PABOYS GEVONDEN? - Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt

PABOYS GEVONDEN?
Een evaluatie van de pilot ‘paboys’; aanpak, werkwijze en
opbrengsten
Dit onderzoek is uitgevoerd in opdracht van het Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt
(SBO).
SCO-Kohnstamm Instituut van de Universiteit van Amsterdam
Edith van Eck
Irma Heemskerk
Amsterdam, april 2009

Inhoudsopgave
Voorwoord
1 Inleiding
2 Oorzaken van de ondervertegenwoordiging van mannen op
de pabo’s en in het primair onderwijs
3 Voorlichting en werving
4 Het onderwijs op de pabo
5 De kennismaking met de praktijk
6 De studieomgeving
7 Samenvatting, conclusies en aanbevelingen
Relevante literatuur
Bijlagen
Bijlage 1 Overige initiatieven; lijst van pabo’s en contactpersonen
Bijlage 2 De schoolplaatjes; gegevens per pabo
1
2
8
14
20
28
36
40
48
50
52

Voorwoord
In 2004 hebben we in opdracht van SBO een inventarisatie gemaakt van oorzaken
van de ondervertegenwoordiging van mannelijke studenten op de pabo’s en van
mannelijke leraren in het primair onderwijs. Met behulp van documentanalyse,
een beperkte literatuurstudie, secundaire analyses, het raadplegen van deskundigen
en het interviewen van zittende en uitgevallen studenten respectievelijk docenten
hebben we in deze studie getracht de knelpunten en suggesties om deze op
te lossen in kaart te brengen. Het verslag van dat onderzoek, Paboys gezocht, is
niet in de kast verdwenen. Het Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt heeft het
gebruikt als basis voor een pilot op een aantal pabo’s. Deze hebben maatregelen
ontwikkeld om de positie van mannen in de opleiding te versterken, maatregelen
met betrekking tot werving, onderwijsaanbod en de relatie theorie en praktijk.
En om de cirkel rond te maken kregen wij in 2008 het verzoek na te gaan wat deze
pilots hadden opgeleverd. In dit rapport hebben we onze bevindingen beschreven.
Voor deze evaluatie hebben we op de deelnemende pabo’s gesproken met de projectleiders
van de pilots. Die zijn vanuit diverse perspectieven met groot enthousiasme
met de problematiek aan de slag gegaan. Dat zij in die twee jaar dat de
projecten liepen de wereld niet hebben kunnen veranderen, mag geen verbazing
wekken. Maar wat wel is gerealiseerd:
er zijn vanuit verschillende invalshoeken maatregelen ontwikkeld en uitgeprobeerd,
er is draagvlak gecreëerd, zowel op de pabo’s zelf als bij samenwerkingspartners,
er zijn ervaringen uitgewisseld en er zijn (overdraagbare) producten
opgeleverd.
Wij danken de projectleiders hartelijk voor hun tijd en hun openheid; zij hebben
niet alleen hun succesverhalen maar ook de problemen die ze zijn tegengekomen
met ons gedeeld.
We hopen dat deze publicatie hen een steuntje in de rug biedt om verder te gaan.
En dat andere pabo’s geïnspireerd raken en in dit rapport aanknopingspunten
vinden voor de aanpak van de paboysproblematiek op hun eigen opleiding.
Edith van Eck
Irma Heemskerk
SCO-Kohnstamm Instituut, april 2009

1 Inleiding
Aanleiding
In Nederland is, net als in de ons omringende landen, sprake van een toenemende
ondervertegenwoordiging van mannen in het primair onderwijs (po). Mannen zijn
ondervertegenwoordigd bij de instroom in de pabo en in het po en vertrekken
daar vaker voortijdig dan vrouwen. In onderstaand kader geven we daarvan een
beknopte cijfermatige onderbouwing.
Figuur 1.1 Instroom en voortijdige respectievelijk gediplomeerde uitstroom uit de
pabo’s naar sekse
De instroom in de opleiding tot leraar basisonderwijs is in vergelijking tot andere
hbo-opleidingen hoog. Beschouwd over de periode 1998 tot 2007 laat de instroom
in de lerarenopleiding voor het basisonderwijs aanvankelijk een stijging en
na 2003 weer een lichte daling zien van ruim 8.000 naar bijna 10.000 instromende
studenten. Het aantal mannelijke instromers is vrij stabiel, iets onder de 20%.
Instroom pabo’s naar sekse, 1998-2007, aantallen
2
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
vrouwen
mannen
De uitval uit de pabo is de laatste jaren gestegen en is voor mannen hoger dan
voor vrouwen; in 2006 had na één jaar pabo ongeveer 30% van de vrouwelijke
studenten en 40% van de mannelijke studenten de opleiding verlaten.

Uitval pabo’s na een jaar naar sekse, 2000-2006
50
40
30
20
10
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
mannen
vrouwen
Het studierendement, oftewel de gediplomeerde uitstroom na vijf jaar studie,
bedroeg voor het cohort 2002 voor vrouwen ca. 70% en voor mannen iets minder
dan 50%.
Bron: Van Eck & Heemskerk, 2009
‘Meer mannen naar de pabo’
Deze ondervertegenwoordiging van mannen was voor het Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt
(SBO) aanleiding om in zijn beleidsprogramma het project ‘Meer
mannen naar de pabo’ op te nemen. In dit project is middels onderzoek en een
aantal pilots nagegaan hoe de instroom van mannelijke studenten in de pabo’s
bevorderd kan worden en hoe vroegtijdige uitval van deze studenten in opleiding
en beroep voorkomen of teruggedrongen kan worden. In 2004 is een probleemanalyse
1 verricht rondom de ondervertegenwoordiging van mannen op de pabo’s
en in het basisonderwijs. Vervolgens is een pilot gestart waarin een zestal pabo’s
maatregelen heeft ontwikkeld om de positie van mannen in de opleiding te versterken.
Deze maatregelen hadden met name betrekking op werving, onderwijsaanbod
en de relatie theorie en praktijk. In het kader hieronder geven we een
korte beschrijving van deze pilot.
De pilot Paboys
1 Eck, E. van, Heemskerk, I., & Vermeulen, A.C.A.M. (2004). Paboys gezocht. Wat maakt
de pabo en het werken op de basisschool aantrekkelijk voor mannen. Den Haag: SBO.
3

