COLLECT Nederland Oktober 2025

COLLECT

€ 8,95 / OKTOBER 2025 / N° 7

PAN Amsterdam

Geheimen onthuld

Erwin Olaf

Voor altijd vrij

Artistieke intelligentie

A.I. als kunstkenner

ROB MICHIELS

Auct

IO

YEARS

ns

ASIAN, EUROPEAN & ISLAMIC ARTS

15 & 16 OCTOBER 2025

ONLINE TIMED SALE

ENDS ON 17 OCTOBER 2025

RM-AUCTIONS.COM

OLLECT OCT 2025.indd 1 2025/9/11 16:49

Post War & Contemporary Art

KIJKDAGEN: DONDERDAG 9 T/M ZONDAG 12 OKTOBER

VEILING: WOENSDAG 15 OKTOBER

Sterling Ruby, BC (4313), collage, paint, bleach, glue and fabric on wood, 213,5x213,5x5 cm

venduehuis.com

FRIDES LAMÉRIS GLASS AND ANTIQUES

www.frideslameris.nl

Acht apothekers potjes afkomstig uit een Toscaanse collectie

Zeven albarelli zijn gedecoreerd Tessa in Posthuma de filigrana a de fili Boer, techniek Stilleven met gespatieerde met appeltjes witte verticale strepen en één met

een zigzag decoratie in de a penne tecniek. Vier zijn afgesloten met het oorspronkelijke papier. Transparant glas met

een zweem van stro of rookkleur, Toscane, 17de eeuw. De hoogtes variëren van 5,5 tot en met 14,5 cm.

Groep glazen met decoraties van transparant aquamarijnkleurig glas, Venetië, 17de, vroeg 18de eeuw.

Van links naar rechts: Een serveerschaal (alzata) met aquamarijnkleurige kabelrand, Ø 24,6 cm;

Gedekselde beker met aquamarijnkleurige kabelrand op zowel de beker als het deksel, hoogte inclusief deksel: 15,5 cm;

Klein reliekhoudertje met deksel PAN met aquamarijnkleurig AMSTERDAM 2025 knopje, hoogte met deksel: 14,0 cm;

Geribd karafje met mascarons van leeuwenkopjes en aquamarijnkleurige glasdraad en oortjes, hoogte: 14,0 cm

Stand 1

PAN Amsterdam 2024

24 november - 1 december

COLLECT

N°7 – 30e Jaargang

Edito

Hoofdredacteur

Els Bracke

Redactie

Christophe Dosogne

Trice Hofkens

Lay-out

Renaldo Candreva

Ellis De Vuyst

Eindredactie

Annemiek van Grondel

PAN Amsterdam herinnert ons

eraan waarom verzamelen zo

verslavend blijft.

Redactiesecretariaat

tel. +32 (0)468 51 15 39

collect@ips.be

Verantwoordelijke uitgever

Patrick Snoeck

Begijnhoflaan 464G/Gent

Medewerkers aan dit nummer

Gilles Bechet

Jean-Marc Bodson

Mariska Doesburg

Bernadette van der Goes

Marc Heiremans

Ben Herremans

Anne Hustache

Ewoud Mijnlieff

Andrea Rietveld-Manus

Robert-Jan van Ravensteijn

Anton Vos

Christine Vuegen

Koos de Wilt

Website

www.collectkaj.nl

Adverteren in COLLECT

Joris van Glabbeek

tel. +32 (0)12 26 37 11

collect.net@ips.be

Abonnementen

negen nummers:

Nederland: € 47

België: € 47

Europa: € 90

Opgave en vragen over

abonnementen

Abonnementenland

Postbus 20

1910 AA Uitgeest

Tel. 0251-257924

klantenservice@aboland.nl

€ 0,10 per minuut

www.bladenbox.nl voor

abonneren of www.aboland.nl

voor adreswijzigingen

en opzeggingen.

Coverbeeld

Erwin Olaf, April fool 11.30 am, 2020,

digitale afdruk op Fuji Crystal-papier,

80 x 60 cm. © Estate of Erwin Olaf.

Met toestemming van Galerie Ron

Mandos, Amsterdam. Te zien in Erwin

Olaf. Freedom, 10-10 t/m 01-03-2026

in Stedelijk Museum Amsterdam,

www.stedelijk.nl.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd

en/of openbaar gemaakt door middel van druk,

fotokopie, of op welke andere wijze ook zonder toestemming

van de uitgever. meningen, feiten, weergegeven

in ondertekende artikelen of bijdragen

aan dit blad vallen onder de verantwoordelijkheid

van de betreffende auteur. redactie en uitgever

zijn hiervoor niet aansprakelijk. COLLECT is niet

verantwoordelijk voor de inhoud van de geplaatste

advertenties. Enkel de adverteerder kan hiervoor

aansprakelijk worden gesteld.

De cijfers logen er dit voorjaar niet

om: de internationale kunstveilingen

zagen hun omzet met bijna

de helft dalen in vergelijking met

2022. Voor het derde jaar op rij gaat de curve

naar beneden, en intussen zoeken de grote

huizen hun heil steeds vaker in luxegoederen.

Sotheby’s opent zelfs een nieuwe hub in Abu

Dhabi, volledig gericht op juwelen, handtassen

en oldtimers. Christie’s houdt vast aan de kunst

zelf en boekte net daardoor winst.

Het klinkt onrustig, en dat is het ook, maar

achter de krantenkoppen schuilt nog altijd dat

ene verlangen dat geen recessie klein krijgt: de

wil om te verzamelen. Misschien maakt dat

vooruitzicht van PAN Amsterdam de beurs dit

najaar wel zo onweerstaanbaar. Al bijna veertig

jaar voelt die als een snoepwinkel voor liefhebbers,

waar kunst, antiek en design samenkomen,

maar ook verhalen die ons verbinden.

Directeur Mark Grol breidt het aanbod steeds

verder uit, maar benadrukt tegelijk het belang

van ontmoeting en context. Want wie verzamelt,

zoekt niet alleen een object, maar ook betekenis.

Wij gaven een selectie handelaren kans

om nu alvast het bijzondere verhaal achter een

van hun stukken te vertellen.

Wie verzamelt, zoekt

niet alleen een object,

maar ook betekenis.

Dat zoeken naar betekenis loopt als een rode

draad door dit nummer. Neem Meester I.S., de

mysterieuze schilder uit de 17e eeuw die met

zijn tronies en portretten realistisch en tegelijk

raadselachtig werk maakte. Zijn identiteit blijft

onbekend, maar juist dat geeft zijn schilderijen

een onweerstaanbare aantrekkingskracht.

Of denk aan Erwin Olaf, twee jaar na zijn overlijden

geëerd in Stedelijk Museum Amsterdam.

Zijn laatste werken tonen een kunstenaar die

zich scherp bewust was van zijn eindigheid,

maar die vrijheid en verbeelding tot het uiterste

bleef opzoeken. Het resultaat is confronterend

én ontroerend, precies zoals Olaf wilde.

En dan is er het glanzende porselein van Dagoty,

ontstaan in Parijs onder de bescherming

van Joséphine en geliefd bij de high society

van de 19e eeuw. Het herinnert ons eraan dat

schoonheid vaak meer zegt over een tijdperk

dan woorden ooit kunnen.

Of de markt nu wankelt of verandert, dit nummer

laat zien wat blijft: verwondering, nieuwsgierigheid

en de kracht van verhalen. PAN

Amsterdam belooft straks weer een ontmoetingsplek

te zijn voor al die liefhebbers die kunst

niet alleen willen zien, maar ook willen voelen.

Els Bracke

els.bracke@ips.be

34 56 50

De bekoring

van een Dagoty

Soffiati en

het modernisme

dat niemand

zag komen

Mark Grol

over snoepwinkel

PAN Amsterdam

66

Hoe Wall to Wall

nadenkt over art handling

76

Peter Doig als nooit tevoren

‘Wij lezen soms pas later in

de krant hoe bijzonder een

schilderij is dat we van het

ene museum naar het andere

hebben gebracht’

6

26

Wie was Meester I.S.?

Inhoud

Oktober 2025

Artikelen

Veilingen

60

Michelangelo was

dol op mannen

14 De persoonlijke vrijheid

van Erwin Olaf

22 AI: artistieke intelligentie?

26 Wie was Meester I.S.?

34 Mark Grol over snoepwinkel

PAN Amsterdam

37 Onthullingen

op PAN Amsterdam

46 Tijdcapsule van drie

eeuwen in goudleer

50 Soffiati en het modernisme

dat niemand zag komen

54 Fra Angelico: heilige onder

het juk van heersers

56 De bekoring van

een Dagoty

60 Michelangelo was dol op

mannen

66 Hoe Wall to Wall nadenkt

over art handling

76 Peter Doig als nooit tevoren

86 Rob van Vulpen over

vintage affiches

94 Zoom: De eigenzinnige

blik van Luc Delahaye

96 Veilingen wereldwijd

98 Veilingen Nederland

Agenda

84 Museumagenda

92 Galerieagenda

106 Veilingagenda

107 Beursagenda

Rubrieken

8 Up to date

12 Kopstukken

70 Hollands Glorie: de

krulschaaf

72 In de kantlijn van de

kunstmarkt: een tweeling

van Johannes Vermeer

74 Boeken

78 Musea

90 Galeries

108 Adressen & websites

109 Zoekertjes

Op de hoogte blijven

van alle nieuwtjes?

Meld je nu aan voor onze

maandelijkse nieuwsbrief via

onze website.

VOLG ONS OP INSTAGRAM

@ARTMAGAZINECOLLECT

www.collectkaj.nl

7

Up to date

->

Marti de Greef, omkijkend brons, hoogte: 53 cm, te zien in Musiom. © de kunstenaar.

Allemaal beestjes

Gorcums Museum opent op Werelddierendag

de tentoonstelling Beestenboel

– kunst met een staartje, waarin dieren

de hoofdrol spelen. Ga op museumsafari

en ontdek verrassend werk van hedendaagse

kunstenaars, beluister verhalen

van Gorcumers en hun huisdier of ding

mee naar een werk van het schilderende

varken Pigcasso. Gelijktijdig, van 04-10

t/m 29-03, presenteert het Hendrick

Hamel Museum de expo Andermans veren

– Dieren in de kunst. www.gorcumsmuseum.nl

S Ook op zaterdag 04-10

is Urk het bruisende middelpunt van

papierknipkunst tijdens het 3e Nationale

Papierknipfestival. Van 11 tot 17 uur kun

je deelnemen aan workshops, exposities

bezoeken en papierkunstenaars aan het

werk zien in het historische centrum. Meer

weten? Check www.papierknippen.nl/

festival S Musiom combineert met de expositie

mens en natuur het werk van twee

kunstenaars wier werk balanceert op de

grens tussen abstract en figuratief. Marti

de Greef maakt mensfiguren in brons,

aluminium, lood en hout. Hij werkt niet

naar model, maar de beelden ontstaan

rechtstreeks uit zijn handen. De Hongaarse

Marianne Benkö werkt al jaren in

Den Haag. In monumentale wandtapijten

en schilderijen verweeft ze haar innerlijke

wereld en staat de natuur centraal. Beide

werelden zijn nog t/m 14-12 te ontdekken.

www.musiom.art S Museum van de

Geest in Amsterdam zet mentale gezondheid

centraal en organiseert op 11-10,

World Mental Health Day, allerlei activiteiten

om dit thema bespreekbaar te maken.

De dag begint met de sponsorloop Walk &

Talk dwars door het museum en eindigt er

ook met de Nacht van de Psychiater. www.

museumvandegeest.nl S Op 27-10, exact

de 750e verjaardag van Amsterdam, opent

Amsterdam in Motion in de Zuiveringshal

Oost van Westergas met als blikvanger

’s werelds grootste multimediale maquette

van de stad met een oppervlakte

van 200 m2. Via meeslepende projecties

beleeft de bezoeker een tijdreis met het

verhaal van Amsterdam, van het dorpje

aan de Amstel uit 1275 tot de metropool

van morgen. Een interactieve tentoonstelling

belicht thema’s als wonen, Ajax en

mode. www.amsterdaminmotion.com

S Met de nieuwe tentoonstelling Please

Touch, werpt het Nederlands Zilvermuseumin

Schoonhoven bijna een jaar lang

kritisch licht op het conserverende karakter

van musea en stelt vragen over de

verhouding tussen aanraking, beleving en

betekenis. Zilveren objecten zijn kwetsbaar

maar toch gemaakt om gebruikt te

worden. Gebruikssporen zijn tastbare

herinneringen aan menselijke interactie

en omgekeerd kan voelen herinneringen

losmaken. In deze tentoonstelling, met

originele stukken uit de eigen collectie

en van andere musea, speciaal gemaakte

replica’s en nieuw werk, worden bezoekers

uitgenodigd om sommige werken

aan te raken en zo het effect van deze

zintuiglijke ervaring zelf te beleven. Van

30-10 t/m 13-09. www.zilvermuseum.com

S Het Nederlands Fotomuseum heeft

de feestelijke opening van het nieuwe

museumgebouw, pakhuis Santos, in februari

2026 aangekondigd. Op die manier

heeft het museum de ruimte om onder

nieuw leiderschap de opening zorgvuldig

voor te bereiden. De exacte datum wordt

gecommuniceerd zodra bekend. www.

nederlandsfotomuseum.nl

8

UP TO DATE

Kunst10daagse

licht uit

->

Werk van Katinka Krijgsman, te zien in Uitgelicht. © de

kunstenaar. Met toestemming van K10D.

Het kunstenaarsdorp Bergen en Bergen aan Zee staat met de Kunst-

10daagse van 17 t/m 26-10 weer volledig in het teken van kunst. In een

boordevol programma van tentoonstellingen, evenementen, concerten,

lezingen en wandelingen worden meer dan 300 kunstenaars op ruim

130 locaties in de kijker gezet. Het werk van vijftien kunstenaars, geselecteerd

door een jury, wordt extra onder de aandacht gebracht in de

expositie Uitgelicht in het informatiecentrum. De genomineerden maken

kans op de juryprijs of publieksprijs, en iedereen kan een stem uitbrengen.

In Landgoed Het Hof krijgt Frans Lanting, een van de grootste

natuurfotografen van onze tijd, een overzichtstentoonstelling. Hij wordt

door National Geographic omschreven als ‘visuele verhalenverteller met

de geest van een onderzoeker, het hart van een jager en de ogen van

een dichter’. S www.dekunst10daagse.nl

Maastricht Gallery Weekend

blijft groeien

Tijdens Maastricht Gallery Weekend, van 17 t/m 19-10, kun je via een aantrekkelijke

wandelroute zowel de historische binnenstad als een gevarieerd kunstaanbod

ontdekken. Het evenement is uitgebreid tot 22 deelnemers, waarvan

acht nieuwkomers. Het weekend wordt feestelijk geopend met een programma

vol kunst, muziek, performances, rondleidingen en lezingen. Zo opent bij

Rob van Rijn een bijzondere tentoonstelling van Aad de Haas (1920-1972) met

schilderijen, gouaches, keramiek, linosneden en zeldzame vroege etsen. Zijn

werk wordt inmiddels nationaal gewaardeerd en komt slechts sporadisch op

de markt. Marieke Severens Gallery zet hedendaagse kunstenaars uit de regio

in de schijnwerpers met de groepstentoonstelling Open Call 30 x 30 x 30.

Artichoque Art Gallery presenteert met de expo Fresh Blood het werk van drie

opkomende kunstenaars, Veerle van Esser, Rylana Townsend en Anouk Vialle.

Het volledige programma vind je op www.maastrichtgalleryweekend.nl

->

Christiane Steffens, The Narratives III, zeefdruk op

papier, 30 x 30 cm, te zien bij Marieke Severens Gallery.

© de kunstenaar.

Dichter bij Appel

->

Rufino Tamayo, Mano Negra, 1977, reliëfdruk

op Arches-papier, 120 × 80 cm.

Naast zijn expressieve schilderijen en monumentale

sculpturen bouwde Karel Appel ook

een verrassend persoonlijke verzameling op.

In zijn woningen in Amsterdam, New York en

Zuid-Frankrijk omringde hij zich met objecten

die niets direct met zijn werk te maken hadden,

maar alles zeggen over zijn karakter. Van

boeken die zijn denken voedden tot jazzplaten

die hem energie gaven, van designstukken

die zijn oog streelden tot souvenirs en

curiosa die zijn speelse verbeelding verraadden.

Deze veelkleurige collectie wordt in

oktober geveild tijdens de Post-War & Contemporary

Art sale. Het biedt een intieme blik

op de leefwereld van Appel: niet de iconische

doeken die wereldwijd bekend zijn, maar de

voorwerpen die zijn dagelijks leven kleurden

en zijn nieuwsgierigheid weerspiegelden.

De veiling laat zien hoe Appel zijn omgeving

vormgaf: kosmopolitisch, onstuimig, altijd

op zoek naar schoonheid en avontuur. Voor

liefhebbers en verzamelaars is het een unieke

kans om dichterbij te komen, niet bij de kunstenaar

als icoon, maar bij de mens achter het

werk. Post-War & Contemporary Art-veiling,

inclusief The Private Collection of Karel Appel,

Venduehuis Den Haag, 15-10.

S www.venduehuis.com

9

UP TO DATE

Op schattenjacht

in Amsterdam

->

Olielamp in de vorm van een vogel, brons, Zandaniji-regio, Noordoost-Iran, Seltsjoek,

7e-10e eeuw, 21,5 x 16 x 22 cm. © TAF.

De 19e-eeuwse kerk De Duif aan de

Prinsengracht is opnieuw van 24 t/m 26-10

de sfeervolle setting voor Tribal Art Fair

Amsterdam (TAF). Deze intieme maar

internationaal gekende beurs voor kunst

en gebruiksvoorwerpen uit Afrika, Azië,

Zuid-Amerika en Oceanië trekt invloedrijke

verzamelaars en handelaren op zoek naar

uitzonderlijke stukken. Bij de twintig deelnemende

galeries zijn veel terugkerende

namen, zoals Dick Meijer Antiquities, Adam

Prout Ethnographic art en Tribal Gathering

London. Nieuwkomer is Roland Gyetvai

Works of Art, een galerie uit Boedapest gespecialiseerd

in klassieke Aziatische kunst.

Mark A. Johnson Tribal Art uit Californië

focust op objecten uit Borneo en Peter

Dekker van Mandarin Mansion Antiques

uit Haarlem presenteert antieke Aziatische

wapens met boeiende verhalen en historische

inzichten. Andere deelnemers uit Nederland

zijn onder meer Galerie Lemaire,

Frans Faber en ArtConcern. Een aanvullend

en inspirerend lezingenprogramma met

boekvoorstellingen maakt de beurs tot een

verrijkende ervaring. www.tribalartfair.nl

->

Meer nieuws

uit België

In Antwerpen gaat een nieuwe hedendaagse

kunstbeurs in première: Belgian

international Art Fair of BiAF. Dit

evenement op 11 en 12-10 in Waagnatie

Expo & Events biedt een platform aan

een honderdtal kunstenaars, zonder

tussenkomst van galeries en agentschappen,

waarbij de ontmoeting tussen

kunstenaar en bezoeker centraal

staat. www.biaf.be S Knokke staat van

23 t/m 26-10 in het teken van vakmanschap

en interieurtrends met de beurs

Savoir-Faire in het Grand Casino

Knokke. Deze tweede editie heeft een

ruimer aanbod met meer thema’s

en primeurs en veel aandacht voor

jonge Belgische ontwerpers. www.

savoirfaire.be S BRAFA heeft de 71e

editie aangekondigd met als eregast

de Koning Boudewijnstichting, die

dit jaar haar vijftigste verjaardag viert.

Met een ruimere stand presenteert

de stichting zowel recente aankopen

als meesterwerken, toevertrouwd aan

Belgische musea en collecties. www.

brafa.art S Bonhams heeft aangekondigd

zijn veilingen in Brussel vanaf

2026 te beëindigen. Het gaat met

name om de veilingen van moderne

en hedendaagse kunst, kunst uit Afrika

en Oceanië en collecties. Deze worden

verplaatst naar de vestigingen in Londen

en Parijs. www.bonhams.com

Nieuwe kunsten antiekbeurs

in Leuven

Liefhebbers en verzamelaars van kunst en antiek zullen blij zijn met de komst van Leuven

Fine Art Fair, een nieuwe beurs voor oude, moderne en hedendaagse kunst. Deze eerste

editie brengt een vijftigtal galeries samen in de Brabanthal. Een greep uit de deelnemers

belooft een eclectisch en internationaal aanbod. Zo brengt de Gentse galerie Chastelain &

Butes een bloemlezing van schilderijen en sculpturen uit de 19e-begin 20e eeuw. Dus’Art

Gallery is gespecialiseerd in schilderijen van Belgische kunstenaars uit de 19e en 20e eeuw

en het werk van Félicien Rops. Lex Antiqua is een vooraanstaand specialist in oude meesters,

gravures en zeldzame kaarten. Uit Luxemburg neemt FormaForma Design Gallery

deel en uit Parijs Galerie Crouzet met werk van Jan Brueghel de Oude en Karel Appel. Ook

Aziatische kunst komt aan bod bij Galerie Darya uit Duitsland en de Zwitserse galerie Blue

Art. Mis deze primeur van 16 t/m 19-10 niet! www.leuvenfineart.com

->

Karel Appel (1921-2006), Abstracte compositie

rond een symfonie van kleuren.

© Galerie Crouzet.

10

UP TO DATE

Frieze en Belgisch design in Londen

->

Lamp van Maarten De Ceulaer, te zien op Belgium is Design in Londen. © de kunstenaar.

Eerste keramiekbeurs in Parijs

Paris Art Week is meer dan Art Basel Paris

alleen. Daarover lees je alles op pagina 80

in dit nummer. Een aantal evenementen

profiteert mee van de bruisende sfeer van

deze kunstweek. Het lang aangekondigde

Manifest Paris, georganiseerd door ceramic

brussels in Parijs, werd helaas geannuleerd.

Toch krijgt de stad voor het eerst een

volwaardige beurs gewijd aan keramiek en

glaskunst. De eerste editie van ceramic art

fair paris, een initiatief van Victoria Denis

en Hélène de Vanssay, vindt plaats in de

intieme kamers en grote tuin van Maison

de l’Amérique latine, van 21 t/m 25-10. Een

zorgvuldige selectie van 23 gespecialiseerde

deelnemers, vooral Franse, presenteert een

rijk en eclectisch aanbod van zowel historische

stukken als opkomende kunstenaars.

Met ook twee Belgische deelnemers: SPAX

Projects en Spazio Nobile uit Brussel. www.

ceramicartfair.com S Met de elfde editie van

Asia NOW – Paris Asian Art Fair, bevestigt

deze gecureerde kunstbeurs, met als thema

‘My East is Your West’, de ambitie om de

grenzen tussen Oost en West te overschrijden.

Onder de titel ‘Grow’ opent de beurs

nieuwe perspectieven op artistieke broedplaatsen

en referentiepunten in West- en

Zuid-Azië, van Beiroet tot Riyad, van Dubai

tot Ramallah. Van 22 t/m 26-10 in La Monnaie

de Paris. www.asianowparis.com S

AKAA, Also Known As Africa, viert de tiende

editie onder leiding van de nieuwe artistiek

directeur Sitor Senghor. Deze beurs is een

platform voor hedendaagse kunstenaars en

designers met een link naar het Afrikaanse

continent in hun artistieke praktijk. Van 24

t/m 26-10 verzamelen galeries uit Afrika,

Amerika, Azië en Europa zich in Carreau du

Temple. www.akaafair.com S Menart Fair

presenteert een unieke selectie van moderne

en hedendaagse kunst uit het Midden-

Oosten en Noord-Afrika, met als thema

‘Apologie de la douceur’. Van 25 t/m 27-10 te

ontdekken in Galerie Joseph Turenne, in het

hart van de Marais. www.menart-fair.com

Londen opent het seizoen traditiegetrouw

met Frieze London, Frieze Masters en Frieze

Sculpture in The Regent’s Park, dit jaar van

15 t/m 19-10. Terwijl Frieze London enkel

focust op hedendaagse kunst van na 2000,

bieden 130 internationale en gerenommeerde

galeries op Frieze Masters een

uniek inzicht in de relatie tussen historische,

moderne en hedendaagse kunst van voor

2000. Met bekende namen als Galerie

Léage, Colnaghi, Maruani Mercier, Axel

Vervoordt, Grosvenor Gallery en Hauser

& Wirth. Pik, al wandelend door het park,

van de ene beurs naar de andere, Frieze

Sculpture mee, een gratis tentoonstelling

van buitenkunstwerken in de Engelse tuinen

van Regent’s Park, die doorloopt tot 02-11.

www.frieze.com S Voor designbeurs PAD

London verzamelen 67 internationale gerenommeerde

galeries zich van 16 t/m 19-10

in Mayfair, Berkeley Square, met een brede

selectie gaande van unieke historische collectibles

tot ‘cutting-edge’ hedendaagse

creaties. www.padesignart.com S In het

kielzog van PAD en Frieze gaat de Londense

editie van Belgium is Design in première.

MAD Brussels en hub.brussels presenteren

er het werk van Brusselse ontwerpers in de

exclusieve groepstentoonstelling This is not

a garden party. Met namen als Maarten De

Ceulaer, Arnaud Eubelen, Abel Jallais en

Vormen, ligt de focus op collectible design

en functionele kunst die een unieke visie op

vormgeving, creativiteit en vakmanschap

weerspiegelen. Van 16 t/m 17-10, op afspraak

te bezoeken in de residentie van de Belgische

ambassadeur in Londen.

www.mad.brussels

->

Terence Ntsako Maluleke, Nozipho, 2024.

Te zien op AKAA. © de kunstenaar en BKhz.

11

Kopstukken

Doris Lockhart Saatchi

Doris Lockhart Saatchi, invloedrijk

kunstverzamelaar en medeoprichter

van de Saatchi Gallery, is

15 augustus overleden op 88-jarige

leeftijd. Samen met haar ex-man,

de reclamepionier Charles Saatchi,

transformeerde ze de Britse kunstmarkt

in de jaren 70 en 80 en zette

ze de Young British Artists (YBAs)

op de kaart. In 1998 verraste ze de

kunstwereld door voor een fondsactie

vooral oude meesters te kiezen,

zoals Simone Martini, Zurbarán

en Poussin, aangevuld met enkele

moderne werken van Andy Warhol

en Brice Marden.

© The Art Newspaper.

Walter Swennen

De Brusselse schilder Walter Swennen

is op 14 augustus overleden.

Swennen (°1946) stond bekend om

zijn geestige, spontane schilderijen,

waarin kleur, tekst en alledaagse

voorwerpen speels samensmolten.

Hij studeerde filosofie, psychologie

en grafiek, en voelde zich verwant

met de poëzie van de Beat Generation.

Zijn werk, vaak intuïtief en

raadselachtig, hangt in belangrijke

musea in België en daarbuiten. In

2020 kreeg hij de Ultima-cultuurprijs,

die hij deels weggaf uit politieke

overtuiging. Swennen wordt

herinnerd als een van de meest

invloedrijke Belgische kunstenaars

van zijn generatie.

© Xavier Hufkens.

Annick Herbert –

Van Maele

Op 28 augustus overleed Annick

Herbert-Van Maele (°1940), weduwe

van Anton Herbert (1938–2021)

en medeoprichter van Herbert Foundation.

Samen bouwden zij sinds de

jaren 60 aan een toonaangevende

collectie hedendaagse kunst, waarin

engagement met kunstenaars centraal

stond. Hun verzameling, met

werk van onder anderen Carl Andre,

Marcel Broodthaers, Gerhard Richter

en Franz West, groeide uit tot een

uniek tijdsdocument. Met de oprichting

van Herbert Foundation in 2008

verzekerden Annick en Anton de

publieke toekomst van hun collectie

en archief, die vandaag internationale

referentiepunten zijn.

© Herbert Foundation.

Giorgio Armani

De legendarische modeontwerper

Giorgio Armani is op 91-jarige

leeftijd in Milaan overleden. De

invloed van de ‘koning van de Italiaanse

mode’ strekte zich ook uit

tot de beeldende kunst. In 2000

kreeg hij een grote solotentoonstelling

in het Guggenheim Museum

in New York, een mijlpaal in de

erkenning van mode in museale context.

Armani verzamelde fotografie,

steunde internationale tentoonstellingen

en richtte in Milaan Armani/Silos

op, een cultureel centrum

waarin mode en kunst samenkomen

en een omvangrijk archief van zijn

ontwerpen wordt bewaard.

© R.V.

12

Jan Rudolph de Lorm

Patricia Kadgien

In Argentinië heeft Patricia Kadgien

(°1966), dochter van naziambtenaar

Friedrich Kadgien, het door nazi’s

geroofde schilderij Damesportret

van Giuseppe Vittore Ghislandi

overhandigd aan de autoriteiten. Het

werk, ooit eigendom van de Nederlandse

kunsthandelaar Jacques

Goudstikker, was ruim tachtig jaar

spoorloos en stond op de internationale

opsporingslijst. De vondst

kwam aan het licht nadat Algemeen

Dagblad het schilderij vorige maand

herkende op een makelaarsfoto. De

Argentijnse justitie onderzoekt nu

wie juridisch eigenaar is, terwijl de

erfgenamen van Goudstikker een

officiële claim hebben ingediend.

© R.V.

Jan Rudolph de Lorm (°1958), sinds

2009 directeur van Singer Laren,

geeft in november het stokje door

aan Doede Hardeman (°1980). Daarmee

sluit hij een periode van zeventien

jaar af waarin hij het museum

stevig positioneerde met spraakmakende

tentoonstellingen en een sterke

band tussen collectie en publiek.

Zijn afscheid viert hij met 1913. De

grote kunstexplosie, over een jaar vol

artistieke doorbraken. Na zijn studie

kunstgeschiedenis werkte De Lorm

bij het Haags Gemeentemuseum en

ruim tien jaar bij het Rijksmuseum,

onder meer als conservator zilver.

Met zijn oog voor kwaliteit en toegankelijke

presentatie drukte hij een

blijvend stempel op de Nederlandse

museumwereld.

© Jasmin Hirschbach | Belluce Photography.

Jeltsje Stobbe

Sylvain Amic

Sylvain Amic (°1967), sinds april

2024 president van de Parijse musea

d’Orsay en de l’Orangerie, overleed

op 31 augustus onverwacht

aan een hartstilstand, 58 jaar oud.

Amic was een groot pleitbezorger

van de democratisering van cultuur

en werkte eerder in Montpellier en

Rouen, waar hij musea nieuw elan

gaf met innovatieve tentoonstellingen.

Bij Orsay zette hij zich in voor

een jong publiek, meer samenwerking

met regionale musea en digitale

vernieuwing. Zijn plotselinge overlijden

is een zware slag voor de Franse

museumwereld.

© Allison Bellido.

Sinds 1 juli is Jeltsje Stobbe gestart

als Hoofd Collecties bij het Fries

Museum en Keramiekmuseum Princessehof

in Leeuwarden. Ze wordt

verantwoordelijk voor collectievorming

en kennisontwikkeling. Stobbe

brengt ruime ervaring mee uit

haar werk bij Regionaal Archief

Alkmaar en eerdere functies in collectiebeheer,

beleid en onderzoek.

Annemarie Lavèn, Hoofd Publiek &

Presentaties, benadrukt haar expertise

en persoonlijkheid als grote aanwinsten

voor de musea. Stobbe zelf

ziet ernaar uit om samen met het

team te bouwen aan een duurzame

toekomst voor de collecties.

© R.V.

13

14

‘Persoonlijke

vrijheid was zijn

ultieme drijfveer’

Erwin Olaf, Reclining Nude No. 05, serie ‘Skin Deep’, 2015. © Estate Erwin Olaf.

Met toestemming van Galerie Ron Mandos, Amsterdam.

15

Twee jaar geleden na de dood van

Erwin Olaf eert Stedelijk Museum

Amsterdam de Nederlandse

fotograaf met een tentoonstelling.

Samensteller Charl Landvreugd:

“Bij zijn laatste werken denk je

onwillekeurig: dit kán gewoon niet

waar zijn, hoe heb je dít kunnen

maken?”

TEKST: BEN HERREMANS

Zijn overlijden was aangekondigd,

toch stierf hij tamelijk onverwacht.

Bij de internationaal vermaarde

fotograaf Erwin Olaf (op 2 juli

1959 in Hilversum geboren als Erwin Olaf

Springveld) werd in 1996 longemfyseem

vastgesteld. De ziekte kortte zijn levensverwachting

in. Alsnog plotseling overleed hij

op 20 september 2023, enkele weken na een

ogenschijnlijk geslaagde longtransplantatie.

Dat Erwin Olaf zich meer dan de gemiddelde

mens bewust was van zijn eindigheid,

bevestigt Shirley den Hartog. Ze flankeerde

hem 28 jaar lang als zakelijk partner en is

directeur van de Erwin Olaf Studio. “De

laatste acht jaren van zijn leven stonden

grotendeels in het teken van de mogelijkheid

van zijn overlijden. Het verklaart het

harde werk in die periode: de drang om te

maken, omdat hij zijn eindigheid besefte”,

vertelt ze. “Na die diagnose besloot hij te

stoppen met commerciële opdrachten en

zich te focussen op kunst. Erwin wilde tot

op het laatst op locatie gaan en zijn grenzen

opzoeken. De serie ‘Im Wald’ schoot hij in

2020 in het Beierse Alpenwoud. We zaten

daar met zuurstofflessen en een dokter, het

leek ons dat we het maximaal mogelijke

hadden bereikt. Maar daarna trok hij weer

de studio in voor ‘Muzes’, de portretten

van zijn muzen. Sommige dingen konden

niet meer, toch wilde hij doorgaan met zijn

oeuvre. We begonnen in te zetten op snelheid:

alles nu nog doen wat misschien over

een paar maanden niet meer zou kunnen.

Erwin stopte niet meer met werken.”

Erwin Olaf, Self-Portrait, I Will Be, 2009. © Estate Erwin Olaf. Met toestemming van

Galerie Ron Mandos, Amsterdam.

TESTAMENT

Ook aan zijn nalatenschap werd gedacht,

vertelt Shirley den Hartog. “Erwin ging

met ons het archief in, maakte een A- en B-

selectie van al zijn negatieven, zorgde voor

een referentieprint van foto’s die in boeken

zouden verschijnen, bepaalde wat er na

zijn overlijden wel en niet op tentoonstellingen

mocht worden getoond. We hadden

een duidelijk plan van wat er ons na zijn

overlijden te doen stond.”

Toen het zo ver was, brak voor Den Hartog

een hectische tijd aan. “Zonder dat ik het

wist, had Erwin op het laatste moment zijn

testament veranderd. Alles over de nalatenschap

van zijn werk had hij eruit gehaald. Er

stond alleen nog dat hij alles aan mij overdroeg,

want ‘zij weet wat ik zou willen’. Een

enorme blijk van vertrouwen, dat wel, maar

ik schoot toch even in paniek. Ik trok enkele

weken naar Thailand om na te denken over:

wie was Erwin Olaf? Wat is zijn legacy?”

En wie was Erwin Olaf ? “Voor mij was hij

70 procent kunstenaar, 20 procent activist

en 10 procent iemand die graag niets doet

en van vakantie geniet”, antwoordt ze. “De

kunst kon ik bij mij houden, dat werk lag al

bij de Erwin Olaf Studio. Voor het activisme

richtte ik de Erwin Olaf Foundation

op. Deze ijvert voor gelijkheid, vrijheid en

diversiteit ijvert, steunt projecten voor een

geëmancipeerde samenleving en reikt jong

creatief talent kansen voor hun opleiding

aan. De Foundation was geen wens van

Erwin, maar ik voeg het graag toe aan zijn

legacy.” Glimlachend: “En tja, die 10 procent

nietsdoen en van vakantie genieten

moet ik voor mezelf nog invullen, dat is

een volgende stap.”

16

‘Meesterschap heeft

tijd, heeft rijping

nodig. Om dat te

kunnen begrijpen

moet je het onderwerp

of de discipline vanuit

verschillende hoeken

benaderen’

CHARL LANDVREUGD

Foto: Boudewijn Bollmann.

Erwin Olaf, Chessmen, V, 1988. © Estate Erwin Olaf. Met toestemming van Galerie Ron Mandos, Amsterdam.

INTUÏTIE

Nietsdoen is niet voor nu, zo leert de

to-dolijst van Den Hartog. “Neem het archiveren

van Erwins werk. Dat is nog altijd

het plan, het is alleen momenteel een ondergeschoven

kindje. Veel van zijn werk is

door musea aangekocht. Vijfhonderd werken

alleen al bevinden zich in het Rijksmuseum,

een aankoopschenking bij leven van

een deel werken tot 2015; hij behoorde tot

de eerste levende kunstenaars in de collectie

van het Rijksmuseum. Veel werken zijn

in privéverzamelingen beland. Via onze

elf galeries, in onder meer Parijs, Londen,

New York, Toronto, Shanghai, Seoul en

Mexico City, weten we waar alles zit.”

Die galeries checken ook de prijssetting.

Den Hartog: “Zelf kijk ik slechts sporadisch

naar de beurswaarden. Je kunt een Erwin

Olaf voor 5.000 of voor 40.000 euro kopen;

veel hangt af van hoe het werk gewaardeerd

wordt. In Frankrijk, Japan en Korea is dat

heel hoog. Vlak na zijn overlijden steeg de

vraag: mensen wilden een blijvende herinnering

aan Erwin Olaf. De laatste jaren

volgen de prijzen een stabiele lijn. Het is

momenteel niet mijn prioriteit, de galerieën

houden dat voor mij in de gaten.”

Gedateerd dreigt het werk van Erwin Olaf

niet snel te worden, meent ze. “Erwin staat

bekend om zijn geënsceneerde, geregisseerde

fotografie. Maar soms werkte hij impulsief

en reageerde spontaan op de actualiteit.

Toen dacht ik weleens: waar hééft hij het

in godsnaam over? Ik deelde zijn activisme

niet altijd in dezelfde mate. Nu stel ik vast:

verdorie, het zat heel goed met zijn intuïtie.”

