
van abonnementsperiode, anders volgt automatische verlenging.
Klantenservice Vlaanderen: Abonnementendienst, Postbus 360,
8800 Roeselare, bel 078 35 33 13 (zonaal tarief), fax 078 35 33 14, of
e-mail info@abonnementen.be.
Beëindiging van het abonnement alleen schriftelijk tot 6 weken voor
afloop van abonnementsperiode, anders volgt automatische verlenging.
Abonnementsprijzen voor Nederland en België:
De prijs van een jaarabonnement bedraagt per 2025 € 52,50 bij betaling
per automatische incasso (voor andere betaalwijzen wordt € 2,60
administratiekosten gerekend). Bij een jaarabonnement ontvang je 8x
KIJK Geschiedenis (inclusief 2 dubbelnummers). Als abonnee kun je ook
meer dan 25 andere tijdschriften lezen via Mijn Magazines. Bovendien is
deze digitale toegang te delen met 2 personen. Abonnementen buiten
Nederland en België zijn op aanvraag; mail hiervoor naar
klantenservice@kijkgeschiedenis.nl.
Betalingsvoorwaarden: een abonnement geldt voor de opgegeven
periode en wordt nadien – behoudens opzegging – automatisch omgezet
in een abonnement voor onbepaalde tijd. Het abonnements geld dient
vooruit te worden voldaan. Een andere betaaltermijn of -wijze is
mogelijk; neem hiervoor contact op met onze klantenservice. Bij niet
tijdige betaling worden er herinneringskosten in rekening gebracht.
Prijswijzigingen voorbehouden.
Leveringsvoorwaarden: levering van tijdschriften, en levering en
verkoop van premies en handelsartikelen geschiedt volgens de
Leveringsvoorwaarden Roularta Media Group. Kijk voor deze
voorwaarden op roularta.nl/voorwaarden. U kunt deze voorwaarden ook
schriftelijk opvragen bij Roularta Media Group, Postbus 23620, 1100 EC
Amsterdam. Voor bezorgadressen buiten Nederland en België mail naar
klantenservice@kijkgeschiedenis.nl.
Handelsartikelen: voor alle premies, aanbiedingen en acties in Nederland
en België geldt: zolang de voorraad strekt. Helaas is het bestellen van
handelsartikelen vanuit landen buiten Nederland en België niet mogelijk.
Privacy: Roularta Media, de uitgever van KIJK Geschiedenis, legt van
haar abonnees en klanten in het kader van haar dienstverlening
gegevens vast. Deze persoonsgegevens worden verwerkt in
overeenstemming met de toepasselijke wet- en regelgeving, waaronder
de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Kijk voor het
privacybeleid van Roularta Media op roularta.nl/privacyvoorwaarden.
Via privacy@roularta.nl en/of via Roularta Media., ter attentie van
Afdeling Klantenservice Privacy, Postbus 23620, 1100 EC Amsterdam,
kunt u altijd contact opnemen met vragen over dit privacybeleid.
98 GESCHIEDENIS 5/6 . 2025

NIEUW VAN KIJK
DE VIETNAMOORLOG
Vijftig jaar geleden kwam er een einde aan de Vietnamoorlog (1955-1975).
Hoe ontstond dit conflict tussen Noord en Zuid? Hoe raakten de Verenigde
Staten erin verzeild? Waarom was het zo’n uitzichtloze strijd? Welke gruwelen
begingen de Amerikanen – en hoe groot was de protestbeweging? Dit allemaal,
en hoe er uiteindelijk toch vrede kwam, lees je in de special De Vietnamoorlog.
BESTEL
NU!
Gratis verzending
binnen Nederland
BESTEL DEZE SPECIALE EDITIE NU VIA KIJKMAGAZINE.NL/VIETNAM