Budget en voortgang
Per pilot is op jaarbasis € 25.000 ter beschikking gesteld. Na afloop van het studiejaar
2005-2006 bleken de meeste pabo’s het projectplan voor het eerste jaar nog
niet geheel te hebben uitgevoerd, ze hebben in het studiejaar 2006-2007 verder
uitvoering gegeven aan de voorgenomen activiteiten. Uit alle pilots blijkt dat het
veel tijd kost om veranderingen op gang te brengen. Als belangrijk winstpunt
noemen de pabo’s dat binnen hun organisatie het besef is gegroeid dat veranderingen
nodig zijn om meer mannen te werven en te behouden.
Informatie-uitwisseling
Om de deelnemende pabo’s ervaringen te laten uitwisselen zijn regelmatig netwerkbijeenkomsten
georganiseerd. In totaal hebben zes bijeenkomsten plaatsgevonden.
Aan alle bijeenkomsten heeft ook een pabo (Pabo Saxion Hogeschool,
Deventer) deelgenomen die uit andere bron financiering kreeg voor haar activiteiten.
Naast de zes netwerkbijeenkomst heeft er op 26 mei 2005 een rondetafelbijeenkomst
plaatsgevonden over werving en behoud van mannelijke leerkrachten po
voor de regionale platforms. Verder heeft het SBO samen met pabo-overleg op 22
november 2007 een themabijeenkomst diversiteit georganiseerd waarbij feminisering
van het basisonderwijs één van de onderwerpen was.
Publiciteit
Het project heeft veel publiciteit opgeleverd. Zo is er een item geweest in het
jeugdjournaal en op de regionale televisiezender TV-West. Daarnaast heeft er een
radio-interview plaatsgevonden met de plaatsvervangend directeur van SBO en
zijn in verschillende bladen artikelen verschenen over het project.
Bij de start van de pilots is er aparte website Paboys de lucht ingaan met allerlei
informatie over het onderwerp, zoals onderzoeken en artikelen uit binnen- en
buitenland, een korte beschrijving van de pilots en interessante links. Ook was er
een gesloten gedeelte op de site waar de deelnemende pabo’s o.a. de verslagen
van de bijeenkomsten konden terugvinden. Deze informatie is inmiddels overgeheveld
naar de SBO-portal.
De deelnemende pabo’s
Er hebben zes pabo’s deelgenomen aan de pilot. Dat zijn:
� Pabo Haagse Hogeschool
� Pabo Almere (onderdeel van de Ipabo)
� Pabo Edith Stein
� Pabo Stenden (voorheen Christelijke Hogeschool Nederland)
� Pabo De Kempel
4

� Pabo Arnhem (onderdeel van de HAN).
Daarnaast heeft een zevende pabo deelgenomen aan de projectactiviteiten, de
Pabo van de Saxion Hogeschool in Deventer. Deze pabo heeft uit andere bron
financiering gekregen voor het opzetten van een paboysproject. Op verzoek van
de opdrachtgever nemen we deze pabo in deze studie op als zevende pilot.
Los van deze zeven projecten hebben ook andere pabo’s met eigen middelen activiteiten
ontwikkeld om meer mannelijke studenten te werven en gediplomeerd te
laten uitstromen.
Verbreding
Het is de bedoeling de activiteiten om de positie van mannen in de opleiding te
versterken in de komende periode voort te zetten en uit te breiden door de ontwikkelde
aanpakken en opgedane ervaringen toegankelijk te maken voor andere
pabo’s. Om zo’n bredere aanpak beter te kunnen onderbouwen heeft het Sectorbestuur
Onderwijsarbeidsmarkt (SBO) het SCO-Kohnstamm Instituut gevraagd in
kaart te brengen wat de pilots hebben opgeleverd, welke activiteiten in het kader
van de pilots zijn opgezet, wat werkt en wat niet, en wat belemmerende en bevorderende
factoren zijn.
Doel van het onderzoek
Doel van het onderzoek is in de eerste plaats het verzamelen en toegankelijk maken
van informatie over de maatregelen die op de pilot-pabo’s zijn genomen, de
wijze waarop deze zijn ingevoerd, de opgedane ervaringen en de bereikte effecten.
Daarnaast dient het onderzoek een globaal beeld te geven van activiteiten
die op dit terrein op enkele andere pabo’s zijn uitgevoerd, we duiden dit aan met
‘overige initiatieven’ 2 .
Aanpak
In deze studie worden de volgende onderzoeksvragen onderzocht
� Welke activiteiten hebben de pabo’s ontwikkeld en uitgevoerd?
� Wat hebben die activiteiten opgeleverd en hoe gaan deze pabo’s ermee verder?
� Wat kunnen andere pabo’s leren van de opgedane ervaringen?
Voor de beschrijvingen van de pilots en de effecten daarvan baseren we ons op de
evaluatieverslagen en schriftelijke producten die de pilotprojecten hebben opgeleverd
en gesprekken met de projectleiders van de zeven pilots. Ook konden we
beschikken over verslagen van de intervisiebijeenkomsten die lopende de pilots
door SBO zijn georganiseerd. Informatie over de overige initiatieven die op andere
2 Een lijst van deze pabo’s is opgenomen als bijlage 1.
5

pabo’s zijn uitgevoerd, is verzameld middels schriftelijke documenten en telefonische
gesprekken met de betrokkenen.
Voor cijfermatige gegevens over de ontwikkeling van het aandeel mannen op de
pabo’s die hebben deelgenomen aan de pilots hebben we gebruik gemaakt van de
databank van de HBO-Raad. Waar die statistieken alleen gegevens vermelden van
de instelling als geheel en niet op niveau van de locatie, hebben we de projectleider
gevraagd aanvullende gegevens op locatieniveau aan te leveren.
Opzet van de rapportage
In hoofdstuk 2 geven we een korte schets van het probleemveld, hoe is anno 2009
de positie van mannen op de pabo en in het primair onderwijs, en wat zijn oorzaken
van hun ondervertegenwoordiging. Op basis daarvan wordt een beschrijvingskader
ontwikkeld waarbinnen informatie over de pilots is geordend en wordt
gepresenteerd. Aan die beschrijvingen zijn de hoofdstukken 3 t/m 6 gewijd. Achtereenvolgens
gaan we in op: voorlichting en werving, het onderwijs op de pabo,
de kennismaking met de praktijk, en de studieomgeving.
In elk van die hoofdstukken komen aan de orde: een korte intro waarom maatregelen
op dit gebied relevant geacht worden, een beschrijving van de activiteiten
die op de deelnemende pabo’s zijn ondernomen op dit terrein, context opzet en
varianten en voor zover beschikbaar bevindingen over de effecten van deze maatregelen.
Ook besteden we aandacht aan bevorderende en belemmerende factoren,
(waargenomen) effecten, en op basis van de opgedane ervaringen
voorgenomen bijstellingen van maatregelen dan wel concrete plannen voor vervolgactiviteiten.
Als bijlage zijn per pabo in kadertjes korte beschrijvingen opgenomen van de activiteiten
die in het kader van de Paboyspilots zijn uitgevoerd. Deze beschrijvingen
zijn zo gemaakt dat ze geïnteresseerden op andere pabo’s aanknopingspunten
bieden voor het opzetten van activiteiten op hun eigen opleiding. Achtereenvolgens
komen aan de orde: een korte beschrijving van de uitgevoerde activiteiten,
evaluatiegegevens, eventuele plannen voor vervolgactiviteiten en contactgegevens.
6