Over de tentoonstelling in Stedelijk Museum

Amsterdam is ze zeer te spreken. “Het was

een heel heftig project, maar ik ben trots en

ik denk dat Erwin ook trots geweest zou zijn.

Het was slim van het Stedelijk om er Charl

Landvreugd als samensteller op te zetten.

Hij heeft een nieuwe en andere visie op het

kunstenaarschap in het algemeen.”

ONTWIKKELINGSBOOG

Toen de directie van het Stedelijk hem vroeg

een tentoonstelling over Erwin Olaf op te

zetten, moest curator Charl Landvreugd

daar even over nadenken. “Omdat er zoveel

aan de persoon van Erwin Olaf hangt”, verklaart

hij. “Een tentoonstelling over zo’n buitengewoon

populair iemand is per definitie

beladen. Iedereen heeft er een mening over.

Daar mag ik me niet naar plooien. Ik moet

tonen wat getoond moet worden.”

En dat is? “Ik wilde een tentoonstelling maken

die het kunstenaarschap van Erwin Olaf

naar voren brengt. Hoe zijn vakmanschap

Erwin Olaf, Nederlands Dans Theater, 01, 2009.

© Estate Erwin Olaf. Met toestemming van Galerie

Ron Mandos, Amsterdam.

17

Erwin Olaf, Rain, The Ice Cream Parlor, 2004. © Estate Erwin Olaf. Met toestemming van Galerie Ron Mandos, Amsterdam.

18

Erwin Olaf, Ladies Hats, Hennie, 1985. © Estate Erwin Olaf. Met toestemming van Galerie Ron Mandos, Amsterdam.

19

Erwin Olaf, Palm Springs, The Kite, Still Life, 2018, video still.

© Estate Erwin Olaf. Met toestemming van Galerie Ron

Mandos, Amsterdam.

Ten Butterfly Box, 1991-1993, zuiver goud, staal en magneten. © De kunstenaar. Foto: John Bigelow

Taylor.

Erwin Olaf, Mature, Cindy C., 78, 1999. © Estate Erwin Olaf. Met toestemming van Galerie Ron Mandos,

Amsterdam.

‘Ik deelde zijn

activisme niet altijd in

dezelfde mate. Nu stel

ik vast: verdorie, het

zat heel goed met zijn

intuïtie’

SHIRLEY DEN HARTOG

Foto: Studio Erwin Olaf.

zich door de jaren heen heeft ontwikkeld.

Dan hebben we het over formele zaken zoals

kadrering, licht, papiergebruik. Techniek: de

overgang van analoog naar digitaal, bijvoorbeeld.

Of druk: op een moment koos hij voor

barietdruk, omdat die de werkelijkheid van

de huid en haar verschillende tinten het beste

benadert. Ik wil tonen dat er bij hem een ontwikkeling

plaatsvond die ergens toe leidde.

Wat je ook mag vinden van al het werk in de

tussentijd, het zijn altijd vingeroefeningen.

Elk werk is een polaroid van het moment, een

stap naar het volgende werk. Je zult moeten

kijken naar de hele boog die in een paar

tientallen jaren is afgelegd om uiteindelijk te

komen tot absoluut meesterschap. Meesterschap

heeft tijd, heeft rijping nodig. Om dat

te kunnen begrijpen moet je het onderwerp

of de discipline vanuit verschillende hoeken

benaderen. Deze tentoonstelling tracht de

ontwikkelingsboog bij Erwin Olaf bloot te

leggen en te eindigen bij zijn laatste werken,

die van een schitterende eenvoud getuigen

maar waarvan de technische beheersing zo

volmaakt is, dat je denkt: dit kán gewoon niet

waar zijn, hoe heb je dít kunnen maken? Om

die vraag te kunnen beantwoorden, heb je al

die tussenstappen nodig.”

Dat klinkt uiterst uitdagend. Landvreugd:

“Wie naar de tentoonstelling komt om de

hoogtepunten uit de carrière van Erwin

Olaf te zien, zal misschien teleurgesteld

zijn. Er zitten wel hoogtepunten in, alleen

zijn ze anders gekadreerd dan gebruikelijk.

Je ziet geen volledige serie tegen een

prachtige gekleurde muur. Ik heb expliciet

gekeken naar elke serie en me afgevraagd

welk punt Erwin Olaf probeerde te maken.

Dat is voor elke serie anders. Elke kunstenaar

weet: in een serie van acht, negen

werken – tekeningen, schilderijen, sculpturen,

foto’s, whatever – is er een werk bij

dat op een precieze manier alles zegt wat

je had willen zeggen. In elke serie ging ik

op zoek naar dat centrale beeld. Ik keek

er niet naar als enkel fotografie. In wezen

is fotografie slechts een methode van de

kunstenaar. Fotografie is een manier van

expressie, het is niet het doel. De vraag die

me bezighield, was: waarom doe je dit?

Wat is je drijfveer? In overleg met Studio

Erwin Olaf luidde het antwoord: persoonlijke

vrijheid. Dat is waarvoor Erwin

Olaf altijd, en vaak woedend, streed. Die

persoonlijke vrijheid onderzocht hij in zijn

werk op allerlei manieren. Wat betekende

het voor hem om vrij te zijn? Vandaar de

titel van de tentoonstelling: Freedom.”

20

De tentoonstelling wil het kunstenaarschap

van Erwin Olaf naar voren brengen en tonen

hoe zijn meesterschap zich ontwikkelde.

WISSELWERKING

Ook een tentoonstelling samenstellen volgt

een ontwikkelingsboog, legt Landvreugd

uit. “Als curator probeer ik recht te doen

aan de kunstenaar op een manier die niet

alleen voor mij integer is, maar ook voor het

museum. Een manier die past binnen onze

eigen kaders van denken en presenteren.

Tentoonstellingen ontstaan bij ons vanuit

de kunstenaar en zijn context.”

Intensief, noemt de curator de samenwerking

met Studio Erwin Olaf. “Ik heb niet

de arrogantie om te denken dat ik het hele

oeuvre van Erwin Olaf ken. Er was een

voortdurende wisselwerking, ik keerde telkens

naar de studio terug met de vraag: is er

beter beeld? Ze stuurden foto’s op, waarna

ik kon filteren, rangschikken, clusteren, zalen

indelen. Nog nooit zag ik een studio zo

hard werken. Ze geloofden in het project. Er

komen dagelijks nieuwe foto’s tevoorschijn.

Echt dagelijks. Op een moment zei ik tegen

Shirley: we moeten nu stoppen.”

Landvreugd werkt altijd op die manier

met kunstenaars. Want, zo vindt hij, de

kunstenaar is ‘de expert’, en zijn taak is alleen

maar om ervoor te zorgen dat hij het

beste uit de kunstenaar haalt, zodat hij, ‘op

het moment dat de zon schijnt, de spiegel

op de kunstenaar kan richten’. “Erwin Olaf

bezat alle technische competenties om je

binnen te halen met de schoonheid van

zijn foto’s”, zegt hij. “Als je op dat niveau

blijft hangen, zie je niet wat er onder het

beeld gebeurt.”

Als elke foto dient als opmaat voor de volgende

foto, hoe kleurt dan het besef dat er

geen vervolg meer komt de perceptie van

het oeuvre van Erwin Olaf ? “Ik kan daar

niet op antwoorden”, zegt Landvreugd.

“Dat de bezoeker het zelf mag invullen,

rijmt met Erwins denkwijze op latere

leeftijd. Want je hebt in het werk van een

kunstenaar niet alleen een technische

ontwikkeling maar ook een psychologische

rijping. In zijn werk is er een periode

waarin hij een verhaal wilde vertellen en

een punt maken. Dat liet hij later meer los.”

Wanneer is voor Landvreugd de tentoonstelling

geslaagd? “Als het merendeel van

de directe betrokkenen van Erwin Olaf er

blij mee is. Mochten zijn familie, vrienden

en de mensen van de studio denken: dit

zou hij mooi gevonden hebben, dan zou

dat het ultieme compliment zijn.”

BEZOEKEN

Erwin Olaf. Freedom

11-10 t/m 01-03

Stedelijk Museum

Amsterdam

www.stedelijk.nl

LEZEN

Erwin Olaf: Freedom met bijdragen van

o.a. Charl Landvreugd, Shirley den Hartog,

Taco Dibbits, Tahrim Ramdjan en Hans van

Manen. Hannibal, 2025, Engels, 384 pag.,

hardcover, ISBN 978949341685. Prijs: € 69,95.

Erwin Olaf, Palm Springs, American Dream, Self-Portrait with Alex I, 2018. © Estate Erwin Olaf. Met toestemming van Galerie Ron Mandos, Amsterdam.

21

AI: artistieke

intelligentie?

Wanneer we aan kunst en

kunstmatige intelligentie (AI)

denken, denken we in de eerste

plaats aan kunstenaars die AI

gebruiken voor hun werk. Er is

echter nog een andere, discretere

toepassing van AI die aan belang

wint en op termijn een aanzienlijke

impact op de kunstmarkt zou

kunnen hebben.

TEKST: GILLES BECHET

Dankzij haar fenomenale rekenkracht

kan AI vrijwel onbeperkte

hoeveelheden gegevens synthetiseren

en helpen bij het begrijpen

van collectief gedrag, het interpreteren van

marktontwikkelingen en -stemmingen en

het opsporen van nieuwe correlaties die

verband houden met een stijging van de

marktwaarde. De voorspellende algoritmen

anticiperen op de ontwikkeling van de carrières

van opkomende kunstenaars. Voor

banken, verzekeraars en investeerders kan

dit digitale fenomeen geruststellend zijn.

Bij veilinghuizen versterkt AI het werk op

het gebied van informatie en catalogisering,

maar valt ze meer onder de interne

machinerie onder toezicht van experts, wat

ongetwijfeld verklaart waarom deze zich

hierover liever niet openlijk uitspreken.

Temeer daar het gebruik ervan varieert

naargelang de afdelingen en specialiteiten.

Platforms en veilinghuizen die onlineveilingen

organiseren, beschikken over

AI-gestuurde software die ervoor zorgt

dat veilingen transparanter en efficiënter

verlopen, met real-time analyses en

mechanismen voor het opsporen van

vervalsingen. Dit moet klanten helpen om

Art & Language, A BAD PLACE, 2018. Philippe Méalle Collection. Met dank aan het Museum voor Hedendaagse Kunst Chateau de Montsoreau.

22

‘Velen denken

dat de resultaten

van AI willekeurig

zijn, terwijl ze

juist consistent en

reproduceerbaar

zijn en gebaseerd op

meetbare gegevens’

CARINA POPOVICI,

Art Recognition

sneller beslissingen te nemen en veilinghuizen

om grotere volumes te verkopen.

In december vorig jaar, net vóór de beurs

in Miami, lanceerde Art Basel zijn AIgestuurde

app, te danken aan een samenwerking

met Microsoft. Daarin vinden we

de Art Basel Companion, die bezoekers

gepersonaliseerde aanbevelingen doet, en

de Art Basel Lens, een digitale loep die de

tentoongestelde werken kan scannen om

informatie over de galerie en de kunstenaar

te verkrijgen.

En dit is nog maar het begin, verzekert

Alain Brusch, Global Head of Digital Platforms

Art Basel. “We zijn van plan nieuwe

digitale initiatieven te ontwikkelen die niet

alleen de beurservaring voor de bezoeker

verrijken, maar ook inhoud bieden waarmee

galeries en belanghebbenden zich

beter op de beurzen kunnen voorbereiden.”

Bij BRAFA blijft men voorzichtig. “We

gebruiken AI-tools voor administratieve

taken, maar met mate”, zegt managing

director Beatrix Bourdon. “Anderzijds organiseren

we elk jaar een lezing en bijeenkomsten

rond AI, omdat we merken dat er

interesse en vraag is vanuit het publiek.”

VALS GEVOEL VAN VEILIGHEID

Op beurzen lopen veel bezoekers nu rond

met een app op hun smartphone waarmee

ze de prijs van de kunstwerken die ze

voor zich zien kunnen schatten. Dankzij

de kracht van AI beloven die een ‘snelle,

nauwkeurige en objectieve beoordeling,

die niet gebaseerd is op subjectieve meningen’,

maar op gegevens die de resultaten

Art & Language, A Shadow on the Tongue. Philippe Méaille Collection. Met dank aan het Museum voor

Hedendaagse Kunst Château de Montsoreau.

van veilinghuizen, markttrends en beeldanalyse

samenbrengen. Deze apps zijn

vaak gratis en hebben meestal alleen een

foto van het kunstwerk of object nodig.

Door AI in te zetten bij de analyse van

kunstwerken en markten spelen veel van

deze actoren in op het idee van transparantie

en democratisering van de toegang

tot de markt, elk met hun eigen specifieke

kenmerken. ArtCritic legt de nadruk op

beeldanalyse en het opsporen van vervalsingen.

ArtHelper.ai profileert zich als een

gepersonaliseerd marketinginstrument

voor kunstenaars. Limna presenteert zich

als een instrument voor marktinzicht en

culturele analyse, steunend op een database

van 700.000 kunstenaars en een miljoen

tentoonstellingen. Magnus profileert

zich als de ‘Shazam van de kunst’, met

gegevens die acht miljoen resultaten van

veilinghuizen en galeries samenbrengen.

Bij elke transactie heeft degene die over de

meest volledige informatie beschikt immers

altijd een voordeel.

De kennis die door AI wordt verzameld

en samengevat, is evenwel nooit volledig.

“Het geeft een vals gevoel van veiligheid.

Je hebt het gevoel dat je het weet, terwijl

je het eigenlijk niet weet”, zegt Pauline

Haon, Benelux Director bij The Fine Art

Group. De prijzen zijn immers voornamelijk

afkomstig van veilingen, terwijl de

galeriemarkt en privéverkopen ondervertegenwoordigd

zijn. “De opgegeven prijs

is nooit meer dan een gemiddelde, terwijl

je voor een goede aankoopbeslissing rekening

moet houden met de periode van de

kunstenaar, de herkomst, de kwaliteit en

de staat van het werk.”

BEWIJZEN EN BEARGUMENTEREN

Op TEFAF speelt AI een discrete maar essentiële

rol. Sinds enkele jaren versterkt

kunstmatige intelligentie de tools die ter

beschikking staan van het ‘vetting team’,

dat vóór de opening van de beurs de kwaliteit

en herkomst van de tentoongestelde

objecten controleert. “AI biedt ons een extra

23

‘We kunnen bewijzen

en toelichting geven

voor wat we beweren.

We zeggen niet zomaar

dat er een probleem is

met een object’

WILL KORNER, TEFAF

hulpmiddel om aanvullende info over een

object te verkrijgen wanneer dat nodig is”,

aldus Will Korner, Head of Fairs van TEFAF.

Tijdens de twee dagen die aan de keuring

worden besteed, is er ter plaatse een wetenschappelijk

laboratorium met apparatuur

die steeds vaker gebruikmaakt van AI, met

een team van ongeveer tien experts. Bij

vragen of twijfels over een werk of object, of

wanneer er elementen zijn die in tegenspraak

zijn met de documenten, wordt het

stuk naar het laboratorium gestuurd voor

analyse. Zo kunnen vergelijkingen worden

gemaakt, overeenkomsten worden gezocht

of dingen worden opgemerkt die met het

blote oog niet zichtbaar zijn. Korner: “Wanneer

we teruggaan naar de handelaar of

de deskundige die hem begeleidt om uit te

leggen dat er een probleem is met een stuk,

kunnen we bewijzen wat we beweren en

dat toelichten. Dat is het interessante van

AI. We zeggen niet zomaar dat er een probleem

is met een object.”

Dankzij haar analytische vermogens kan

AI een unieke expertise bieden die doorslaggevend

kan zijn voor de markt. Zo werden

op de veiling van 25 november 2024 bij

Germann Auktionshaus in Zürich werken

van Louise Bourgeois, Mimmo Paladino

en Marianne von Werefkin geveild die

geauthenticeerd waren met behulp van

de innovatieve, op AI gebaseerde technologie

Art Recognition. Deze software is

in staat het ‘visuele DNA’ van een kunstenaar

te identificeren aan de hand van

foto’s van geauthenticeerde werken, maar

ook van erkende vervalsingen gebruikt

om de software te trainen. Carina Popovici,

natuurkundige en medeoprichter

van de Zwitserse startup, benadrukt dat

deze technologie experts niet vervangt,

aangezien ze AI combineert met menselijke

expertise. De uitdagingen zijn zowel

technisch, met een beperkte hoeveelheid

gegevens voor bepaalde kunstenaars en

de complexiteit van het verwerken van

gezamenlijke werken, als subjectief, met

de vele vooroordelen omtrent AI. Popovici:

“Velen denken dat de resultaten van AI

willekeurig zijn, terwijl ze juist consistent

en reproduceerbaar zijn en gebaseerd op

meetbare gegevens.”

Louise Bourgeois, Sans Titre, 1945, inkt op papier, recto/verso, 270 x 210 mm. Verkocht voor CHF 28.000,

november 2024, bij Germann Auctions, Zürich. Richtprijs: CHF 30.000 – 40.500.

NIEUWSGIERIG PUBLIEK

Kunstmatige intelligentie is inmiddels een

onmisbaar instrument op de kunstmarkt

en baant zich ook een weg naar andere

sectoren van de kunstwereld, zoals het

curatorschap. Zo werd voor de tentoonstelling

Art & Language: entretien avec un

humoriste obéissant, die van 25 april tot 1

juli te zien was in het kasteel van Montsoreau

in Frankrijk, de functie van curator

vervuld door ChatGPT. De chatbot van

OpenAI nam het hele project voor zijn

rekening, van de uitwerking van het concept

tot het schrijven van de teksten en

de thematische structurering. Die keuze

is gewaagd, maar past ook bij de geest

van Art & Language. “Dit Britse collectief

was al heel vroeg geïnteresseerd in computertaal

en het ontmythologiseren van

kunst”, vertelt Marie-Caroline Chaudruc,

directeur van het museum voor hedendaagse

kunst in Château de Montsoreau.

Er werd gekozen voor de versie voor het

24

Vetting tijdens Tefaf 2025. Foto: Jitske Nap.

‘In 2035 zal een kunstbeurs hybride zijn:

nog steeds fysiek en menselijk, maar

ondersteund door een onzichtbare laag

kunstmatige intelligentie die het hele

ecosysteem optimaliseert, personaliseert

en beveiligt’

MARIE-CAROLINE CHAUDRUC,

Château de Montsoreau

en menselijk, maar ondersteund door een

onzichtbare laag kunstmatige intelligentie

die het hele ecosysteem optimaliseert,

personaliseert en beveiligt. AI en beurzen

zullen de kunstmarkt transparanter, sneller

en globaler maken, maar ook afhankelijker

van algoritmische logica. Dit zal

een enorme efficiëntiewinst opleveren,

maar ook de cruciale vraag oproepen: blijft

kunst een ruimte van onvoorspelbaarheid

en emotie, of wordt het een geoptimaliseerde

markt, zoals de financiële wereld?”

grote publiek, zonder specifieke inhoud

of gegevens toe te voegen. ChatGPT heeft

zelfstandig gewerkt, zonder te worden gecorrigeerd.

Chaudruc: “We wilden het niet

aanpassen, maar hebben het genomen zoals

het was, met alle vertekeningen, fouten

en nodeloze herhalingen. Het was niet de

bedoeling de werkelijkheid mooier voor te

stellen dan ze was.”

De reacties van het publiek waren uitermate

positief. Het initiatief werd serieus

genomen, niet als grap of provocatie, en

stimuleerde discussies en reflecties over

het gezag en de kennis van het museum.

“Ik was verrast door de relevantie van het

onderwerp en de nieuwsgierigheid van

het publiek”, vertelt Chaudruc. “En dat in

tegenstelling tot de kunstwereld, die nogal

terughoudend en zelfs stil is over een tool

die iedereen nu gebruikt.”

Tot slot werd het woord gegeven aan Chat-

GPT. De vraag luidde hoe een kunstbeurs

er in 2035 zou uitzien, wanneer AI alomtegenwoordig

is, zowel achter de schermen

als ervoor. Chaudruc: “In 2035 zal een

kunstbeurs hybride zijn: nog steeds fysiek

SURFEN

www.artbasel.com

www.brafa.com

www.artcritic.com

www.arthelper.ai

www.limna.ai

www.magnus.net

www.fineartgroup.com

www.art-recognition.com

www.chateau-montsoreau.com

www.germannauktionen.ch

25

Meester I.S., Portret van een oude vrouw, 1651, olieverf op paneel, 41 x 33 cm. Wenen, Kunsthistorisches Museum.

26

Kunstwerk verklaart kunstenaar

Wie was

Meester I.S.?

Een van de grootste raadsels

uit de schilderkunst van de

Nederlandse 17e eeuw is een

kunstenaar die signeerde

met de letters I.S. Niemand

weet wie schuilgaat achter de

verbazingwekkende schilderijen

van deze tijdgenoot van

Rembrandt.

TEKST: BERNADETTE VAN DER GOES

vreemde personen of

vreemde kleding”, zo beschreef

de Duitse kunsthistoricus

Wilhelm von Bode “Altijd

in 1891 de schilderijen die hij kende van

Meester I.S. Wie was deze monogrammist

die in een realistische stijl tronies, portretten

en genrestukken van geleerden in hun

studeerkamers schilderde? Het merendeel

van de schilderijen is van hoge kwaliteit en

bevindt zich in belangrijke internationale

museumcollecties.

Ze herinneren sterk aan het werk van Nederlandse

schilders uit de 17e eeuw, maar

ook weer niet helemaal, want vergeleken

daarmee zien de schilderijen van Meester

I.S. er vaak een beetje uitheems uit. De

voorwerpen in de genrestukken en de kleding

van de afgebeelde personen wijzen op

een andere herkomst. Door hun bijzondere

uitdossing zijn het duidelijk mensen die

niet uit Nederland komen. En in de tronies

doet Meester I.S. er, vergeleken met die van

Nederlandse collega’s, qua levensechtheid

een flinke schep bovenop. Bij deze kunstenaar

zijn die gezichten vaak hyperrealistisch,

soms zelfs bijna beangstigend echt.

Waar kwam deze schilder vandaan, bij wie

leerde hij het vak, waar en wanneer leefde

en werkte hij? Het is zelfs niet bekend of

het een man of een vrouw was, hoewel dat

eerste wel het meest voor de hand ligt.

KIJKEN EN COMBINEREN

Kunsthistorici zijn al lange tijd gefascineerd

door deze mysterieuze kunstenaar, wiens

of wier oeuvre waarschijnlijk uit tussen de

vijfentwintig en dertig schilderijen bestaat en

die inmiddels tot de school van Rembrandt

wordt gerekend. Maar over de identiteit en

het persoonlijk leven van de kunstenaar zijn

nog altijd geen schriftelijke documenten

bekend. Om dichter bij de oplossing van het

raadsel te komen, hebben conservatoren van

Serlachius Museums in Mänttä, Finland, en

Museum De Lakenhal in Leiden, aangevuld

met twee hoogleraren kunstgeschiedenis

van Radboud Universiteit in Nijmegen, de

afgelopen jaren uitgebreid onderzoek gedaan

naar Meester I.S. Met als resultaat een tentoonstelling

van de belangrijkste schilderijen,

die eerst in het museum in Mänttä was

en nu in Leiden is te zien.

Bovendien hebben zij het allereerste boek

over Meester I.S. geschreven. Een bijzondere

prestatie, want door het ontbreken van

schriftelijke bronnen moesten de onderzoekers

het vooral doen met wat er wel is:

In het schilderen

van de tronies doet

Meester I.S. er,

vergeleken met die

van Nederlandse

collega’s, qua

levensechtheid een

flinke schep bovenop.

de schilderijen. Die aanpak van nauwkeurig

kijken en slim combineren van wat op de

schilderijen is te zien heeft verrassend veel

kennis opgeleverd. Mogelijk is een van de

personen die Meester I.S. afbeeldde zelfs te

identificeren als een zelfportret.

Door de dateringen op een aantal schilderijen

weten we dat hij of zij actief was

tussen 1633 en 1658. Afgebeelde kledingstukken,

accessoires, meubels en andere

objecten blijken mogelijk afkomstig uit

het gebied rond de Baltische zee, dat wil

zeggen het huidige Scandinavië en Oost-

Europa. De onderwerpen, compositie, belichting,

stofuitdrukking en gedetailleerde

stijl van schilderen wijzen erop dat Meester

I.S. zeer waarschijnlijk een periode in

de stad Leiden verbleef, of in ieder geval de

zogenoemde tronies die de jonge Leidse

schilders Rembrandt, Jan Lievens en Gerrit

Dou daar in het begin van hun carrières

vervaardigden van zeer nabij heeft gekend.

27

Man met een

gezwel op zijn neus

is zo levensecht

geschilderd dat het

emoties van afschuw

en medeleven

oproept.

Meester I.S., Portret van een vrouw, naar links gewend, ca. 1650. Montreal Musem of Fine Arts, Montreal.

MENSEN MET AFWIJKINGEN

Tronies, niet te verwarren met portretten,

zijn schilderijen waarop gezichten staan

afgebeeld, maar die niet een specifiek

persoon weergeven. In de periode 1625-

1630 werd het onderwerp geïntroduceerd

in Leiden door Jan Lievens en Rembrandt.

Aanvankelijk waren het eenvoudige karakterstudies

die bedoeld waren als oefeningen

voor het weergeven van fysionomie en emoties.

Mensen uit de directe omgeving van de

schilders stonden ervoor model. Na verloop

van tijd werden tronies een zelfstandig

genre waarbij modellen getransformeerd

werden tot fictieve personages. Ze waren

zo geliefd bij verzamelaars dat Rembrandt

en Jan Lievens ook prenten van tronies

vervaardigden.

De tronies van Meester I.S. dateren van

zo’n twintig jaar later en vertonen zowel in

vorm, compositie, kleur als lichtval de echo

van het werk van beide beroemde Leidse

voorgangers. Maar het is wel een echo met

een duidelijk eigen geluid. De gezichten zijn

bij Meester I.S. niet langer slechts modellen

die getransformeerd zijn tot fictieve

personages. Bij hem of haar lijken het

echte individuen. Het kleine formaat van

de panelen, de vaak donkere achtergrond

en de plaatsing van de personen dichtbij

het beeldvlak roepen een sfeer op van

intimiteit. Opmerkelijk genoeg schilderde

Meester I.S. ook mensen die een afwijking

aan het gezicht hebben. Bijvoorbeeld een

man met een blind oog of een vrouw die een

pukkel op een van haar oogleden heeft. Het

paneel Man met een gezwel op zijn neus is zo

levensecht geschilderd dat het emoties van

afschuw en medeleven oproept.

STERK OBSERVATOR

Meester I.S. beschikte over een uitstekende

schildertechniek, had een groot inlevingsvermogen,

was een goed observator en gaf

mensen met intense aandacht weer. In Portret

van een oude vrouw uit 1651 beeldde de

kunstenaar heel gedetailleerd het gezicht af

van een eenvoudige vrouw met hoofddoek.

Elk rimpeltje, huidplooitje, haartje of vlekje

is zichtbaar. De staalblauwe ogen van de

vrouw zijn roodomrand, haar kaken heeft

zij op elkaar geklemd, de lippen samengeknepen.

Waarschijnlijk heeft de vrouw

tijdens haar lange leven veel meegemaakt.

Hoewel de blik waarmee zij voor zich uit

kijkt treurig is, verraden haar vastberaden

gelaatstrekken het karakter van doorzetter:

dit is een sterke persoonlijkheid. Dolgraag

zou je meer over deze vrouw willen weten.

Het werk van Meester I.S. werd verzameld

in de hoogste internationale kringen. Van

Portret van een oude vrouw is bekend dat het

zich in 1659, acht jaar nadat Meester I.S. het

had geschilderd, bevond in de collectie van

aartshertog Leopold Wilhelm van Oostenrijk,

een groot verzamelaar en mecenas.

Aangenomen wordt dat Meester I.S een

tijd in Leiden heeft geleefd en gewerkt. En

dat de kunstenaar in Amsterdam contact

had met kooplieden die handel dreven met

de landen rond de Baltische zee. Of hij ooit

terugkeerde naar waar hij of zij vandaan

kwam is niet bekend.

BEZOEKEN

Meesterlijk Mysterie. Over Rembrandts

raadselachtige tijdgenoot

11-10 t/m 08-03

Museum De Lakenhal

Leiden

www.lakenhal.nl

LEZEN

Master I.S. – Enigmatic Contemporary of

Rembrandt door Janneke van Asperen, Tomi

Moisio e.a. Parvs, 2025, Engelstalig, 80 pag.,

gebonden, ISBN 9789527441923. Prijs: € 35.

28

Meester I.S., Man met een gezwel op zijn neus, 1645, olieverf op paneel, 48 x 37 cm. Stockholm, Nationalmuseum.

29

Adv_Collect_Oktober_2025-Koster.qxp_Ligthart 13-09-2025 11:38 Pagina 1

Angelo Lelii

(1915-1979)

Staande lamp “Siluro”

Ontwerp: 1957 /

Uitv.: Arredoluce -

Monza Italia

H.: 2.12 m.

PAN Amsterdam

stand 87

+31(0)6 41 810 253

www.antes-artdeco.nl

info@antes-artdeco.nl

A.L. Koster (1859-1937), Hyacinten kweektuin bij Haarlem, pastel, 28 x 45 cm

PAN Amsterdam | 2-9 november | Stand 70

Speciale collectie werken van A.L. Koster.

Daarnaast Louis Apol, Leo Gestel, Jan Wiegers, Willy Sluiter,

Jan Schoonhoven, Roger Raveel, Menso Kamerlingh Onnes,

Rob van Koningsbruggen, Reimond Kimpe, Mommie

Schwarz, Jeanne Bieruma Oosting, Matthijs Röling e.v.a.

T 06 53325158

arnoldligthart.com

Gevestigde

kunsthandel

ter overname aangeboden

met marktpositie op

het hoogste nationale niveau

Bewezen trackrecord & marktpositie

Jarenlange deelname aan prestigieuze (inter)nationale

kunstbeurzen

Gevestigde naam in het Nederlandse kunstcircuit

Brede portefeuille: schilderijen, sculpturen en toegepaste

kunst van (inter)nationale kunstenaars

Succesvolle eigen exposities op verkooplocatie

Operationele voordelen

Strategische vestiging in historisch pand (huur) in het

westen van Nederland

Professionele website met geïntegreerd data

management systeem

Uitgebreide, loyale klantenkring en toeleveranciers

Bestaande kunstvoorraad eventueel beschikbaar voor

overname

Overdrachtsvoorwaarden

Vanwege leeftijd en gezondheid wordt deze unieke kans

binnen 1-3 jaar beschikbaar gesteld aan een energieke

kunstprofessional die de traditie kan voortzetten en

uitbouwen.

Ideale koper:

ondernemer met passie voor kunst, financiële

draagkracht en visie voor groei.

Bij serieuze interesse is een uitgebreid

verkoopmemorandum beschikbaar met financiële cijfers,

voorraadoverzicht en marktanalyse.

Contact: collect@ips.be

KUNST. ANTIEK. DESIGN.

2 - 9 November 2025 • RAI Amsterdam • pan.nl

BOOIJ ARTS

BESTAAT 10 JAAR

EN VIERT ZIJN

VERJAARDAG OP

PAN AMSTERDAM!

expositie

Aad de Haas

17 okt.

t/m

29 nov.

2025

Schilderijen,

gouaches,

tekeningen,

brons en keramiek

uit de collectie van

kunsthandel en

privéverzameling

Rob van Rijn

Rob van Rijn Kunsthandel

Bredestraat 4, 6211 HC Maastricht

do t/m za 13-17 u | +31(0)43 3255486

robvanrijn.nl

Drie met perslucht geblazen

vazen naar ontwerp van René Lalique

(1860-1945) circa 1920.

Foto: Erik en Petra Hesmerg

PAN AMSTERDAM

stand 17

Tel: 0031/655 862 862

info@booij-arts.com

@booij-arts

WWW.BOOIJ-ARTS.COM

MARIEKE SEVERENS GALLERY

Kapoenstraat 29

6211 KV Maastricht (NL)

NL +31 (0) 637 40 34 99

www.mariekeseverensgallery.com

marieke@mariekeseverensgallery.com

17, 18 & 19

oktober ‘25

Bassin

Het derde weekend van oktober staat

Maastricht in het teken van Maastricht

Gallery Weekend. Maar liefst

22 galeries zullen hun deuren openen

voor kunstliefhebbers uit binnen- en

buitenland.

Het evenement trapt af met een

feestelijke openingsavond op vrijdag

17 oktober om 18.00 uur, waarbij iedere

deelnemende galerie een bijzondere

activiteit organiseert zoals een

vernissage, artist talk, workshop of live

muziek. Zaterdag en zondag zijn alle

locaties van 12.00 tot 18.00 uur geopend.

17

Grote Gracht

Boschstraat

15

Markt

19

Kleine Gracht

Mosae Forum

11

Maas

Wilhelminabrug

Franciscus Romanusweg

Sint Maartenslaan

Maaspromenade

3

Brusselsestraat

12

Vrijthof

4

Grote Staat

22

1

Bredestraat

8

St. Servaasbrug

Stenenwal

6

10

Rechtstraat

Wycker brugstraat

5

Wycker Grachtstraat

18

Station

Wilhelminasingel

Kapoenstraat

20

Maas

13

O.L.

Vrouweplein

14 9

Ruiterij

Hoogbrugstraat

7

Sint Pieterstraat

Maasboulevard

Abtstraat

2

Tongersestraat

16

Hogebrug

Plein

1992

Avenue Ceramique

21

Deelnemende galeries

1

2

3

4

5

6

7

8

9

Artichoque Art Gallery

Bredestraat 4 • artichoque.nl

Galerie Cesart

Tongersestraat 50 • galerie-cesart.eu

Boekhandel Dominicanen

Dominicanerkerkstraat 1 • libris.nl/dominicanen

Vrijthof 19

Vrijthof 19 •grensloosverbeeld.nl

Maaslands Galerie

Rechtstraat 77 • maaslands.nl

Peter Slegers

Stenenwal 18b • peterslegers.com

Marieke Severens Gallery

Kapoenstraat 29 • mariekeseverensgallery.com

Rob van Rijn

Bredestraat 4 • robvanrijn.nl

Galerie Augustinus Interart

Hoogbrugstraat 19

10

11

12

13

14

15

16

17

18

Galerie Schuwirth en van Noorden

Rechtstraat 64 • schuwirthenvannoorden.nl

Mariastraat 13

Mariastraat 13

Kroon Gallery

Kruisherengang 19 • kroongallery.com

Kalkman Gallery

Hondstraat 2a • hubertkalkman.com

Lutherse Kerk

Hondstraat 14 • lutherse-kerk.com

Kunstuitleen Boschstraat

Boschstraat 87 • kunstuitleenmaastricht.nl

l’Atelier Maastricht

Lang Grachtje 18b • ateliermaastricht.nl

Huub Hannen Galerie (Andrieskapel)

Andriespoort 11 • huubhannen.nl

ARTc@fé Maastricht

Wilhelminasingel 70 • artcafemaastricht.nl

19

20

21

22

Foki Art

Kleine Gracht 19 • foki-art.com

Mestrom Gallery

Kapoenstraat 7 • mestrom.gallery

Galerie Merle Anderson

Sint Pieterstraat 38 • merleanderson.nl

Galerie Kunstproeven

Sint Amorsplein 12 • kunstproeven.nl

Bekijk het programma via:

maastrichtgalleryweekend.nl

of scan de QR code

‘PAN Amsterdam

moet aanvoelen

als een snoepwinkel’

34

PAN Amsterdam is al bijna

veertig jaar de plek is waar de

kunsten antiekhandel bij elkaar

komt. En Mark Grol, directeur

van de kunstbeurs, breidt het

aanbod van objecten steeds

meer uit. Hoe zit dat precies?

TEKST & FOTO’S: KOOS DE WILT

Mark Grol werkt al zo’n dertig

jaar in de commerciële

kunstwereld. In 2019 werd de

kunsthistoricus directeur van

PAN Amsterdam, na een lange internationale

carrière bij veilinghuis Sotheby’s en

een paar jaar als managing director bij de

prestigieuze galerie en uitgever Cahiers

d’Art in Parijs. Lange tijd werkte hij, onder

andere sinds 2006 als managing director

van Sotheby’s Nederland, op de Boelelaan

aan de Zuidas, precies twee panden naast

waar hij nu weer kantoor houdt met zijn

kleine PAN-organisatie.

En ook met deze nieuwe werkstek heeft

Grol een verleden. Het gebouw, een ontwerp

van architect Hein Salomonson, was

namelijk ooit het hoofdkantoor van sigarettenfabrikant

British American Tabacco,

in de kunstwereld bekend als de eigenaar

van de beroemde Peter Stuyvesant Collectie,

later BATartventure Collection

genoemd. Fabrieksdirecteur Alexander

Orlow was in 1960 begonnen met de verzameling,

die uiteindelijk uitgroeide tot de

grootste bedrijfscollectie van Nederland in

die tijd. De kunst – met werken van Karel

Appel, Niki de Saint Phalle, Jan Schoonhoven,

Rob Scholte, Claude Tousignant, Andy

Warhol en Victor Vaserely – hing op het

hoofdkantoor en tussen de machines in de

sigarettenfabrieken. Grol mocht deze collectie

van zijn buurman in 2010 veilen; 163

schilderijen en sculpturen gingen onder de

hamer. De verwachte opbrengst was 4 à 5

miljoen euro, maar die werd met 18 miljoen

euro ruimschoots overtroffen.

Mark Grol lijkt iedereen te kennen die verzamelt

en verhandelt. “Door mijn werk bij

het veilinghuis kende ik de handelaren allemaal

al veel langer dan toen ik bij de PAN

aan de slag ging”, vertelt hij. “Ze kochten

bij het veilinghuis, maar waren vaak ook

gewoon concurrenten. Maar ik heb altijd

Mark Grol op weg naar de 38e editie van PAN Amsterdam.

‘Voor mij mag het allemaal nog breder,

ook omdat niet iedereen meer gaat

voor oude kunst. Waarom zou je nieuwe

verzamelgebieden niet toevoegen?’

ingezet op de relatie. Toen ik op mijn 36e

directeur werd van Sotheby’s Nederland,

heb ik aan het eind van de beursdag een

borrel georganiseerd voor alle handelaren

die op de PAN stonden – die vond immers

toch om de hoek plaats. Voor de handelaren

was het best wel apart om bij de concurrent

langs te komen, maar ze vonden

het ook wel grappig om onder een borrel

en een Indische rijsttafel te kletsen met

onze specialisten. Het stond zwart van de

mensen. Zo bouwde we aan een relatie die

juist ook voor de PAN belangrijk is”.

BREED, BREDER, BREEDST

PAN Amsterdam is er al sinds 1987 en vindt

traditiegetrouw begin november plaats in

de RAI. De beurs werd destijds opgericht

door bekende namen uit de kunsthandel,

coryfeeën als Evert Douwes sr., Rob Noortman,

Jacob Stodel, J. Vecht en Clemens

van der Ven. Het moest een Nederlandse

tegenhanger worden van de internationale

TEFAF. Is bij PAN 95 procent Nederlands,

bij TEFAF is dat maar zo’n 2 procent. De

eerste editie telde iets meer dan 10 duizend

bezoekers, inmiddels komen er bijna 45 dui-

35

Op de beurs vind

je kunst en antiek,

maar ook strips, oude

posters, vintage foto’s

en mineralen en

fossielen.

zend en telt de beurs zo’n 120 deelnemers.

PAN groeide uit tot de belangrijkste Nederlandse

beurs met een steeds breder aanbod

van kunst en antiek, van schilderkunst van

oude meesters, werken uit de klassieke

oudheid, antiek, jugendstil, designmeubelen,

klokken, zilver en glas tot moderne en

hedendaagse kunst, sieraden en fotografie.

Grol: “Hoe leuk is het om nog meer te zien,

nog meer categorieën te hebben met steeds

als gemeenschappelijke deler dat het allemaal

kwaliteit is? We willen van de PAN

een snoepwinkel maken waar je graag wilt

rondlopen en steeds weer wilt terugkomen.

Een plek waar je bij de sushibar of oesterbar

met vrienden afspreekt of je bezoek daar afsluit.

Die diversiteit op de beursvloer maakt

het zo interessant. In 2001 begon de PAN

bijvoorbeeld al met fotografie en voor de

komende beurs hebben we er met galerie

DOF ook vintage fotografie aan toegevoegd.

Een paar jaar geleden verwelkomden we

Stone Gallery met een stand met mineralen

en fossielen, en vorig jaar is Galerie Stylo

bij ons begonnen met vintage posters. Allemaal

verzamelobjecten die traditioneel

niet tot de kunsten antiekhandel worden

gerekend. Voor mij mag het allemaal nog

breder, ook omdat niet iedereen meer gaat

voor oude kunst. En waarom zou je nieuwe

verzamelgebieden niet toevoegen?”

Wat komt er dit jaar nog meer bij? “In 2012

heb ik als veilingmeester voor Sotheby’s in

Parijs een getekende kaft van een Kuifjestripboek

geveild voor twee miljoen euro. Ik

heb altijd in mijn hoofd gehouden daar ook

wat mee te doen op de PAN”, antwoordt

Grol. “En nu komen we dus met wat ze in

Frankrijk Le Neuvième Art noemen: stripboeken.

We hebben een stand van Comic

Art Masters met tekeningen van onder

anderen Theo van den Boogaard, die de

meeste mensen kennen van de Sjef van Oekel-strips.

Het gaat ons om de mix, we hebben

één auto, één piano, een paar stands

met juweliers, maar ook oude boeken,

landkaarten, globes en munten en penningen.

Die afwisseling is leuk voor iedereen,

voor de bezoekers, voor verzamelaars en

ook voor de handelaren. De helft van wat

we brengen is modern en hedendaags, de

andere helft is ouder. Naast hedendaagse

juwelen zijn er antieke juwelen, en we hebben

modern glas van Galerie Etienne, een

standhouder die er al 38 jaar bij is, en antiek

glas bij Frides Laméris, een andere trouwe

deelnemer. Er is ontwerp uit het interbellum,

te vinden bij Ad van den Bruinhorst

en modern design bij Pien Rademakers.

En Sander Bijl komt bijvoorbeeld met twee

stands, eentje met maritieme kunst en

eentje met oude meesters. Borzo van Paul

van Rosmalen was er ook al sinds het begin

bij, eerst met vooral 19e-eeuwse kunst en

nu met hedendaagse en vooral Zero-kunst.

Alles beweegt, ook bij de handelaren.”

ORIËNTATIEPUNT

De beursdirecteur denkt dat zo’n tien

procent van de bezoekers op de beurs echt

koopt. “Dat zijn vaak de 55-plussers die hun

bedrijf hebben verkocht, van wie de kinderen

het huis uit zijn en die nu de tijd en de middelen

hebben iets leuks te kopen”, legt hij

uit. “Maar je ziet ook veel artsen, advocaten

en consultants, of mensen die een erfenis

hebben gekregen en die hun huis leuk willen

inrichten. Bezoekers kunnen hier hun eigen

‘interior designer’ worden. Sommigen hebben

al verstand van kunst en antiek, maar

vaak zijn het mensen die beginnen. Op de

beurs heb je de aanbieders met kwaliteit en

de naam, een fantastische plek dus om je te

oriënteren. Heel leuk voor die bezoekers is

dat als het aanbod heel breed is, je dus makkelijker

kunt uitvinden waar je hart nou sneller

van gaat kloppen en wat je mooi vindt.

Nergens anders vind je zo veel mooie spullen

bij elkaar die ook nog te koop zijn.”

Maar de andere 90 procent van de mensen

die op de beurs komt en die niets koopt,

moet ook een geweldige middag hebben,

vindt Grol. “En daar doen we ons best voor,

met alles wat je kunt verzamelen en met

gezellige plekken waar je wat kunt eten en

drinken. En dus verzinnen we altijd wat

anders. Zo hadden we vorig jaar het 17eeeuwse

en vijf meter hoge beeld van Goliath

van het Amsterdam Museum geleend. Nu

staat hier een groot kunstwerk van Claes

Oldenburg. Ik zie het als onze taak al onze

bezoekers geïnteresseerd te maken voor

kunst, antiek en alle andere mooie verzamelobjecten.

Op de beursvloer wordt vaak

het zaadje geplant. En wie weet wordt hier

een groot verzamelaar geboren.’

BEZOEKEN

PAN Amsterdam

02 t/m 09-11

www.pan.nl

36

Onthullingen

op PAN Amsterdam

Bijzondere

verhalen achter

bijzondere

kunstwerken

Achter de glans van de grote namen en iconische meesterwerken op PAN

Amsterdam schuilt een wereld van verrassingen. Niet elk kunstwerk schreeuwt

om aandacht: sommige fluisteren. Het zijn de objecten die hun geheimen

pas prijsgeven aan de geoefende blik, een signatuur die bijna onzichtbaar

is, een onverwachte inspiratiebron, een zeldzame stijlbreuk of een vergeten

herkomst. In dit dossier brengen we die verborgen verhalen samen. We

vroegen een aantal handelaren om één werk van hun stand te kiezen dat méér

vertelt dan het op het eerste gezicht laat zien. Voor wie goed kijkt, openen

deze stukken een universum van context, geschiedenis en vakmanschap.

En dat is precies wat verzamelen zo fascinerend maakt.

TEKST: ELS BRACKE

Nieuw op de PAN: mineralen en fossielen, strips en vintage foto’s. Zoals bij Stone Gallery dit Ichthyosaurus-skelet, 180 miljoen jaar oud, gevonden in Duitsland.

37

Sculptuur van

licht en schaduw

Mathieu Matégot (1910-2001), Bagdad, rood geperforeerd staal, hoogte: 38 cm, lamp. Foto: Erik en Petra Hesmerg. Prijs: € 4.000 – € 5.000.

38

Soms is een lamp veel meer dan

een lamp. Neem de Bagdad van

Mathieu Matégot (1910–2001),

een meester van het geperforeerde

staal die de Franse designwereld van

de jaren 50 zijn eigen ritme gaf. Tafeltjes,

boekenkastjes en verlichting – Matégots

werk is onmiskenbaar modern, maar altijd

met een vleugje poëzie.

Het object dat bij PAN Amsterdam te zien

is, stamt uit 1954 en werd vervaardigd

uit rood geperforeerd plaatstaal, subtiel

afgewerkt met een bronzen knop. Wat dit

ontwerp zo bijzonder maakt, is niet alleen

de geometrische facettering, maar vooral

de inspiratiebron: de rijk gedecoreerde islamitische

lampen die Matégot leerde kennen

via zijn atelier in Casablanca. Daar, in

de dialoog tussen modernistisch staal en

Arabische traditie, vond hij een vormtaal

In de dialoog tussen modernistisch

staal en Arabische traditie vond

Matégot een zowel sculpturale als

functionele vormtaal.

die zowel sculpturaal als functioneel is.

Overdag oogt de lamp als een object met

telkens veranderende facetten en dimensies,

een klein architecturaal statement

voor de huiskamer. ’s Avonds verandert het

in een spel van licht en schaduw, waarin

het vakmanschap en de culturele kruisbestuiving

van de ontwerper voelbaar blijven.

Een detail dat kenners onmiddellijk zullen

waarderen: originele exemplaren zijn zeldzaam.

De lamp wordt tegenwoordig nagemaakt

in mindere materialen en kleinere

formaten, maar alleen in het authentieke

werk herken je de vindingrijkheid en de

verfijnde hand van Matégot zelf.

Lennart Booij Fine Art and Rare Items

Amsterdam

www.booij-arts.com

Stand 17

Deze kan vertelt

een verhaal

Achter dit ogenschijnlijk intieme stilleven

van Charley Toorop uit 1919 schuilt

een groter verhaal. Het doek komt uit

de collectie van de familie De Wolff-

Peereboom – vrienden, verzamelaars

én steunpilaren van Toorop. Zij waren

het die, toen haar beroemde schilderij

van de Alkmaarse kaasdragers maar

niet verkocht raakte, het werk aankochten

en zo de weg plaveiden naar

het Stedelijk Museum, waar het sinds

1976 een pronkstuk vormt. Dit bescheiden

doek draagt dus het stille geheim

van een bijzondere kunstenaarsvriendschap

en de stille kracht van verzamelaars

die het verschil maken.

Kunsthandel Ivo Bouwman

Den Haag

www.ivobouwman.nl

Stand 35

Charley Toorop (1891-1955), Kan met bloemen, 1919, 75 x 65 cm. Gemonogrammeerd

rechtsonder, gesigneerd en gedateerd op de achterzijde van het doek. Prijs: € 45.000.

39

Een leven ‘on hold’

in verf gevangen

Soms kruist een toevallige ontmoeting de loop van een

kunstenaarschap. Dat overkwam de Belgische schilder Eddy Stevens

(°1965), die na een tentoonstelling in New Orleans een tussenstop

maakte in New York. In Brooklyn stuitte hij op een dakloze man,

gezeten op een bank, omringd door al zijn bezittingen. Een figuur

die leek te wachten op iets dat misschien nooit meer zou komen: een

nieuw begin, een herkansing, een toekomst.

Dat beeld liet Stevens niet meer

los. Het werd de basis voor Travelling

the mind. Het gelaat van

de man, strak maar ook broos,

draagt een blik die in de verte reikt: een

arendsblik die getuigt van kracht, maar

ook van een leven dat stilstaat. Het doek

suggereert dat zijn enige reis nog die in de

eigen geest is. Een reis die niemand kan

tegenhouden, hoe uitzichtloos de omstandigheden

ook lijken.

Het geheim van dit werk? Het markeert een

kantelpunt in Stevens’ oeuvre. De schilder

staat bekend om zijn gebruik van historische

foto’s uit het begin van de 20e eeuw als

basis voor zijn personages. In Travelling the

mind kiest hij voor het eerst expliciet voor

een hedendaagse figuur, rechtstreeks uit

het leven gegrepen. Daarmee schuift hij van

een nostalgische, tijdloze beeldtaal naar een

confronterende actualiteit die vragen stelt

Dit werk markeert

een kantelpunt in

Stevens’ oeuvre.

bij de glans van de American Dream.

Toch blijft zijn signatuur herkenbaar: de

fenomenale techniek die huid, stof en licht

haast tastbaar maakt. Voor de geoefende

verzamelaar is dat misschien wel het

grootste geheim: achter het rauwe thema

schuilt een virtuoze schilderhand die in

stilte een traditie voortzet die teruggaat

tot de oude meesters.

Eddy Stevens, Travelling the mind, olieverf op doek, 2025, 120 x 100 cm. © de kunstenaar.

Prijs: € 12.500 – € 17.500.

vcrb gallery

Antwerpen

www.vcrbgallery.be.

Stand 24

40

Het misverstand

rond Sjef van Oekel

Soms blijft een mythe zo hardnekkig

hangen dat ze sterker lijkt dan

de waarheid. Zo gaat al jaren het

verhaal dat de strip Sjef van Oekel,

gecreëerd door Theo van den Boogaard

in samenwerking met Wim T. Schippers,

vroegtijdig werd beëindigd vanwege een

rechtszaak van acteur Dolf Brouwers, de

man die Sjef van Oekel op televisie gestalte

gaf. Maar dat is niet meer dan een misverstand.

Theo van den Boogaard zelf verheldert:

“De strip Sjef van Oekel is niet gestopt

vanwege die rechtszaak. Brouwers is voor

honderd procent afgekocht. Bovendien was

er een schriftelijke verklaring dat Wim T.

Schippers en ik zonder enige inmenging

konden doorgaan op onze manier. Dat hebben

we gedaan, tot 1986.”

In werkelijkheid waren het de uiteenlopende

wensen van redacties in het buitenland die

uiteindelijk beperkend werkten: sommige

uitgevers wilden geen enkel seksueel getint

grapje, anderen eisten juist alleen dát soort

gags. Toch weerhield dit de strip er niet van

om razend populair te worden, in Nederland

én ver daarbuiten. Vooral in Frankrijk kende

de reeks met ‘Léon-La-Terreur’ een cultsucces,

maar er verschenen ook vertalingen

in het Duits, Engels, Deens en Spaans. Het

geheim van Sjef van Oekel is dus dat hij

níet werd gesmoord in juridische perikelen,

maar juist jarenlang floreerde als speelse,

vrijgevochten undergroundfiguur die grenzen

verkende en conventies oprekte. Daarmee

sloot de strip naadloos aan bij Van den

Boogaards eerdere baanbrekende werk, zoals

Ans en Hans krijgen hun kans (1969). Met

strips als Witje en Ans en Hans, verschenen

in Hitweek en Aloha, drukte hij een blijvend

stempel op de Nederlandse stripgeschiedenis.

Hij gaf een stem aan een generatie die

de taboes rond seksualiteit en maatschappij

wilde doorbreken. Niet voor niets schreef

collega-striptekenaar Martin Lodewijk later

in NRC Handelsblad: “Na Ans en Hans was

Nederland niet meer hetzelfde.” Vandaag

worden originelen van Van den Boogaard

op veilingen voor hoge prijzen verkocht. Zijn

werk siert inmiddels collecties van musea,

waaronder het Rijksmuseum.

‘Op PAN Amsterdam

2025 tonen

wij met trots enkele

originele tekeningen

uit de glorietijd van

Sjef van Oekel’

EDWIN JANSEN,

Comic Art Masters

Comic Art Masters

www.comicartmasters.com

Stand: Walls & Cabinets F

Theo van den Boogaard, Sjef van Oekel. Hoge Nood, twee originele pagina’s die samen een compleet verhaal vormen uit het album Sjef van Oekel

zoekt het hogerop, originele tekeningen in Indische inkt, beide pagina’s zijn ca. 51 x 36,5 cm. Uitsluitend als set te koop. Prijs: € 10.000.

41

Geheim

stadsgezicht

Bij Kunsthandel P. de Boer staat dit

kleine, zeldzame werk centraal: een

olieschetsje van Giovanni Boldini,

vervaardigd op het deksel van

een sigarenkistje. Het toont een

stadsgezicht op Amsterdam, met

de Zuiderkerk en de Raamgracht,

inclusief de ingang van de

Moddermolensteeg. Waarschijnlijk

is dit het enige Amsterdamse werk

van Boldini dat nog bekend is.

Boldini (1842, Ferrara -1931, Parijs)

was een Italiaanse societyschilder

die het grootste deel van zijn carrière

in Parijs werkte. Tijdens een

van zijn twee bezoeken aan Amsterdam

stond hij oog in oog met Frans Hals in het

Rijksmuseum, toen nog gevestigd in het

Trippenhuis. Buiten legde hij de veranderende

stadsomgeving vast: de bouwput van

de Houtgracht (het toekomstige Waterlooplein)

en de in 1878 vernieuwde wijzers

van de Zuiderkerk. Met snelle, virtuoze

penseelstreken creëerde hij een levendig

document van de stad.

De Nederlandse connectie gaat verder dan

het onderwerp. Boldini’s aandacht voor

stedelijk detail en het alledaagse leven sluit

aan bij de Hollandse traditie van genreschilderkunst:

scherp observerend, met oog

voor ironie en herkenbare taferelen. Het

werk laat zien hoe buitenlandse kunstenaars

soms een typisch Nederlandse blik

kregen, geïnspireerd door de rijke visuele

cultuur van Amsterdam.

Het schetsje belandde via familie en vrienden

in Italië, maar keerde recent terug

naar de stad. Voor verzamelaars is het

een unieke kans: een zeldzaam werk dat

internationale allure combineert met een

onmiskenbaar lokale context.

Giovanni Boldini (1842, Ferrara-1931, Parijs), A view of the Zuiderkerk, Amsterdam, olieverf op sigarenkistdeksel,

21,5 x 13,5 cm, gesigneerd linksonder.

Kunsthandel P. de Boer

Amsterdam

www.kunsthandelpdeboer.com

Stand 104

42

Het verborgen genoegen

van een kardinaal

Op het eerste gezicht lijkt het

een klein, onschuldig paneel: een

geestelijke in een rijk interieur

die verdiept zit in zijn lectuur.

Maar wie langer kijkt, merkt dat

Victor Marais-Milton (1872-1944)

in Une histoire étonnant een spel

speelt. De mond van de kardinaal

staat open. Van verbazing,

afkeuring, of misschien gewoon

uit verveling? Het geheim zit in de

dubbelzinnigheid: de toeschouwer

moet zelf kiezen of hij kijkt naar

een nobele dienaar van de kerk of

naar een karikatuur die tot banale

proporties is teruggebracht.

Die ambiguïteit maakt dit schilderij

meer dan een grappige scène.

Rond 1900 werden geestelijken

vaak op de hak genomen in de

genreschilderkunst, en dat sloot naadloos

aan bij de heersende politieke stemming van

groeiend antiklerikalisme. Wat wij nu glimlachend

bekijken, was destijds een subtiele

maar duidelijke provocatie: spot verpakt in

olieverf. Een klein schilderijtje werd zo een

venster op een maatschappelijk debat.

Marais-Milton was een meester in dit

genre. Opgeleid in Parijs en later gevestigd

in Sèvres, bouwde hij voort op de traditie

van Ernest Meissonier, maar gaf er een

eigentijdse draai aan. Hij kleedde zijn modellen

in kardinale gewaden, plaatste ze in

herkenbare interieurs, vaak zijn eigen huis,

en zette ze neer met een vleugje ironie. Het

resultaat: komische portretten die tegelijkertijd

uiterst precies geschilderd waren.

Voor verzamelaars is dat de kern van de

aantrekkingskracht: de perfecte balans tussen

ernst en humor, realisme en spot.

Victor Marais-Milton (1872-1944) in Une histoire étonnant, olieverf op paneel, 24 x 19,5 cm. Prijs: € 4.950.

Het geheim van dit werk is dus niet alleen

de gezichtsuitdrukking van de kardinaal,

maar ook de laag eronder: een kunstwerk

dat tegelijk amuseert én prikkelt. In die zin

sluit het verrassend goed aan bij de Hollandse

traditie van de genreschilderkunst.

Net zoals een Jan Steen of een Gerard Dou

hun tijdgenoten lieten glimlachen om herkenbare

menselijke zwakheden, zo geeft

Marais-Milton zijn publiek een ironische

spiegel. Dat maakt het werk vandaag de

dag nog steeds actueel: macht en autoriteit

zijn universele thema’s, en de lach blijft

een krachtig wapen.

Een perfecte balans

tussen ernst en

humor, realisme

en spot.

Snackers Antiques & Fine Art

Maastricht

www.snackersantiques.com

Stand 53

43

Bokaal Menseneter, Duitsland, 1e kwart 18e eeuw, glas, hoogte: 23,3 cm, diameter kelk: 10 cm, diameter voet: 12,2 cm.

44

Het verhaal

van het monsterglas

Dit ziet eruit als een sierlijke,

ceremoniële bokaal, fraai geblazen

en voorzien van delicate wielgravures.

Maar wie dichterbij kijkt, ontdekt het

geheim dat in het glas verscholen

zit: de afbeelding van een grotesk

wezen, half mens, half kameel, met

de dreigende, Oud-Duitse inscriptie

‘menschen freser so sich in Irland

befunden hat’.

Dit Duitse glas uit het eerste

kwart van de 18e eeuw draagt

een verhaal dat verder reikt dan

zijn verfijnde vorm. De gravure

is gebaseerd op een prent die bewaard

wordt in het Rijksmuseum en verwijst

naar een merkwaardig relaas uit 1690. Volgens

de tekst zou het ‘Menschenfresser’-

monster in Ierland, bij Limerick, gevangen

zijn door de troepen van koning Willem III

van Oranje, nadat het talloze mensen en

dieren had verslonden. Naar verluidt werd

het zelfs naar Londen gebracht en door

duizenden aanschouwd.

Het geheim van dit glas ligt in de gelaagdheid

van die voorstelling. Want achter de

huiveringwekkende beschrijving gaat satire

schuil. In werkelijkheid is er nooit een dergelijk

monster gevangen. De prent, en daarmee

ook de gravure, verbeeldt de spanningen van

de tijd: de politieke strijd tussen Jacobieten,

katholieken en protestanten, de fragiele

positie van Willem III als nieuwe koning, en

de behoefte om vijanden en vreemden als

‘monstrueus’ neer te zetten. Het glas werd zo

een drager van een verhaal dat zowel propagandistisch

als komisch werkte.

Voor verzamelaars is dit object daarom

veel meer dan een fraai drinkglas. Het is

een zeldzaam voorbeeld van hoe beeld,

politiek en satire samenkomen in een

decoratief gebruiksvoorwerp. Dat juist

glas werd gebruikt, transparant, fragiel

en tegelijkertijd duurzaam, versterkt het

wonderlijke contrast tussen het alledaagse

(een drinkbeker) en het fantastische (een

mensenetend monster).

Monsterlijke kameel-mens, 1690, onbekend, 1664, prent. Met toestemming van Rijksmuseum,

Amsterdam. Mensenetend monsterlijk dier dat half mens en half kameel is. Volgens de tekst is

het beest gevangengenomen door de troepen van koning Willem III bij Limerick op 20 september

1690 en naar Londen overgebracht.

Het geheim van

dit glas ligt in

de gelaagdheid

van de voorstelling.

In Nederland, waar Willem III niet alleen

stadhouder maar ook symbool van de

protestantse macht werd, resoneert dit

verhaal extra. Het herinnert aan de roerige

politieke en religieuze debatten die ook

hier eeuwenlang werden uitgevochten, en

toont hoe kunst in staat was om met een

glimlach of een gruwelbeeld die discussies

te vangen. Net als in de Hollandse genreschilderkunst,

waar spot en ernst vaak

hand in hand gingen, is ook dit glas een

stille getuige van humor, macht en angst.

Frides Laméris Kunst- en Antiekhandel

Amsterdam

www.frideslameris.nl

Stand 1

45

Tijdcapsule

van drie eeuwen

Willy Sluiter, Simon van Gijn op 71-jarige leeftijd,

1911.

In de oudste stad van Holland staat

een bijzonder verzamelaarshuis,

misschien wel het meest complete

historische huis van Nederland.

Het monumentale pand is het

voormalig woonhuis van Simon

van Gijn (1836-1922) en zijn vrouw

Cornelia Vriesendorp (1840-1889).

Huis Van Gijn toont het dagelijks

leven in een huishouden op stand

rond 1900. Alle kamers, van kelder tot

kap, zijn ingericht alsof de bewoners

ieder moment terug kunnen keren.

TEKST: ANDREA RIETVELD-MANUS

De historische binnenstad van

Dordrecht kent meer dan

duizend monumenten. Een

wandeling door de stad is als een

tijdreis, waarbij het water, de unieke doorkijkjes

en de fraai onderhouden gevels het

decor vormen. De stad aan de drie rivieren

staat bekend om de vele boetiekjes en antiekwinkels

in historische panden waar je

urenlang kunt dwalen tussen oude boeken

en andere schatten. De Grote Kerk, Groothoofdspoort

en meerdere musea maken

Dordrecht tot een aantrekkelijke bestemming

voor een dagje uit. Een belangrijke

bezienswaardigheid is Huis Van Gijn, een

museumhuis met een rijk verleden.

Simon van Gijn wordt in 1836 geboren

als zoon van een bankiersdochter en een

scheepsreder. Hij studeert rechten in Leiden

en werkt kort als advocaat, maar al snel

wordt hij opgenomen in het familiebedrijf,

de bankiersfirma Hooghwinkel & Co. Hij

trouwt met Cornelia Agatha Vriesendorp

uit een welgestelde Dordtse familie. Ze gaan

wonen aan de Nieuwe Haven 29 en acht

jaar later wordt hun enige zoon doodgeboren.

Na twintig jaar laten ze het huis,

oorspronkelijk uit 1729, grondig verbouwen

door de bekende architect Constantijn

Muysken, die uitblinkt in de oudhollandse

renaissancestijl. De gehele rechterzijde van

het pand wordt aangepakt volgens de laatste

mode van eind 19e eeuw. Er verschijnen

serres en plafondschilderingen en Van Gijn

laat 17e-eeuwse elementen afkomstig uit

andere Dordtse panden in zijn interieurs

inbouwen, zoals de schouw in zijn bibliotheek.

Vlak voor hun 25-jarig huwelijk overlijdt

Cornelia. Haar portret staat nog altijd

in zijn studeerkamer.

Het geld dat Simon

van Gijn verdient,

steekt hij in het

verzamelen van

historieprenten,

wapens, scheepsmodellen,

munten,

zilver en keramiek.

VERZAMELWOEDE

Van Gijn is al jong geïnteresseerd in geschiedenis

en aangemoedigd door zijn

leraar op de kostschool begint hij historieprenten

te verzamelen. Ook kunst en

kunstnijverheid hebben zijn belangstelling.

Het geld dat Simon van Gijn verdient,

steekt hij in zijn ‘tweede grote liefde’, het

verzamelen van historieprenten, wapens,

scheepsmodellen, munten, zilver en keramiek.

Zijn belangrijkste verzameling is zijn

prentencollectie, de Atlas Van Gijn. Meer

dan 30.000 prenten brengt hij bij elkaar. Hij

bestudeert ze, maakt ze schoon en bergt ze

veilig op in zijn prentenkasten. Later in zijn

leven legt hij zich toe op inventariseren en

beschrijven ervan. Van Gijn zet zich met

hart en ziel in voor het culturele leven in

Dordrecht en daarbuiten. Hij organiseert

tentoonstellingen, onder meer met prenten

en voorwerpen uit eigen bezit. In 1892 is

hij een van de oprichters van de Vereeniging

Oud-Dordrecht, die twee jaar later een

eigen museum krijgt. Ook is hij jarenlang

46

De goudleerkamer in de vernieuwde setting. Foto: Tomas Mutsaers.

47

De keuken brengt je helemaal terug in de tijd. Foto: Peter den Ouden.

voorzitter van de Vereeniging Dordrechts

Museum. In 1900 wordt hij benoemd tot

Ridder in de Orde van Oranje-Nassau. Wanneer

Van Gijn in 1922 overlijdt, laat hij zijn

omvangrijke verzameling samen met zijn

huis na aan de verenging Oud-Dordrecht

met de opdracht om er een museum van te

maken. Het Museum mr. Simon van Gijn

opent in 1925 haar deuren. Van een deel

van de kamers en inboedel is testamentair

vastgelegd dat ze behouden moeten blijven,

zoals de eetkamer en de studeerkamer. Andere

ruimtes worden ingericht met vitrines,

om er de verzamelingen tentoon te stellen.

Eind vorige eeuw wordt het plan opgevat om

het gehele pand terug te brengen naar de tijd

van de Van Gijns en juist het dagelijks leven

van een welgestelde familie te laten zien,

zowel ‘upstairs’ als ‘downstairs’. Stukje bij

beetje komt de oude inrichting terug aan de

hand van foto’s, notities, tekeningen en verfen

behangfragmenten. Dit jaar viert het

museum het honderdjarig bestaan en wordt

de laatste hand gelegd aan deze bijzondere

tijdcapsule. Een eeuw later groeit de collectie

nog immer met unieke stukken die deel

uitmaken van de Dordtse geschiedenis.

Wat de Dordtse

goudleerkamer

uniek maakt,

is dat het de enige

is afkomstig uit

een burgerhuis en

ook nog eens uit

de 17e eeuw.

KOLONIALE RIJKDOM

De 17e-eeuwse goudleerkamer is zo’n stuk.

Van oorsprong zat de pronkkamer ingebouwd

in het Dordtse woon/winkelpand

De Rozijnkorf. Opdrachtgever was Pieter

Adriaansz. van der Werff. In 1686 laat hij

de kamer inbouwen boven zijn winkel.

Een dergelijke kamer diende om de rijkdom

van de eigenaar tentoon te spreiden.

Van der Werff was suikerbakker, iemand

die ruwe suiker verwerkt tot producten

voor de verkoop. Daarnaast werden in

de drogisterij andere koloniale waren verkocht.

Op deze manier is de goudleerkamer

verbonden met het beladen koloniale verleden

van de stad Dordrecht.

Hoewel Van Gijn bekend was met het interieur,

was het mede-verzamelaar Hidde

Nijland die de kamer kocht op een veiling

in 1890. Later wordt de kamer opnieuw

geveild en pas in 1989 wordt de inmiddels

verloren gewaande goudleerkamer herontdekt

in een villa in Wassenaar. De kamer

gaat terug naar Dordrecht en krijgt in 2001

een plek in Huis Van Gijn. Wat de Dordtse

goudleerkamer uniek maakt, is dat het de

enige is afkomstig uit een burgerhuis en

ook nog eens uit de 17e eeuw. Het goudleer,

de schouw, het haardvloertje, de betimmering

in classicistische stijl, de alkoof en het

plafond zijn alle origineel.

Goudleer vindt zijn oorsprong in Zuid-

Europa. Het is gemaakt van vellen aan

elkaar genaaid leer dat in reliëf geperst is.

Het behang krijgt een laagje bladzilver met

daaroverheen een gele vernis, waardoor het

goud glanst. Het leer is dus niet verguld,

zoals de naam doet vermoeden. Bonte verfkleuren

brengen de kleurrijke patronen tot

48

Goudleer is

gemaakt van

vellen aan elkaar

genaaid leer dat

in reliëf geperst is.

Het behang krijgt

een laagje

bladzilver met

daaroverheen

een glanzend gele

vernis.

INTENSIEVE RESTAURATIE

Omdat de Dordtse goudleerkamer geen

onderdeel uitmaakt van het woonhuis

van Van Gijn, wordt het in 2025 verhuisd

naar het naastgelegen entreepand. Tijdens

dit proces wordt de kamer vakkundig

gerestaureerd door een team van experts.

De plafondstukken met schilderingen

van Augustinus Terwesten (1649-1711)

worden via de ramen overgebracht en op

de nieuwe locatie ingebouwd. Meubelrestauratoren

reconstrueren een complete

raamwand, die in de afgelopen eeuwen

was verdwenen. Ontbrekende stukken

goudleer die eerder zijn vervangen

door facsimile (replica’s van papier) zijn

opnieuw gemaakt. Nu is goed te zien hoe

rijk de uitstraling van de kamer 350 jaar

geleden moet zijn geweest.

Naast goudleer zijn bij de hoven en gegoede

burgerij eeuwenlang ook wandtapijten

in trek. Het vervaardigen van de patronen

uit wol en zijde was een enorm tijdrovende

klus: hoe meer detail, hoe rijker de

voorstelling. In de Zaal van Huis Van Gijn

zijn de wanden, als enige woonhuis in

Nederland, nog behangen met de originele

18e-eeuwse tapijten. De afgebeelde voorstelling

leest als een stripverhaal en laat

scènes zien uit Il pastor fido (De trouwe

herder), een pastorale uit 1589. Ze zijn vervaardigd

in Oudenaarde, in Vlaanderen.

Van de 15e tot 18e eeuw staat de Scheldestad

bekend om zijn wandtapijtkunst,

herkenbaar aan een uniek merkteken, en

om de zogenaamde ‘verdures’ of groenwerken.

Het interieur in de Zaal dateert van

de bouw van het pand met betimmeringen

en schilderingen in Lodewijk XIV-stijl

van Adriaan van der Burg (1693-1733).

Simon van Gijn is er net zo zuinig op als

de eerdere eigenaren. Hij laat zelfs in zijn

testament vastleggen dat de ruimte na zijn

dood moet blijven zoals die is.

BEZOEKEN

Huis Van Gijn

Dordrecht

www.huisvangijn.nl

leven. Vanaf de 17e eeuw wordt goudleer

populair als ‘behang’ onder de gegoede

burgerij. Mechelen is dan het belangrijkste

centrum van de goudleerproductie in de

Zuidelijke Nederlanden. Waar in het zuiden

van Europa vooral met leer van geitenen

schapenhuiden wordt gewerkt, kiest

men hier voor het soepelere kalfsleder.

Hierdoor staat goudleer in de Nederlanden

bekend om zijn sterke reliëf.

Er is een duidelijk verschil tussen het oude goudleer en het nieuwgemaakte, met levendige kleuren

zoals in de 17e eeuw. Foto: Arjen Veldt.

Controle van de goudleermal voor het persen. Foto: Arjen Veldt.

49

Soffiati en het modernisme

dat niemand zag komen

De italiaanse term ’soffiati’ verwijst

naar een specifieke Murano-productie

van transparant dunwandig geblazen

glas, geïntroduceerd in het eerste

kwart van de 20e eeuw. Hoewel

destijds beschouwd als modern en

vernieuwend, zijn de vormen stilistisch

gebaseerd op oudere glasstijlen.

TEKST: MARC HEIREMANS

In de vroege 20e eeuw beheersen drie

grote glasblazerijen de productie van

artistiek glas op Murano: Artisti Barovier,

Fratelli Toso en Andrea Rioda. Het zijn

drie op zichzelf staande entiteiten, maar

hun productie uit deze periode is nagenoeg

niet van elkaar te onderscheiden. Dat is het

gevolg van hun afhankelijkheid van dezelfde

afnemers, die in grote mate het uitzicht

van de productie van de glasblazerijen bepalen.

Deze invloedrijke verdelers hebben

in Venetië uitgebreide luxueuze toonzalen,

zogenaamde ‘stabilimenti’, in de buurt van

toeristische trekpleisters waar behalve

Murano-glas ook spiegels, verlichting, meubels,

bronzen en kostbare Venetiaanse stoffen

worden aangeboden. Ze vormen niet

alleen een directe plaatselijke afzetmarkt,

maar hebben ook rechtstreeks contact met

belangrijke overzeese invoerders. In het

begin van de 20e eeuw bestaat hun aanbod

van Murano-glas vooral uit reproducties

van antiek glas uit het glasmuseum (‘vetro

antico’) en uiterst bewerkelijke fantasieobjecten,

overladen met draken, slangen en

zeemonsters (‘vetro moderno’).

Glaswerken, ca. 1925-30. Links: anoniem, 24 cm x 29,5 cm, rechts: Compagnia Venezia Murano.

50

De introductie van

een externe ontwerper

in vast werkverband

is een van de grote

verdiensten van Paolo

Venini en Giacomo

Cappellin.

Fundamentele vernieuwing treedt pas op

na de Eerste Wereldoorlog, met de komst

van Giacomo Cappellin en Paolo Venini,

beiden uit Milaan. Algemeen wordt aangenomen

dat de kunstenaar Vittorio Zecchin

verantwoordelijk is voor deze vernieuwing

door zijn vroege ontwerpen voor de Vetri

Soffiati Muranesi (V.S.M.), het glasbedrijf

van Paolo Venini en Giacomo Cappellin.

Niet eerder gepubliceerd origineel bronnenmateriaal

weerspreekt echter deze stelling.

Vormelijk modernisme doet zijn intrede al

vroeger op Murano en min of meer gelijktijdig

bij alle belangrijke producenten.

PARTNERSCHAPPEN

Even wat geschiedenis: zoals de meeste

glasblazerijen op Murano is ook de V.S.M.

ontstaan uit een vorig glasbedrijf, met

name dat van Andrea Rioda. Hij was

eerder werkzaam als technicus voor de

Compagnia Venezia Murano, maar besluit

in 1917 zijn eigen glasblazerij op te

richten, de Andrea Rioda-Arte decorativa

vetraria. De productie volgt die van zijn

vorige werkgever: artistiek geblazen glas

gebaseerd op vroegere stijlperiodes. Een

van zijn belangrijke klanten is Giacomo

Cappellin, eigenaar van een antiekzaak

in Milaan, op wiens verzoek hij specifieke

stukken van antiek glas kopieert.

Maar Rioda’s bedrijf komt vlak na de Eerste

Wereldoorlog in moeilijk vaarwater.

Samen met Paolo Venini, een advocaat uit

Milaan, biedt Giacomo Cappellin hem een

partnerschap aan en zo wordt een nieuwe

glasblazerij opgericht, de Vetri Soffiati

Muranesi-Cappellin, Venini & Co. Rioda

Vittorio Zecchin, Bordone, 1921-23, hoogte: 23 cm, en Compagnia Venezia Murano, 1925-28, 8 cm x 32,5 cm.