2 Oorzaken van de ondervertegenwoordiging van mannen
op de pabo’s en in het primair onderwijs
Waarom kiezen zo weinig mannen voor de lerarenopleiding basisonderwijs, en
wat veroorzaakt uitval tijdens de opleiding? Dat zo weinig mannen kiezen voor de
pabo en het leraarschap in het primair onderwijs heeft vooral te maken met
beeldvorming van de opleiding en van het leraarschap. En de uitval kan voortkomen
uit kenmerken van de lerarenopleiding of met het leraarschap zelf. In concreto,
stoppen mannelijke studenten met de opleiding omdat die niet tegemoet komt
aan hun interesses en aansluit bij hun manier van leren en werken, of valt het beroep
bij nader inzien tegen, en waarom dan? We baseren ons bij het beantwoorden
van de in dit hoofdstuk opgeworpen vragen op de probleemverkenning uit
2004 en vullen die aan met relevante bevindingen uit onderzoeken die in het kader
van de pilot op de verschillende pabo’s zelf zijn uitgevoerd en uit de reviewstudie
‘Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep’. 3
Kiezen voor de pabo en/of het leraarschap; voorlichting, beeld van de opleiding
en het beroep
Een eerste stap in een loopbaantraject naar het leraarschap in het primair onderwijs
vormt de opleidingskeuze aan het eind van het voortgezet onderwijs. Belangrijke
vraag is hier welk beeld jongeren in het voortgezet onderwijs van de
opleiding en het beroep hebben, hoe dat beeld ontstaat en welke mogelijkheden
er zijn om met voorlichting een aantrekkelijk en reëel beeld van opleiding, beroep
en loopbaanperspectieven te geven.
Het beeld van het leraarschap
Beelden en verwachtingen van jongeren in het voortgezet onderwijs ten aanzien
van het leraarschap in het primair onderwijs blijken te worden beïnvloed door
ervaringen met eerder werk met kinderen/jongeren en door hun eigen ervaringen
met leerkrachten in het onderwijs.
3
In het kader van de pilot hebben de meeste pabo’s kleinschalige onderzoeken opgezet
naar verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke studenten met name toegespitst op
de waardering van de opleiding, de studie-aanpak en redenen voor uitval. Deze onderzoeken
hebben vooral een functie voor het creëren van draagvlak voor de problematiek
op de pabo en geven aanwijzingen voor locale verbeteringen; de resultaten wijken niet
af van die uit het landelijke Paboys-onderzoek uit 2004: Eck, E. van, I. Heemskerk, &
A.C.A.M. Vermeulen (2004). Paboys gezocht! Wat maakt de pabo en het werken op de
basisschool aantrekkelijker voor mannen. Den Haag: Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt.
De reviewstudie betreft: Eck, E. van, & Heemskerk, I (2009). Leraar worden; kiezen
voor opleiding en beroep. Den Haag: Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt.
8

Deze ervaringen met leerkrachten blijken van belang zowel bij de keuze voor het
beroep als ook voor de rol die studenten als leraar willen vervullen. Hier blijkt
sprake van sekseverschillen: mannen zien leraren die streng zijn, strak leidinggeven
maar daarnaast gevoel voor humor hebben als toekomstideaal, vrouwen
hebben meer waardering voor een leerlinggerichte, communicatieve rol. Mannen
noemen vaker dan vrouwen als motief dat zij leraar willen worden om ervoor te
zorgen dat kinderen het beter krijgen op school dan zij het hebben gehad.
Verder is sprake van verschillen in ontwikkelperspectief; mannen zien op de langere
termijn een managementfunctie in het basisonderwijs of doorstromen naar
een baan als leraar in het voortgezet onderwijs als perspectief, vrouwen willen
zich op termijn specialiseren in specifieke zorg.
Het beroepsbeeld over het beroep van leraar wordt dus al vroeg gevormd. Ook
wordt de keuze voor werken in het onderwijs nogal eens ingegeven door voorbeelden
van familie of bekenden. Het feit dat de beeldvorming, vooral bij jongens,
sterk wordt bepaald door eerdere ervaringen in het eigen onderwijs en familie
(vaak ouders) en kennissen die het beroep uitoefenen, maakt het moeilijker dat
beeld te beïnvloeden.
Bij de feitelijke keuze hebben de jongeren te maken met de mening van mensen
in hun omgeving; met name de rol van de vrienden en vriendinnen zijn op deze
leeftijd belangrijk. Reacties vanuit de omgeving zijn vaak minder positief; kiezen
voor de pabo is niet iets waar je als jongen mee ‘scoort’ bij leeftijdsgenoten. Het
beroep wordt als een vrouwenberoep gezien.
Verwachtingen ten aanzien van de pabo
Jongens gaan naar de pabo omdat ze kinderen iets willen leren; ze verwachten
van de opleiding dat ze veel leren over de inhoud van de vakken en de manier
waarop je die kennis overdraagt. Dit beeld komt in hun ogen niet overeen met de
werkelijkheid. Verder verwachten ze dat de opleiding niet zwaar is en gaan ze er
van uit dat de opleiding hen goed voorbereidt op het werk voor de klas en dan
met name voor lesgeven in de bovenbouw. Ze zien de opleiding, meer dan meisjes,
als een noodzakelijk middel om leraar te kunnen worden. Jongens blijken
meer voor het beroep dan voor de opleiding te kiezen, terwijl meisjes ook voor de
pabo kiezen omdat de opleiding hen aanspreekt.
De jongens die naar de pabo gaan zijn zich ervan bewust dat ze daar sterk in de
minderheid zijn; de meeste jongens vinden dat ook niet zo’n probleem.
Voorlichtingsdagen op de pabo blijken voornamelijk te worden bezocht door jongens
die eigenlijk al hebben besloten naar de pabo te gaan, en niet door jongens
voor wie de keuze nog open is. Open dagen van de pabo zijn dan een onvoldoende
middel om de beeldvorming van het beroep realistischer en actueler te maken
en onder een bredere groep potentiële (mannelijke) studenten te werven.
9

Verder blijkt uit onderzoek dat de pabo voor jongens vaker niet de eerste keuze
was en dat zij zich minder grondig hebben georiënteerd op de opleiding. Dit vergroot
het risico op studie-uitval.
Beeld van de loopbaanperspectieven
De keuze voor de pabo en de keuze voor het leraarschap liggen in elkaars verlengde.
Van de afgestudeerden van de pabo is een jaar na afstuderen 79% doorgestroomd
naar een baan in het basisonderwijs en meer dan de helft van deze
starters verwacht tien jaar of langer in het basisonderwijswerkzaam te zijn. 4 Omdat
mannen meer voor het beroep dan voor de pabo kiezen, is het belangrijk in de
voorlichting een aantrekkelijk maar realistisch beeld van het beroep naar voren te
brengen.
Dit is des te meer van belang omdat in de media momenteel het accent ligt op de
negatieve aspecten van werken in het onderwijs, zoals: jongeren zijn lastig voor
leraren, het beroep heeft weinig status en een ‘softe uitstraling’. Verder zou het
onderwijs slecht betalen, een opvatting die erg hardnekkig is, ook al laten feitelijke
vergelijkingen zien dat afgestudeerden van de lerarenopleidingen aanvankelijk
zelfs meer verdienen dan afgestudeerden uit andere sectoren van het hbo 5 en de
salarisschalen inmiddels meer doorloopmogelijkheden bieden. Bovendien is een
aantal mogelijk interessante aspecten van het beroep minder zichtbaar, zoals
meewerken aan beleid, organisatorische aspecten van het vak en doorgroeimogelijkheden
richting het leraarschap in het vo of de bve.
De opleiding zelf, curriculum, toetsing, sociale context, begeleiding
Ervaringen met het curriculum
Veel mannen vinden het eerste jaar op de pabo zwaar; ze hebben zeker als de
pabo hun tweede of derde keus was, moeite om de benodigde discipline voor hun
studie op te brengen. Verder komen er in het eerste studiejaar twijfels naar boven
over de keuze. In de eerste stages worden ze geconfronteerd met wat hun toekomstige
beroep in concreto inhoudt. Wanneer de studieresultaten dan ook tegenvallen,
raken ze minder gemotiveerd en lopen ze het risico uit te vallen. Een
belangrijke risicofactor is het tegenvallen van de inhoud van de studie; een van de
kritiekpunten van de studenten is dat zij veel tijdrovende opdrachten moeten
4
Ruud van der Aa, Bart van Hulst, Gwen de Bruin, & Lyanda Vermeulen (2007). Loopbaanmonitor
2007. BAPO-reeks 165. Den Haag: Ministerie van OCW
5
Vergelijkingen met andere marktsectoren voor wat betreft de salarisontwikkeling later
in de loopbaan zijn lastiger te maken, mede omdat de effecten van recent beleid ten
aanzien van het flexibiliseren van het loon- en functiegebouw, het inkorten van de carrièrelijnen
en de mogelijkheid beloningsdifferentiatie toe te passen, nog niet uitgekristalliseerd
zijn.
10

maken. De grote hoeveelheid werk komt ook als reden om te stoppen naar voren
uit exit-onderzoek bij De Kempel. Verder geven studenten in eerder onderzoek
aan dat de pabo wel vernieuwend en ontwikkelingsgericht onderwijs ‘preekt’ voor
het po, maar dat zelf absoluut niet in de praktijk brengt. Zo wordt bijvoorbeeld
geklaagd over het gebrek aan ruimte voor eigen invulling en over het gebrek aan
afstemming tussen de vakken die op de pabo worden gedoceerd; dit laatste punt
komt ook uit het onderzoek op de HAN naar voren.
Verder voelen mannen zich op de pabo intellectueel weinig uitgedaagd. Het niveau
wordt in het algemeen niet als te hoog ervaren. Het is eerder de hoeveelheid
opdrachten dan het niveau waar de mannen tegen aan lopen. Verder hebben ze
moeite met de manier waarop wordt beoordeeld; weinig toetsen, veel aan de
hand van verslagen en werkstukken, een portfolio, waarbij veel procedurele en
weinig inhoudelijke beoordelingscriteria worden gehanteerd.
Mannen blijken meer behoefte te hebben aan structuur en begeleiding bij deze
manier van werken; ze hebben meer moeite met de gevraagde zelfstandige werkhouding,
zeker in het begin van de studie en tijdens de praktijkstages. Dit blijkt
ook uit onderzoek van De Kempel; de mannen blijken slechter dan de vrouwen in
methodisch en planmatig werken. Dat leidt tot studieachterstand, teruglopende
motivatie en voortijdig vertrek.
In het onderwijs op de pabo wordt veel aandacht besteed aan reflectie op beroepshouding,
gedrag voor de klas, en dergelijke. De manier waarop dat gebeurt,
lijkt beter aan te sluiten bij de werkwijze van de vrouwen op de opleiding dan bij
die van de mannen. In het verlengde daarvan vinden de mannen op de pabo dat
er veel aandacht is voor omgaan met kinderen en maar weinig voor de inhoud van
de vakken en hoe je die kennis overdraagt. Deze knelpunten komen ook uit de
onderzoeken die in het kader van de pilot zijn gedaan naar voren. Ook geven de
mannen aan een voorkeur te hebben voor leren door doen, meer te willen uitproberen.
Dat mannen op de pabo in de minderheid zijn, zeggen zij in het algemeen niet als
een probleem te ervaren.
De kennismaking met de praktijk/ relatie theorie praktijk
De confrontatie met de praktijk in de stage valt mannen nog al eens tegen, ze
treffen op de basisscholen weinig professionele werkomstandigheden en een
weinig professionele cultuur aan; ook blijken er maar weinig mannen als leraar
werkzaam in de scholen.
Een knelpunt voor mannelijke studenten is ook de verplichte stage in de onderbouw
en dan ook nog als eerste stage, zoals op veel pabo’s gebruikelijk is.
Een aantal problemen komt voort uit de afstemming tussen het onderwijs op de
pabo en het werken in de praktijk, een afstemming die in de ogen van de mannen
te wensen overlaat. Zij kunnen zich maar moeilijk een beeld vormen van wat er in
11

de stage van hen wordt verwacht en voelen zich dan ook slecht voorbereid door
de pabo. Verder signaleren zij dat opdrachten vanuit school te dwingend zijn. Zij
zouden graag de stage gebruiken om meer uit te proberen, zo blijkt ook uit het
onderzoek van de Haagse Hogeschool. Verder vinden de studenten dat de opdrachten
lastig zijn af te stemmen op wat speelt op school, en dat er op de pabo
weinig aandacht is voor andere aspecten van het werk op school, bijvoorbeeld de
bijdrage aan beleidsontwikkeling, omgang met ouders. Ten slotte zijn ze van mening
dat de pabo de studenten voorbereidt op het geven van vernieuwend en
ontwikkelingsgericht onderwijs, maar dat in het po vaak veel traditioneler wordt
les gegeven. Dit alles maakt dat zij problemen ervaren met hun functioneren tijdens
de stages.
Niet alle uitval tijdens de stage is overigens onwenselijke uitval; de stages hebben
ook als doel studenten te laten ervaren of het werk als leraar in het basisonderwijs
echt iets voor hen is. Uit exit-onderzoek op de pabo Den Haag bleek dat de
stoppers van te voren te gemakkelijk over de het beroep gedacht hadden. Pas
tijdens de stage merkten ze wat het beroep van leerkracht daadwerkelijk inhoudt;
dat was aanleiding om met de opleiding te stoppen. Ook studenten van De Kempel
noemden de tegenvallende ervaringen met de praktijk van het leraarschap
tijdens de stages als reden om te stoppen.
12