De vaas is terug te vinden op een schilderij van Paris Bordone.

staat in voor de productie, terwijl Cappellins

goed gesitueerde winkel in Milaan, aan

de de Via Monte Napoleone, zorgt voor de

aandacht van een gesofistikeerd publiek.

Helaas overlijdt Rioda in 1921, nog voor de

samenwerking een aanvang heeft genomen.

Cappellin en Venini gaan met nieuwe partners

in zee en lanceren een productie die

bestaat uit ontwerpen gebaseerd op Rioda’s

vroege modellenboeken en uit nieuwe modellen,

ontworpen door Vittorio Zecchin.

Vooral dit laatste gegeven – de introductie

van een externe ontwerper in vast werkverband

– is zeer opmerkelijk en een van

de grote verdiensten van Paolo Venini en

Giacomo Cappellin. Het betekent immers

de splitsing tussen ontwerper en uitvoerder,

en dat op Murano, een eiland wars van

elke vorm van verandering. Deze externe

impulsen vormen in de komende jaren de

voedingsbodem voor radicale vernieuwing.

IDENTIFICATIE

De vroege ontwerpen van Vittorio Zecchin

liggen weliswaar in de lijn van Rioda’s

bestaande modellencatalogus, maar

verschillen daarvan door hun sterkere

en vereenvoudigde uitvoering. Zecchins

Vittorio Zecchin

brengt de

modellen terug

tot hun puurste

essentie, ontdaan

van nutteloze

versieringen.

persoonlijke vormen zijn door hem teruggebracht

tot hun puurste essentie, ontdaan

van nutteloze versieringen. Vaak afgeleid

van 16e-eeuwse voorbeelden, zoals afgebeeld

op laat-renaissanceschilderijen, maar

nu in tegenstelling met Rioda’s vroegere productie

uitgevoerd met nieuwe, elastischere

glassoorten in subtiele nieuwe tinten.

Artistieke verschillen veroorzaken in

1925 een splitsing tussen Paolo Venini en

Giacomo Cappellin en beiden gaan hun

eigen weg. Venini behoudt de oorspronkelijke

V.S.M.-benaming, terwijl Cappellin

– met nieuwe partners – de Maestri

51

Andrea Rioda, ca. 1917-19. De eerste sporen van vernieuwing, vereenvoudigde klassieke vormen maar nog steeds gebaseerd op 16e-eeuws glas.

De modellen zijn vaak afgeleid van 16e-eeuwse

voorbeelden, te zien op schilderijen, maar

uitgevoerd met elastischere glassoorten in

subtiele nieuwe tinten.

Vetrai Muranesi-Cappellin & Co. opricht.

Beiden behouden het recht om de vroege

ontwerpen van Zecchin te blijven produceren.

Vermoedelijk om verwarring binnen

deze identieke productie te voorkomen

introduceren zij elk afzonderlijk een met

zuur aangebrachte signatuur. Paradoxaal

genoeg (omdat een signatuur vandaag de

waarde verhoogt) duiden gemerkte objecten

dus op een productie van latere datum.

De ‘soffiati’ zijn een commercieel succes

en hun productie wordt vrijwel meteen

massaal nagevolgd door andere glasproducenten

op Murano. Hoewel de technische

uitvoering niet die van Venini of Cappellin

evenaart, slagen de meesten er toch in om

een persoonlijke vormtaal te ontwikkelen.

Toeschrijving blijft zelfs voor experten

een moeilijk terrein: de techniek is té

algemeen verbreid, de modellen zijn té gelijklopend.

Maar voor een geoefend oog is

het mogelijk om individuele objecten toe

te schrijven aan een specifieke producent.

De waarde van een anoniem object wordt

vandaag de dag dan ook vooral bepaald

door een uitzonderlijke vorm en een volmaakt

technische uitvoering.

Behalve eenduidige identificatiesignaturen

kan men ook met zuur aangebrachte

signaturen aantreffen die refereren naar

een verdeler, de Compagnia Venezia Murano.

Geïntroduceerd omstreeks 1925 kan

deze vermelding – voluit geschreven of

met de initialen C.V.M. – verwijzen naar

de productie van derden (waarvoor zij als

verdeler optreden) dan wel naar een eigen

productie ontstaan tussen 1925 en 1936.

Deze belangrijke verdeler is in 1919 versmolten

met Pauly & Co. Beiden zijn operationeel

sinds het begin van de 20e eeuw

en hun gemeenschappelijke opslagruimtes

bevatten na verloop van tijd dan ook een

overvloed aan onverkocht gebleven objecten.

Omstreeks 1975 wordt hiervan een

inventaris opgesteld. Alle objecten worden

gelabeld, waarbij de meest belangrijke

(lees: oudste) gemerkt worden met ‘FP’

(‘fuori produzione’: niet langer in productie)

of ‘NR’ (‘non ripetibile’: niet reproduceerbaar).

Wanneer in 2005 de historische

stock van Compagnia Venezia Murano-

Pauly & C. wordt geveild, zijn het, naast de

gesigneerde, déze objecten die de hoogste

prijzen behalen. De vermelding op het label

verwijst immers naar een vooroorlogs

product van een belangrijke producent,

ook al is hij niet identificeerbaar.

52

Soffiati-objecten

zijn een belangrijke

mijlpaal binnen de

glasproductie op

Murano.

WAARDE

Omstreeks 1930 vereist de introductie van

opake glassoorten een nieuwe vormtaal en

‘soffiati’ verdwijnen gradueel uit het aanbod.

Venini is vrijwel de enige glasblazerij die een

aantal van zijn historische objecten onder

de verzamelnaam ‘I classici’ tot ver na de

Tweede Wereldoorlog blijft aanbieden.

Soffiati-objecten vormen dus historisch

gezien een belangrijke mijlpaal binnen de

glasproductie op Murano. Hun eenvoudige

vormen reflecteren een specifiek en kortstondig

tijdsbeeld, een belangrijk criterium

voor elke verzameling. Ze zijn vandaag ook

nog relatief makkelijk te verwerven, met

bedragen die in Europa variëren tussen een

paar honderd tot een paar duizend euro.

De top wordt uiteraard gevormd door de

productie van de initiële producenten, Venini

en Cappellin. Iconische modellen ontworpen

door Vittorio Zecchin, Napoleone

Martinuzzi en Carlo Scarpa – al dan niet

gemerkt – vinden momenteel hun weg

naar de Verenigde Staten, waar ze gemiddeld

worden verhandeld tussen de 4.000

en 12.000 euro. Door het grotere aanbod

liggen de prijzen in Europa een heel stuk

lager, zeker voor anonieme objecten. De

prijs daarvan wordt bepaald door een sterke

vorm in een volmaakte uitvoering, vrij

van krassen en kalkaanslag door gebruik.

LEZEN

Vittorio Zecchin 1878-1947. Pittura, vetro, arti

decorative door M. Barovier, M. Monti & C.

Sonego, Marsilio, 2002, Italiaans, 314 pag.,

ISBN 8831781391.

Napoleone Martinuzzi: Venini 1925-1931 door

M. Barovier et al., Skira, 2013-14, Italiaans, 464

pag., ISBN 9788857221403.

Vittorio Zecchin: transparent glass for

Cappellin and Venini door M. Barovier M. &

C. Sonego, Skira, 2018, Engels, 471 pag., ISBN

9788857237121.

The M.V.M. Cappellin glassworks and a

Young Carlo Scarpa door M. Barovier M. & C.

Sonego, Skira, 2019, Engels, 560 pag., ISBN

9788857239255.

S.I.V.A. (Società Industrie Vetrerie Artistiche), hoogte: 35 cm, ca. 1933; Compagnia Venezia Murano, hoogte: 32 cm, 1925-28 en Pauly & C., 1930, 18 cm x 29 cm.

53

Heilige onder

het juk van heersers

Fra Angelico, De Annunciatie, 1433-1434, tempera op hout, 175 x 180 cm. Cortona, Museo diocesano. © Diocesano-museum, Cortona.

54


Geen schilder is meer omgeven

met de geur van heiligheid dan

Fra Angelico. Is het godsdienst of

kunst? Het is godsdienst én kunst. In

Florence opende eind vorige maand

de tentoonstelling Beato Angelico.

Een bezoek hieraan verenigt

schoonheid en contemplatie. Wie

was deze bijzondere en talentvolle

kunstenaar en monnik?

TEKST: EWOUD MIJNLIEFF

In zijn Kroning van Maria uit het Louvre

heeft Fra Angelico (1387, Vicchio di Mugello-1455,

Rome) de hele santenkraam in

een beeldschone hemel op vier vierkante

meter bijeengebracht. In een strenge ordening

krijgt de Moeder Gods de hemelkroon

opgezet door haar Zoon, onder de klanken

van bazuinen, schalmeien, een luit, violen

en ongetwijfeld veelstemmig engelengezang

aan weerszijden van de hoofdrolspelers.

Duidelijk is het centraalperspectief in de

tegelvloer. De achtergrond van de voorstelling

is geen goud meer, maar een weergaloos

hemelsblauw. Nee, dan de Annunciatie in

zijn eigen klooster, dat van San Marco in

Florence: opperste eenvoud en diepe, renaissancistische

gelovigheid. Niet voor niets

werd hij na zijn overlijden ‘Beato angelico’

(de zalige engelachtige) genoemd.

Precies zeventig jaar geleden werd voor

het eerst een grote tentoonstelling in Florence

en Rome gewijd aan het werk van

Fra Angelico. Bij die gelegenheid vroeg de

bekende Italiaanse schrijfster Elsa Morante

zich hardop af of deze schilder-monnik

een revolutionair mocht worden genoemd:

“Fra Giovanni, era un rivoluzionario?” Het

antwoord was natuurlijk bevestigend.

We gaan zien waarom. Vijftig jaar later

volgde een presentatie in het Metropolitan

Museum in New York, dat echter maar een

beperkt deel van het oeuvre kon tonen: de

al te kwetsbare altaarstukken en de fresco’s,

toch niet het minst belangrijke deel van zijn

oeuvre, ontbraken vrijwel volledig. En in 2019

toonde het Prado de zojuist prachtig gerestaureerde

Annunciatie uit eigen bezit, samen

met de kortgeleden verworven Madonna

met de granaatappel, te midden van tientallen

andere werken. Deze tentoonstelling

werd gecureerd door Carl Brandon Strehlke,

curator emeritus van het Philadelphia Museum

of Art en Angelico-expert.

Dezelfde kunsthistoricus is verantwoordelijk

voor de tentoonstelling die dit najaar in

Florence te zien is. Allereerst in het klooster

waar Angelico lange tijd zijn ambacht uitoefende

en waarom hij vooral beroemd werd,

San Marco. Maar ook in Palazzo Strozzi. Het

is weer mogelijk om werk uit die uitzonderlijke

combinatie van verschillende genres

die Angelico beoefende bij elkaar te zien:

miniaturen in liturgische handschriften,

kleine schilderijen en grotere altaarstukken.

En niet te vergeten de fresco’s in het inmiddels

tot Museo di San Marco omgebouwde

klooster dat lange tijd Angelico’s thuis was.

Het bekendste daarvan is wel de genoemde

Annunciatie bovenaan de trap naar het dormitorium,

het bijna archetypische voorbeeld

van dit thema dat tal van toeristische snuisterijen

siert, tot aan koektrommels aan toe.

VAN FIESOLE NAAR ROME

Geboren op het platteland ten noorden

van Florence, was Guido di Pietro, zoals

zijn naam bij geboorte was, al een kunstenaar

van enige reputatie toen hij, ergens

tussen 1419 en 1422, het habijt van de

Dominicaner orde aantrok. Daarbij nam

hij de naam Fra Giovanni aan. Hij ontving

opdrachten voor belangrijke altaarstukken

in zijn eigen klooster San Domenico in Fiesole,

waaruit de Kroning van Maria hoogstwaarschijnlijk

afkomstig is. Maar ook van

andere Dominicaner huizen in Florence,

Cortona, en Perugia, en zelfs van religieuze

instellingen verder weg. En uiteindelijk

ook in het Caput Mundi zelf, Rome.

Tot 1436 verbleef Angelico in Fiesole. In

dat jaar ging hij over naar het klooster van

San Marco in Florence, waar zijn bekendste

werken zouden ontstaan. Van Cosimo

de’ Medici, de rijkste man van de stad en

tevens bouwheer van het klooster, kreeg

hij de opdracht om fresco’s te schilderen in

de kruisgangen en cellen.

De schilder paste er minder traditionele

composities toe. Religieuze taferelen met

ervoor, erachter of ernaast personen die

naar de taferelen kijken en daarbij gebaren

maken, bewogen door wat ze zien, als zijn ze

bemiddelaars tussen de heiligen en de bewoners

van het kloosters die ze klaarblijkelijk

geestelijk moesten beroeren. De gebaren

werden op hun beurt door de predikers van

het klooster gebruikt om het gemoed van de

gelovige toehoorders te bewegen. Angelico

ontleende zijn faam voornamelijk aan

de vrome weergave van religieuze onderwerpen,

de psychologie van de acteurs op

zijn religieuze toneel en het overtuigende

realisme waarmee hij ze weergaf. In dezelfde

tijd bekostigde Cosimo de samenstelling van

de kloosterbibliotheek, die zou uitgroeien tot

een van rijkste van zijn tijd.

ARMOEDE EN RIJKDOM

Het is in zekere zin merkwaardig om het

contrast te zien tussen de sobere fresco’s

en de altaarstukken met hun levendige,

aansprekende kleuren en soms peperdure

pigmenten. Deze schilderijen waren dan

ook eerder bedoeld voor de gelovigen van

buiten het klooster, al konden zij veelal

slechts een glimp opvangen van deze,

inderdaad soms revolutionaire, werken. Bepaald

incongruent lijkt het gegeven dat de

kunstenaar-monnik door zijn werk voor de

nodige inkomsten van zijn klooster zorgde,

terwijl volledige armoede een orderegel

was. Net zo weinig passend maar niet minder

effectief ging de prior van het klooster

vertrouwelijk om met dezelfde Cosimo

de’ Medici. Zo vies was het geld blijkbaar

ook weer niet… Godsdienstigheid, geld en

macht sloten elkaar allesbehalve uit.

In Florence werd Angelico alleen naar de

kroon gestoken door Masaccio en zijn schilderkunstige

vernieuwingen. Maar toen deze

in 1427 van Florence naar Rome trok, nam

de schilder-monnik de leidende positie in

de stad over om deze voor een lange periode

niet meer af te staan. Later zou Angelico

net als Masaccio naar de Eeuwige Stad

vertrekken om nooit meer terug te keren.

In opdracht van paus Niccolò V voorzag

hij een kapel in het Vaticaan met fresco’s.

Daar zou de architectonische setting van de

voorstellingen een nog belangrijker rol spelen.

Ook deze paus verzamelde boeken: hij

ijverde voor verbetering van de historische

kennis van heiligenlevens.

Kort na Angelico’s overlijden in 1455 (hij

werd bijgezet in Santa Maria Sopra Minerva

in Rome) werd hij door de prior van het

andere Dominicaner klooster in Florence

als ‘pictor angelicus’ geroemd, de engelachtige

schilder. In 1984 werd de engelachtige

daadwerkelijk zalig verklaard door paus

Johannes Paulus II, die hem ook aanwees

als beschermheilige van de schilders.

BEZOEKEN

Beato Angelico

t/m 25-01

Palazzo Strozzi en Museo di San Marco

Florence

www.palazzostrozzi.org

55

De bekoring

van een Dagoty

Het porselein van Dagoty,

geproduceerd aan het begin van de

19e eeuw in Parijs, staat bekend om de

elegantie van zijn vormen, de kleurrijke

pracht van zijn versieringen en een

speciale, uit duizenden te herkennen

verguldingstechniek. We blikken

terug op de prestigieuze geschiedenis

van de fabriek, die zijn naam heeft

geleend aan een veilinghuis in

Brussel, tegenwoordig gespecialiseerd

in stripverhalen, speelgoed en

synthetische diamanten.

TEKST: CHRISTOPHE DOSOGNE

Dagoty, zoömorfe theepot van Parijs porselein, begin 19e eeuw, merk in de vorm van een vossenhoofd,

inscriptie in inkt: ‘RE oe Mture de S.M l’Impératrice Dagoty à Paris’, hoogte: 15,24 cm. Collectie Hubert

Guerrand-Hermès, Sotheby’s, Parijs, 18-12-2023. © Sotheby’s Art Digital Studio. Prijs: € 1.651.

Pascal Di Egidio, erfgenaam van een

handelaarsfamilie die zich in het

centrum van Brussel had gevestigd

onder de naam L’Egide en gespecialiseerd

was in 19e-eeuwse keramiek,

opende enkele jaren geleden veilinghuis

Dagoty Auction, genoemd naar de prestigieuze

fabriek in Parijs. Die keuze werd

ingegeven door een familiepassie. “Ik heb

meer dan vijftien jaar met mijn ouders gewerkt

in Galerie L’Egide, in 1992 opgericht

aan het Sint-Jansplein”, vertelt Di Egidio.

“De winkel had als specialisatie porselein,

vooral van de mooiste Europese fabrikanten,

waaronder Dagoty. Voor mij was het

een naam die goed klonk en verwees naar

die uitgelezen productie, die ik ten zeerste

waardeer. Dagoty Auction specialiseerde

zich eerst in stripverhalen, daarna in speelgoed

en sinds een jaar in de snelgroeiende

markt van synthetische diamanten.”

56

Porseleinen servies uit Parijs (Dagoty), met Nanking-achtergrond, ca. 1810, op meeste stukken in rood gestencild ‘Manufacture de S. M. l’Impératrice P. L. Dagoty à

Paris’. Christie’s, Londen, 20-05-2021. © Christie’s Images Ltd. Prijs: £ 6.875 (€ 7.957).

Dagoty publiceerde een uitgebreide, met de

hand getekende en geschilderde catalogus

van alle geproduceerde modellen.

L’Egide ontwikkelde een passie voor Europese

keramiek, met name uit Frankrijk,

omdat Parijs porselein aan het begin van de

19e eeuw een bloeiperiode beleefde. Dagoty

was destijds een van de meest prestigieuze

spelers op de porseleinmarkt. Tijdens het

Empire genoot de fabriek de bescherming

van keizerin Joséphine en tijdens de Restauratie

die van de hertogin van Angoulême,

de laatste overlevende dochter van koning

Lodewijk XVI en koningin Marie Antoinette.

Ook internationaal was het porselein

van Dagoty zeer gewaardeerd, met name

in Rusland, Savoie en zelfs de Verenigde

Staten, tijdens de twee ambtstermijnen van

president James Monroe (1817-1825).

De Dagoty-stijl kenmerkte zich door

rijke versieringen en een forse laag goud,

terwijl de buitenkant voorzien was van

gevarieerde en verfijnde motieven. De

vormen waren elegant en er was een grote

verscheidenheid van kleuren, vaak tegen

een matte of glanzende achtergrond. Het

gaf de serviezen, vazen, kopjes en andere

voorwerpen van Dagoty een glans en noblesse

die de high society wist te bekoren.

FAMILIETRADITIE

Deze familie van kunstenaars stamde af van

de grote miniatuurschilder Jean-Baptiste

André Gautier d’Agoty (1740-1786), die tot

de officiële schilders van koningin Marie

Antoinette behoorde. Tijdens de Revolutie

vereenvoudigde de familie haar naam in

Dagoty. Twee zonen van Jean-Baptiste begonnen

met het vervaardigen van porselein.

Aanvankelijk werkten ze bij Dihl et Guérhard,

een atelier dat in 1781 in Parijs werd

opgericht en dat een tijdlang de koninklijke

porseleinfabriek van Sèvres in prestige

overtrof. Daarna vestigden Pierre-Louis en

Etienne zich in een bescheiden woning aan

de Boulevard des Italiens als porseleindecorateurs.

In 1798 namen ze, overtuigd van

hun talent, de failliete Bougon- fabriek over,

die al snel een van de meest prestigieuze

bedrijven van Parijs zou worden, gespecialiseerd

in fijne schilderkunst op porselein.

Ondanks het overlijden van Etienne in 1800

verwierven de producten van Dagoty al

snel grote bekendheid, vooral toen keizerin

Joséphine eind 1804 het bedrijf onder haar

bescherming stelde. Tot de val van het

keizerrijk in 1814 zou de fabriek de naam

Manufacture de S.M. l’Impératrice, P.L.

Dagoty à Paris dragen. Pierre-Louis Dagoty

opende ook een stijlvolle boetiek aan de

Boulevard Poissonnière, met beroemde

stukken in de toen populaire neoklassieke

stijl, geïnspireerd door de oudheid en de

veldtochten van Napoleon, maar dan op

typische Dagoty-wijze: een overdadige laag

goud, verfijnde vormen en versieringen. In

1806 had de fabriek maar liefst honderd arbeiders

in dienst. Drie jaar later won Dagoty

een zilveren medaille op een tentoonstelling

van industrieproducten voor bas-reliëfs

in Wedgwood-stijl, een driepoot en een

model van de Fontaine des Innocents.

Bij de val van Napoleon in 1814 verloor

de fabriek het keizerlijke privilege, maar

een jaar later kreeg Dagoty een nieuwe

beschermvrouwe en droeg, tot in 1820,

57

Dagoty, tafelschotel in Egyptische stijl, Parijs, Empire-periode, ca. 1805-1810, verguld biscuitporselein, hoofdgroep: 28,5 x 38,5 cm, zijfiguren: elk 31 x 26,8 cm.

Met toestemming van Richard Redding Antiques Ltd., Gündisau.

‘Het taxeren van een

stuk kan soms lastig

zijn, want hoewel

de meeste stukken

gemerkt zijn, is het

goud soms afgesleten

door gebruik’

PASCAL DI EGIDIO

de naam Manufacture de S.A.R. Madame

la Duchesse d’Angoulême. P.L. Dagoty.

De gouden vignetten, aangebracht op de

onderkant van elk geproduceerd object,

dienden ter promotie van Pierre-Louis, de

fabriek en de beschermers, maar toonden

ook aan dat, hoewel regimes kwamen en

gingen, de kwaliteit en bekendheid van

het porselein van Dagoty intact bleven.

Anders zou de keizerlijke of koninklijke

erkenning onmiddellijk zijn ingetrokken,

zoals toen gebruikelijk was.

In 1810 tot 1819 werkte Pierre-Louis samen

met de Parijse porseleinmaker François-

Maurice Honoré. Na 1820 zette Dagoty de

productie nog drie jaar voort in de eigen Parijse

ateliers, totdat Pierre-Louis zich terugtrok.

Hij verkocht de fabriek aan Dominique

Denuelle, die de fabriek La Seynie oprichtte,

waarvan de productie omstreeks 1900 definitief

werd overgebracht naar dat andere grote

porseleincentrum: Limoges.

CONSTANTE KWALITEIT

De relatief lange periode, van 1798 tot

1823, verklaart de grote productie van de

hoogwaardige Dagoty-ateliers. De fabriek

onderscheidde zich door een grote

verscheidenheid aan versieringen: donker

Empire-groen, verfijnde matte en glanzende

goudtinten, motieven geïnspireerd op de

klassieke mythologie en soms verwijzingen

naar antieke vormen, met name Egyptische

en Griekse, getuigend van een rijke en eclectische

artistieke cultuur. Dagoty-porselein

had ook een zeldzaam kenmerk, geërfd

van het huis Dihl et Guérhard: de binnenkant

van de voorwerpen, meestal kopjes,

werd bedekt met een laag goud, terwijl de

buitenkant zeer rijk en gevarieerd was, met

afwisselend donkere kleuren en versieringen

in verschillende goudtinten. Pascal Di

Egidio verduidelijkt: “In de Parijse porseleinproductie

van het einde van de 18e en het

begin van de 19e eeuw stond Dagoty aan de

top wat betreft kwaliteit en luxe, maar had

een probleem met de rentabiliteit, omdat

de decoratie met uiterst zuiver goud, aangebracht

in zeer dikke lagen en goed hechtend,

bijzonder duur was om te realiseren.”

Inspiratie voor deze productie, overgenomen

door Dagoty, haalden Dihl en Guérhard

bij de toen befaamde bronsgieter,

ciseleur en vergulder Pierre-Philippe Thomire

(1751-1843), die de mooiste bronzen

stukken creëerde. De porseleinfabrikanten

wilden wedijveren met zijn productie van

vergulde bronzen door te spelen met de

58

reflecties van de verschillende afwerkingen

van goud, glanzend of mat. Dagoty slaagde

er zo in een voor die tijd opmerkelijk niveau

van illusie te bereiken.

Eveneens muntte de fabriek uit in de

zogenaamde ‘retour d’Egypte’- stijl, die

tijdens het Empire zeer in trek was. Deze

porseleinen voorwerpen waren direct

herkenbaar, tot groot genoegen en prestige

van de Europese hoven, en niet alleen in

die kringen. In de Verenigde Staten werd

de tafel van president James Monroe vanaf

1817 opgeluisterd met het dessertservies

met amarantkleurige rand van Pierre-Louis

Dagoty en Edouard D. Honoré. Het meubelstuk

staat nog steeds in het Witte Huis.

Een ander bijzonder kenmerk van de firma

Dagoty was de publicatie van een uitgebreide,

met de hand getekende en geschilderde

catalogus van alle geproduceerde modellen.

Een volledig exemplaar van die catalogus

wordt bewaard in het Cabinet des Dessins

van Musée des Arts Décoratifs in Parijs.

HISTORISCHE WAARDE

Wie een object van Dagoty bezit, heeft daarmee

een stuk in huis uit een tijdperk waarin

de Franse productie qua vindingrijkheid en

uitmuntendheid moeiteloos kon wedijveren

met het beste dat Europa te bieden had. De

charme van de gouden versieringen, verfijnde

kleuren en elegante vormen en de zeldzaamheid

maken van elk object een klein kunstwerk.

Di Egidio: “Sinds enkele jaren zien we

enorme veranderingen in deze sector. Zo is

de smaak van het koperspubliek geëvolueerd.

Gelukkig behoudt Dagoty zijn aantrekkingskracht

en blijft het een vaste waarde,

naast stukken uit Sèvres en Meissen. Er is

nog steeds een grote groep gepassioneerde

en zeer goed geïnformeerde verzamelaars

die bereid zijn hiervoor diep in de beurs te

tasten. De meeste exemplaren zijn afkomstig

uit privécollecties, die door een erfenis van

eigenaar veranderen. Door hun gemeenschappelijke

geschiedenis hebben Frankrijk

en België een vergelijkbare smaak. Tot aan de

val van het Empire leverden Franse fabrieken

onbewerkte stukken aan tal van Brusselse

porseleinateliers.”

Het porselein van Dagoty is niet alleen aantrekkelijk

door zijn esthetische kwaliteiten,

maar ook door de historische waarde. De

stukken zijn zeer in trek bij verzamelaars,

voor wie het verwerven van keramiek van

Dagoty een investering is in een broos maar

zeer prestigieus erfgoed. Het keizerlijke merkteken,

gevolgd door de koninklijke bescherming,

de constante kwaliteit van uitvoering,

de voorliefde voor klassieke vormen met een

moderne invulling, de zeldzaamheid en de

verfijning van de uitvoering maken van deze

stukken gewilde objecten op veilingen.

“Ter geruststelling van beginnende verzamelaars:

er zijn weinig valse exemplaren

in omloop, want deze productie is vrijwel

onmogelijk te imiteren”, vertelt Di Egidio. “De

staat van het stuk is uiteraard van invloed op

de marktwaarde. Als het in perfecte staat verkeert,

zal men er meer voor betalen. De zeldzaamheid

van de vorm kan echter eventuele

barsten of beschadigingen compenseren wat

de prijs betreft. Ik zou aanraden om je in het

begin te concentreren op één soort objecten,

bijvoorbeeld kopjes. Want er is een grote

diversiteit binnen een redelijk budget, beginnend

bij ongeveer duizend euro voor een zeer

mooi exemplaar tot veel meer, afhankelijk

van de kwaliteit en zeldzaamheid. Reken voor

vormstukken op 3.000 tot 4.000 euro.”

De waardeberekening van een keramieken

stuk van Dagoty hangt af van verschillende

factoren, waaronder het type object, de

staat waarin het verkeert, de herkomst en de

productieperiode. Ook de fijnheid van het

porselein, de kwaliteit van de versiering en de

precisie van de details zijn van belang. Di Egidio:

“Het taxeren van een stuk kan lastig zijn,

want hoewel de meeste stukken gemerkt zijn,

is het goud soms afgesleten door gebruik.

Gelukkig bestaat er een overvloed aan oude

documentatie, waarmee een toeschrijving

kan worden bevestigd.”

BEZOEKEN

Galerie L’Egide Antiques

Brussel

www.legide.be

LEZEN

Dagoty à Paris. La manufacture de porcelaine

de l’impératrice door Régine Plinval de

Guillebon, Somogy, Parijs, 2006, Franstalig,

152 pag., ISBN 9782757200247.

SURFEN

www.dagotyauction.com

Kopje in de vorm van een natuurlijke zwaan, begin 19e eeuw, biscuit zonder glazuur aan de buitenkant

en goud aan de binnenkant, schotel versierd met fries van motieven in biscuit zonder glazuur

op gouden achtergrond, Manufacture de Dagoty, Parijs, merk ‘Manufacture de S.M l’Impératrice P. L.

Dagoty à Paris’, lengte schotel: 15 cm. Hôtel des Ventes de Nation, Parijs, 12-12-2015. © Hôtel des Ventes

de Nation. Prijs: € 280.

59

Michelangelo

was dol op mannen

In de kunst van Michelangelo

hebben mannen bijna altijd de

hoofdrol. Hun naakte, gespierde

lichamen fascineerden de

kunstenaar eindeloos. En hij hield

van hen. Voor het eerst is er nu een

tentoonstelling over de mannen in

zijn werk en leven.

TEKST: BERNADETTE VAN DER GOES

Michelangelo Buonarroti, Apollo-David, ca. 1530, marmer, hoogte: 146 cm.

Florence, Museo Nazionale del Bargello.

Michelangelo Buonarroti (1475-

1564) was een reus. Alles wat

hij schiep was groots, spectaculair,

vernieuwend en nooit

eerder vertoond. Niet voor niets noemden

tijdgenoten hem ‘Il Divino’, de goddelijke.

Hij was beeldhouwer, schilder, tekenaar,

architect en dichter. Keer op keer verblufte

hij zijn tijdgenoten met zijn originaliteit

en de ongekende kracht van zijn beeldtaal.

Vol ontzag duidden zij zijn uitzonderlijke

talent en creativiteit aan met het woord

‘terribilità’: vreeswekkendheid. Bij alle

grote opdrachten die Michelangelo kreeg

schoot hij rechtstreeks in de roos, of het nu

ging om een metershoge sculptuur van de

Bijbelse held David, om frescoschilderingen

in de Sixtijnse kapel of om allegorische

grafmonumenten voor de machtige familie

De’ Medici. Kunstwerken die ons nu nog

steeds ontzag inboezemen.

Hoe deed hij dat? Daarvoor kunnen wij het

beste naar zijn tekeningen kijken, daar ligt

de sleutel tot zijn creativiteit. Want Michelangelo

werd wel goddelijk en vreeswekkend

genoemd, hij was gewoon een man

van vlees en bloed die het allemaal moest

bedenken. Hij was ook aards en kende

diepmenselijke gevoelens.

60

Tijdgenoten noemden

Michelangelo

Il Divino,

de goddelijke.

WONDERSCHOON

Er zijn nu zo’n 600 tekeningen van hem

bekend, maar waarschijnlijk bestonden er

oorspronkelijk veel meer. Want Michelangelo

tekende als voorbereiding voor alles

wat hij maakte. Er bestaan schetsen waarin

hij even snel een idee vastlegde, op andere

tekeningen werkte hij figuren en details uit

of bestudeerde hij de menselijke anatomie.

En er zijn voltooide tekeningen die te

beschouwen zijn als zelfstandige kunstwerken.

Vaak is op de vele bladen met studies

zijn zoektocht te zien naar de ideale figuur

voor een sculptuur of fresco en kunnen wij

rechtstreeks zijn denkproces volgen.

Teylers Museum in Haarlem bezit 22 tekeningen

van hem. Ze behoren tot de absolute

hoogtepunten van de collectie. Meestal

zijn ze goed opgeborgen in de kluis, want

tekeningen zijn erg gevoelig voor licht. Omdat

het 550 jaar geleden is dat Michelangelo

werd geboren, zijn ze nu tevoorschijn

gehaald en worden ze getoond op de unieke

tentoonstelling De mannen van Michelangelo,

aangevuld met veertig bruiklenen uit internationale

collecties, die al even kostbaar

zijn. Daaronder zijn tekeningen, sculpturen,

brieven en een fragment van een gedicht.

Extra bijzonder is dat op de tentoonstelling

voor het eerst in Nederland een marmeren

beeld van Michelangelo is te zien: de Apollo-

David, een bruikleen uit Museo Nazionale

del Bargello in Florence. Michelangelo vervaardigde

het anderhalve meter hoge beeld

rond 1530 voor Baccio Valori, gouverneur

van Florence. Omdat het onvoltooid bleef,

was er lange tijd discussie over of het gladde,

in klassieke stijl gebeeldhouwde lichaam

van de jonge man de Griekse god Apollo of

de Bijbelse held David voorstelde. Tegenwoordig

heeft Apollo de voorkeur. De jonge

god is door Michelangelo wonderschoon

weergegeven. Opvallend is zijn houding,

draaiend vanuit zijn heupen om met zijn

linkerarm over zijn rechterschouder een pijl

uit de koker op zijn rug te pakken. Michelangelo

toont hier overduidelijk zijn grote

kennis van de klassieke beeldhouwkunst.

Michelangelo Buonarroti (toegeschr.), Studie voor een Kruisiging, ca. 1562-1563, hout, hoog 20,5 cm.

Florence, Casa Buonarroti.

Het is een van de ingrediënten die terugkomen

in al zijn meesterwerken. Samen met

zijn kennis van de menselijke anatomie,

hier te zien in Apollo’s gespierde torso en

benen, en zijn voorliefde voor expressie,

beweging en dynamiek.

Tegenwoordig

worden de

androgyne personen

en genderfluïde

lichamen in

zijn kunst juist

gewaardeerd.

OUDE EN NIEUWE MODELLEN

Mannen en hun lichamen waren belangrijk

in Michelangelo’s werk en leven. Op de tentoonstelling

komen alle aspecten daarvan

aan bod. Michelangelo trouwde nooit en

waarschijnlijk ging hij in het dagelijks leven

vrijwel uitsluitend met mannen om. Pausen

en heersers waren zijn opdrachtgevers,

verder waren er assistenten, leerlingen, modellen,

concurrenten, vrienden en geliefden.

Pas laat in zijn leven was er plaats voor een

vrouw: zijn vriendin Vittoria Colonna, dichter

en religieus hervormer. Evenals Michelangelo

zocht zij naar persoonlijke spirituele

verdieping; ze werd zijn vertrouweling.

Maar verder waren er alleen maar mannen,

vanaf Michelangelo’s leertijd als twaalfjarige

jongen bij de Florentijnse schilder Domenico

Ghirlandaio. Zijn eerste tekeningen

waren kopieën naar fresco’s van beroemde

61

gevuld met Griekse soldaten, niet binnen

te halen in Troje, werd hij, samen met zijn

twee zoons, als straf van de goden door zeeslangen

overvallen en gewurgd. De beeldengroep

toont de ijzingwekkende worsteling

van de drie naakte mannen met de slangen.

Michelangelo maakte de ontdekking van

het beeld van nabij mee, want als kenner

van antieke beeldhouwkunst werd hij

samen met een collega-beeldhouwer door

de paus belast met het technisch onderzoek.

Veel van zijn tekeningen tonen hoe

Michelangelo de houdingen, bewegingen en

details van beroemde klassieke beeldhouwwerken

bestudeerde en zich eigen maakte.

Hij verwerkte ze in zijn studies van mannelijke

naaktmodellen die hij, met hun sterke,

gespierde en geïdealiseerde lijven, de meest

atletische houdingen liet aannemen, alsof

zij moderne balletdansers waren.

Michelangelo Buonarroti, De Droom, ca. 1533, zwart krijt op papier, 39,8 x 28,1 cm. Londen, The Courtauld

Gallery.

Michelangelo

tekende als

voorbereiding voor

alles wat hij maakte.

mannelijke voorgangers als Giotto en

Masaccio. De klassieken kon hij bestuderen

in de beeldentuin en de verzameling

oudheden van Lorenzo de’ Medici, in wiens

hofhouding hij een paar jaar werd opgenomen.

Onder begeleiding van beeldhouwer

Bertoldo di Giovanni vervaardigde hij zijn

eerste sculpturen. Beroemde beeldhouwwerken

uit de klassieke oudheid, zoals

de Apollo Belvedère en de Torso Belvedère,

maakten grote indruk op hem.

In 1506 werd in Rome de beeldengroep Laocoön

en zijn zonen ontdekt. Het werk toont

het tragische lot van de priester Laocoön

tijdens de Trojaanse oorlog. Omdat Laocoön

had gewaarschuwd het houten paard,

GESPIERDE VROUWEN

Twee jaar na de ontdekking van de Laocoöngroep

begon Michelangelo in het

Vaticaan aan de fresco’s van het Scheppingsverhaal

op het plafond van de

Sixtijnse kapel. Het is een van de meest

indrukwekkende schilderingen die er

bestaan. Veel van de krachtige, gespierde

lichamen en hun expressieve gebaren op

de fresco’s herinneren aan zijn tekeningen.

En opmerkelijk genoeg geldt dat niet alleen

voor de afgebeelde mannen, maar ook

voor de vrouwen. Ook die hebben gespierde,

atletische lichamen en maken grote

gebaren. Een van de bruiklenen op de

tentoonstelling is een prachtige tekening

in rood krijt uit The Metropolitan Museum

of Art in New York, met daarop studies

voor de figuur van de Libische Sibille, een

van de vrouwelijke profeten die de komst

van Christus voorspelde. Overduidelijk

gebruikte Michelangelo voor de studie van

de gespierde rug en opgeheven armen van

de Sibille een man als model. Wat overigens

normaal was in die tijd. In de renaissance

gebruikten de meeste kunstenaars

voor het tekenen van vrouwen mannelijke

modellen. Maar Michelangelo gaf ook een

gespierd lichaam aan de Libische Sibille

die hij uiteindelijk op het plafond van de

Sixtijnse kapel schilderde. Daar zijn zelfs

door haar jurk heen mannelijke vormen

te onderscheiden. Mannelijk zijn ook de

gezichten op een blad met studies voor het

hoofd van Leda, die Michelangelo tekende

ter voorbereiding van het helaas verloren

gegane schilderij Leda en de zwaan.