3 Voorlichting en werving
Voorlichting en werving zijn een belangrijke eerste stap in een keten van mogelijke
activiteiten om te bereiken dat meer mannen in het onderwijs gaan werken. De
eerste doelstelling die hierbij geformuleerd kan worden is, zoveel mogelijk mannelijke
studenten te laten instromen in de lerarenopleiding basisonderwijs. Dit betekent
dat wervingsmateriaal en -activiteiten gericht moet zijn op verschillende
doelgroepen. De tweede doelstelling is hieraan gekoppeld, namelijk zoveel mogelijk
mannen te behouden in de opleiding en ook later in het beroep. Meer in het
algemeen is het van belang dat werving gepaard gaat met goede voorlichting over
de opleiding en het beroep, zodat meer potentiële studenten geïnteresseerd worden
voor een studie op de pabo, en dat dit ook de mensen zijn die geschikt zijn
voor het beroep en die het onderwijs aantrekkelijk zullen vinden. Hierbij staat het
beïnvloeden van de beeldvorming van de opleiding en het beroep leraar basisonderwijs
centraal. In de pilot paboys zijn beide invalshoeken door verschillende pabo’s
opgepakt, vaak ook in combinatie.
Voorlichtings- en wervingsmateriaal
Informatie kan worden gegeven in bijvoorbeeld brochures, websites en films en
kan op verschillende manieren vorm krijgen. In het kader van de pilot hebben
pabo’s hun materiaal kritisch bekeken op aantrekkelijkheid voor mannen, bijvoorbeeld
of er mannen in voorkomen en of het zakelijke uitstraling heeft. Ook is
nieuw materiaal ontwikkeld, materiaal dat beter is afgestemd op mannen of materiaal
waarmee meer potentiële studenten worden bereikt. En ten slotte is materiaal
ontwikkeld dat jongeren intensiever laat nadenken over het leraarsberoep.
We bespreken hieronder gedetailleerder hoe zij dat hebben gedaan en of dat
effect heeft gehad.
Aantrekkelijkheid voor mannen
Een aantal pabo’s heeft het materiaal dat zij gebruiken voor werving onder de
loep genomen, met het oog op aantrekkelijkheid voor mannen. Zo werd er bijvoorbeeld
gekeken of er afbeeldingen van mannen op de folders voorkomen, en
niet alleen maar vrouwen (Edith Stein, Domstad, Saxion, Groenewoud). Hoewel bij
pabo Edith Stein in het verleden is geëxperimenteerd met het plaatsen van foto’s
van mannen in wervingsadvertenties, en dit geen duidelijke effecten opleverde,
veronderstelt men dat dit aspect toch relevant is. Een ander criterium om wervingsmateriaal
aantrekkelijk te maken voor mannen is een zakelijke uitstraling
(Edith Stein, Domstad). Domstad benadrukt dat het vaak gaat om kleine aanpassingen
waardoor de uitstraling verandert. Men probeert bijvoorbeeld door aandacht
voor kleurgebruik (gebruik van huisstijlkleuren met meer nadruk op groen
en minder op paars) het beeld te benadrukken dat de pabo ook een opleiding
14

voor ‘echte’ mannen is. Of deze aanpassing van het voorlichtingsmateriaal een
negatief effect heeft op (de werving van) meisjes is niet nagegaan.
Meer doelgroepen
Daarnaast is nieuw materiaal ontwikkeld, waardoor meer potentiële studenten
bereikt zouden worden (Saxion, Fontys Eindhoven en het ILA (Inititatief Lerarentekort
Amsterdam)). Pabo Saxion heeft posters en briefkaarten gemaakt, en kleding
voor een promotieteam. Deze pabo heeft ook een promotie-DVD en een
website “Meesterisgek” ontwikkeld, waar ook pabo Stenden gebruik van heeft
gemaakt. Decanen in het vo in de regio zijn individueel benaderd met dit materiaal.
Saxion constateert dat het betrekken van decanen bij voorlichting over de pabo
aan mannen lastig te realiseren is, omdat decanen overstelpt worden met info
over opleidingen. De pabo is wel tevreden over de verspreiding en reacties op de
DVD, de decanen vonden het materiaal mooi en informatief. Ze hebben het aanvankelijk
gebruikt, maar het is niet bekend of ze er in de toekomst ook gebruik
van zullen maken. Ook is onbekend of de website die leerlingen vo zelf kunnen
bekijken, vaak bezocht is.
Pabo Haagse Hogeschool heeft het gebruik van deze DVD in het kader van de
voorlichting en werving van mannen overwogen, maar heeft dit uiteindelijk niet
gedaan. Een bezwaar vindt men dat de film is afgestemd op het leraarschap in de
regio en daarom niet zo geschikt is voor werving en voorlichting in de grote steden.
Vanuit een van de ‘andere initiatieven’, het ILA (Initiatief Lerarentekort Amsterdam),
is een andere film gemaakt met als doel allochtone jongeren (met name
jongens, maar ook meisjes) voor het onderwijs te interesseren. Op basis van een
onderzoek van Stradius (allochtone jongens in het onderwijs; verkennend onderzoek
onder havo/vwo scholieren) is deze film door professionals ontwikkeld met
financiering door de Amsterdamse schoolbesturen voor primair onderwijs. Het
filmpje is te zien op http://www.maakjijhetverschil.com en bestaat uit een clip
met een rap en aansprekende teksten, waarbij informatie over het beroep wordt
gegeven en een poging wordt gedaan om de beeldvorming rond het beroep te
beïnvloeden. Het resultaat van de website is moeilijk in te schatten. Er is wel geconstateerd
dat er veel hits waren, dus veel mensen hebben het filmpje bekeken,
maar het is onbekend of dat mensen uit de doelgroep waren. Ook is niet bekend
wat de jongeren ervan vinden, er is weinig respons op gekomen. In een vervolg op
de website wordt een documentaire gemaakt in samenwerking met AT5. In de
documentaire komen allochtone leerkrachten aan het woord. De TV-uitzending
komt ook uit op DVD; deze zal onder andere worden toegestuurd aan de decanen
van de vo-scholen in Amsterdam en de lerarenopleidingen. Men overweegt ook
de plaatselijke en landelijke politiek hierbij te betrekken.
Het meesterspel
15

Het laatste initiatief dat we bespreken op dit gebied is de ontwikkeling van “Het
Meesterspel” door pabo Fontys Eindhoven. Het spel bestaat uit opdrachten via email
en de website van de school en is in 2005 voor het eerst gespeeld. De opdrachten
beogen de kennis van jongeren over het leraarsberoep te vergroten.
Voorbeelden van opdrachten zijn: de werkweek van een leerkracht beschrijven,
een goede rekenactiviteit bedenken en het salaris vergelijken met dat van andere
beroepen. Op een drietal scholen is het spel gepromoot door een groepje voorlichters
in de klassen 4 havo en 5 vwo. Hierbij zijn 240 leerlingen benaderd, waarvan
59 jongens en 61 meisjes het spel hebben gespeeld. Het was de bedoeling om
het spel ook in volgende jaren in te zetten, maar dat is niet gebeurd omdat het
zeer arbeidsintensief is. De opdrachten moeten beheerd worden door een spelmeester
en scholen moeten bezocht worden om deelnemers te werven. Uit de
beperkte evaluatie komt naar voren dat het concept jongeren aanspreekt. De prijs
(reisje Eurodisney) was zeker bevorderend, maar wel duur en er was geen rekening
mee gehouden dat de winnaar hiervoor ook begeleiding van een volwassene
nodig heeft. Het aantal mannelijke inschrijvingen was het jaar nadat het spel gespeeld
was, wel wat hoger, maar het is onduidelijk of dit een effect was van het
spel. Aanbevolen wordt om er voor langere tijd (bijvoorbeeld vier jaar) geld voor
beschikbaar te stellen en er dan met een constante groep betrokkenen aan te
werken (ingeroosterd). Vervolgens is een goede evaluatie van belang en de werving
van deelnemers zou beter ingebed moeten worden in de reguliere voorlichting.
Andere pabo’s kunnen het spel niet zonder meer gebruiken. Het is geen
individueel bruikbare website, maar de site wordt tijdens het spel gevuld en gebruikt.
Bij vervolggebruik zouden er ook meer verschillende opdrachten gemaakt
moeten worden.
Wervingsactiviteiten
Om meer mannen aan te spreken bij wervingsactiviteiten is niet alleen het beschikbare
materiaal relevant, maar ook wie de activiteiten verzorgen en op welke
doelgroep de activiteiten gericht zijn.
Betrokkenheid mannen bij voorlichting en werving
Op vrijwel alle pabo’s uit de pilot paboys is het een aandachtspunt jongens op het
vo te enthousiasmeren voor de opleiding door mannelijke studenten bij hun wervingsactiviteiten
te betrekken. Bij voorlichtingsteams die de vo-scholen bezoeken
en bij open dagen, lukt het bijna altijd om dit te laten verzorgen door vrouwelijke
en mannelijke studenten. Op een aantal pabo’s worden ook individuele meeloopdagen
(Edith Stein, de Kempel, Groenewoud) of voorlichting en gastcolleges voor
groepen vo-leerlingen georganiseerd (Saxion, de Kempel). Hierbij kunnen niet
altijd mannelijke studenten betrokken worden, omdat deze dagen afgesproken
worden met de vo-scholen en dan hebben studenten soms gewoon les of ze zijn
op stage, maar er wordt wel naar gestreefd. Pabo Domstad benadrukt het belang
16