In het verleden hebben sommige kunst-

62

historici uit de afbeeldingen van deze

mannelijke vrouwen of vrouwelijke mannen

geconcludeerd dat Michelangelo het

vrouwelijk lichaam inferieur vond. Nu

kijken we daar anders tegenaan en worden

de androgyne personen en genderfluïde

lichamen in zijn kunst juist gewaardeerd.

LIEFDE EN POËZIE

De voorkeur van Michelangelo voor mannen

beperkte zich niet tot de kunst. Uit

zijn sonnetten en correspondentie blijkt

dat hij gedurende zijn hele leven bijzondere

vriendschappen had met jonge mannen.

Mogelijk was Michelangelo homoseksueel,

maar daarvoor bestaan eigenlijk geen

harde bewijzen. Het kan misschien ook

gaan om zuiver platonische relaties. Zijn

bekendste en grootste liefde was Tommaso

de’ Cavalieri, een jonge edelman

uit Rome. Biograaf Giorgio Vasari schreef

over deze vriendschap dat Michelangelo

oneindig veel meer van Cavalieri hield dan

van al zijn andere vrienden. De kunstenaar

ontmoette hem in 1532, toen hij zelf 57

jaar oud was, en werd smoorverliefd. Tommaso,

van wie bekend is dat hij een prachtig

lichaam had en erg knap en begaafd

was, zal toen vermoedelijk een jongen van

zestien of zeventien jaar zijn geweest.

Vooral in het begin van hun relatie uitte

Michelangelo zijn liefde in hartstochtelijke

gedichten en in een reeks mythologische

tekeningen die hij zijn vriend schonk. In

een brief bedankte Tommaso hem daarvoor:

“Ik zal me dagelijks ten minste twee

uur het genoegen gunnen om twee van uw

tekeningen te aanschouwen”, schreef hij

aan Michelangelo. “En hoe meer ik ernaar

kijk, hoe meer ze me bevallen.”

Waarschijnlijk maakte Michelangelo

de krijttekening De Droom, een van de

topstukken op de tentoonstelling, voor

Tommaso. Het is een werk met veel allegorische

symboliek, met in het midden van

de compositie een prachtig, groot, sensueel

en uitdagend mannelijk naakt dat, los

van de diepere betekenis, een sterke erotische

aantrekkingskracht heeft. De vriendschap

tussen Michelangelo en Tommaso

zou meer dan dertig jaar duren, ook nadat

Tommaso in het huwelijk was getreden en

kinderen had gekregen. Toen Michelangelo

in 1564 stierf, was Tommaso een van de

weinige vrienden aan zijn sterfbed.

BEZOEKEN

De mannen van Michelangelo

15-10 t/m 25-01

Teylers Museum

Haarlem

www.teylersmuseum.nl

LEZEN

De mannen van Michelangelo. Het mannelijk

lichaam in het werk en leven van Michelangelo

door Klazina Botke, Terry van Druten en Martin

Gayford. Hannibal Books, 2025, 288 pag., 166

ill., hardcover, ISBN 9789464941968.

Prijs: € 42,50.

Michelangelo Buonarroti, Figuurstudie voor een ignudo (naakt) voor de Sixtijnse

kapel, ca. 1511, rood krijt op papier, 27,9 x 21,4 cm. Haarlem, Teylers Museum.

Michelangelo Buonarroti, Studies voor de Libische Sibille voor de Sixtijnse kapel,

ca. 1511, rood krijt op papier, 28,9 x 21,4 cm. New York, The Metropolitan Museum of Art.

63

DE KUNST

10DAAGSE

17 – 26 OKTOBER 2025

De Kunst10Daagse (K10D) is een evenement waarbij ruim 300 kunstenaars exposeren op

ongeveer 160 verschillende locaties in het lommerrijke kunstenaarsdorp Bergen en in het

stranddorp Bergen aan Zee in Noord-Holland. De K10D is breed geprogrammeerd met een

artistiek en toegankelijk palet van schilderkunst, beeldhouwwerk, installaties, fotografie,

etsen en keramiek. Een fototentoonstelling rondom het prachtige, bosrijke Landgoed Het Hof

in Bergen maakt onderdeel uit van de K10D. De Kunst10Daagse is een gratis toegankelijk

kunstevenement, uniek in zijn soort en omvang.

WWW.DEKUNST10DAAGSE.NL

12 september - 14 december 2025

mens en natuur

Marti de Greef maakt sterk geabstraheerde

mensfiguren. Hij begint zonder plan en zonder

schetsen. Steeds weer komt hij op

een nieuwe vormentaal uit.

Marianne Benkö neemt de natuur als

uitgangspunt voor haar schilderijen en

wandkleden. Haar werk is een abstracte

weergave van de werkelijkheid.

Een dynamisch en tegelijkertijd

harmonieus geheel.

Een kunstmuseum op steenworp van het centrum.

vrijdag, zaterdag, zondag 12.00 - 17.00 uur

stadsring 137, amersfoort

www.musiom.art | info@musiom.art

30.10.2025 | 13.09.2026 zilvermuseum.com

‘Wij denken na

bij alles wat

we vastpakken’

66

Wat maakt het vervoeren van kunst

en antiek anders dan bijvoorbeeld

een verhuizing van de inboedel van

een huis? Merijn Veldhuisen en

Mats van Liempd van Wall to Wall Art

Solutions in Zaandam leggen het uit.


De werkdag begint met een verhuizing

van een complete inboedel

van een kunsthandel op de

Nieuwe Spiegelstraat in Amsterdam.

De kunsten antiekhandelaar heeft

besloten om zijn handel voort te zetten

in een grachtenhuis op de Gouden Bocht.

Honderden objecten worden zorgvuldig

ingepakt en in een bus gelegd om een paar

honderd meter verder weer te worden

uitgepakt. Objecten worden steeds met

twee handen opgepakt en de kunst wordt

nooit onder de oksels meegenomen, het

ziet er allemaal net een beetje anders uit.

Kunstvervoerder Mats van Liempd draagt

met twee handen in witte handschoenen

een globe het trappetje af in de winkel en

legt het object voorzichtig op een kussen in

een speciale kist. “Die voorzichtigheid zit

helemaal in ons systeem”, vertelt de ondernemer.

“Wij hoeven daar niet meer over na

te denken, want zo werken we standaard,

of het nu gaat over een waardevol meesterwerk

of een minder kostbare, maar dierbare

herinnering van een verzamelaar.”

Merijn Veldhuisen en Mats van Liempd

zitten al vele jaren in het vervoer van kunst,

maar runnen sinds twee jaar ook een eigen

bedrijf, Wall to Wall Art Solutions in Zaandam,

samen met een andere ondernemer.

Wat maakt het vervoeren van kunstobjecten

zo anders dan bijvoorbeeld het verhuizen

van een gewone inboedel van een huis?

Veldhuisen: “Anders is dat wij bij alles wat

we vastpakken echt nadenken. Zo zijn er

speciale kratten voor speciale objecten en

hebben we klimaatkisten en speciale kussens

waarmee we bijvoorbeeld terracotta of

klokken kunnen verpakken. Alles is net een

beetje anders. Zo zijn de auto’s waarin we rijden

allemaal luchtgeveerd, om heen en weer

Mats van Liempd betracht uiterste voorzichtigheid met het vervoer van een kostbaar object.

schudden zo veel mogelijk te voorkomen.

Anders dan een gewone verhuizer werken

wij met witte handschoenen, zodat het

vet van je huid de lijst niet raakt en krasjes

worden uitgesloten. Ook anders is de verzekering.

Als je een bijzonder kunstobject verhuist,

wil je er natuurlijk honderd procent

zeker van zijn dat je dat goed is geregeld

en je geen gezeur krijgt. Gelukkig komt

het bijna nooit voor dat we de verzekering

hoeven aan te spreken, maar wij nemen het

zekere voor het onzekere. Wij hebben zelf

een speciale verzekering voor het transport

van kunst, maar als het gaat over een echt

waardevol object, moet er een taxatierapport

worden opgemaakt. Wij kunnen dat

taxatierapport laten uitvoeren in opdracht

van de klant, maar soms heeft de klant daar

zelf al voor gezorgd. Bij echt dure objecten

komen er dan soms ook wel volgauto’s aan

te pas. Maar dat is echt een uitzondering.”

WITTE HANDSCHOENEN

Op de Herengracht brengen vier mannen

een loodzware marmeren zuil naar de

beletage van het grachtenpand en wordt

een grote stenen leeuw naar het eind van de

lange gang getild op de benedenverdieping

richting de stadstuin. Van Liempd: “Het

maakt ons eigenlijk niks uit of het een miljoenenstuk

is of iets anders. Wij lezen soms

‘Anders dan een

gewone verhuizer

werken wij met

witte handschoenen,

zodat het vet van

je huid de lijst niet

raakt en krasjes

worden uitgesloten’

pas later in de krant hoe bijzonder een

schilderij is dat we van het ene museum

naar het andere hebben gebracht. Voor

onze service maakt dat niets uit. Of het nu

gaat over een Rembrandt, een Van Gogh

of een schilderij dat minder geld waard is,

maar wel een grote emotionele waarde

heeft.”

“Voor de leek is het niet echt zichtbaar wat

we eigenlijk doen”, vult Veldhuisen aan.

“Het fijne is dat curatoren van musea het

verschil merken. Die zien hoe je inschat wat

de fragiliteit van de kunst is, of het liggend

of staand moet worden verpakt, of dat het

beeld wel of niet op het gezicht kan worden

verpakt en of er speciale veiligheidsmaat-

67

‘Op een beurs

worden soms meer

dan honderd tot

tweehonderd objecten

per klant vervoerd’

regelen moeten worden genomen. Als wij

schilderijen of andere objecten in- en later

uitpakken, kijken de specialisten van de

musea nauwlettend mee.”

Met wie heeft een bedrijf als Wall to Wall

Art Solutions eigenlijk te maken? Veldhuisen:

“Dat is heel breed. Wij helpen

kunstverzamelaars, galeries, musea en

particulieren en werken ook voor verzekeraars

die beschadigde kunst tijdelijk

willen opslaan. Mensen realiseren zich

vaak niet dat bij musea heel veel komt

kijken voordat de kunst uiteindelijk mooi

op zaal hangt. Het werk komt soms uit

het depot of van andere musea en verzamelaars,

soms uit het buitenland. Vaak

worden die werken tussentijds ook nog

eens een tijdje bij ons opgeslagen. Je moet

je realiseren dat we vaak een onderdeel

zijn in een keten van verantwoordelijkheden.

Nieuwe tentoonstellingen zijn altijd

de piekmomenten in het jaar, aangezien

musea allemaal ongeveer tegelijk hun

nieuwe tentoonstellingen willen openen.

Dan is het voor ons best weleens puzzelen

hoe we dat logistiek allemaal moeten inplannen,

maar gelukkig lukt dat altijd. We

zijn in november transportpartner voor

PAN Amsterdam, waar we ook aanwezig

zijn met een stand om werken te verpakken.

Dat we daadwerkelijk op de beurs zelf

staan, is uniek, want dat is nooit eerder

voorgekomen. Ook tijdens andere beurzen

zoals TEFAF of de Affordable Art Fair is

het extra druk, omdat galeries en kopers

dan allemaal tegelijkertijd bediend willen

worden. Op een beurs kunnen er zomaar

meer dan honderd tot tweehonderd objecten

per klant worden vervoerd. Maar ook

dat lukt altijd.”

VREEMDE OBJECTEN

Is er ook kunstvervoer dat echt anders is?

Veldhuisen: “Ik heb wel zo’n tienduizend

schilderijen door mijn handen laten gaan.

En dat gaat altijd met dezelfde zorg, maar

tegenwoordig zie je ook wel meer vreemde

objecten die mensen verzamelen en die in

musea en bij beurzen worden getoond. Bij

het Drents Museum bijvoorbeeld hebben

wij de hele installatie van een tentoonstelling

over rariteiten gedaan. De tentoonstelling

Microkosmos – De wereld in een

Wunderkammer gaat over objecten als opgezette

beesten, een dodobotje, nautilusbekers

– je kunt het zo gek niet opnoemen.

Dat is voor ons natuurlijk heel leuk om te

doen, omdat je dan buiten de lijntjes kunt

denken en alles uit de kast moet halen.

We gaan ook de collectie van Museum

No Hero ontmantelen als dat definitief de

deuren sluit. Best verdrietig eigenlijk dat

zo’n museum ermee stopt, maar de hele

inboedel moet dan worden vervoerd.”

Ook de afwisseling van klanten maakt

hun werk interessant. “Zo zijn we net aan

de slag voor zowel het Frans Hals Museum

in Haarlem en Museum de Fundatie

in Zwolle”, vertelt Veldhuisen. “En tussendoor

slepen we een gigantisch beeld uit

een galerie hier in de buurt. En soms moet

kunst naar het buitenland. Geen klus is

hetzelfde. Wat ons anders maakt is dat we

nog relatief klein zijn waardoor we minder

overhead hebben, veel persoonlijk klant-

68

‘Wij lezen soms pas

later in de krant

hoe bijzonder een

schilderij is dat we

van het ene museum

naar het andere

hebben gebracht’

contact hebben en creatiever zijn hoe we de

prijs scherp kunnen houden. Ondertussen

hebben we wel heel veel ervaring in huis.

Maar zeker als je een beetje meedenkt over

het slim inplannen van vervoer, is er veel

voordeel te halen. Ook kun je de klant helpen

als het gaat over de vraag wat nu echt

nodig is bij de opslag. Sommige objecten

moeten geklimatiseerd worden opgeslagen,

andere spullen moeten alleen op borgklasse

3 gecertificeerd beveiligd worden. Je kunt je

eigen afgesloten unit in ons depot krijgen,

waartoe je dan zelf toegang hebt. Wij zijn

dan aanwezig en kunnen toegang verlenen

tot het gebouw. In dat geval kun je zonder

onze hulp je werkzaamheden zelf doen in je

eigen afgesloten ruimte. Dat scheelt in prijs.”

Veldhuisen ziet de toekomst zonnig tegemoet.

In Zaandam rijdt hij de transportbus

naar een ruimte waar overdekt en veilig

geladen en gelost kan worden. Hier staan

veel stellages waar nog wel het een en

ander kan worden opgeslagen. “Elke dag

komt er kunst bij en veel ervan zal worden

geconserveerd”, zegt hij. “Daardoor zal

er steeds meer plek moeten komen waar

deze objecten kunnen worden opgeslagen.

Daar kunnen wij bij helpen. Met ruimtes

die veilig zijn, waar de luchtvochtigheid

optimaal is en je je kunst dus met een gerust

hart kunt opslaan.”

SURFEN

www.walltowallartsolutions.nl

Merijn Veldhuisen en bedrijfskundige Gabriëlle

Kleine. Zij is interimmanager en helpt bij de groei

van de onderneming.

De opslagruimte van Wall to Wall Solutions in Zaandam.

69

Hollands Glorie

Oude beschaving

TEKST & FOTO’S: ANTON VOS

Houtbewerking anno 2025 vindt machinaal plaats. Vóór 1900 was dat

anders. Er werd gezaagd met een zaag, getimmerd met hamer en spijkers

en geschaafd met een schaaf. Dit verhaaltje gaat over die schaven.

Met een hoofdrol voor de typisch Nederlandse gerfschaaf.

De gerfschaaf was

zo gebruikelijk dat

hij maar zelden

werd versierd en

nog minder vaak

gedateerd.

Vier gedateerde krulschaven uit respectievelijk 1793, 1791, 1773 en 1751.

Schaven zijn er in verschillende

soorten en maten, zeker vroeger,

vóór het ontstaan van machinale

houtbewerking. De grootste schaaf

was de reischaaf (een lange blokschaaf

van hout of metaal) en de meest gebruikte

was de blokschaaf, een schaaf met een

rechte beitel, en de bossingschaaf, waarbij

de beitel schuinstaat om een ‘bossing’, de

schuine kant van een paneel, te maken. Tot

dusver niks bijzonders, want precies hetzelfde

soort schaven werd ook gemaakt en

gebruikt in de landen om ons heen.

Maar er is een type schaaf dat uitsluitend

in Holland werd gemaakt, en dat is de

gerfschaaf of krulschaaf. Kenmerk van

dit soort schaaf is de krul op de voorkant.

Deze werktuigen komen in verschillende

grootte voor en werden vaak gemaakt door

dezelfde ambachtslieden die ze toepasten.

De gerfschaaf was zo gebruikelijk dat hij

maar zelden werd versierd en nog minder

vaak gedateerd. In de afgelopen ruim vijftig

jaar zijn slechts vier versierde en gedateerde

exemplaren op mijn pad gekomen. Maar die

zijn stuk voor stuk buitengewoon.

WALVISKRUL

Er wordt beweerd dat het oorspronkelijke

model van de gerf- of krulschaaf ontleend is

aan de vorm van de walvis. Want van opzij

gezien, en zeker bij de wat meer uitbundig

versierde exemplaren, kan men zonder veel

moeite oog en staart van een walvis erin

herkennen. Waarom er maar zo weinig versierde

en gedateerde gerfschaven zijn is een

vraag die niet eenvoudig te beantwoorden

valt. Om te beginnen zijn er hoogstwaarschijnlijk

niet veel gemaakt omdat een gerfschaaf

vermoedelijk als ‘te gewoon’ werd

gezien. En wellicht is er ook een aantal, zelfs

hele mooie exemplaren, om dezelfde reden,

simpelweg weggegooid. Hoe onverstandig

dat geweest is, laat ik graag aan uw oordeel

over, waarde lezer.

Zijaanzicht van een gedateerde krulschaaf, gelijkend op een walvis, met links het oog en rechts de staart.

70

L E U V E N

FINE ART FAIR

A n t i q u e s - M o d e r n & C o n t e m p o r a r y A r t

D E B R A B A N T H A L

16-19/10/2025

L E U V E N F I N E A R T. C O M

71

IN DE KANTLIJN VAN DE KUNSTMARKT

Een tweeling

van Johannes Vermeer

Ongetwijfeld was u een van de

ruim 650.000 bezoekers op de

grote Vermeer-tentoonstelling,

die van 10 februari tot 4 juni 2023

in het Rijksmuseum gehouden werd. Daar

waren 28 schilderijen van Vermeer te zien. Er

ontbraken helaas negen van het 37 werken

tellende oeuvre van de Delftse meester.

Van die 28 tentoongestelde schilderijen

waren er zeven nimmer in Nederland te zien

geweest, althans voor het huidige publiek,

want ze kwamen natuurlijk wel in het

verleden voor op hier gehouden veilingen.

Die zeven werken waren bruiklenen van de

Gemäldegalerie Alte Meister te Dresden,

de Gemäldegalerie te Berlijn, de Frick

Collection en het Metropolitan Museum

of Art te New York en de particuliere collectie

van het echtpaar Thomas en Daphne

Kaplan, oftewel The Leiden Collection,

eveneens te New York.

Wat helaas ontbrak was De Gitaarspeelster

van Vermeer in Kenwood House, Londen.

Dat museum, behorende tot de English

Heritage, vond het meesterwerk te kwetsbaar

om het voor de expositie in Amsterdam

uit te lenen. Het doek was volgens hen te

zwak en te broos. Bovendien was het al

eens, vermoedelijk door een lid van de IRA,

op zaterdag 23 februari 1974 gestolen. Het

werd toen gelukkig, na een bericht aan The

Times (met een fragment van het schilderij)

en een anoniem telefoontje aan Scotland

Yard, op 7 mei daaropvolgend, tegen het

hek van een kerkhof te Londen, in kranten

verpakt, teruggevonden. Het was verder

niet noemenswaardig beschadigd, het had

slechts enige vochtschade.

Overigens, toen Kenwood House in

2013 aan een renovatie toe was, werd

De Gitaarspeelster wel uitgeleend aan

National Gallery te Londen, voor de tentoonstelling

Vermeer and Music: The Art of

Love & Leisure. Maar ja, er werd toen (en

wordt nog altijd) in het Verenigd Koninkrijk

op een bepaalde manier gedacht, als het

om Engelse belangen gaat.

De Gitaarspeelster werd tussen 1669 en 1672

door Vermeer geschilderd en gesigneerd.

Zij bespeelt een schitterend instrument, van

NOTITIES VAN

ROBERT-JAN VAN RAVENSTEIJN

het type dat de Fransman René Voboam in

het midden van de 17e eeuw bouwde. Zij

heeft een geel jakje aan, afgezet met bont

van hermelijnen. Vermeer bezat dat jakje,

want het komt op meerdere van zijn schilderijen

voor en dat was ook het geval met

het schilderij op de achtergrond, door Pieter

Jansz. van Asch (1603-1678). Die gitaarspeelster

heeft een donker kapsel, met aan beide

zijden van haar gezicht een drietal pijpenkrullen.

Opmerkelijk is verder dat het licht

van rechts komt, terwijl het op de meeste

van Vermeers werken van links komt.

Er is aan dit schilderij nooit getwijfeld en de

pedigree is bekend. De voorlaatste collectioneur

was Edward Cecil Guinness, Earl of

Iveagh, directeur/eigenaar van de bekende

Ierse brouwerij. Deze bezat ook een huis in

Londen (Hyde Park Corner) en het monumentale

Kenwood House in Hampstead

(Noord-Londen). Dit laatste liet hij met het

park, zijn kunstcollectie en het antieke meubilair,

in 1927 na aan de gemeenschap.

Nu is het opmerkelijke dat er een tweede

Gitaarspeelster bestaat. Deze was sinds

1928 verbannen naar het depot van het

Philadelphia Museum of Art. Het was een

onderdeel van de collectie van John G.

Johnson, een advocaat uit Pennsylvania en

het was nog in 1908 door dr. C. Hofstede

de Groot als een échte Johannes Vermeer

erkend. Daar is hij later op teruggekomen,

vandaar die afschrijving.

Dat schilderij heeft een detail, waardoor het

verschilt van de Kenwood-Vermeer. Het mist

namelijk de pijpenkrullen van de musicienne.

Ook verkeert het niet meer in optimale staat.

Het heeft niet het briljante dat de Kenwoodgitaarspeelster

kenmerkt. Ooit is het namelijk

tijdens een restauratie, bij het verwijderen

van de vernislaag, iets te hard aangepakt,

waardoor met name bij het jakje van loodtingeel

de transparante glacislaag is verdwenen.

Vermeer paste een dergelijke laag toe om

de kleur geel intenser te laten zijn. Verder is

de onderschildering donkerder dan bij het

Kenwood-exemplaar en ook is de muur op

de achtergrond iets somberder. Bovendien

is er een verschil bij enkele van de gebruikte

pigmenten. Voor het lapis lazuli van Vermeer

is het goedkopere indigo gebruikt, en dat is

ook het geval bij de groene kleurtinten in het

landschapschilderij. Kortom, de Philadelphia-

Vermeer, die niet gesigneerd is, werd enkele

decennia beschouwd als een latere en

anonieme kopie.

De laatste jaren is de discussie rond deze

vermeende doublure echter weer opgerakeld.

Na ongeveer 350 jaar zijn er, dankzij

nauwkeurig onderzoek, nieuwe ontdekkingen

gedaan. Daarbij zijn onder andere de

namen genoemd van Arie Wallert, emeritus

professor van de Universiteit van Amsterdam

en van Pieter Roelofs, al vele jaren werkzaam

bij het Rijksmuseum. Er is vastgesteld dat het

schilderij toch nog tijdens de jaren 70 van

de 17e eeuw moet zijn ontstaan. Dat schept

de mogelijkheid dat het een herhaling door

Johannes Vermeer zelf kan zijn. Een werk van

een leerling valt namelijk uit te sluiten, daar

Vermeer die niet had. Alleen weten we dat

zijn dochter Maria, geboren omstreeks 1654,

ook schilderde. Waarschijnlijk zou zij dat op

het atelier van haar vader hebben gedaan.

Dat zou een verklaring kunnen zijn voor het

gebruik van die goedkopere pigmenten.

Maria Vermeer trouwde in 1674 en we weten

niet of zij ook daarna nog schilderde, maar

dat is een mogelijkheid.

Ondertussen zijn de deskundigen het

erover eens dat, betreffende dit schilderij

uit Philadelphia, Johannes Vermeer weer

helemaal in beeld is. De tweeling hangt nu

ruim vier maanden naast elkaar in Kenwood

House in Hampstead. U kunt ze daar tot 11

januari 2026 gaan begroeten. Wel bijna een

half uur met de subway vanaf het Charing

Cross Station en dan nog twee kilometer

lopen, maar het museum en het park zijn

schitterend. Dan kunt u er ook nog een zelfportret

van Rembrandt uit 1661 zien. En alles

is gratis. Daar kan onze minister van OCW

nog iets van leren.

72

Walter Swennen - 1984

Merci, Dank u Walter

Walter Swennen 1946 - 2025

Showroom: Altenaken 11

3320 Hoegaarden

Photo : Max Vicca

quattro-benelux.com

quattro@quattro-bnlf.com

Viviane & André Vossen

Boeken

Haagse kunst:

bovenal vrij

In de Haagse kunstwereld ontstond

in de jaren 50 een eigen

artistieke dynamiek. ’Bovenal

vrij’ wilden de beeldhouwers en

schilders zijn, zonder dogma’s

en te veel theorieën. Alles kon:

figuratief en abstract werk. Eén

ding telde: het karakter van de

kunstenaar moest tot uiting

komen in het werk. “Zoals de

vogels zingen”, zei Paul Citroen.

“Zo moeten we werken.” Dus

de één teer en fijnbesnaard, de

ander luid en schel. ‘Bovenal vrij’

was niet zomaar een uitspraak,

maar een gevoel, een levenshouding

die tot in de haarvaten

van de Haagse kunstwereld was

doorgedrongen. Dit nieuwe

boek biedt een uitgebreide,

kleurrijke blik op de diversiteit

van de Haagse beeldende kunst

in de periode 1945-1975. Met

daarin behalve een overzicht van

de Haagse kunstenaarsgroepen

(Equipe, Verve, De Nieuwe

Ploeg, Posthoorngroep, Atol,

Fugare, ODIS en Haagse aquarellisten)

ook biografieën van de

kunstenaars. Paul Citroen, Lotti

van der Gaag, Piet Ouborg, Co

Westerik en vele anderen: ze

komen allen aan bod.

Nieuwe Haagse School. Bovenal

vrij 1945-1975 door Saskia Gras.

WBOOKS, 2025, Nederlands, 256

pag., rijk geïllustreerd, gebonden,

ISBN 9789462587274. Prijs: € 39,95.

Marinus Bies

Vijftig jaar na zijn overlijden

verschijnt een monumentaal eerbetoon

aan Marinus Bies (1894-

1975), de onvermoeibare ‘schilder

van de Peel’. Het boek toont zijn

expressionistische, krachtige

oeuvre, waarin de woeste natuur

van de Peel centraal staat. Peter

Thoben schetst het kunstenaarsleven,

Hans van de Laarschot

beschrijft de ontwikkeling van de

Peel, Ger Jacobs leert ons kijken

naar de werken en kleindochter

Marianne Reerink voegt enkele

persoonlijke noten toe. Naast

schilderijen bevat de uitgave

schetsen en archieffoto’s, waardoor

een intiem portret van Bies

ontstaat. Het boek maakt deel uit

van een breder cultureel project,

met een estafette langs zeven

musea. Voor kunstverzamelaars is

dit een uitgave die context biedt,

waarde vergroot en Bies’ betekenis

als romantisch expressionist

onderstreept.

Marinus Bies. Geschilderd epos van

de Peel door Ger Jacobs, Hans van de

Laarschot en Peter Thoben. Galerij-

Museum Bies, 2025, Nederlands, 220

pag., rijk geïllustreerd, gebonden,

ISBN 9789076851426. Prijs: 37,50.

Het herkennen

van schouwen

Sinds de jaren 80 werkt Willem

Schermerhorn met antieke

schouwen en schoorsteenmantels.

De aangekochte schouwen

worden gerestaureerd, waarna

ze bij de klant worden ingebouwd,

liefst met een open vuur.

Zo is er door de jaren heen een

specialisatie ontstaan, een vak

op zich. Schermerhorn heeft

altijd een boek gemist waarin

de afkomst van een schouw kon

worden opgezocht en gevonden.

Dus ondernam hij zoektochten

in antiquariaten en verzamelde

mappen met etsen van schouwen

uit de 17e, 18e en 19e eeuw

en boeken met beschrijvingen

van interieurs uit allerlei periodes.

Tegelijkertijd bezocht hij in

de ons omringende landen zoveel

mogelijk de groeves waaruit

de natuursteensoorten werden

gedolven waarvan de schouwen

werden gemaakt. Al zijn kennis

en ervaring is bijeengebracht

in het boek Vol van Vuur. Niet

alleen is dit een uitgave waarin

Schermerhorn zijn beroep

bespreekt, het boek vult ook

de lacunes op waar hij zelf op

stuitte. Eindelijk is er een boek

waarmee de lezer de afkomst

van zijn schouw of schoorsteenmantel

kan bepalen.

Vol van Vuur. Schouwen en

schoorsteenmantels in Nederland

door Willem Schermerhorn. Eigen

beheer, 2024, Nederlands, 512 pag.,

rijk geïllustreerd, paperback, ISBN

9789090373171. Prijs: € 59,50.

Oog voor

Dingen

Erik Mattijssen portretteert het

alledaagse leven met een unieke

‘twist’. Zijn kleurrijke voorstellingen

tonen geen mensen, al

is hun aanwezigheid duidelijk

voelbaar. In Mattijssens werk

vind je vertrouwde voorwerpen

in onverwachte samenhang en

onbekende scenario’s. Een enkel

voorwerp is afkomstig uit zijn

eigen familie, andere werden

meegenomen op de reizen die

de kunstenaar sinds zijn academiejaren

maakt. Hij sprokkelt

deze objecten bijeen, totdat

het beeld rijk genoeg is om

een eigen leven te leiden, een

verhaal te vertellen. Soms is dat

eenvoudig: een emmer, trommel,

bed, koffer of conservenblik.

Een andere keer leidt het tot een

echte ruimte, waarin net van alles

lijkt te hebben plaatsgevonden.

De schijnbaar vrolijke, nostalgische

onderwerpen brengen

vervreemding teweeg. Zijn

tekeningen in pastelkrijt, gouacheverf

en potlood op papier van

poppenkastpoppen, huishoudspullen

en interieurs roepen een

intieme, soms beklemmende

sfeer op, met een onverwachte

diepgang. Dit fraaie boek, verschenen

bij de tentoonstelling in

Museum More, biedt een omvangrijk

overzicht van zijn oeuvre

van de afgelopen 25 jaar.

Oog voor Dingen door Judith

Herzberg en Dirk van Weelden. Eigen

beheer, 2025, Nederland, 240 pag.,

rijk geïllustreerd, paperback, ISBN

9789090397429. Prijs: € 38,50.

74

Boeken

Kunst-, Antiek-

& Juwelenveiling

15 december

Ossip

Anders dan de titel doet vermoeden

is deze rijk geïllustreerde

monografie over Ossip (°1952)

geschreven in het Engels.

Mensenfoto’s, geknipt uit oude

tijdschriften en boeken, vormen

al decennialang het uitgangspunt

van het werk van de Haagse

kunstenaar. “Foto’s van mensen

roepen altijd heel direct een

emotie op, een gevoel, zonder

dat ik altijd precies weet wat dat

is en waarop het aanslaat”, aldus

Ossip. Hij vergroot, versnijdt

en reconstrueert ze, zet er een

verfstreek of een getapet kruis

overheen, voegt cryptische tekstfragmenten

toe, laat decimeters

garen aan oksels of ogen

ontspringen, wikkelt een aureool

van prikkeldraad om het hoofd,

monteert ze op een strijkplank,

en voorziet ze van dunne ijzerdraden

als voelsprieten van een

insect. Hij geeft zijn meerdimensionale

objecten curieuze

titels als Mütti, K.A.A.K. en Ichz.

De autodidact ontwikkelde een

oorspronkelijke, ‘mixed media’-

beeldtaal, die buiten elke traditie

of stroming valt en waar internationaal

veel belangstelling voor

is. Ossip: “Het grootste compliment

dat mensen mij kunnen

geven, is te zeggen dat mijn werk

nergens op lijkt.”

Ossip. Meine Hände leben im

Ernst door Kees Verbeek. VanSpijk,

2024, Engels, 224 pag., ruim 150

afb. in kleur, gebonden, ISBN

9789062168040. Prijs: € 39,50.

Jaap van den

Ende

Deze monumentale monografie

is gewijd aan de Nederlandse

schilder Jaap van den Ende

(°1944, Delft). In rijk geïllustreerde

hoofdstukken belichten

vier auteurs de ontwikkeling

van een veelvormig oeuvre

dat bijna zes decennia beslaat.

Begonnen in de jaren 60 als

zuiver abstract, ‘systematisch’

schilder, doet midden jaren

80 schoorvoetend de figuratie

haar intrede in zijn werk. Voor

Van den Ende sluiten deze op

het eerste oog sterk verschillende

benaderingen van

schilderkunst elkaar echter niet

uit. Sinds eind jaren 90 bestaan

abstractie én figuratie naast

elkaar, binnen een en hetzelfde

schilderij. “Ik ben steeds meer

gaan voelen, steeds meer gaan

streven naar het volledig aanwezig

willen zijn”, aldus Van den

Ende. “Ik ben niet iemand die

uitsluitend abstract denkt. Ik wil

alles aanraken.”

Jaap van den Ende – tegenstelling

en samenhang – contradiction

and coherence door J. de Bruijn,

H. van Leeuwen, A. Melissen en

R. Steenbergen. Waanders, 2024,

Nederlands/Engels, 256 pag.,

gebonden, ISBN 9789462625822.

Prijs: € 39,95.

IEDERE

DINSDAG

GRATIS

TAXATIEDAG

DESIGN, KUNST & ANTIEK

VEILINGEN

KUNST

& ANTIEK

VEILING

11&12 NOV

Hendrik Reekers (1815-1854)

‘Bloem- en fruitstilleven met

fluitglas en Westerwald kruik’,

gesigneerd ‘H. Reekers’ r.o.

Wilt u ook

iets laten

veilen?

Inbreng is

mogelijk tot

26 november

veilingmaastricht.nl | Bredestraat 23 - 23A | 043 321 30 95

DESIGN

1900 - NU

VEILING

10 NOV

Carolein Smit (1960)

Een polychroom keramische

sculptuur, titel ‘Prikkelgraal’, 2005.

De voet versierd met kraallijst,

schelpmotieven en muizen.

KIJKDAGEN: 7, 8 & 9 NOVEMBER (BIEDEN VANAF 24 OKTOBER)

Deze boeken kunt u eenvoudig bestellen bij Scriptum Art Books via telefoon

06 54 28 25 38 of via e-mail: art@scriptumart.nl of www.scriptumart.nl.

Vermeld de code COLLECT oktober 2025 en uw bestelling wordt zonder portokosten

binnen Nederland toegezonden.

010 - 411 85 44

VENDUROTTERDAM.NL

75

Peter Doig

Als nooit tevoren

Grote schilderijen van een

dobberende kano, een desolaat

huis of een eenzame figuur

in de sneeuw. Daarmee werd

Peter Doig een van de meest

toonaangevende en ook duurste

Britse kunstschilders. Hij is niet

bang om iets te doen wat hij

nooit heeft gedaan. House of

Music in Serpentine South Gallery

in Londen is een environment

met cinemaluidsprekers die

zijn muziekcollectie laten

horen bij nieuwe en oudere

schilderijen. Een project over

de rol van muziek, film en

ontmoetingsplekken in Doigs

kunstpraktijk.

TEKST: CHRISTINE VUEGEN

Peter Doig, Maracas, 2002-2008, olieverf op doek, 290 x 190 cm. © de kunstenaar. Alle rechten voorbehouden.

Met toestemming van de kunstenaar en Serpentine.

Muziek speelt al lang mee in de

schilderkunst van Peter Doig,

zij het als motief of inspiratiebron.

Meestal luistert hij

ook naar muziek als hij schildert. In zijn

eentje. Hij mag dan een internationale

hoogvlieger zijn, een legertje assistenten

heeft hij niet. Sinds 2021 woont de kunstenaar

opnieuw voltijds in Londen. In 2002

verhuisde hij met zijn vrouw en kinderen

naar het Caraïbische eiland Trinidad, na

een residentie in 2000. Voor Doig was het

een terugkeer. Hij werd in 1959 geboren in

Edinburgh, Schotland. Op amper tweejarige

leeftijd verhuisde hij met zijn ouders naar

Trinidad en een paar jaar later naar Canada,

waar hij opgroeide. Voor zijn kunstopleiding

trok hij in 1979 naar Londen,

culturele broedplaats en de thuisbasis van

zijn favoriete punkbands.

76


Nu hij 66 is, combineert Peter Doig zijn

schilderkunst voor het eerst met geluid.

Sculpturale installaties van oude gerestaureerde

luidsprekers uit cinemazalen laten

een selectie horen van zijn eclectische

collectie platen, cassettes en cd’s. Bovendien

inviteert hij ‘special guests’ als Brian

Eno, Ed Ruscha, Lizzi Bougatsos en vele

anderen voor live luistersessies van hun

muziekselectie. Doig houdt ervan om ontmoetingsplekken

op poten te zetten. Bij

zijn atelier in Laventille op het tropische

eiland Trinidad runde hij zijn drukbezochte

StudioFilmClub. Want film is ook een

grote passie van hem.

Luidsprekers doken al op in het schilderij

Maracas (2002-2008). Doig ging uit van

iets dat hij zag: een man op een monumentale

toren van luidsprekers. Maracas

is een populair strand in Trinidad. Het is

daar de gewoonte om voor beachparty’s

zulke luidsprekertorens op te stellen. De

kunstenaar neemt als uitgangspunt iets

uit het dagelijks leven en dat wordt iets

anders. Bij dit schilderij kun je denken aan

een tempel in de jungle, een ritueel voor

een godheid, een tribaal monument. En

dat is tegelijk geometrische abstractie.

Het schilderij

Maracas doet denken

aan een tempel

in de jungle, een

ritueel voor een

godheid, een tribaal

monument.

Eigen ervaringen, gevonden of zelfgenomen

foto’s, herinneringen en verbeelding,

figuratie en abstractie knipogen naar de

kunstgeschiedenis, naar Gauguin, Matisse

en een aantal andere meesters en vloeien

samen in een altijd enigszins mysterieus

tafereel vol onderhuidse spanningen, dat

tegelijk een krachtig olieverflandschap is.

Dikwijls zijn er spanningen tussen de menselijke

beschaving en de natuur, en die zijn

ook voelbaar in het schilderij Maracas.

ATMOSFERISCH

“Songs kunnen heel visueel zijn”, aldus

Peter Doig. “Ik ben geïnteresseerd in wat

ze oproepen, en ik heb in de loop der jaren

geprobeerd om schilderijen te maken die

tot de verbeelding spreken en atmosferisch

zijn, net zoals muziek dat kan zijn.”

House of Music, de titel van zijn tentoonstelling

in Serpentine South Gallery in

Londen, plukte hij uit een song van Shadow,

een beroemd calypsomuzikant uit

Trinidad. Het schilderij Shadow (2019), een

portret van de muzikant in zijn skeletpak,

is opgenomen in de expositie. In 2023 was

het te zien in zijn solotentoonstelling in

The Courtauld Gallery, waar meer dan ooit

bleek dat muziek een thema is.

Peter Doig wordt steevast een Schotse

kunstenaar genoemd, hoewel hij er amper

woonde. Toegegeven, zijn Schotse afkomst

past perfect bij de dromerige en vaak nogal

onheilspellende landschappen waarmee

hij wereldbekend werd. Op zo’n groot

formaat dat je erin zou willen verdwijnen.

Het was in 2003 te ervaren in het Bonnefantenmuseum

in Maastricht, nog altijd

de enige solotentoonstelling in de Lage

Landen. Doig zwengelde in de jaren 90

de grote golf van schilderkunst mede aan

en was de gangmaker van de heropleving

van landschapsschilderkunst, de nieuwe

romantiek. In 1989 vond hij zijn eigen weg,

toen hij een kano op een meer schilderde.

Hij begon eraan nadat hij een schilderijtje

van een kano uit zijn studententijd terugzag.

Het deed hem denken aan een scène

uit de horrorfilm Friday the 13th en aan

de grimmige sfeer in de schilderkunst van

Munch. Eigen ervaringen spelen evenzeer

mee. Hij trok er met de kajak op uit in Canada

en later in Trinidad.

ERKENNING

De internationale doorbraak kwam snel op

gang nadat Doig in 1994 was genomineerd

voor de Turner Prize in Londen. Een prille

erkenning was de Barclays Young Artist

Award in 1991, tijdens een expositie in

Serpentine Gallery. Andere bekroningen

volgden. Dit jaar ontving hij de prestigieuze

Praemium Imperiale Prize for Painting

in Japan. Wereldwijd belangrijke prijzen,

exposities in belangrijke musea, kunstinstellingen

en galeries, aankopen voor belangrijke

collecties: de kunstwereld erkent

al lang het belang van zijn schilderkunst.

In 2007 was Peter Doig eventjes de duurste

levende schilder in Europa. Bij Sotheby’s

in Londen werd toen The White Canoe

Sculpturale

installaties van

oude gerestaureerde

luidsprekers uit

cinemazalen

laten een selectie

horen van Doigs

eclectische

muziekcollectie.

(1990-91) verkocht voor £ 5.732.000, circa

vijf keer meer dan de geschatte prijs.

Sindsdien schieten de veilingprijzen van

zijn werk de hoogte in. Swamped (1990)

is een ander duister schilderij van een

kano op een meer. In 2015 veranderde het

bij Christie’s in New York van eigenaar

voor $ 25.925.000 en in 2021 in hetzelfde

veilinghuis voor $ 39.862.500, tot nog toe

het record voor werk van hem. En wat

deed Doig? Hij verliet in 2023 Michael

Werner Gallery, die hem ruim twintig

jaar vertegenwoordigde, en werd een

onafhankelijke kunstenaar. Alsof hij de

kunstmarkt de rug toekeerde. Duizelingwekkende

bedragen, inderdaad, maar je

kunt het ook zien als een erkenning van

de markt die het belang van zijn schilderkunst

bekrachtigt.

BEZOEKEN

Peter Doig: House of Music

10-10 t/m 08-02

Serpentine South Gallery

Londen

www.serpentinegalleries.org

LEZEN

Peter Doig: House of Music, meerdere

teksten, interview Peter Doig door

Serpentine-directeur Hans Ulrich Obrist, rijk

geïllustreerd, vormgeving door Parijse studio

Faye and Gina, formaat en design sluiten aan

bij 12-inch platenhoes.

77

Museum tips

Thuis in de 17e eeuw

17-10 t/m 11-01

Rijksmuseum

Amsterdam

www.rijksmuseum.nl

Van Gogh en

de Roulins

03-10 t/m 11-01

Van Gogh Museum

Amsterdam

www.vangoghmuseum.nl

Wandel door negen betoverende kijkdozen en ontdek hoe mensen in de 17e eeuw

leefden: van het ontwaken bij het ochtendgloren tot aan het kaarslicht bij avond.

Persoonlijke verhalen, schilderijen en gebruiksvoorwerpen brengen het dagelijks

leven dichtbij. Hoogtepunten zijn de beroemde poppenhuizen van Petronella

Oortman en Dunois, die een unieke blik bieden op het huishouden van toen.

Met vondsten uit beerputten, familierelieken en vergulde meubelen ontstaat een

intiem beeld van wonen, werken en samenleven. Theatermaker Steef de Jong ontwierp

de scenografie in zijn herkenbare kartonnen stijl, als een dagboek van een

tijdperk, opengemaakt in miniatuur en groot gebaar. (eb)

Poppenhuis van Petronella Oortman, Amsterdam, ca. 1686-1710. © Amsterdam, Rijksmuseum.

Voor het eerst komen de portretten van het

gezin Roulin samen in één tentoonstelling.

In 1888 vond Vincent van Gogh in de Franse

postbode Joseph Roulin en zijn familie niet

alleen modellen, maar ook de warmte van

een gezin dat hij zelf nooit had. Hun intieme

portretten tonen Van Goghs ambitie om zich

te bewijzen als portretschilder en zijn zoektocht

naar verbondenheid in een turbulente

periode. Deze tentoonstelling brengt kunst en

vriendschap samen en laat zien hoe Van Gogh,

te midden van eenzaamheid en experiment,

tijdloze beelden van menselijke nabijheid wist

te scheppen. (eb)

Vincent van Gogh, Augustine Roulin (La Berceuse),

1889, Museum of Fine Arts, Boston (legaat van John T.

Spaulding). Foto: Museum of Fine Arts, Boston.

Shima no Ama

18-10 t/m 08-02

Huis Marseille

Amsterdam

www.huismarseille.nl

Tachtig betoverende zwart-witfoto’s van Kusukazu Uraguchi (1922-1988) brengen de

eeuwen oude traditie van de Japanse ama, vrouwen die al duikend zeeoren en zeewier verzamelen,

tot leven. Uraguchi legde meer dan dertig jaar hun werk, rituelen en verbondenheid

met de zee vast in krachtige beelden, vaak met de iconische Nikonos-camera. Voor het eerst

in Nederland zijn ook zijn originele houten panelen te zien, speciaal gerestaureerd. Een

intiem en tijdloos eerbetoon aan de onverschrokken vrouwen van Shima, waarin vitaliteit,

schoonheid en traditie samenkomen. (eb)

Opening van het abalone-seizoen, niet ver van het strand van Azurihama, Koshika, 1964. Met toestemming

van Uraguchi Estate. © Kusukazu Uraguchi.

78

Hoofdrol: de aardappel

11-10 t/m 01-02

Het Noordbrabants Museum

’s-Hertogenbosch

www.hnbm.nl

Verbonden met de zee

11-10 t/m 08-02 Museum Belvédère

Oranjewoud

www.museumbelvedere.nl

In 2025 is het 140

jaar geleden dat

Vincent van Gogh

in Nuenen De

aardappeleters

schilderde. Het

meesterwerk

ontstond uit zijn

fascinatie voor het

boerenleven en de

bescheiden knol

die hij meerdere

keren centraal

stelde in stillevens

en studies. De

tentoonstelling

De aardappel in

Den Bosch bevat

ook het portret

van boerendochter

Gordina de

Groot, dat in 2024

wereldnieuws

werd. Van oefenstuk

tot symbool:

de aardappel

groeide voor Van

Gogh uit tot een

drager van kleur,

textuur en betekenis.

In het Noordbrabants Museum is te zien hoe dit alledaagse gewas kunstenaars

inspireerde in de 19e en 20e eeuw. (eb)

Vincent van Gogh, Spittende boerin, juli-september 1885, olieverf op doek, 35,5 x 25,7 cm.

Het Noordbrabants Museum, ’s-Hertogenbosch. Foto: René Gerritsen.

Voor het eerst krijgt Sámal Joensen-Mikines, de

belangrijkste schilder van de Faeröer Eilanden, een

solotentoonstelling in Nederland. Mikines (1906-

1979) groeide op op het afgelegen eiland Mykines

en raakte levenslang verbonden met de zee, het

ruige landschap en de kleine vissersgemeenschappen.

Zijn werk beweegt zich tussen impressionisme

en expressionisme, met intense aandacht voor

licht en ruimte. In Always the Sea toont Museum

Belvédère circa vijftig schilderijen, waaronder

indringende zeegezichten en landschappen. De

tentoonstelling belicht zijn unieke positie binnen

de Europese kunst en legt verrassende verbanden

met Noord-Nederlandse landschapsschilders uit

de eigen collectie. (eb)

Sámal Joensen-Mikines, Listasavn Føroya Uitzicht vanuit

het dorp Kirkja, 1933, olieverf op doek, 76 x 88 cm.

Met toestemming van H.N. Jacobsens Fonds.

Het fantastische landschap

11-10 t/m 22-02

Museum Arnhem

Arnhem

www.museumarnhem.nl

Surrealisme door een nieuwe lens: in Het fantastische landschap laat Museum Arnhem zien hoe

surrealisten het landschap gebruikten als spiegel voor de maatschappij. Meer dan 100 werken

van onder anderen Magritte, Carrington, Lee Miller en hedendaagse makers tonen hoe droombeelden

niet alleen ons innerlijk onthullen, maar ook politieke spanningen en klimaatvragen

weerspiegelen. Met vier thematische hoofdstukken, van psychoanalyse tot fluïde identiteiten en

kruisbestuivingen tussen mens en natuur, biedt de tentoonstelling een vernieuwend overzicht.

Voor het eerst staat in Nederland het landschap centraal binnen een van de invloedrijkste kunststromingen

van de 20e eeuw. (eb)

René Magritte, The Flavour of Tears, olieverf op doek, 1948. © Pictoright Amsterdam 2025.

79

Museum tips

Kunstexplosie 1913

t/m 11-01

Singer Laren

Laren

www.singerlaren.nl

Instinct en materie

11-10 t/m 01-03 Keramis

La Louvière

www.keramis.be

Feest, vrijheid en vernieuwingsdrang

vullen dit najaar

de zalen van Singer Laren.

1913. De grote kunstexplosie

toont hoe Nederlandse

modernisten als Jan Sluijters,

Leo Gestel en Piet Mondriaan

zich positioneerden tussen

internationale tijdgenoten

als Kandinsky, Modigliani en

Delaunay. In dit roerige jaar

lijkt de avant-garde te dansen

op een vulkaan – vlak voor de

Eerste Wereldoorlog uitbreekt.

De tentoonstelling presenteert

zes thematische zalen

vol iconische werken, van

kleurrijke bloemen tot radicaal

abstracte schilderijen. Zo viert

Singer Laren de bloei van het

modernisme én markeert het

afscheid van directeur Jan

Rudolph de Lorm. (eb)

Amedeo Modigliani, Le Grande

Buste Rouge, 1913, olieverf op doek,

81,5 x 51 cm. Met toestemming van

Het Noordbrabants Museum met

dank aan de JK Art Foundation.

Foto: Peter Cox.

“Ik laat me leiden door mijn instinct”, vertelde

de kunstenaar in een interview met Artension

in 2020. Instinct, gevoel voor volume en de

uitdagingen van de materie: naast een uitgesproken

voorliefde voor de natuur, zijn dat de

drie thema’s die Clémence van Lunen (°1959)

inspireren. Ze werd geboren in Brussel en

vindt in volume haar beste expressiemiddel. Ze

volgde een opleiding bij beeldhouwer Michel

Smolders en studeerde vervolgens aan de

kunstacademie in Parijs, waar ze nu ook woont.

Het werken met klei trok haar gaandeweg

steeds meer aan, misschien vanwege de directe

band met de natuur, een band die ze verder

uitdiepte tijdens verblijven in Japan, voordat

ze in China de porseleinkunst ging bestuderen.

Deze bepalende periodes scherpten haar

instinct, die spontane kracht die een wereld

van kleurrijke vormen doet ontstaan, hybriden

tussen plant en mineraal, zwevend in onbestemde

oorden, tussen speels, monsterlijk en

vrolijk. Een fascinerende wereld die we kunnen

ontdekken op deze expositie, die een overzicht

van haar dertigjarige carrière biedt. (ah)

Clémence van Lunen, Cactus #11, 2017, gres en

geglazuurde bakstenen, 113 x 39 x 33 cm. © de

kunstenaar. Met toestemming van Galerie Polaris, Parijs.

De lokroep van de natuur

04-10 t/m 25-01

CAP

Bergen

www.cap.mons.be

David Hockney, The Arrival of Spring in

Woldgate, East Yorkshire in 2011 (twenty

eleven) – 30 April, iPad-tekeningen

gedrukt op papier, ed. van 25, 55 x 41,5 cm.

Ernst Collection. © de kunstenaar.

Nadat zijn op iPad-tekeningen gebaseerde werken in 2021 in Bozar en daarna op verschillende

andere locaties werden tentoongesteld, brengt David Hockney (°1937) ze nu naar Bergen. Daar vormen

ze echter niet de kern van de tentoonstelling maar sluiten aan bij het overkoepelende thema:

de relatie tussen mens en natuur. Een thema dat tegenwoordig uiterst relevant is en dat hier in verschillende

secties wordt uitgewerkt: de voedende aarde, de velden, de seizoenen, de bloemen, de

eenzaamheid en de poëzie. De Britse kunstenaar pakt ook uit met monumentale schilderijen over

dit onderwerp. Die krijgen op hun beurt het gezelschap van schilderijen en sculpturen van andere,

niet minder prestigieuze meesters, zoals Vincent van Gogh, Edvard Munch, Constantin Meunier

en Noord-Europese kunstenaars als Albert Edelfelt en Konrad Mägi. De symfonie Das Lied von der

Erde van Gustav Mahler vormt een passende muzikale begeleiding. (ah)

80

Nieuwe kijk op David

15-10 t/m 26-01

Louvre

Parijs

www.louvre.fr

Jacques-Louis

David (1748-

1825) werd

opgeleid in de

laatste jaren

van de rococo,

groeide daarna

uit tot een

van de eerste

en belangrijkste

vertegenwoordigers

van het neoclassicisme

en werd ook

een fervente

bezinger van

Napoleon. Hij

is een van de

belangrijkste

schilders uit

de Franse

geschiedenis

en creëerde

verschillende

meesterwerken,

zoals Marat

assassiné

en Le Sacre de

Napoléon. David was een overtuigde aanhanger van de Revolutie, maar aarzelde

niet van kant te wisselen om te kunnen blijven schilderen, wat hem uiteindelijk in

ballingschap bracht. Hij stierf in Brussel in 1825. Deze tentoonstelling wordt georganiseerd

om de tweehonderdste verjaardag van zijn dood te herdenken, maar

ook om een nieuwe kijk te bieden op deze trotse en complexe persoonlijkheid,

wiens oeuvre van een uitzonderlijke rijkdom is. De curators willen met name de

aandacht toespitsen op de inventiviteit en expressieve kracht van Davids schilderkunst,

die meer gevoelservaringen bevat dan de imposante strengheid van zijn

schilderijen doet vermoeden. (ah)

Jacques-Louis David, Marat assassiné, 1793, olieverf op doek. Brussel, Koninklijke Musea voor

Schone Kunsten van België. Foto: J. Geleyns – Art Photography.

Het Italiaanse

maniërisme

in Frankrijk

22-10 t/m 01-02

Beaux-Arts

Parijs

www.beauxartsparis.fr

Om het kasteel van Fontainebleau te versieren, deden

Frans I en vervolgens Hendrik II een beroep op

Rosso Fiorentino (1495-1540) en Francesco Primaticcio

(1504-1570). Deze Italianen brachten de nieuwe

artistieke trend van dat moment, het maniërisme,

naar Frankrijk, waar het door hun Franse assistenten

werd overgenomen en verspreid. Talrijke tekeningen

en etsen geven een gedetailleerd beeld van deze

assimilatie. Het gaat om kopieën van modellen van

de geschilderde en gebeeldhouwde versieringen en

zo kun je meteen ook de ontstaansgeschiedenis en

de evolutie van dit indrukwekkende project volgen.

De expositie is gebaseerd op de collecties van de

Ecole Nationale Supérieure des Beaux-Arts, die een

uitzonderlijke verzameling 16e-eeuwse werken bezit.

Het eerste deel toont de geschilderde en gebeeldhouwde

versieringen die zich nog op hun oorspronkelijke

plaats bevinden en het verdwenen werk, aan

de hand van voorbereidende en ter plaatse gemaakte

tekeningen, getekende kopieën en prenten.

Het tweede deel is gewijd aan de etsen die in de

jaren 1540 door het graveeratelier van Fontainebleau

zijn gemaakt. In het laatste deel worden de antieke

en hedendaagse bronnen belicht die de kunstenaars

aan het hof van Fontainebleau hebben geïnspireerd.

(ah)

Antonio Fantuzzi, Een cryptoporticus, ets, opgekleefd aan de

hoeken, 29,3 x 42,1 cm. © Beaux-Arts de Paris.

George Condo

10-10 t/m 08-02

Musée d’Art Moderne de Paris

Parijs

www.mam.paris.fr

George Condo, The portable Artist, 1995.

Privécollectie. © de kunstenaar en ADAGP.

Na de overzichtstentoonstellingen over Jean-Michel Basquiat en Keith Haring vormt deze expo het

laatste deel van een New Yorkse trilogie, waarin de opkomst van een nieuwe generatie schilders

in de jaren 80 wordt belicht. Een onderwerp dat des te relevanter is daar George Condo (°1957)

een goede vriend van deze twee kunstenaars was. In 1979 vestigde hij zich in New York; hij werd er

al snel geïntroduceerd in de lokale kunstscene. Condo werkte onder meer in het zeefdrukatelier

van Andy Warhol. Daarna vestigde hij zich in Keulen en vervolgens was Parijs van 1985 tot 1995 zijn

hoofdverblijfplaats. De tentoonstelling, samengesteld in overleg met de kunstenaar, bestrijkt meer

dan vier decennia van zijn carrière en presenteert zijn bekendste werken. Ze toont de diversiteit van

zijn oeuvre aan de hand van drie hoofdthema’s: de relatie tot de kunstgeschiedenis, de behandeling

van de menselijke figuur en de band met de abstractie. (ah)

81

Museum tips

Vrouwelijke d’Artagnan

10-10 t/m 11-01

Schirn Kunsthalle

Frankfurt

www.schirn.de

Niet grappig?

18-10 t/m 08-03 LAAC

Duinkerke

www.musees-dunkerque.eu

www.facebook.com/laac.dunkerque/

De broers Duchamp

vormden een opmerkelijk

artistiek trio: Marcel, de

grappigste, een gewetensvolle

vernieuwer van

de kunsten, Raymond

Duchamp-Villon, de

kubistische beeldhouwer,

en Jacques, de schilder.

Maar, zoals Marcel

zelf benadrukte op een

tentoonstelling in Rouen,

in 1967, waren de drie

musketiers vergezeld

van een d’Artagnan, hier

belichaamd door hun zus

Suzanne (1889-1963). Zij

was als kunstenaar nauw

betrokken bij de avantgarde,

maar tegelijkertijd

zeer onafhankelijk. Zo

experimenteerde ze met

verschillende nieuwe

media, zoals collage, maar

maakte zonder vooroordelen

gebruik van zowel figuratieve als abstracte kunst. Verbonden met de dadaïstische

beweging creëerde ze een subtiele en unieke beeldtaal door readymades, poëtische

inscripties en geometrische vormen met elkaar te combineren. Na de dadaïstische

periode bleef ze steeds nieuwe paden bewandelen. Deze overzichtstentoonstelling is

onder meer gestoeld op recente ontdekkingen en onderzoeken, die ons laten kennismaken

met een figuur die al te snel werd genegeerd door nogal vrouwonvriendelijke

kunsthistorici. (ah)

Suzanne Duchamp, Jeune Fille au Chien, 1912, olieverf op doek, 92 × 73 cm. Parijs, Centre Pompidou,

MNAM-CCI. © de kunstenaar/ VG Bild-Kunst, Bonn 2025/ CNAC-MNAM. Foto: Bertrand Prévost.

Feministen

kregen (en

krijgen?)

vaak het

verwijt een

gebrek aan

humor te

hebben.

Zoals iedereen

weet, is

humor een

uitgesproken

mannelijk

kenmerk ...

Waarom zou

de vrouwelijke

kunne zich er dan nog druk om maken?

Maar even serieus nu: kijk maar naar het werk

van de geniale Evelyne Axell (1935-1972) en je

valt meteen voor haar meedogenloze ironie

en het rebelse, ondeugende beeld dat ze

van de vrouw schetst. Verschillende werken

van haar zijn te zien op deze expositie over

de tweede feministische golf, die plaatsvond

in de jaren 60 en 70. De tentoonstelling presenteert

werk van een groep kunstenaars die

humor hebben gebruikt als militant wapen,

door werken van mannen te parodiëren of

het vrouwelijke ideaal te verdraaien, zonder

bang te zijn zichzelf te parodiëren. Het zijn

pikante werken, die ons eraan herinneren

dat de vrouwenrechten nog lang niet vast

verworven zijn. (ah)

Evelyne Axell, Sans titre (Ouf !), ca. 1964, gemengde

techniek en collage op papier, 55 x 36,5 cm. Collectie

Philippe Axell. © Adagp, Parijs, 2025.

Ruimte en volume

11-10 t/m 02-03

Peggy Guggenheim Collection

Venetië

www.guggenheim-venice.it

Lucio Fontana, Banaan en peer, polychrome keramiek,

16,6 x 26 cm. Rira Collectie. © Fondazione Lucio Fontana,

Milaan. Foto: SIAE 2024.

Zijn monochrome doeken, waar hij met een mes in kerfde, behoren tot de beroemdste

werken uit de hedendaagse kunst. Lucio Fontana (1899-1968) was echter

bovenal een uitmuntende beeldhouwer en keramist. Manu-Facture: The Ceramics

of Lucio Fontana is uitsluitend gewijd aan zijn rijke corpus van keramische werken,

dat een frappant bewijs van zijn creatieve verbeeldingskracht vormt en aantoont dat

de kunstenaar zich al bezighield met het grip krijgen op de ruimte, die hij hier in een

dialoog met volume brengt. Tientallen werken getuigen van de diverse onderwerpen

die hij heeft behandeld: menselijke figuren, dieren, harlekijnen, krijgers en abstracte

vormen. Sommige sculpturen benadrukken het organische karakter van het medium,

andere zijn geglazuurd met levendige en intense kleuren. Sommige zijn in serie geproduceerd,

andere unieke stukken. De tentoonstelling toont ook foto’s van de kunstenaar

aan het werk en belicht het belang van zijn hand in het creatieve proces. (ah)

82

Ster van de sterrenfotografen

09-10 t/m 11-01

National Portrait Gallery

Londen

www.npg.org.uk

De lijst van

personen die

voor de lens van

Cecil Beaton

(1904-1980) zijn

verschenen, is

indrukwekkend:

van Hollywoodsterren

tot leden

van de high

society en koningshuizen,

en

ook beroemde

kunstenaars.

Denk aan prinses

Margaret, Lucian

Freud, Francis

Bacon en Salvador

Dalí. Cecil

Beaton was in

de eerste plaats

een modefotograaf.

Zijn eerste

foto’s vormden

de basis van zijn

succes, omdat hij

daarin een stijl

ontwikkelde die

later befaamd

werd en hem alvast een bliksemsnelle doorbraak bezorgde: de combinatie van Edwardiaanse

scenische glamour en moderne elegantie, een afspiegeling van de nieuwe tijd.

Daarnaast was hij ook mode-illustrator, Oscar-winnend kostuumontwerper, scherpzinnig

schrijver en een karikaturist met oog voor maatschappelijke vraagstukken. Met als

bijnaam ‘The King of Vogue’ groeide Beaton uit tot een belangrijke figuur in de Britse

en Amerikaanse creatieve wereld van de 20e eeuw. (ah)

Cecil Beaton, Audrey Hepburn in haar jurk voor ‘My Fair Lady’, 1963, originele kleuren. Londen,

The Cecil Beaton Archive.

In het land van

Dzjengis Khan

24-10 t/m 22-02 Museum Rietberg

Zürich

www.rietberg.ch

De titel hierboven vat perfect de stereotypen

over Mongolië samen: steppen die worden

doorkruist door rondtrekkende herders of

geteisterd door horden woeste krijgers.

Welkom dus op de tentoonstelling Mongolei.

Eine Reise durch die Zeit, gebaseerd op de

laatste resultaten van archeologisch onderzoek

in deze fascinerende regio. Tal van

voorwerpen, zoals kostbare stoffen die nog

nooit buiten Mongolië te zien waren, laten

ons kennismaken met een rijkere, genuanceerdere

geschiedenis dan ooit tevoren. Zo

wordt de bezoeker uitgenodigd zich onder te

dompelen in de kleurrijke en levendige cultuur

van de grote steden die tussen de 2e en

14e eeuw in de Mongoolse steppen werden

gebouwd. De tentoonstelling wil aantonen

hoe de steppen van Noord-Azië in die tijd

het centrum waren geworden van een vroeg

cultureel gebied tussen Europa en Oost-Azië.

(ah)

Mongoolse ruiter, uit het Album Diez, Tabriz (?), Iran,

1e kwart 14e eeuw. © Staatsbibliothek zu Berlin –

Preussischer Kulturbesitz, Orientabteilung.

Het fantastische landschap

11-10 t/m 22-02

Museum Arnhem

Arnhem

www.museumarnhem.nl

Surrealisme door een nieuwe lens: in Het fantastische landschap laat Museum Arnhem zien hoe

surrealisten het landschap gebruikten als spiegel voor de maatschappij. Meer dan 100 werken

van onder anderen Magritte, Carrington, Lee Miller en hedendaagse makers tonen hoe droombeelden

niet alleen ons innerlijk onthullen, maar ook politieke spanningen en klimaatvragen

weerspiegelen. Met vier thematische hoofdstukken, van psychoanalyse tot fluïde identiteiten en

kruisbestuivingen tussen mens en natuur, biedt de tentoonstelling een vernieuwend overzicht.

Voor het eerst staat in Nederland het landschap centraal binnen een van de invloedrijkste kunststromingen

van de 20e eeuw. (eb)

René Magritte, The Flavour of Tears, olieverf op doek, 1948. © Pictoright Amsterdam 2025.

83

Museum agenda

Barbara van Houten, Stilleven met klaprozen en glazen vazen op een tafel, 1891-1950, potlood en

waterverf op papier, 65 × 62 cm. © Particuliere collectie. Te zien in De Mesdag Collectie in Den Haag.

Aarle-Rixtel

Museum Bies

△ Marinus Bies.

Geworteld in de Peel.

Retrospectieve

t/m 04-01

Alkmaar x

Stedelijk Museum

Alkmaar

△ Leo Gestel en Gustave

De Smet

t/m 13-09-2026

Amersfoort

De Katoendrukkerij

△ De Verzegelde Tijd van

Het Wilde Oog

10-10 t/m 14-12

Museum Flehite

△ Kijk! Amersfoort! -

Withoos tot Wolter &

de wijk

t/m 26-10

Amstelveen

Museum Cobra

△ De Cycloop

t/m 18-01-2026

△ Kishio Suga: Where

Both Sides Meet

t/m 26-10

Museum JAN

△ Koen Vermeule:

Poetry suite

t/m 05-10

△ Ossip Zadkine – Mens,

Mythe & Metamorfose

t/m 09-11

Amsterdam

Allard Pierson

△ Van glas, gemaakt in de

oudheid

t/m 01-03-26

Amsterdam City

Archives

△ Dana Lixenberg:

De Wallen

t/m 15-02-2026

Amsterdam Museum

△ Sander Breure en Witte

van Hulzen: ‘’Friede

auf Erden’’: kunst en

oorlog in Huis Willet-

Holthuysen

t/m 09-11

△ Refresh Amsterdam #3:

Imagine the Future

t/m 30-11

Amsterdam Pipe

Museum

△ Ode aan één vrouw

t/m 31-12

FOAM

△ De Ondergedoken

Camera

t/m 02-10

△ Augusta Curiel - Yere

Mi Sten

t/m 06-11

Grachtenmuseum

△ Dieren van de Grachten

t/m 23-11

H’ART Museum

△ Brancusi, The Birth of

Modern Sculpture

t/m 18-01-2026

Huis Marseille

△ Kusukazu Uraguchi.

Shima no Ama

18-10 t/m 08-02

△ Memento. Fotografie,

onderbroken

t/m 12-10

Japanmuseum

Sieboldhuis

△ Anaïs Lopez. De

schildpad en de monnik

t/m 07-12

Luther Museum

△ De vele gezichten van

Katharina

24-10 t/m 25-01

Rijksmuseum

△ Thuis in de 17de eeuw

17-10 t/m 11-01-2026

△ Isamu Noguchi in de

Rijksmuseum Gardens

t/m 26-10

Stedelijk Museum

△ Erwin Olaf

11-10 t/m februari 26

△ To be determined

t/m 09-10

△ Sandra Mujinga

t/m 11-01

△ Karel Martens

t/m 26-10

Van Gogh Museum

△ Van Gogh en de Roulins.

Eindelijk weer samen

03-10 t/m 11-01

Apeldoorn

CODA Museum

△ Fauna op de Veluwe

t/m 12-10

△ Natuur in transitie -

fotografie van Arja Hop

en Peter Svenson

t/m 26-10

△ CODA Paper Art

t/m 26-10

Paleis het Loo

△ Dresscodes

09-10 t/m 08-03-2026

Arnhem

Museum Arnhem

△ Lydia Schouten. Forever

Young

04-10 t/m 15-03

△ Het fantastische

landschap – Een

nieuw perspectief op

surrealisme,

11-10 t/m 22-02

△ Sara Vrugt. Roerloos

11-10 t/m 22-02-2026

Assen

Drents Museum

△ Microkosmos –

De wereld in een

Wunderkammer

t/m 01-03

△ The Mucha Experience

t/m 04-01

Bergen op

Zoom

Markiezenhof

△ Wonderwezens:

bijzondere Bergse

Beesetn

t/m 04-01

Breda

De Grote Kerk

△ René! I’m still standing

– over liefde en verlies

11-10 t/m 01-03-2026

Museum Prinsenhof

Delft

△ Willem!

10-10 t/m 06-04-2026

Den Bosch

Designmuseum

△ Just Do It Yourself

t/m 04-01

△ Vrouwen als

technologie

t/m 26-10

Noordbrabants

Museum

△ De aardappel

04-10 t/m 01-02

△ Om de tuin geleid

t/m 04-01-2026

Den Haag

De Mesdag Collectie

△ Barbara van Houten. In

het licht van de Mesdags

19-09 t/m 18-01

Fotomuseum

△ Generasi 3.0 - De

verhalen die wij dragen

11-10 t/m 22-03-2026

Kunstmuseum

△ Jacoba van Heemskerck

& Marie Tak van

Poortvliet

t/m 01-03-2026

△ Alles gegeven: Jacoba

van Heemskerck X Marie

84

Tak van Poortvlie

t/m 01-03-2026

△ Lois Dodd: Framing the

Ephemeral

t/m 04-01-2026

△ Nieuwe Haagse School

– Bovenal vrij

t/m 07-12

△ Titanic & fashion

t/m 25-01

Museum Beelden

aan Zee

△ Khaled Dawwa: voici

mon coeur

t/m 02-11

△ Pas de Deux: Degas X

Ryan Gander -

t/m 04-01

Museum Panorama

Mesdag

△ Licht, Lucht, Water – de

schilders van Den Haag

04-10 t/m 01-03

Deurne

Museum De Wieger

△ Het Dorp en veel meer

– Friso Wiegersma 100

jaar (1925-2025)

t/m 07-12

△ Waar kunst raakt

- Moderne en

hedendaagse kunst uit

de collectie Louwers

t/m 07-12

△ Jolanda Meulendijks

omADEM - over het

zwarte veen en het

blauwe zwerk: Jolanda

Meulendijks

t/m 26-01

Doesburg

Lalique Museum

△ Koninkrijk van Kleuren

– Deel II

t/m 17-05-2026

△ Marc Chagall –

De Kleurenpoëet

t/m 21-06

Domburg

Marie Tak van

Poortvliet Museum

△ Licht, ruimte en

harmonie de kunstenaar

Jozef Posenaer 1876-1935

t/m 05-10

Dordrecht

Dordrechts Museum

△ De Galatea Kunstprijs

t/m 05-10

△ Johan de Witt

t/m 26-10

Dordts Patriciërshuis

△ Rewriting history:

Suzanne Jongmans

t/m 26-10

Hof van Holland

△ Dordtenaar4-ever?!

t/m 01-11

Eindhoven

Van Abbemuseum

△ Ketuta Alexi-

Meskhishvili: making

food out of sunlight

t/m 30-11

Enkhuizen

Zuiderzeemuseum

△ Voorbij de foto

17-10 t/m 26-04-2026

Gorssel

Museum More

△ Merrily, merrily, merrily

t/m 26-10

Gouda

Museum Gouda

△ Jo Koster, kunstenaar

t/m 04-01

△ Ongehoord –

Verzamelde vrouwen

t/m 22-01

Groningen

Groninger Museum

△ What a wonderful

home! Een postmodern

interieur door Marloes

en Wikke

t/m 16-11

△ De Ploeg in context

t/m 2026

△ Edward Clydesdale

Thomson - Bound to the

Miraculous, after Bas

Jan Ader

t/m 31-10

Haarlem

Frans Hals Museum

△ Coba Ritsema

t/m 04-01

Verwey Museum

Haarlem

△ Atelier in beeld – Kees

Verwey, Nico Koster,

Hans de Bruijn

t/m 04-01

△ Verwey en zijn inspiratie

– Breitner, Israels,

Sluijters, Toorop, e.a.

t/m 09-11

△ Jeanne Verwey-

Tilbusscher – Meer dan

muze

t/m 26-10

Heerenveen-

Oranjewoud

Museum Belvédère

△ Sámal Joensen-Mikines

11-10 t/m 08-02

Laren

Singer Museum

△ Singer Highlights

t/m 01-12

△ Marc Mulders:

A Garden Path

t/m 09-11

△ 1913. De grote

kunstexplosie

t/m 11-01

△ Window of

Opportunity: Jildau

Nijboer

t/m 01-03-26

△ Scherpe tongen

t/m 08-02

Leeuwarden

Fries Museum

△ Tina Farifteh: Toen ik de

zon en de maan tegelijk

zag

t/m 15-03

△ Voorbij de horizon

t/m 15-04

△ Veenweide Atelier

t/m 26-10

Keramiek Museum

Princessehof

△ Oracles from far and

near

t/m 26-10

△ Pei-Hsuan Wang

t/m 26-10

Leiden

Museum De Lakenhal

△ Doesjenel Prijs 2025

t/m 25-01

Maastricht

Bonnefanten

Museum

△ Mounira Al Solh: A land

as big as her skin

t/m 11-01

△ De sleutel tot Sint

Servaas

t/m 16-11

△ De Weerd: mini-

Maaseiland op het

voorplein voor het

museum

t/m 30-11

Fotomuseum aan het

Vrijthof

△ Franco Zecchin | Life

in Sicily

t/m 25-01

Middelburg

Zeeuws Museum

△ Bodemjuweeltjes

t/m 01-03-26

△ Darn

t/m 25-01

Nieuwe Pekela

Museum

Kapiteinshuis

△ Ode aan de Pekelder

Wichter, portretten van

prominente vrouwen van

1700 tot nu

t/m 26-10

Nijmegen

Museum de Bastei

△ Romeinse Waalschatten

t/m 26-10

Oss

Museum Jan Cunen

△ Puppet Masters

t/m 25-01

Otterlo

Kröller-Müller

△ Wessel Couzijn

11-10 t/m 15-03

△ Joseph Beuys,

Strassenbahnhaltestelle

t/m 05-10

Tegelmuseum

△ Naakte Onschuld.

Cupido op tegels

t/m 01-03-2026

Rotterdam

Chabot Museum

△ Leendert Bolle (1879-

1941), beeldhouwer in

Rotterdam

t/m 09-11

Kunsthal

△ Iris van Herpen:

sculpting the senses

t/m 01-03

△ Cute

t/m 23-11

Schiedam

Stedelijk Museum

Schiedam

△ The Roundness of Lossthe

art of living on

t/m 01-03

△ Missen als een ronde

vorm. De kunst van het

doorleven

t/m 01-03-2026

△ Silence & The Presence

of Everything

t/m 31-05-2026

Schoonhoven

Zilver Museum

Schoonhoven

△ Please touch

30-10 t/m 13-09-2026

Sneek

Fries Scheepvaart

Museum

△ Een zee aan kennis

04-10 t/m 26-03

Ter Apel

Museum Klooster

△ Uit het paradijs. Kunst,

mythologie, psychologie

t/m 26-10

Utrecht

Museum

Catharijneconvent

△ In the Name of Love.