van de medewerking van mannelijke studenten aan open dagen, en dan bij voorkeur
studenten die sterk overkomen en een goed verhaal hebben.
Verbreding doelgroep
Pabo de Kempel constateert dat de voorlichting vooral vo-leerlingen trekt die al in
de richting van het onderwijs denken, of die het nog helemaal niet weten. Verbreding
van wervingsactiviteiten lijkt daarom van groot belang. Een aantal pabo’s
(Pabo Almere, Saxion) probeert de doelgroep te verbreden door wervingsactiviteiten
niet alleen op de profielen te richten waar de meeste aankomend studenten
te vinden zijn, zoals Cultuur & Maatschappij, maar op alle profielen in het vo. Op
deze wijze worden ook meer mannen bereikt. Het is pabo Almere niet bekend of
dit effect heeft gehad op de instroomcijfers. Globaal bestaat de huidige instroom
voor 50% uit havisten (meest C&M en N&G), en 50% MBO (divers). Pabo Saxion
ziet wel hoopgevende instroomcijfers die wellicht een effect zijn van deze activiteiten.
Maar dit kan alleen op de langere termijn goed beoordeeld worden. De
laatste drie jaar was het aandeel mannelijke instroom in de opleiding rond de
25%, waar dat voorheen zo’n 18% was.
Pabo Edith Stein heeft plannen om de voorlichtingsactiviteiten in samenwerking
met een PR-medewerker meer vorm te gaan geven.
Inhoud werving en voorlichting
Voorlichting dient een juiste beeldvorming over opleiding en beroep bewerkstelligen,
zodat de studenten niet alleen starten met de opleiding, maar deze ook gediplomeerd
verlaten en in het onderwijs gaan en blijven werken. Daarbij is het
belangrijk te weten welk beeld jongeren in het vo hebben van de pabo-opleiding
en het beroep leraar basisonderwijs en hoe dit indien nodig bijgesteld kan worden.
Welke verwachtingen hebben jongeren over de opleiding en zijn die verwachtingen
reëel? Welke aspecten van het beroep zijn aantrekkelijk voor
jongeren en zouden meer nadruk moeten krijgen in de voorlichting?
In de pilots heeft men de inhoud van het materiaal beter afgestemd op jongens
door: meer aandacht voor de inhoud van de opleiding, voor sekseverhoudingen in
de opleiding en het beroep, een specifieke benadering van jongens als doelgroep,
aandacht voor de rol van decanen, aandacht voor de beeldvorming van het beroep
en aandacht voor loopbaanperspectieven.
De inhoud van de opleiding
In de pilot paboys was de inhoud van de voorlichting over de opleiding dan ook
een aandachtspunt dat op verschillende manieren is uitgewerkt. Bij pabo Arnhem
wordt bijvoorbeeld opgemerkt dat het voor het bijstellen van het beeld van de
opleiding belangrijk is om in de voorlichting meer aandacht aan de inhoud van de
opleiding te geven. Pabo Edith Stein onderschrijft deze constatering. Hier wordt
tijdens de voorlichting bijvoorbeeld het vernieuwde (manvriendelijke) curriculum
onder de aandacht gebracht en probeert men bij de open dagen niet alleen aan-
17

dacht te schenken aan tekenen, handvaardigheid en drama, maar ook aan de
zaakvakken, zodat niet alleen de softe kant benadrukt wordt. Daarnaast moet de
voorlichting kennisoverdracht in het onderwijs benadrukken, naast de zorg voor
het kind (Pabo Driestar).
De m/v-verhouding
Een andere invalshoek wordt uitgewerkt op Pabo de Kempel. Hier stelt men bij
voorlichtingsbezoeken van vo-scholen altijd de verhouding m/v op de pabo aan de
orde, evenals de minderheid van vwo-leerlingen en hoe de pabo hiermee omgaat,
zodat het geen belemmering hoeft te zijn voor potentiële studenten.
Mannen als specifieke doelgroep
De aandacht voor de inhoud van de voorlichting wordt soms gecombineerd met
een bijzondere vormgeving van de voorlichtingsactiviteit, waardoor de aandacht
van potentiële mannelijke studenten wordt getrokken, ze gegroepeerd worden en
meer gericht kunnen worden aangesproken. Een voorbeeld is de creatie van een
‘Herenhoek’ tijdens de open dag (Pabo Stenden). Hierbij kregen enkele mannelijke
mentoren, bovenschoolse directeuren, en pabo-docenten en -studenten een
aparte hoek om elementen te belichten die deze pabo in huis heeft welke verondersteld
worden aantrekkelijk te zijn voor jongens. Zo was er extra aandacht voor
ict, techniek, Engels, management en sport. Er was overigens niet opvallend veel
belangstelling voor deze herenhoek, maar de jongens die erop af kwamen vonden
het wel een goede manier van voorlichten. Deze pabo heeft nog een ander idee
om meer mannelijke studenten voor de opleiding te interesseren met specifiek op
mannen gerichte voorlichting. De wens is om in de maand februari een aantal
keer onder schooltijd een speciale bus te laten rijden, om jongens op vo-scholen
op te halen en op de pabo vrijblijvend voorlichting te geven. Dit zou gericht moeten
worden op de hoogste groepen van vo en op leerlingen van alle profielen.
De rol van decanen
Behalve aan directe voorlichting van vo-jongeren moeten pabo’s ook aandacht
besteden aan voorlichting van decanen. Zij spelen een belangrijke rol bij het keuzeproces
van jongeren. Decanen geven vaak het beeld door dat de pabo een minder
hoge opleiding is en vooral geschikt voor vrouwen (De Kempel). Deze pabo
nodigt decanen op de pabo uit voor voorlichtingsbijeenkomsten. Saxion merkt op
dat het moeilijk is om decanen te benaderen, zij worden overstelpt met informatie
over opleidingen. Het m/v issue moet hier toch ook steeds op de agenda gehouden
worden, het gaat niet vanzelf.
De beeldvorming van het beroep
18