Over kunst en liefde

t/m 01-03-2026

Valkenswaard

Nederlands

Steendrukmuseum

△ The Promise of Life

t/m 26-10

Venlo

Museum Bommel van

Dam

△ Fantastische Wezens

04-10 t/m 22-03

Wassenaar

Museum Voorlinden

△ Group exhibition: The

Life of Things

t/m 02-11

△ Mark Manders

t/m 25-01

△ The Life of Things

t/m 25-11

Westeremden

Museum Helmantel

△ Henk Helmantel 80 –

van kindertekeningen

tot nu

t/m 01-11

Zundert

Vincent Van Gogh

Huis

△ PATATE – Aardappels

na Van Gogh

t/m 02-11

Zwolle

Museum De Fundatie

△ Charlotte van Pallandt

– Sprekende koppen

04-10 t/m 30-04-2026

△ Thuis bij Ter Borch -

Kunstenaarsfamilie in

Zwolle

t/m 01-02-2026

△ Ivna Esajas – In The

Garden of My Good

Days

t/m 01-02-2026

Stuur de gegevens voor november

door naar els.bracke@ips.be

vóór 05-10.

85

‘Affiches bieden

een venster

op de geschiedenis’

Sinds vorig jaar staat Galerie Stylo

op de PAN, met vintage affiches.

Voor kunsthandelaar Rob van

Vulpen is het een mooie manier

om deze kunstvorm bij een breder

kunstpubliek onder de aandacht

te brengen.


galerie gaat over

vormgeving, communicatie

en geschiedenis”, zegt

“Deze

galeriehouder Rob van

Vulpen. “Behalve dat ze vaak mooi zijn,

zijn affiches ook getuigen van de sociale,

politieke en culturele geschiedenis. Ze

bieden een venster op de wereld, waardoor

je de geschiedenis van 1880 tot nu kunt

herbeleven. De meeste mensen realiseren

het zich niet, maar vrijwel alle bekende

kunstenaars uit de 20e eeuw ontwierpen

ze. Het was dé vorm van communiceren in

een tijd dat massacultuur opkwam, de middenklasse

massaal ging kopen en er nieuwe

druktechnieken ontstonden in grote

steden van de wereld, met name in Parijs.

Er was nog geen radio en tv, laat staan

internet; affiches waren het belangrijkste

middel voor propaganda en commercie. Al

het budget en talent ging daarheen. Miljoenen

mensen zagen de affiches buiten. Vaak

waren er duizenden tot tienduizenden van

gedrukt, maar verreweg de meeste affiches

verdwenen in het gat van de geschiedenis,

terwijl ze eigenlijk perfect weergeven waar-

Kunsthandelaar Rob van Vulpen in zijn galerie in Bennebroek.

86

Affiche van een tenniswedstrijd tijdens WO I,

ontworpen door Willy Sluiter.

mee mensen indertijd echt bezig waren.

Wat er nog over is, hangt bij verzamelaars

en bijvoorbeeld het Stedelijk Museum

Amsterdam, dat een collectie heeft van zo’n

zestigduizend affiches.”

Van Vulpen wijst naar een modeaffiche

uit 1902 van een voorname vrouw, vosje

om de hals, afgebeeld met een dienstmeid.

“Het is van Géza Faragó, een van de grootste

meesters van de vroege Hongaarse

posterkunst. Het toont een beeld van een

tijd die definitief vervlogen is. Hiervan is er

één in een museum in Boedapest, en ik heb

er ook een.”

AFFICHOMANIE

Van Vulpen beweert dat hij in Nederland de

enige is die voornamelijk in affiches handelt.

Het belangrijkste afficheland is Frankrijk.

“In het Parijs van de jaren 80 en 90 van

de 19e eeuw hingen ze overal”, vertelt hij.

“Beroemdste affichemakers uit die tijd zijn

Henri de Toulouse-Lautrec en Jules Chéret,

de ‘vader van het affiche’. Die laatste heeft

meer dan duizend affiches ontworpen die in

oplages van duizendtallen werden gedrukt.

Tussen 1890 en 1900 waren de hoogtijdagen,

men spreekt wel van een ‘affichomanie’. Van

enkele affiches werd speciaal voor verzamelaars

een aparte oplage gedrukt, soms

gesigneerd en genummerd.”

Van Vulpen wordt ‘persoonlijk heel blij’

van affiches van Wim Crouwel uit 1969 of

van een scheepvaartaffiche van de Holland

Amerika Lijn. Hij gebaart naar enkele

exemplaren in zijn galerie. “Ik ben ook

Een affiche uit 1928 voor het Delftsch Studenten Corps door Theodoor van Erp, met een handgesneden

letter. Een cadeau voor zijn dochter, student aan de TU Delft.

gefascineerd door affiches die uit beeld zijn

geraakt, maar in de glorietijd veel invloed

hebben gehad. De Nederlandse Oliefabriek

in Delft bijvoorbeeld huurde de beste kunstenaars

in voor hun posters voor slaolie,

zoals Jan Toorop en Bart van der Leck.

Ook de Van Nelle Fabriek, Philips en KLM

hadden geweldige ontwerpers in dienst.

Leo Gestel vervaardigde een affiche voor

gloeilampen van Philips: een vulkaan waar

een lamp uitkomt, een volledig autonoom

werk, zo lijkt het. Nederland was met name

in de jaren 10, 20 en 30 baanbrekend op

dit gebied. Nederlandse ontwerpers waren

rationeel, planmatig en economisch in hun

werk. Piet Zwart en Wim Crouwel waren

schoolvoorbeelden van dat gestructureerde

en systematische, en hun werk spreekt ook

moderne ontwerpers weer aan.”

Van Vulpen heeft zijn galerie aan een

provinciale weg in Bennebroek, maar

de handel vindt vooral elders plaats. “Ik

handel veel online en doe veel zaken met

veilinghuizen, zoals Swann Auction Galleries

in New York, Galerie Kornfeld in

‘Vrijwel alle bekende

kunstenaars uit de

20e eeuw ontwierpen

affiches’

Bern, Bonhams, Sotheby’s en Christie’s”,

legt hij uit. “In Nederland doe ik veel zaken

met Van Sabben in Hoorn. In mijn galerie

komen weinig mensen binnen. Daarom

zijn beurzen voor mij ook interessant,

daar ontmoet ik collega’s en verzamelaars.

Ik ben lid van de Nederlandsche Vereeniging

van Antiquaren, handelaren in oude

boeken, met een beurs in de Zuiderkerk

in Amsterdam. Daarnaast sta ik op een

boekenbeurs op het Vrijthof in Maastricht,

tegelijkertijd met TEFAF. En sinds

vorig jaar sta ik op de PAN. Dat is echt een

feestje. Dan spreek ik ineens met heel veel

mensen, onder wie verzamelaars en familieleden

van ontwerpers.”

87

Poster van Wim Crouwel,

Visuele communicatie, 1969.

Een schilderij en litho uit de jaren 80 van René Gruau, de vaste ontwerper van Dior. "Het is vrij werk, maar

met een logo van Dior erop is het een reclameposter."

‘Ik ruik soms al

als ik de koker

openmaak of het

affiche origineel is’

LEVI’S EN APPLE

Belangstelling voor affiches in onze tijd

is in de jaren 80 begonnen en nooit meer

echt verdwenen. Van Vulpen: “In die tijd

was art deco en art nouveau in zwang,

tegenwoordig meer werk uit de jaren

60. Musea houden zich vooral bezig met

avant-gardistisch werk en het grote publiek

richt zich op werk van bijvoorbeeld

Dick Bruna en Frans Mettes. Tegenwoordig

wordt er niet veel bijzonders gemaakt.

Het grote talent zit niet meer bij affiches,

op wat uitzonderingen na. Iconisch zijn de

affiches met een logo van Levi’s op blote

vrouwenbillen en bijvoorbeeld de H&Maffiches

uit 1993 met Anna-Nicole Smith.

Die werden indertijd uit de bushaltes

gepikt. Ook de abriposters voor Apple

Airpods in felle kleuren en de posters met

creatieve denkers zijn memorabel. Die

communicatie paste prachtig bij de vormgeving

van Apple-producten.”

Volgens de kunsthandelaar waren sommige

ontwerpers voorheen sterk verbonden met

een merk. Hij pakt twee werken uit de jaren

80 van René Gruau, de vaste ontwerper van

Dior. “Het is vrij werk, maar met een logo

van Dior erop zou het een reclameposter

zijn”, zegt Van Vulpen. “Deze ga ik op de PAN

brengen.” Hij wijst naar een groot oud affiche

waarop diverse mensen zijn afgebeeld met

een camera. “Dat is uit de begintijd van de

reclame. Denken we de afgelopen decennia

meer in doelgroepen, hier zie je dat Johann

Georg van Caspel, een pionier in de reclame,

ervoor kiest om iedereen die een camera zou

kunnen aanschaffen in één beeld te vangen.

Het beeld uit 1902 laat zien hoe toen over

reclame werd gedacht. Ik denk dat ook het

Stedelijk en nog een paar verzamelaars dit

affiche hebben. Op basis van onderzoek

schat ik de waarde in op 7.000 euro.”

Hoe weet hij eigenlijk of een affiche origineel

is? “Ik ruik het soms al als ik de koker

openmaak waar het affiche in opgestuurd

werd”, antwoordt Van Vulpen. “Ik zie het

ook als de achterkant net een andere kleur

heeft of scheurtjes gekopieerd zijn.” Het is

eindeloos zoeken voordat hij op iets bijzonders

stuit. “Ooit vond ik in een Eurobak op

een boekenbeurs een foldertje van Pomona,

het eerste vegetarische restaurant in Den

Haag uit de jaren 20”, vertelt hij. “Dat affiche

was vormgegeven door Piet Zwart,

onze belangrijkste vormgever van de vorige

eeuw. Dat leverde op een veiling 1200 euro

op. Van Kees van Dongen heb ik zeker vijf

grafische werken gevonden die in de vergetelheid

waren geraakt. En ook van A.M.

Cassandre en Alphonse Mucha vond ik een

paar vergeten ontwerpen, die in de officiële

catalogi zijn terechtgekomen.”

88

‘Vroeger waren

affiches het

belangrijkste middel

voor propaganda en

commercie. Al het

budget en talent ging

daarheen’

UNCLE SAM

Je kunt de markt voor originele oude affiches

ruwweg opdelen in twee helften: de

ene helft betreft filmaffiches en de andere

alle overige onderwerpen, zoals toerisme,

werving, propaganda, voorlichting en

commercie. Van alle affiches zijn er talloze

gedrukt, maar het gros is verdwenen door

gebruik. Van Vulpen: “Een hoogtepunt is

een affiche van Fritz Langs film Metropolis

uit 1927, een ontwerp van Heinz Schulz-

Neudamm dat een galerie ooit verkocht

voor 1,2 miljoen euro. Ook posters van de

eerste King Kong-film van 1933 brengen recordbedragen

op. De waarde wordt bepaald

door de zeldzaamheid, de kwaliteit en of

het zijn werk heeft gedaan of van invloed is

geworden op ander werk. Het dienen vensters

te zijn op de geschiedenis. Zo zijn posters

van Bauhaus in trek en het werk van de

Zero-beweging. Een goed Bauhaus-affiche

brengt zomaar twee ton euro op. Ze geven

de ambities van die tijd weer, en dat geldt

ook voor bijvoorbeeld posters uit de nazitijd.

De ontwerpen van Ludwig Hohlwein,

met afbeeldingen van stoere mannen en

vrouwen, zijn van enorme invloed geweest.

Ook niet-totalitaire overheden hebben

massaal gebruikgemaakt van affiches. De

VS hebben tijdens de Eerste Wereldoorlog

miljoenen wervingsaffiches gemaakt met

Uncle Sam (‘I Want You for U.S. Army’) en

affiches voor ‘war bonds’ (oorlogsobligaties,

red.). Die hebben ervoor gezorgd dat

soldaten zich aanmeldden en de oorlog kon

worden gefinancierd.”

Van Vulpen kocht zijn eerste affiche bij Van

Sabben Poster Auctions in Hoorn. “Ik zat

in de veilingzaal met mijn babydochter op

schoot”, vertelt hij. “Het was een toeristisch

affiche ter promotie van het Gardameer,

typisch jaren 30 art deco. Ik viel voor de

kleuren, de grafische vormgeving en de

typografie. Voor een paar honderd gulden

kocht ik het, en het hangt nog steeds bij ons

thuis in de keuken. Ik schat dat het nu zo’n

1200 euro waard is. Een andere favoriet hier

in de galerie is een affiche uit 1928 van het

Delftsch Studenten Corps van Theodoor

van Erp, voorzien van een handgesneden

letter. Als mijn dochter in Delft haar bachelor

heeft gehaald krijgt ze die cadeau.”

BEZOEKEN

Galerie Stylo

Bennebroek

www.galeriestylo.com

Affiche van reclamepionier Johann Georg van Caspel uit 1902.

89

Galerie tips

Xian-Fan Ru

t/m 25-10

Galerie Quintesssens

Utrecht

www.galeriequintessens.nl

Ashley Zelinskie

t/m 26-10

Torch Gallery

Amsterdam

www.torchgallery.com

Kunstenaars Pepe Cerdá, Xiao-Fan Ru en Dario Serra laten zich inspireren door Diego

Velázquez (1599-1660). Xiao-Fan Ru (°1954) kreeg eind jaren 80 twee keer een beurs

voor de Casa de Velázquez in Madrid. Na een recente reis in Spanje creëerde hij de

expositie Las meninas en pastoral met vier werken, gecentreerd rond Velazquez’ Las

meninas. Voor Xiao-Fan is de serie een iconografisch voorwendsel om een voorstelling

van de werkelijkheid te creëren, zwevend tussen zijn en verschijnen, hoop en angst, surrealistische

droom en nachtmerrie. (md)

Ashley Zelinskies solotentoonstelling Unfolding

the Universe: Wandering Through

Time and Space nodigt je uit om een reis

te maken voorbij de grenzen van de aarde,

naar de verste uithoeken van het heelal.

Zelinskie verkent het raakvlak tussen kunst

en wetenschap en belicht de bijdragen van

de Europese Ruimtevaartorganisatie (ESA)

aan de James Webb Space Telescopemissie.

Met monumentale sculpturen van

zijde, textiel en koper, geïnspireerd door

de adembenemende beelden van Webb,

is deze tentoonstelling een meeslepende

ontmoeting met de diepe ruimte. (md)

Ashley Zelinskie, Cats Paw Nebula, 2025, ‘3D printed

copper plated nylon’ (10). Met toestemming

van Gallery Torch.

Xiao-Fan Ru, La pomme numero 2, 2023, olieverf op doek, 194 x 265 cm. © de kunstenaar. Foto: Galerie

Quintessens. Met toestemming van Galerie Quintessens. Prijs: € 48.000.

Jef Gysen

t/m 23-10

Galerie Noord

Groningen

www.galerienoord.nl

Jan Theun van Rees, Jef Gysen en Luna van Duursen tonen in de expositie

You Are Here in Galerie Noord plekken die ooit bestonden: in hout, in

geheugen, in licht. Jef Gysen (°1969) schildert ruimten die niet letterlijk

bestaan, maar voortkomen uit een proces van bouwen, kijken en herinneren.

Gysen begint vaak met het bouwen van sobere maquettes, die

hij gebruikt als basis voor zijn olieverfschilderijen. De ruimte wordt niet

realistisch gereproduceerd, maar geabstraheerd, vervormd en opnieuw

gecomponeerd. De verf wordt pasteus aangebracht, met grote aandacht

voor de huid van het schilderij en de sfeer die de ruimte oproept. (md)

Jef Gysen, The Woods, 2025, olieverf op doek, 60 x 60 cm. © de kunstenaar. Foto: de

kunstenaar. Met toestemming van Galerie Noord. Prijs: € 1800.

90

Olaf Marsja

t/m 02-11

1646

Den Haag

www.1646.nl

Olof Marsja (°1986) put

uit zijn Sámi-erfgoed, het

enige officieel erkende

inheemse volk van Europa.

Door middel van zijn

sculpturen, installaties en

diep poëtische benadering

brengt de kunstenaar de

complexe geschiedenis van

zijn achtergrond in verband

met de hedendaagse tijd en

uitdagingen. In zijn sculpturen

gebruikt hij assemblage

als primaire techniek. Op

speelse wijze raken Marsja’s

sculpturen aan thema’s als

‘tussenin-zijn’ en brengt hij

hybride wezens tot leven die

de grenzen laten vervagen

tussen beeldende kunst en

Duodji (Sámi-ambacht),

inheemse kennis, fantasie,

werkelijkheid, mens en dier.

(md)

Olof Marsja, Sleepwalking into

the Abyss, 2025, diverse materialen.

© de kunstenaar. Foto:

Felix Berg. Met toestemming

van NEVVEN. Prijs: € 23.000.

Jacco Olivier

t/m 26-10

Galerie Ron Mandos

Amsterdam

www.ronmandos.nl

De solotentoonstelling Point Nemo van

Jacco Olivier (°1972) bij Galerie Ron Mandos

brengt een reeks nieuwe schilderijen en

animaties samen die reflecteren op afzondering

en de menselijke zoektocht in het

leven. Hoe ver en geïsoleerd plekken kunnen

zijn en hoe we soms gebonden zijn aan

een plaats maar in gedachten verlangen

naar een horizon elders. Oliviers werken

bewegen zich tussen deze uitersten: de

drang om te ontsnappen en het besef dat

men ergens verankerd is. De kunstenaar

verweeft schilderkunst en film tot animaties

waarin alledaagse momenten transformeren

tot zintuiglijke ervaringen. (md)

Jacco Olivier, Thread, 2025, 4K-videoanimatie; 2

min. 18 sec. in loop, 9:16, kleur, geen geluid. Editie

van 5 plus 1 ‘artist’s proof.’ © de kunstenaar. Foto:

de kunstenaar. Met toestemming van Galerie Ron

Mandos. Prijs: op aanvraag.

Boris Paval Conen

t/m 26-10

Galerie Bonnard

Nuenen

www.galeriebonnard.com

Boris Paval Conen (°1968) werkt graag met gingko, een houtsoort die erg blank blijft. Na een

ruwe schets met de elektrische zaag ontstaat het beeld uit een proces van het eindeloos wegschaven

van houtlagen. Door drie verschillende houtafwerkingen hebben haar, huid en kleding

een andere structuur. De combinatie van zijn werk als regisseur en scenarioschrijver met beeldhouwen

is voor Conen de perfecte balans tussen werken met het hoofd en werken met de handen.

In de duo-expositie In Plain Sight is eveneens werk van Bart Koning te bewonderen. (md)

Boris Paval Conen, Pjotr, 2025, ginkgohout, hoogte 75 cm. © de kunstenaar. Foto: de kunstenaar. Met toestemming

van Galerie Bonnard. Prijs: € 12.500.

91

Galerie agenda

Eersel

Galerie Persoon en

Oogenlust

△ Hans Withoos

t/m 18-10

Eindhoven

Pennings Foundation

△ Tahné Kleijn – Mijn liefste

Teun

t/m 22-11

Grootschermer

Museum en Beeldentuin

Nic Jonk

△ Mary Koekenbier

t/m 03-11

Hengelo

Galerie & Kunstuitleen de

Pook

△ De keuze van Wies

t/m 31-12

Sylvia Blickman, Isn’t it like a volcano?, broche, oesterschelp, acrylverf, bladgoud, geanodiseerd

aluminium, 2025. © de kunstenaar. Te zien bij Galerie Beeld & Aambeeld in Enschede.

Amsterdam

BorzoGallery

△ Jan Schoonhoven

t/m 11-10

Galerie Gerhard Hofland

△ Lieven Hendriks

t/m 11-10

Galerie Roger Katwijk

△ Colour Field Explorations

t/m 11-10

Galerie Ron Mandos

△ Jacco Olivier

t/m 26-10

Gerhard Hofland

△ Day and Night: Lieven

Hendriks

t/m 11-10

Koch x Bos

△ Dadara: Everything is real.

Especially that what we cannot

see

t/m 25-10

Martin van Zomeren

△ Annabelle Binnerts: Spoken

t/m 18-10

Projectruimte BMB

△ Najaarsparade

t/m 15-11

Rademakers Gallery

△ SOFT! Textile Art exhibition

t/m 13-10

The Millen House

△ Diana Bitar: I was tears,

laughter I became

t/m 19-10

Torch Gallery

△ Unfolding the Universe:

Wandering Through Time and

Space: Ashley Zelinskie

t/m 26-10

Baarn

Hein A.M. Klaver

Kunsthandel

△ Verwondering: Hélène de

Min, Laura Blömer en Hanneke

de Munck

04-10 t/m 12-10

Breukelen

Galerie Peter Leen

△ Toos Brouwer Swart:

stillevens

t/m 26-10

De Koog

Galerie Posthuys

△ Gertjan Scholte-Albers

t/m 16-11

Delft

Galerie Terra Delft

△ Márta Nagy - TRIO

t/m 11-10

Den Haag

1646

△ Olaf Marsia

t/m 02-11

Galerie Maurits van de

Laar

△ Aardgordels/Terrestrial Belts:

Karin van Dam

t/m 05-10

Galerie Ramakers

△ Bob Bonies

t/m 12-10

Livingstone Gallery

△ Raquel Maulwurf

t/m 06-12

Pulchri

△ Beelden in de binnentuin

t/m 05-10

Dordrecht

KunstGalerij EUROP ART

△ Ina Rogge

t/m 03-11

Emst

Greets Atelier-Museum

△ Greet Grottendieck: bronzen

beelden en Fun-Art (recycle

kunst)

t/m 31-12

Enschede

Fotogalerie Objektief

△ Frameless Identities: Sanne

Wijdenes

t/m 03-10

△ Stillness Between Moments:

Nikolina Karaoulla

15-10 t/m 21-11

Galerie Beeld & Aambeeld

△ Verbinden: Herman Deenen

& Sylvia Blickman

t/m 29-10

Garrelsweer

Galerie Ruigewaert

△ Feest der herkenning

t/m 12-10

Galerie Ruigewaert

△ Experimenten en

vernieuwingsdrang

24-10 t/m 21-12

Goes

Galerie van den Berge

△ Harry Markusse, Dave Meijer

en Joran van Soest

t/m 18-10

Groningen

Galerie Noord

△ Jef Gysen

t/m 23-10

Kunsthandel Peter ter

Braak

△ Jochem Hamstra. Het mes

tussne honger en genot

05-10 t/m 26-10

Nuenen

Galerie Bonnard

△ Boris Paval Conen

t/m 26-10

Rijswijk

Galerie Arti-Shock

△ Ledententoonstelling

t/m 16-10

△ Tourette van Meurs -

Oxenaar

19-10 t/m 06-11

Rotterdam

Contour Gallery

△ Axis Natura: Sandra

Kantanen, Georg Küttinger,

Paco Dalmau & Anni Mertens

t/m 31-10

Garage Rotterdam

△ Underdeveloped #4

t/m 16-11

Utrecht

Galerie Quintessens

△ Velázquez – Inspirator. Pepe

Cerdá, Xiao-Fan Ru en Dario

Serra

t/m 25-10

Venlo

Galerie Wilms

△ Andreas Senoner

t/m 25-10

Westzaan

Galerie Staphorsius

△ Natuurlijk Natuur

t/m 27-12

△ Castricumse zeegezichten in

Westzaan

t/m 27-12

Stuur de gegevens voor november door naar

els.bracke@ips.be vóór 05-10.

92

ANTIEK BROCANTE

Op dit moment heeft Antiekwinkel Brocante een zeldzame collectie

Rozenburg-eierschaalporselein in haar bezit. Waaronder een theepot, theebusje,

suikerpot, melkkan, koffiekan en meerdere kop & schotels.

Rozenburg eierschaal theepot

met de bijbehorende deksel.

Met paarse chrysanten

Schilder: Samuel Schellink

Jaar: 1913

Hoogte: 14 cm

Suikerpot met de bijbehorende

deksel met decor van een spin

in een web


Jaar: 1913

Hoogte: 11 cm

Twee kopjes met schotel


Jaarteken: Boompje

Jaar: 1913

Hoogte kopje: 4,5 cm

Diameter schotel: 12,7 cm

Antiek Brocante

Frederik Hendriklaan 255

2582 CD Den Haag

T 070-3501023

E info@antiekbrocante.nl

W www.antiekbrocante.nl

OPENINGSTIJDEN

Maandag 13:00 - 17:30 uur

Dinsdag tot vrijdag 10:30 - 17:30 uur

Zaterdag 10:00 - 17:00 uur

ZOOM

De eigenzinnige blik

van Luc Delahaye

Het Parijse museum Jeu de Paume presenteert een veertigtal foto’s

van groot formaat van Luc Delahaye. Dat lijkt misschien weinig

voor iemand die ooit een gerenommeerde oorlogsfotograaf was,

maar het weerspiegelt juist de manier waarop hij schokkende

gebeurtenissen benaderde, op het snijvlak van kunst en informatie –

een benadering die aan het einde van de 20e eeuw ontstond als reactie

op de spectaculaire fotojournalistiek waarvan hij eerst een fervent

voorstander was.

TEKST: JEAN-MARC BODSON

Luc Delahaye (°1962) werd fotograaf

aan het begin van de jaren 80. Hij

legde zich toe op de fotojournalistiek

en groeide in tien jaar tijd uit tot

een gerenommeerd oorlogsfotograaf. Geen

wonder dus dat hij in 1994 toetrad tot het

prestigieuze agentschap Magnum Photos,

opgericht in 1947, tijdens de bloeiperiode

van de geïllustreerde pers. Toen hij bijna

een halve eeuw later bij de coöperatieve

vereniging arriveerde, was die gouden periode,

waarin tijdschriften als Life oplagen

van wel twee miljoen exemplaren haalden,

natuurlijk al lang voorbij. De massale intre-

Luc Delahaye, Camp de réfugiés de Jénine, 2002. © de kunstenaar. Met toestemming van Galerie Nathalie Obadia.

94

ZOOM

Tussen 2001 en 2005 gebruikte Delahaye een

panoramische camera waarvan het brede

blikveld een afstand tot het onderwerp creëert

en ruimte laat voor interpretatie.

de van televisietoestellen in de huiskamers

veegde het economische model van het

beeldnieuws van de kaart en daarmee ook

een humanistische manier om de wereld

door middel van fotografie te begrijpen.

Vanaf dan gingen veel fotografen langere,

soberdere documentaires maken, bevrijd

– soms tegen hun wil – van het format van

korte en spectaculaire nieuwsreportages,

en zochten ze in de kunstwereld en op de

kunstmarkt naar andere media dan de

pers om hun werk te verspreiden.

Dat was ook de weg die Luc Delahaye

koos. Vanaf het einde van de jaren 90

publiceerde hij auteursboeken, zoals Portraits/1

en Mémo, respectievelijk portretten

van daklozen gemaakt in fotohokjes en

portretten van slachtoffers van de oorlog

in Bosnië, ontleend aan overlijdensberichten

in een krant uit Sarajevo. In 1999

publiceerde hij L’Autre, een reeks portretten

van reizigers in de Parijse metro die

zonder hun medeweten waren genomen,

naar het voorbeeld van de portretten die

Walker Evans tussen 1938 en 1941 in New

York maakte. Deze drie fotoboeken, die

getuigen van een wil om de fotograaf op

de achtergrond te houden en de blik te

depersonaliseren, sluiten naadloos aan

bij het werk van deze grote Amerikaanse

fotograaf die, samen met August Sander,

wordt beschouwd als de grondlegger van

de ‘documentairestijl’.

EEN WERELD IN BEROERING

In ieder geval waren Delahayes ontwijkingsstrategieën

de voorbode van een

werk waarin hij vanaf 2001 die bijzondere

relatie tot de werkelijkheid intensiveerde,

zoals wordt benadrukt in de presentatie

van een tentoonstelling in het Jeu de Paume:

“Al vijfentwintig jaar geven zijn foto’s,

meestal van groot formaat en in kleur, een

beeld van de onrust in de hedendaagse

wereld, van de oorlog in Irak tot die in Oekraïne,

van Haïti tot Libië en van conferenties

van de OPEC en de COP. Delahaye

richt zijn lens op de beroering in de wereld

en de instanties die geacht worden die beroering

in toom te houden.”

In een kwarteeuw is zijn werk aanzienlijk

geëvolueerd. Tussen 2001 en 2005

gebruikte hij een panoramische camera

waarvan het brede blikveld een afstand tot

het onderwerp creëert en ruimte laat voor

interpretatie. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de

huiveringwekkende en toch zo banale foto

van Slobodan Milošević, genomen tijdens

zijn proces voor het Internationaal Straftribunaal

voor het voormalige Joegoslavië

in Den Haag, in 2002. Helemaal achteraan

in de zaal lijkt de voormalige dictator niet

belangrijker te zijn dan het meubilair, terwijl

we weten dat hij verantwoordelijk is

voor oorlogsmisdaden. Ook zien we het in

zijn apocalyptische beeld van een vluchtelingenkamp

in Jenin, daterend uit hetzelfde

jaar. Het frappeert des te meer wanneer

we de chaos van de ruïnes vergelijken met

de strikte orde van een vergadering van de

VN-Veiligheidsraad een jaar later, waarvan

we nu nog steeds de gebrekkige doeltreffendheid

kunnen vaststellen.

In 2005 stapte Delahaye over op digitale

fotografie. Aan de hand van meerdere

opnamen, vaak in scène gezet, probeerde

hij de complexiteit van een situatie in één

enkel beeld vast te leggen, met behoud van

een fundamentele ambiguïteit, waarbij

hij elke eenduidige interpretatie van de

hand wees. Na verloop van tijd besloot de

fotograaf minder op reis te gaan voor zijn

werk. De computer werd zijn belangrijkste

werkinstrument en zijn praktijk ging meer

lijken op een schilderachtige beeldtaal.

Met zijn videowerk en zijn zoektocht naar

beelden die zowel losstaan van de subjectiviteit

van de auteur als van de toevalligheden

van de realiteit bleek de omschakeling

naar de beeldende kunst volledig en bewust

te zijn. In het Jeu de Paume krijgen

we daarom het werk te zien van een hedendaagse

kunstenaar, veeleer dan dat van

een fotograaf.

Zijn fotoboeken uit

de jaren 90 getuigen

van een wil om

de fotograaf op

de achtergrond te

houden en de blik te

depersonaliseren.

BEZOEKEN

Luc Delahaye. Le bruit du monde

10-10 t/m 04-01

Jeu de Paume

Parijs

www.jeudepaume.org

95

Veilingen

Wereldwijd

RICHTPRIJS: € 3.000-5.000

Jules Wabbes, wandlamp Nid

d’Abeille, gelaste buizen met zeshoekige

doorsnede van massief verguld

messing met patina. Bonhams

Cornette de Saint Cyr, Parijs, 02-10.

© Bonhams Cornette.

RICHTPRIJS: € 50.000-70.000

Louis Vuitton en Cindy Sherman, Exceptionnelle Malle

studio, 2014, ed. 2/25, 102 x 61 x 53 cm. Piasa, Parijs, 02-10.

© Piasa.

RICHTPRIJS: $ 30.000-50.000

(€ 25.500-42.500)

Irving Penn, Cracked Egg, New York, 1958,

foto afdruk in kleur. Phillips, New York, 08-10.

© Phillips.

OP KOMST

Design van Wabbes

bij Bonhams

Cornette

Op 2 oktober gaan bij Bonhams

Cornette de Saint Cyr drie collecties

onder de hamer, op een

veiling gewijd aan honderd jaar

design. De eerste collectie bestaat

uit meubilair afkomstig uit een

villa die volledig werd ingericht

door Jules Leleu (1883-1961), van

de hal tot de slaapkamers, waarbij

elk element werd ontworpen om

een specifieke sfeer te creëren

die meer dan zeventig jaar later

nog steeds even harmonieus is.

Het door hem opgerichte Maison

Leleu staat bekend om zijn

samenwerking met grote namen.

De familie Leleu, bestaande uit

architecten, interieurontwerpers,

meubelen textielontwerpers,

heeft een naam opgebouwd die

synoniem staat voor luxe, Franse

creativiteit op haar best en edele

materialen. Na een bescheiden

start in 1882 werd de familie al

snel bekend en vestigde ze zich

in een prestigieus hotel aan de

Avenue Franklin Roosevelt 65 in

Parijs. Leleu was een toonaangevend

huis in de Franse decoratie,

van 1920 tot 1948 onder leiding

van Jules Leleu, en van 1948 tot

1970 bestierd door André Leleu,

bijgestaan door zijn kinderen en

de hele familie. Het bedrijf was

actief in alle domeinen van het

vakgebied, zoals interieurdecoratie,

meubelen, houtwerk, stoffen,

tapijten en verlichting, en werkte

samen met een groot aantal

kunstenaars: tapijten van Da Silva

Bruhns, kartons voor wandtapijten

van Gernez en Kaskoff,

wandtapijten van Hilaire, Lurçat

en Picart Le Doux, schilderijen op

meubelen van Brayer, Chapelain-

Midy, Despierres, Souverbie,

Terechkovitch en Vertès, lakwerk

van Bobot, Dunand en Hamanaka,

siersmeedwerk van Brandt en

Subes en sculpturen van Dejean

en Revol (richtprijs: € 1.000 tot

50.000). De tweede collectie is een

uitgelezen ensemble van zestien

stukken van Jules Wabbes (1919-

1974) uit de collectie van Lucien

Leborgne (°1931) (richtprijs: € 2.500

tot 11.000). Die laatste werd geboren

in Lessines en volgde les aan

de kunstacademie van Sint-Joostten-Node,

met name aan de afdeling

interieurontwerp-decoratie.

Tien jaar lang, tot in 1954, werkte

hij bij verschillende meubelmakers,

voordat hij voorman werd

bij de Ateliers de Jules Wabbes,

afdeling Meubilair en Interieurdecoratie.

Van 1964 tot in 1968

was hij technisch directeur van de

fabriek Mobilier Universel. In die

periode hield hij zich bezig met de

inkoop van hout, het opstellen van

planningen, het verbeteren van de

productiemethoden en de kostprijsberekening

van onderdelen,

het intensiveren van de productie

en de promotie en het ontwerpen

van nieuwe modellen onder leiding

van Jules Wabbes. De derde

collectie, ten slotte, bestaat uit 54

dozen, poederdozen en juwelen,

te danken aan de geniale ontwerper

Line Vautrin (1913-1997). Deze

objecten, met richtprijzen van

€ 500 tot 5.000, zijn gemaakt in de

jaren 1940, het decennium waarin

Vautrin, reeds bekend om haar

ontwerpen van modeknopen en

juwelen, zich toelegde op dozen

(poederdozen, pillendoosjes en

asbakken), versierd met rebussen,

woordspelingen of andere maar

even creatieve versieringen, soms

geëmailleerd, en vervaardigd in

Hôtel Mégret de Sérilly, in de wijk

Le Marais.

Cindy Shermaninterieur

bij Piasa

Eveneens op 2 oktober gaat Piasa

over tot de veiling van het interieur

van de Parijse woning van de

Amerikaanse kunstenaar Cindy

Sherman (°1954), ontworpen

en ingericht door Laplace, een

internationaal gerenommeerd

architectenbureau. Dit unieke

ensemble is de vrucht van een intieme

dialoog tussen het conceptuele

universum van de fotograaf

en de verfijnde architecturale visie

van Luis Laplace en Christophe

Comoy, de oprichters van het

bureau. Modernistische meubelen,

hedendaagse kunstwerken,

zeldzame designstukken, mode en

luxe getuigen van hun gedeelde

passie voor elegantie, visuele

cultuur en experimenteren met

vormen. In de salon staat tegenover

de haard een grote gebogen

Italiaanse canapé, die een dialoog

aangaat met twee fauteuils uit de

jaren 60, bekleed met gele stof.

Op de salontafel bevinden zich

twee keramische werken van de

Amerikaanse beeldhouwer Chris

Garofalo. In de eetkamer staan zes

stoelen van de Italiaans-Braziliaanse

ontwerper Guglielmo Ulrich,

die mooi harmoniëren met een

paar Pilot-fauteuils van de Zweed

Arne Norell en twee consoles in de

stijl van Marc Du Plantier, waarop

twee vazen van Murano-glas van

Massimo Micheluzzi staan. De

rest van het veilingmenu bestaat

uit persoonlijke voorwerpen

van de fotograaf, waaronder de

beroemde Exceptionnelle Malle

Studio, gemaakt ter gelegenheid

van het 160-jarige bestaan van

het Monogram-canvas van Louis

Vuitton, waar de kunstenaar van

meet af aan door bekoord werd

(richtprijs: € 50.000-70.000).

Irving Penn-veiling

bij Phillips

Dit najaar organiseert Phillips New

York een historische veiling van foto’s

en kunstwerken van de Irving

96

RICHTPRIJS: £ 7.000.000-10.000.000

(€ 8.000.000-11.530.000)

Peter Doig, Country Rock, 1998-1999, olieverf op doek.

Christie’s, Londen, 15-10. © Christie’s Images Ltd.

RICHTPRIJS: £ 500.000-

800.000 (€ 576.000-

922.000)

Pablo Picasso, Nez quart de Brie

(Etude pour les Demoiselles

d’Avignon of Nu avec draperie), 1907,

tekening. Christie’s, Londen, 16-10.

© Christie’s Images Ltd.

RICHTPRIJS: € 1.000.000-2.000.000

René Magritte, Le Ciel passe dans l’air, 1927, olieverf

op doek, 50,2 x 64,9 cm. Christie’s, Parijs, 23-10.

© Christie’s Images Ltd.

Penn Foundation (1917-2009).

Men kan bieden op fotoafdrukken

en schilderijen die de fotograaf

tijdens zijn zeven decennia lange

carrière heeft gemaakt. Het is de

eerste keer dat de stichting werken

van de kunstenaar laat veilen. Dit

historische evenement is meteen

ook een ode aan zijn uitzonderlijke

talent en belicht zijn unieke visie

en meesterlijke vakmanschap in

verschillende fotografische afdrukprocessen.

De geselecteerde

werken bestrijken het hele spectrum

van media en onderwerpen

die Penn tijdens zijn carrière heeft

verkend, met zelden geziene beelden,

naast zijn bekendste foto’s.

Ze bieden een nieuwe kijk op de

diversiteit van het oeuvre van een

van de belangrijkste fotografen

van de 20e eeuw, bekend om zijn

indrukwekkende beelden, zijn

technische meesterschap en zijn

serene intensiteit.

Ole Faarupcollectie

bij

Christie’s

Ole Faarup (1934-2025) was een

van de meest visionaire kunstverzamelaars

van Denemarken,

bekend in heel Europa om zijn

scherpzinnige blik en toewijding

aan de hedendaagse kunst. Op 15

oktober gaat zijn collectie onder

de hamer in het kader van de

reeks veilingen van kunst uit de

20e en 21e eeuw die Christie’s

houdt in Londen. Deze uitzonderlijke

collectie, verzameld in meer

dan een halve eeuw, getuigt op

indrukwekkende wijze van zijn

passie voor hedendaagse kunst

en opkomende kunstenaars.

Blikvangers zijn twee meesterwerken

van de Britse kunstenaar Peter

Doig. Het ensemble omvat ook

werk van internationaal befaamde

kunstenaars als Chris Ofili en Jean-

Michel Basquiat, evenals werk

van de Neue Leipziger Schule en

van de YBA-beweging, met onder

anderen Tracey Emin en Damien

Hirst. Als verzamelaar had Ole

Faarup ook oog voor kunst van

gevestigde en opkomende Deense

en Scandinavische kunstenaars,

van Karin Mamma Andersson, Per

Kirkeby en Esben Weile Kjær tot

John Kørner, Jeppe Hein en Olafur

Eliasson.

Uitzonderlijk werk

op papier bij

Christie’s

Klaus Hegewisch (1919-2014) overleefde

de Tweede Wereldoorlog en

vond zijn toevlucht in de kunst. De

Hegewisch-collectie wordt tegenwoordig

beschouwd als een van

de grootste privécollecties van Europese

prenten en tekeningen. Ze

onderscheidt zich door haar omvang,

haar centrale thema en haar

kwaliteit, en bestrijkt een periode

van omstreeks 1500 tot 1960. Deze

collectie, verrijkt met een selectie

werken uit West-Afrika, brengt een

mix van verontrustende schoonheid,

sensualiteit, humor en zonderlingheid.

Ze omvat uitzonderlijke

werken van Dürer, Rembrandt,

Tiepolo, Goya, Redon, Munch,

Kollwitz, Léger, Beckmann en vele

anderen, en is even gevarieerd

als persoonlijk. Wat al die werken

met elkaar gemeen hebben, is de

voorliefde van de verzamelaar voor

het mysterieuze. Hegewisch voelde

zich aangetrokken tot beelden met

een bovennatuurlijk karakter, sommige

betoverend maar discreet

verontrustend, andere macaber

of ronduit angstaanjagend. De

collectie wemelt van geesten,

sirenen, heksen, kobolden en

andere bovennatuurlijke wezens

of verschijningen en biedt een

inkijk in de menselijke verbeelding,

tussen dromen en nachtmerries,

verlangens en angsten. De werken

van Picasso vormen het hart van

de collectie en omvatten het hele

spectrum van emoties: verwondering,

vreugde, bekoring, melancholie,

angst en afschuw.

Europese collectie

bij Christie’s

Op 23 oktober presenteert

Christie’s Moderne(s) een zeer bijzondere

Europese collectie. Deze

veiling luidt de grote herfstveilingweek

in, die traditioneel gewijd is

aan de 20e en 21e eeuw en samen

met de beurs Art Basel Paris wordt

georganiseerd. Deze collectie,

die een veertigtal moderne en

hedendaagse werken omvat, is

een eerbetoon aan de Europese

avant-garde, met onder meer La

Passerelle Debilly, een olieverfschilderij

op doek uit 1903 van Paul

Signac, Le Ciel passe dans l’air,

een olieverfschilderij uit 1926 van

René Magritte, Fruit d’une longue

expérience, een zeldzaam houten

reliëf uit 1919 (Dada-periode)

van Max Ernst en La Matelas van

Domenico Gnoli. Een zeldzame

kans om te bieden op werken

van museale kwaliteit, zorgvuldig

geselecteerd door deze familie

van verzamelaars met een scherp

oog en al meer dan vijftig jaar in

dezelfde collectie bewaard.

97

Veiling resultaten

Nederland

€ 20.800

Duitse zilveren en vergulde

pomander, 17e eeuw. Bolvormig,

gegraveerd model

op een opengewerkte,

spreidende voet, 4 cm, ca.

58 gram. Verkocht tijdens de

live online veiling Summer

Auctions: Exclusive op 24 juni

bij Venduehuis Den Haag.

€ 20.800

Antieke natuurlijke parel- en

diamanten ketting, ca. 1900.

Twee strengen aflopende

natuurlijke parels, diameter:

variërend van 8,1 tot 5,0

mm, afneembare sluiting

met bruinachtige diamant

van circa 3,4 ct., omringd

door kleurloze oudgeslepen

diamanten, bwgg, lengte:

42,5 cm, brutogewicht: 43

gram. Verkocht tijdens de

live online veiling Summer

Auctions: Exclusive Jewellery

€ 31.200

Drie rode en gele grondgeëmailleerde

‘langlevens’

-schotels. Herkomst:

verzameld door Europese

diplomaat gestationeerd in

China in de jaren 1930. Verkocht

tijdens de live online

veiling Summer Auctions:

Arts of the East op 25 juni bij

Venduehuis Den Haag.

€ 33.800

Empire ormulu en ‘Vert de

mer’-marmeren ‘Eed van

de Horatii’-klok, ca. 1805,

Frankrijk, groot verguld reliëf

met Romeinse krijgers, klokkenkast

op klauwpoten. In

het midden een altaar met

kransen waarin het uurwerk

is geplaatst, 69 x 59 x 21 cm.

Verkocht tijdens de live online

veiling Summer Auctions:

Home & Interiors op 26 juni

bij Venduehuis Den Haag.

€ 5.500

Maurits Cornelis Escher

(1898-1972), Duiveltjes, 1950,

houtgravure als nieuwjaarskaart,

11 x 8 cm. Verkocht in

de online only veiling van 1

september bij Kunstveiling.nl

Amsterdam.

€ 4.100

Lon Pennok (1945-2020),

Horizon, gesigneerd staal

wandobject, 25 x 30 x 8 cm.

Verkocht in de online onlyveiling

van 1 september bij

Kunstveiling.nl Amsterdam.

€ 5.750

Sam Drukker, Vrouw en Dier,

gesigneerd en gedateerd

1997, olieverf op doek, 220 x

120 cm. Verkocht in de online

only-veiling van 8 september

bij Kunstveiling.nl Amsterdam.

€ 4.300

Anton Rooskens (1906-1976),

Compositie met figuren,

gesigneerd en gedateerd

1971, gouache, 45 x 70 cm.

Verkocht in de online onlyveiling

van 8 september bij

Kunstveiling.nl Amsterdam.

€ 1.100

‘Vampire hunter’-set, 20e

eeuw. Verkocht in de timed

online algemene veiling van

27 en 28 augustus bij Vendu

Rotterdam.

€ 2.200

18-karaats geelgouden ring

met saffier en diamant, brutogewicht:

4,1 gram. Verkocht

in de timed online algemene

veiling van 27 en 28 augustus

bij Vendu Rotterdam.

€ 1.500

Siemen Dijkstra, Zypendaal,

gesigneerd, kleurenhoutsnede,

59 x 84 cm. Verkocht




€ 1.550

‘Secretan sliding box’-

stereocamera (Stereoscopic),

ca. 1850, Frankrijk. Verkocht




€ 12.825

Staand horloge, gesigneerd

Jan Henkels Amsterdam,

ca. 1780, groot uurwerk

met 12 melodieën, 12-delig

mechaniek, eikenhouten

kast, mahoniehout gefineerd

in Louis XVI-stijl, hoogte met

beelden: 305 cm. Verkocht in

de live online veiling van 2 en

3 september bij Veilinghuis

De Jager, Goes.

€ 4.320

Koppel vuursteenpistolen,

Ottomaans, ca. 1800, lengte

51 cm. Deze wapens zijn

vrijgesteld conform artikel

18 RWM. Verkocht in de live

online veiling van 2 en 3

september bij Veilinghuis De

Jager, Goes.

€ 4.860

Zakhorloge, maker Etienne

Bordier, neorenaissance, in de

vorm van een kruis met opklapbare

gefacetteerde glazen

panelen, wijzerplaat met

opgelegd zilveren cijferring en

gegraveerd, deels opgelegd

zilveren medaillon met wit

geëmailleerde voorstelling

van de zondeval, uurwerk en

vergulde balans, 94 x 67 x 26

mm. Verkocht in de live online

veiling van 2 en 3 september

bij Veilinghuis De Jager, Goes.

98

Veiling resultaten

Nederland

€ 6.480

Bracketklok, Jonathan

Lownes, Londen, ca. 1700, in

zwarte ebbenhouten kast,

hoogte: 42 cm, incl. handvat.

Verkocht in de live online veiling

van 2 en 3 september bij

Veilinghuis De Jager, Goes.

€ 18.745

Willem Hussem (1900-1974),

Abstract, gesigneerd met

monogram, gedateerd 1962

met studiostempel, olieverf

op doek, 145 x 100 cm,

provenance: privécollectie

Nederland, Galerie Nouvelles

Images, Den Haag.

Verkocht in de timed online

veiling van 8 september bij

Van Zadelhoff Veilingen,

Hilversum.

€ 16.770

Hollandse school, 18e eeuw,

twee portretten van Steven

Graaf van Randwijck (1698-

1769) en Geertruid Gijsberta

van Welderen (1701-1782),

olieverf, 45,2 x 60,2 cm.




Hilversum.

€ 10.047

Dirk Smorenburg (1883-

1960), Sneeuw in de Zwitserse

bergen, gesigneerd,

olieverf op doek, 80 x 60,2

cm, in door de kunstenaar

handgestoken originele artdecolijst,

provenance: particuliere

collectie Nederland.




Hilversum.

€ 5.090

Willem Hendrik van den

Berg (1886-1970), Rustende

landarbeiders, gesigneerd

en gedateerd 1943, olieverf

op paneel, 30 x 30 cm,

provenance: particuliere

collectie gravin Irene van

Bullion, Murnau, via vererving

verkregen. Verkocht in

de timed online veiling van 8

september bij Van Zadelhoff

Veilingen, Hilversum.

Veilingen op komst

Nederland

7 en 8 oktober

Veilinghuis Omnia

Live in zaal en live online

veiling

KOLHAM

www.veilinghuis-omnia.nl

RICHTPRIJS:

€ 1.200 – 1.600

Keramieken Nazca-vaasje

in de vorm van zittend

aapje met polychrome

beschildering en krulstaart,

Pre-Columbiaans, Peru,

ca. 100-500, provenance:

America Antiqua, Tilburg,

2003, particuliere collectie

Drenthe.

RICHTPRIJS:

€ 1.500 – 2.000

Keramieken jaguarbeeld

met schaal, Nicoya, 500-800

n.Chr., 12 x 15 cm, provenance:

America Antiqua, Tilburg,

2004, particuliere collectie

Drenthe.

RICHTPRIJS:

€ 300 – 400

Deels geëmailleerde 18

karaats 750/1000 gouden

art-decoring met 25

briljanten van totaal 0.60

karaat, H-VS//SI, ringmaat

doorsnede: 16,5 mm.

RICHTPRIJS:

€ 400- 600

Gelegenheidsglas om te

proosten op de liefde, midden

18e eeuw, Duitsland, conische

cuppa (bovenste deel

van het glas) met gravure van

twee brandende harten in

cartouche, bloem, stam met

knoop, rustend op gehoogde

ronde voet, collectie H.J.

Hooghoudt, Groningen.

8 oktober

Venduehuis Den Haag

Timed online veiling

WWW.VENDUEHUIS.COM

RICHTPRIJS:

€ 400 – 600

Wouter van Dam, Vormstuk,

1993, gesigneerd (initialen) en

gedateerd, hoogte: 26 cm.

RICHTPRIJS:

€ 300 – 500

Maggi Giles (1938-2024),

theepot, gesigneerd en gedateerd

1996, hoogte: 22 cm.

RICHTPRIJS:

€ 300 – 500

Gert Bullée, Vormstuk,

(tweemaal), beide 14 x 20 x

15 cm.

RICHTPRIJS:

€ 100 – 200

Johnny Rolf, Vergroeid, 1993,

gesigneerd (initialen) en

gedateerd, hoogte: 34 cm.

100

Léon Spilliaert

Pierre Alechinsky

VEILING

HEDENDAAGSE KUNST,

MODERNE & OUDE MEESTERS

Zaterdag 25 oktober 2025

Kijkdagen: 15 t.e.m. 22 oktober - 10-19u

Wenst u te verkopen?

Contacteer Renaat Sapyn: +32 9 348 54 40

of renaat.sapyn@de-vuyst.com.

Bezoek aan huis op afspraak.

Niki de Saint Phalle

Veilinghuis De Vuyst - Kerkstraat 22-54 - 9160 Lokeren (België) - +32 9 348 54 40 - info@de-vuyst.com - www.de-vuyst.com

Veilingen op komst

Nederland

15 oktober

Venduehuis Den Haag


www.venduehuisdenhaag

RICHTPRIJS:

€ 10.000 – 15.000

Fernando Botero (1932-2023),

Stilleven met uien, gesigneerd

en gedateerd, potlood

op papier, 73’, 53 x 57 cm

(68,5 x 38,5 cm, incl. lijst).

RICHTPRIJS:

€ 10.000 – 15.000

William Monk, Untitled,

2013, gesigneerd (initialen)

en gedateerd en opnieuw

gesigneerd, gedateerd en

getiteld (verso), olieverf op

doek, 35 x 48,5 cm.

RICHTPRIJS:

€ 35.000 – 45.000

Sterling Ruby, BC, 2013,

gesigneerd, gedateerd en

getiteld ‘SR 13’ (verso), collage,

verf, bleekmiddel, lijm,

textiel, op hout, 213,5 x 213,5

x 5 cm.

RICHTPRIJS:

€ 8.000 – 10.000

Theo Jansen, Chalibs, 2018,

pvc-buizen, tiewraps en

draad, 169 x 51 x 31 cm.

20 oktober

Van Zadelhoff Veilingen


HILVERSUM

www.vanzadelhoff.nl

RICHTPRIJS:

€ 200 – 300

Bernard Jean Corneille

Pothast (1882-1966), Goois

meisje, gesigneerd, olieverf

op paneel, 17,5 x 15,3 cm.

RICHTPRIJS:

€ 360-550

Lluis Maria Güell Cortina (1909-2001),

Spaans dorpje, gesigneerd, olieverf

op doek, 69 x 49 cm.

RICHTPRIJS:

€ 400 - 600

Jacoba Surie (1879-1970), Stilleven

met fles, kruik en groente, olieverf

op doek, 83 x 60 cm, gesigneerd.

22 oktober t/m

6 november

Veilinggebouw de

Zwaan

Live stream-veiling

AMSTERDAM

www.dezwaan.nl

RICHTPRIJS:

€ 1.400 – 2.400

Zuidelijke Nederlanden, De

kunstschilder aan het werk,

erboven een vrouwelijke

engel, 17e eeuw, 65 x 50 cm.

RICHTPRIJS:

€ 1.600 – 2.000

Witgouden strikbroche,

midden 20e eeuw, decor van

bloemen, bezet met diamant

en saffier.

RICHTPRIJS:

€ 4.000 – 6.000

Paar blauwwit porseleinen

theepotten met deksels,

China, Kangxi-periode,

(1662-1722).

RICHTPRIJS:

€ 1.000 – 2.000

Jan Eisenloeffel (1856-1957),

roodkoperen gehamerde

pendule, circa 1910.

102

Italië, paar griotte rouge

marmeren obelisken, Grand Tour,

eerste helft 19e eeuw.

Taxatie € 1.000 – 2.000

KUNST- EN ANTIEKVEILING

22 OKTOBER T/M 6 NOVEMBER 2025

KIJKDAGEN

Donderdag 16 t/m Zondag 19 oktober

10.00 tot 17.00 uur

Duitsland, parure van Berlijns ijzer

(fer de Berlin), 1820 - 1830.

Taxatie € 5.000 – 7.000

Henri Ottmann (1877-1927),

In het theater, doek, verso annotatie

met naamsvermelding, 60 x 73 cm.

Taxatie € 800 – 1.200

Wim Oepts (1904-1988), doek, gesign. r.o.,

‘63, 26 x 29 cm.

Taxatie € 4.000 – 8.000

Kapitale Bavelaar met voorstelling van

de Jan Roodenpoortstoren,

gesigneerd Hendrik Berck, 1828.

Taxatie € 5.000 – 8.000

Papua, Cenderawasih Bay, ancestor figure,

korwar, h. 34 cm.

Taxatie € 2.600 – 4.000

Cartier, 18 kt. gouden doosje, jaren ‘20 - ‘30.

Taxatie € 7.000 – 9.000

D.R. Congo, Vili-Yombe, a power figure, nkisi.

Taxatie € 12.000 – 18.000

Keizersgracht 474 | 1017 EG Amsterdam | 020-6220447 | www.dezwaan.nl | info@dezwaan.nl

Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 9.00-17.00 uur

Veilingen op komst

Nederland

26 t/m 28 oktober

Botterweg Auctions

Live online veiling

AMSTERDAM

www.botterweg.com

RICHTPRIJS:

€ 600 – 800

Mieke Groot, vrij geblazen

glazen unica-vaas met

emaillen decoratie, 1988.

RICHTPRIJS:

€ 8.000 – 12.000

Wilhelm Wagenfeld (1900-

1990), glazen Bauhaustafellamp

Typ 2, 1925-26,

Duitsland, met stoffen kap.

RICHTPRIJS:

€ 2.200 – 3.400

Babs Haenen, dikwandig

porseleinen vaas, gevormd

uit lappen ingekleurde porseleinklei,

1987.

RICHTPRIJS:

2.600 – 3.400

Jan Eisenloeffel (1876-1957),

gebronsd koperen pendule

met geëmailleerde wijzerplaat,

ca. 1915.

29 september

t/m 2 oktober

Veilinghuis van Spengen


HILVERSUM

www.vanspengen.com

RICHTPRIJS:

€ 20.000 – 30.000

Charley Toorop (1891-1955),

Zee met zandbank, gesigneerd,

olieverf op doek, 76

x 97 cm.

RICHTPRIJS:

van € 50 tot € 6.000

Pieter Starreveld (1911-1989),

collectieveiling van bronzen

en andere kunstwerken uit

zijn atelier, nalatenschap van

Sybrand Starreveld.

RICHTPRIJS:

€ 800 – 1.200

Duitse gestoken notenhouten

marsepeinvorm, 1583,

doorsnede: 20 cm.

RICHTPRIJS:

€ 12.000 – 18.000

Paar zeldzame zilveren

reiskandelaars, 1765, Utrecht,

meesterteken Dirk Egeling,

hoogte: 6 cm, doorsnede: 9,5

cm, 1e gehalte, 250 gr.; Hollandse

zilveren reiskandelaars

zijn zeer zeldzaam. Dit

is het enige paar dat bekend

is uit Utrecht.

11 en 12 november

Vendu Rotterdam


ROTTERDAM

www.vendurotterdam.nl

RICHTPRIJS:

€ 2.000 – 4.000

Theo van den Boogaard,

inkttekening en aquarel,

1995, gesigneerd en gedateerd.

RICHTPRIJS:

€ 2.000 – 4.000

Acht porseleinen ‘Monkey

and Deer’-koppen en schotels,

China, met Xianfengmerk,

19e eeuw.

RICHTPRIJS:

€ 2.000 – 4.000

Vuurvergulde bronzen

directoire-pendule, ca. 1795,

Parijs.

RICHTPRIJS:

€ 9.000 – 18.000

Militaire collectie van generaal

Alexander Archer Vandegrift

(1887-1973), waaronder

zijn Medal of Honor, VS, 20e

eeuw (WO II), VS.

104

kavel 3190, veiling 27

Specials:

Zwiggelaar Auctions organizes bi-annual auctions

at De Burcht, Henri Polaklaan 9, Amsterdam.

Upcoming auction:

Auction 34, 1 - 5 December 2025

• Conceptual Arts, Artists’ Books, Fluxus and Zero

• A large selection of the Max and Wilma Schuhmacher literature

and avant-garde collection

• Puppet Theatre collection Otto van der Mieden part II

• 18-20th century paper toys, puppets, marionnettes including

the original Jean Dulieu Royal Concertgebouw puppet set

series and vintage prints by Erwin Olaf and Ed van der Elsken

• The Rob van Eyck comic book collection

• Lombard Collectie, Tintin, Suske en Wiske and many more

• Original comic artwork by Hans G. Kresse, Peter de Smet,

André Franquin and Willy Vandersteen

• Fine arts incl. a large graphic arts section with works by Kirchner,

Tytgat, Bonnard and Werkman

• A superb 17th century oil painting by Pieter Janssens Elinga

Further questions, appraisals or consignments:

zwiggelaarauctions@gmail.com

or (+31)647986138

www.zwiggelaarauctions.nl

BURGERSDIJK & NIERMANS

boeken - prenten - manuscripten

VEILING 362

18 en 19 november 2025

Deze veiling bevat o.a.:

• Boeken uit de bibliotheek van Prof. Dr. H. Versnel (Klassieke

Oudheid)

• Boeken en grafiek uit de bibliotheek van Dr. J. Ayolt Brongers

• Kaarten en prenten uit diverse collecties, o.a. uit de collectie

van Ir. M.J.F. (‘Rinus’) Ostermann

• Manuscripten

• Een grote collectie Asiatica

• Medische boeken (incl. anatomische atlassen)

Kijkdagen: 14-15 november 10.00-17.00

16 november 12.00-17.00

Voor vragen, suggesties, taxaties of inbreng: auctions@b-n.nl of +31(0)71-5126381/5121067

www.b-n.nl — Nieuwsteeg 1, 2311 RW Leiden

Auction calendar september—november 2025

The Netherlands

SEPTEMBER

28-12/10 Moart Veilinghuis

Algemene kunstveiling

ZOETERMEER

29-02/10 Van Spengen

Kunst en antiek ONLINE

29-02/10 Medusa Auctioneers

Kunst en antiek SPRUNDEL

29-07/10 Venduehuis

Den Haag

Vendue Next Door Part I + II

ONLINE

29-08/10 Venduehuis

Den Haag

Modern glas en keramiek

ONLINE

29-15/10 Venduehuis

Den Haag

Post War & Contemporary Art

ONLINE

OCTOBER

02 Goudwisselkantoor

Veilingen

Juwelen en diamanten

KLAASWAAL


Veilingen

Zilver KLAASWAAL


Veilingen

Luxe accessoires en horloges

KLAASWAAL

04 Hessink’s Fine Art

Auctioneers

Kunst en antiek HASSELT/BEEK

07-08 Veilinghuis Omnia

Kunst en antiek KOLHAM/

HOOGEZAND

09-11 Heritage Auctions

Europe

Militaria IJSSELSTEIN

09-11 Twents Veilinghuis

Kunst en antiek ENSCHEDE

15-16 Vendu Rotterdam

Algemene veiling ROTTERDAM

18 Schulman

Skandinavische munten

AMSTERDAM

18 Hessink’s Fine Art

Auctioneers

Art nouveau, art deco en

design HASSELT/BEEK

20 Veilinghuis Bouwman

Vintage toys & automobilia

ONLINE

20-21 Van Zadelhoff

Algemene veiling ONLINE

21-22 Schulman

Algemene numismatiek

AMSTERDAM

22-06/11 Veilinggebouw

De Zwaan

Kunst- en antiekveiling

AMSTERDAM

26-28 Botterweg Auctions

Amsterdam

Kunst en design ONLINE

27-04/11 Venduehuis

Den Haag

Vendue Next Door Part I + II

ONLINE

27-19/11 Venduehuis

Den Haag

Old masters, 19th century &

early modern art ONLINE

NOVEMBER

03 Veilinghuis Bouwman

Vintage toys & automobilia

ONLINE

10-15 Heritage Auctions

Europe

Coins, currency and medals

IJSSELSTEIN

Belgium

SEPTEMBER

29-05/10 Salle de Ventes Rops

Art et antiquités ONLINE

30-01/10 Jordaens

Kunst en antiek MORTSEL

30-01/10 Ostantix

Kunst en antiek OOSTENDE

OCTOBER

01 Zouave Auction

Vente classique BRUXELLES

01 Vanderkindere

Art asiatique BRUXELLES

01 Legia Auction

Souvenirs de grandes familles

belges HANNUT

01-05 CR-Art Auctions

Kunst en antiek ONLINE

02-13 Bernaerts

Timed Online Classic vs.

Modern ONLINE

03-04 Coronari Auctions

Herfstveiling NAZARETH

04 Legia Auction

Livres ONLINE

04 Maison des Huissiers de

Justice

Vente aux enchères judiciaire

BRUXELLES

05 ABS Veilingen Mechelen

Deurwaarderstukken

MECHELEN

06 Amberes

Burgerveiling ANTWERPEN

06 Cnock

Juwelen ROTSELAAR

06-07 Horta

Art et antiquités BRUXELLES

07 Berg van Barmhartigheid

Keramiek, glaswerk, kristal,

vitrineobjecten en juwelen

BRUSSEL

07 AZ Auction

Broches, joaillerie et

horlogerie BRUXELLES

07 Bernaerts

Classic vs. Modern ANTWERPEN

09 Vandewiele

Herfstveiling boeken, grafiek

en schilderijen ONLINE

09 Bernaerts

Werk op papier ANTWERPEN

10-11 Vandewiele

Herfstveiling boeken, grafiek

en schilderijen BRUGGE

11 Aguttes Bruxelles

Autoworld : auction and

motion BRUXELLES

11 Maison des Huissiers

de Justice


BRUXELLES


Deurwaarderstukken

MECHELEN

12 Bonhams-Cornette

de Saint Cyr

The Zoute Sale KNOKKE-HEIST

12 MJV Soudant

Objet d’art et antiquités

ONLINE

13 Amberes


13 Antenor Auction

Design now BRUXELLES


Juwelen, sieraden en

numismatiek BRUSSEL

14 Antenor Auction

Tableaux modernes et

contemporains BRUXELLES

14-15 Carlo Bonte


BRUGGE

15 Salle de ventes du

Béguinage

Vente bourgeoise WAVRE

15-16 Rob Michiels Auctions

Herfstveiling BRUGGE

16 Carlo Bonte


ONLINE

16 Arts Talents Enchères

Bruxelles

Successions et collections,

bijoux, montres etc. BRUXELLES

16-17 Arenberg Auctions

Boeken, grafiek etc. BRUSSEL

16-18 Sylvie’s Wine Auctions

Vintage oogsten vieren

ANTWERPEN

17 Rob Michiels Auctions

Herfstveiling ONLINE


de Justice


BRUXELLES

19 Haynault



Deurwaarderstukken

MECHELEN

19-20 MonsAntic

Art et antiquités MONS

20 Amberes


20 Haynault

Monnaies, billets,

décorations, armes

anciennes, BD BRUXELLES

20 Ventes Elysée

Antiquités GRIVEGNÉE

21 Campo & Campo

Moderne veiling ANTWERPEN

21 Legia Auction

Algemene veiling ONLINE

21 Ventes Elysée

Antiquités ONLINE

21-22 Vanderkindere


25 De Vuyst

Hedendaagse, moderne en

oude meesters LOKEREN


de Justice


BRUXELLES


Deurwaarderstukken

MECHELEN

26 Stanley’s Auction

Congo modern and

contemporary art ZAVENTEM

27 Amberes


27 Maison Jules

Exclusieve veiling GENT

28-29 Jordaens

Kunst en antiek MORTSEL

30 MJV Soudant

Atelier du sculpteur Georges

van de Voorde (1878-1964)

GERPINNES

NOVEMBER


de Justice


BRUXELLES

03 Amberes



Wijnen, geestrijke dranken,

muziekinstrumenten,

stripverhalen en juwelen

BRUSSEL

04-05 Flanders Auctions

Kunst, antiek en design

ROESELARE

07-08 Jean Elsen et ses fils

Numismatique BRUXELLES


Deurwaarderstukken

MECHELEN

08-09 DVC Gent

Kunst, antiek en design GENT

08-16 AZ Auction

Bandes dessinées ONLINE


de Justice


BRUXELLES

10-11 Horta


Luxembourg

OCTOBER

25 Goldfield Auction

Luxembourg

Trésors d’automne

WEISWAMPACH

106

Fair calendar october—november 2025

Belgium

OCTOBER

03-12 ARTONOV

Brussels

04-05 Salon des antiquaires

2025

Deulin

05 Collect-Hit &

Brocantissimo

Groot-Bijgaarden

09-12 Salon des

Antiquaires - AFA Brussels

Drogenbos

11-12 Salon des antiquaires

Deulin

11-12 BiAF - Belgian

international Art Fair

Antwerpen

16-19 Leuven Fine Art Fair

Leuven

23-26 Savoir-Faire

Knokke

24-26 Kortrijk Art Weekend

Kortrijk

NOVEMBER

08-16 Antica Namur Fine Art

Fair

Namur

Denmark

OCTOBER

03-05 Kunst for Alle

Copenhagen

Copenhagen

France

OCTOBER

21-25 Ceramic Art Fair Paris

Paris

21-26 Design Miami/Paris

Paris

22-26 Asia NOW-Paris Asian

Art Fair

Paris

23-26 Modern Art Fair

Paris

24-26 Art Basel Paris

Paris

24-26 AKAA 24

Paris

25-27 Menart Fair Paris 2025

Paris

NOVEMBER

07-10 Paris Photo

Paris

Germany

NOVEMBER

06-09 ArtCologne

Koln

Hungary

OCTOBER

16-19 Art Market Budapest

Budapest

Italy

OCTOBER

10-12 ArtVerona

Verona

18-26 Florence Biennale

Florence

NOVEMBER

31-02/11 Artissima

Turin

Luxembourg

NOVEMBER

21-23 Luxembourg Art Week

2025

Luxembourg

Switzerland

OCTOBER

23-26 Art Salon Zurich

Zurich

30-02/11 art3f Lausanne Art

Fair

Lausanne

The Netherlands

OCTOBER

01-05 Art The Hague

Den Haag

08-12 Affordable Art Fair

Amsterdam

17-19 Maastricht Gallery

Weekend

Maastricht

17-26 Kunst10daagse

Bergen

24-26 TAF

Amsterdam

NOVEMBER

02-09 PAN Amsterdam

Amsterdam

United Kingdom

SEPTEMBER

30-05/10 The Decorative Fair

London

09-12 The Other Art Fair

London

London

15-19 Frieze Masters

London

15-19 Frieze London

London

15-02/11 Frieze Sculpture

London

16-17 Belgium is design

London

16-19 PAD

London

16-19 1-54 London

London

27-06/11 Asian Art in London

London

2025

TAF

Amsterdam

Art and artefacts from Africa, Asia and Oceania

24, 25, 26 October

11.00 – 18.00

preview 23 October by invitation only

De Duif

Prinsengracht 756

Amsterdam

T A F

www.tribalartfair.nl

107

Aanbevolen

websites & adressen

Gecertificeerd

Registertaxateur

KUNST, ANTIEK EN INBOEDELGOEDEREN

Reinold Stuurman

Lid Federatie TMV

Stichtse Rotonde 3 E, 3818 GV Amersfoort

+33 (0)4610501 / 06 53236971 / info@stuurpro.nl

Antiek

LEPIPE KUNST & ANTIEK

Kwalitatief historische items.

Bekijk online de gevarieerde collectie

met hoogwaardig, decoratieve

objecten en antiquiteiten.

Mob: 06-24636037

www.lepipeantiek.com

Antiquariaten

ANTIQUARIAAT FORUM

Westrenen, Tuurdijk 16,

3397 MS ’t Goy-Houten

Tel. 030-6011955,

info@forumrarebooks.com

Taxaties & In- En Verkoop

Zeldzame Boeken,

Handschriften, Prenten,

Kaarten en tekeningen.

www.forumrarebooks.com

Collectioneurs

JUDAICA

Fam. Verhoeven – de Jonge

Tel. 020-7173828, Mob. 06-33736669

Verzamelaar van joodse voorwerpen

(judaica) vraagt te koop joods antiek

judaic@tiscalimail.nl

Design

QUATTRO BENELUX

Altenaken 11, 3320 Hoegaarden

Tel. 016 765400

Design en interieur

www.quattro-benelux.com

Galeries

ART GALLERY VOÛTE

Lange Nieuwstraat 191

3111 AJ Schiedam

Tel. +31 651 922 582

Schilderijen, beelden,

fotografie en keramiek

Open: do. en vr. 10.00-17.30 uur.

Zaterdag en zondag 12.00-17.30 uur.

Ook op afspraak

www.ArtGalleryVoute.com

MODERN ART GALLERY.COM

Online & Home Gallery moderne

kunst. Tel.: +31(0) 638 268 193

duit77@gmail.com

Schilderijen, grafiek, beelden,

fotografie O.a. Wil van Leeuwen,

Jan Mulder, Wolvecamp, Heyboer,

Corneille, P. Huf, Geert Kooiman

www.modern-artgallery.com

Lijstenmakers

ATELIERS FRANS DE ROO

Schippersvaartweg 1 A

2211 TJ Noordwijkerhout

Tel. 0252543758

Tel. 06 53664317

info@ateliersfransderoo.com

Lijstenmakers & Restauratoren

verguldingen, kennis van zaken, fraai

vakwerk

www.ateliersfransderoo.com

Kunsthandelaren

KUNSTHANDEL JAN LOUTER

Bergense School en Zeeuwse schilderijen.

Afbeeldingen, beschrijvingen

en prijzen.

www.janlouter.nl

KUNSTHANDEL MARCEL GIELING

Kunst van 1900 tot heden.

Vierentwintig uur 7 dagen per week

geopend!

www.marcelgieling.nl

KUNSTHANDEL

RICHARD TER BORG

Folkingestraat 33, 9711 JT Groningen

Tel. 050 3110918

Schilderijen, specialisatie De Ploeg

www.terborg.com

KUNSTHANDEL DE VRIES

Nationale en internationale, moderne

en hedendaagse kunst.

Tribale kunst van Afrika en Nw.

Guinea.

Doorlopende exposities.

www.kunsthandeldevries.nl

ATELIER DIRK BEINTEMA

Noordelijke landschappen

Turfmarkt 8

8911 KT Leeuwarden

tel.06-29238982

info@dirkbeintema.nl

www.dirkbeintema.nl

Word nu vriend

van COLLECT

en plaats hier uw

contactgegevens

Uw gegevens verschijnen

gedurende een

volledig jaar (9 nummers)

voor € 340.

Eén plaatsing kost € 45

(prijzen excl. btw).

Inlichtingen:

Joris van Glabbeek

+32 (0)12/26 37 11

collect.net@ips.be

Zoekertjes

Gevraagd

FOTO’S

Oude foto’s te koop gevraagd door

verzamelaar van Indonesie (Ned-

Indië), Suriname en China van

1860-1930. Tel : 0182-393492

KERAMIEK

Gezocht: Rozenburg vazen, ontwerp

Colenbrander. Beschadigd geen

bezwaar. 06-10581818 / dajaba@zeelandnet.nl.

KUNST

Gezocht: schilderijen van Adya van

Rees en Otto van Rees. Reactie’s op

tel: 06-24108542.

Te koop gevraagd: schilderijen van

Rien Poortvliet. Tel: 06-10143581.

Gezocht: informatie en afbeeldingen

van werk van Co Breman ten

behoeve van mijn website over het

oeuvre van deze schilder.

info@cobreman-oeuvre.nl

POSTKAARTEN

Te koop gevraagd: oude ansichtkaarten

en foto’s van voor

1960. Nederland, buitenland,

Nederlands-Indië en thema. Ook

hele verzamelingen.

06-15451873.

Aangeboden

BOEKEN

Grote Winkler Prins Encyclopedie

Amsterdam Elsevier Brussel,

1979-1984, 8e druk in 25 delen,

gebonden in kunstleer, goud

bestempeld, afbeeldingen in

kleur en zwart-wit. In prima

staat. € 35. Tel. 06-12162663.

Te koop aangeboden: Biografie

en oeuvrecatalogus van Theo

Voorzaat. Gepubliceerd in

eigen beheer. Bevat levensloop

en analyse van zijn

werk. Oeuvrecatalogus met 470

werken. Catalogus raisonné over

alle 560 bekende werken. Info

bij: marco@marcovandermeij.nl.

KUNST

Een affiche met een decoratieve voorstelling

van Napoleon te paard, ontworpen

door E. Grasset in 1894 voor

The Century Magazine. Afmetingen:

74 x 50,5 cm. De staat is redelijk goed.

Er is een foto beschikbaar. Tel: 0572

357890.

Te koop aangeboden: schilderijen van

Herman Brood. Tel: 06-10143581.

Kunstenaarsdorpen

Muze met zes gezichten

Bergen • Domburg • Katwijk

Laren • Nunspeet • Volendam

21 september 2025

t/m 18 januari 2026

Katwijks Museum ©2025

Walter Castle Keith (1839-1911) Langs de vloedlijn, 1905, olieverf op doek, 75 x 90 cm,

Katwijks Museum, collectie Genootschap Oud Katwijk

109

25.05 - 02.11.2025

PAPER

ART

Zerrou Brothers, Khartusha, 2025, wandobject, papier

coda-apeldoorn.nl/paperart

Reserveer

een ticket met

starttijd op

singerlaren.nl/

1913

1913

De grote

kunst

explosie

16.09.25 – 11.01.26

Leo Gestel, Kubistische vrouwenfiguur (Staande vrouw), 1913, olieverf op doek, 180,5 × 94 cm, Stedelijk Museum Amsterdam (detail)

STAND 39

COLLECT Nederland Oktober 2025

Transform your PDFs into Flipbooks and boost your revenue!

Delete template?

Save as template ?