Naast beeldvorming rondom de opleiding is ook de beeldvorming rondom het
beroep een aandachtspunt in de voorlichting. De eigen ervaringen van voleerlingen
met het onderwijs moeten worden bijgesteld en in een ander perspectief
worden geplaatst. Hoewel pabo’s niet veel kunnen veranderen aan de beeldvorming
van het beroep/werkveld, wordt het beroep soms wel gepromoot via de
pers of voorlichtingsmarkten (Saxion).
Een heel concreet idee om beeldvorming over het beroep bij leerlingen vo bij te
stellen wordt geopperd door pabo de Kempel. Hier wordt met vo-scholen en bovenschools
management gewerkt aan een koppeling van de verplichte maatschappelijke
stages vo aan het onderwijs. Als pabo zou je dan moeten weten
welke scholen vo-leerlingen voor zo’n stage willen ontvangen en begeleiden. Het
zou verder geregeld kunnen worden door het bovenschools management, zij kunnen
hier scholen voor aanwijzen en daarbij rekening houden met de jongensproblematiek.
Pabo’s kunnen de leerlingen die een stage bij een pabo hebben gedaan
dan vervolgens gericht benaderen met voorlichting en werving.
Uit gesprekken met de pabo’s komt een aantal belangrijke aspecten naar voren
betreffende de inhoud van voorlichting over het beroep, namelijk werken in het
onderwijs is boeiend en van wetenschappelijk niveau. Functiedifferentiatie is
daarin belangrijk, en de leerkracht moet professioneel zijn en eigen onderzoeksvragen
stellen, autonoom en authentiek (Fontys). Een meer professionele aanpak
betekent ook andere werkomstandigheden, bijvoorbeeld dat leerkrachten niet
alles rondom het werk ook zelf hoeven te organiseren (pabo Arnhem).
Loopbaanperspectieven
Bij voorlichting moet aandacht zijn voor loopbaanoriëntatie en het ontwikkelen
van loopbaancompetenties. Bijvoorbeeld pabo Almere benadrukt specialisaties in
de opleiding die als loopbaanmogelijkheid voor mannen interessant kunnen zijn.
In dat kader lijkt vooral de minor voortgezet onderwijs en middelbaar beroepsonderwijs
relevant, daar hebben veel mannen belangstelling voor. Ze kunnen dan
ook op het ROC lesgeven, dan wel binnen het vo (vmbo, avo-vakken) en later aanvullend
een tweedegraads bevoegdheid halen. Dit type voorlichting speelt in op
de beeldvorming van de loopbaanperspectieven van de opleiding en het beroep.
19

4 Het onderwijs op de pabo
Mannen blijken meer problemen te ervaren met het onderwijs op de pabo dan
vrouwen. Uit onderzoek komt een aantal knelpunten naar voren. Mannen ervaren
de studie als zwaar, niet zozeer wat betreft het niveau, maar vooral door het grote
aantal tijdrovende opdrachten. Ook vinden ze dat de opleiding onvoldoende structuur
biedt en dat het curriculum te weinig mogelijkheden biedt voor eigen inbreng,
zowel wat betreft de inhoud van het onderwijs als de werkvormen. Veel mannen
blijken ten slotte moeite te hebben met de sterke aandacht voor reflectie in de
opleiding en de manier waarop die vorm krijgt. In de pilots is op verschillende manieren
gewerkt aan het beter afstemmen van het onderwijs op de wensen en behoeften
van mannen. Achtereenvolgens gaan we in op maatregelen t.a.v. het
curriculum, werkvormen, groeperingsvormen, en studiebegeleiding en bespreken
zo mogelijk ook bevindingen over de effectiviteit van die maatregelen.
Inhoud van het curriculum
We zien hier twee lijnen. Aan de ene kant pabo’s die in brede zin meer maatwerk
willen leveren, hun onderwijs adaptiever maken, beter afgestemd op de interesses
en eigenschappen van alle studenten, dus niet alleen van mannen, maar ook
van instromers vanuit het mbo, van vwo-ers. En aan de andere kant pabo’s die
hun curriculum meer willen afstemmen op de wensen en leerbehoeften van mannen,
maar daarbij vaak wel expliciet aangeven dat goed onderwijs voor mannen
niet ten koste mag gaan van de kwaliteit van het onderwijs in het algemeen, of
voor de vrouwen.
Een voorbeeld van de eerste lijn zijn de pabo Arnhem, de pabo Den Haag, de pabo
Domstad en de Driestar.
Een aantrekkelijker en uitdagender curriculum voor alle studenten
Pabo Arnhem heeft meer ingestoken op verschillen tussen studenten in brede zin;
sekseverschillen vormen daar een onderdeel van. Niet alleen de mannen, maar
ook vwo-ers en mbo-ers vragen om een specifieke aanpak van het onderwijs:
‘Niet alle studenten hebben dezelfde behoeften. Waar vwo-ers snel voldoende
informatie hebben om vervolgens zelf mee aan de slag te gaan en onderzoek te
doen, hebben anderen eerst meer uitleg nodig.
Er zijn grote niveauverschillen tussen studenten van vwo/mbo. Leren door te doen
sluit bij vwo-ers vaak minder aan. Met dergelijke verschillen wordt in de lespraktijk
op de pabo vaak toch te weinig rekening gehouden. Met name in de werkgroepbijeenkomsten
hebben de (vak)docenten de mogelijkheid om meer te differentiëren.
Probleem is wel dat gedifferentieerd lesgeven vaardigheden vergt die niet
elke docent bezit. Het moet eigenlijk wel, en is ook een goed voorbeeld voor de
studenten die dan meer oog krijgen voor verschillen tussen leerlingen en hoe je
20

daarmee als leerkracht om moet gaan. Om gedifferentieerd lesgeven te bevorderen
wordt scholing verzorgd in onderzoeksvaardigheden en studieloopbaanbegeleiding.
Dit is zowel gericht op de pabo-docenten als de studenten, en opgenomen
in eigen cursusboeken. De opdrachten moeten de nieuwsgierigheid bevorderen,
oproepen tot het stellen van vragen en het zoeken naar literatuur. Docenten van
de pabo moeten dat oproepen bij studenten, de studenten moeten dat ook weer
bij de kinderen van de basisschool stimuleren’.
‘Voor de mbo-ers is er een instroomtraject dat start in het vierde leerjaar MBO,
met aandacht voor wereldoriëntatie, en de taal- en rekentoetsen. Er zijn goede
afspraken met het ROC, collega’s van de pabo geven er ook les. De pabo heeft hier
echt beleid op ontwikkeld. In de eerste helft van het eerste leerjaar vormen mboers
een aparte groep; ze krijgen dan meer rekenen, geschiedenis en aardrijkskunde.
Daarna worden mbo-ers en havisten gemengd.’
Ook op de pabo Domstad is er een specifiek traject voor studenten die doorstromen
vanuit het mbo. Het curriculum is hier in het eerste half jaar aangepast, omdat
deze studenten al meer ervaring hebben met de dagelijkse praktijk op
scholen. In plaats daarvan krijgen ze meer taal en rekenen. Na dat half jaar gaan
ze door in het reguliere programma.
In het kader van differentiatie van het aanbod is men bij de HAN (pabo Arnhem en
pabo Groenewoud) verder bezig met de opzet van een academische opleiding, en
er is de pilot opleidingsscholen (deels lesgeven, deels opleiding; meer praktijkgericht.
Studenten van de pabo kunnen daar in het tweede leerjaar instromen). Deze
laatstgenoemde opleiding is niet per definitie meer geschikt voor vwo-ers of
mannen. Het is een opleiding waar veel zelfsturing wordt gevraagd, dat moeten ze
dus aankunnen.
‘Om goed onderwijs te kunnen geven op de pabo moeten de docenten gevoelig
zijn voor verschillen. Er moet gekeken worden wat studenten nodig hebben. Verder
wordt het curriculum sterker wanneer docenten meer duidelijkheid scheppen over
waarom iets belangrijk is, meer sturen op inhoud, en niet op het proces, en hun
lessen kunnen variëren, gericht op doen en op denken. Ook voor vrouwen is het
belangrijk om meer te kijken naar wat ze weten en minder naar of ze aan hun
verplichtingen hebben voldaan’.
Net als in Arnhem vindt ook de pabo Den Haag het niet vruchtbaar de mvverschillen
te benadrukken en te praten over ‘de mannen’ en ‘de vrouwen’ op de
pabo. Men heeft de voorkeur voor een adaptieve benadering omdat daarmee
beter tegemoet kan worden gekomen aan de interesses en ondersteuningsbehoeften
van alle studenten, zoals die uit het onderzoek naar voren komen.
Docenten krijgen als ‘opdracht’ mee dat ze moeten komen tot differentiatie in
aanbod en werkwijze. Hoe dit precies vorm moet krijgen, is in Den Haag nog weinig
uitgewerkt.
21

De pabo Driestar heeft als insteek gekozen om de beeldvorming van de pabo als
softe opleiding bij te stellen. De school wil zich vooral profileren op verdieping/uitdaging
in het hele curriculum en zo de opleiding zowel voor mannelijke
studenten als vrouwelijke studenten interessanter maken.
In de eerste plaats worden verdiepingsprogramma’s aangeboden in het basiscurriculum
in leerjaren 1 en 2. Studenten kunnen naast het gewone programma extra
keuzevakken kiezen waarin vakinhoud of pedagogische thema’s verder verdiept
en verbreed worden. Ook is er meer aandacht voor het Engels, omdat de school
vindt dat het niveau daarvan verbeterd moet worden. Men heeft een native speaker
aangesteld en een keuzevak ingevoerd dat opleidt tot het ‘ Advanced level
Cambridge certificat’. Daarnaast is er een debattenserie, en een honoursprogramma
voor in het derde en vierde leerjaar. Studenten die in de eerste leerjaren
aan extra verdieping hebben deelgenomen, komen hiervoor in aanmerking. Ze
worden zorgvuldig geselecteerd. Het is ook mogelijk om parallel aan de pabo de
lerarenopleiding vo te volgen, voor studenten die meer uitdaging zoeken. Er zijn
dan vrijstellingen mogelijk voor een aantal vakken. Daarnaast zijn in het curriculum
ook minoren management en bewegingsonderwijs en nieuwe media en techniek
ontwikkeld. Dit is vooral gedaan omdat deze specialisatiemogelijkheden
mannen aanspreken.
Het afgelopen jaar was sprake van een toename van 30 naar 40 mannelijke studenten.
Dat is procentueel een forse toename, maar het is niet duidelijk of dit
samenhangt met de vernieuwingen op de school. Uit een onderzoek van de medezeggenschapsraad
blijkt dat de vernieuwingen in lijn zijn met de wensen van de
studenten.
In Den Haag, ten slotte, heeft men naar aanleiding van de uitkomsten van onderzoek
en de ervaringen elders binnen de Haagse Hogeschool met peercoaching
besloten om coaching, niet alleen als middel bij de studie, maar ook als opleidingsdoel
binnen de competenties van leraren een plaats te geven. Bovendien
wordt nagedacht over een verdergaand perspectief in de vorm van een minor
(school)management waarin coachingsvaardigheden verder kunnen worden ontwikkeld.
Een curriculum beter afgestemd op de wensen en behoeften van mannen
De pabo’s die expliciet ernaar streven het curriculum en het onderwijsaanbod
aantrekkelijker te maken voor mannen, doen dat vooral door het aanbieden van
keuze- en specialisatiemogelijkheden. De major-minor-structuur biedt daarvoor
goede mogelijkheden.
Specialisatie naar bouw springt daarbij het meest in het oog. Mannen hebben een
voorkeur voor lesgeven in de bovenbouw. Dit heeft voornamelijk te maken met
hun voorkeur voor kennisoverdracht. In een aantal pabo’s kunnen leerlingen zich
nu eerder specialiseren voor lesgeven in bepaalde bouwen. Bijvoorbeeld in Den
22

Haag al in het derde jaar in plaats van in het vierde jaar. Deze maatregel is nog
niet geëvalueerd.
De pabo Edith Stein heeft in het kader van de pilot onderzocht hoe het aanbod
van minoren in het nieuwe curriculum afgestemd kan worden op de behoeftes
van mannen. Binnen de major-minorstructuur wordt de mogelijkheid tot leeftijdsspecialisatie
geboden, met een verschillend accent op de verschillende vakken. De
mannelijke studenten blijken met name geïnteresseerd in het management, het
leraarschap in het voortgezet onderwijs, onderwijs met het inzetten van ict en het
oudere kind op de basisschool. Om aan deze belangstelling tegemoet te komen
worden als keuzemogelijkheid zogenoemde loopbaanprofielen aangeboden: management,
zorg of innovatie, en een profiel met een doorstroommogelijkheid
naar de universiteit (prémaster) of de lerarenopleiding vo. Ook wordt een wat
meer internationaal georiënteerde minor met een Engelstalig aanbod opgezet.
Een ander aanknopingspunt voor het opzetten van een aantrekkelijker scala aan
keuzemogelijkheden voor de mannelijke studenten vormde de constatering (Almere,
Den Haag) dat mannelijke studenten vaak de gangmakers zijn bij de organisatie
en invulling van feesten en projecten op school. Hier wordt een beroep
gedaan op ‘buitenschoolse’ aspecten van hun persoonlijke ontwikkeling, bijvoorbeeld
in muziek, ict, sport. De invoering van een vrije minor is een manier om ook
in de studie aan te sluiten op die sterke kanten van de studenten en de mannen
enthousiaster te krijgen voor de opleiding en het beroep. Door minors te volgen
voor muziek, ict, sport, of techniek kunnen mannen hun persoonlijke ontwikkeling
verbinden met de opleiding en hun toekomstige beroep.
En Saxion focust bij het aantrekkelijker maken van het onderwijsaanbod voor
mannen niet alleen op de studenten op de pabo, maar probeert ook een aantrekkelijk
nascholingsaanbod aanbod te ontwikkelen ten behoeve van de professionalisering
en loopbaanontwikkeling van zittende (mannelijke) leraren. Voorbeelden
zijn scholing tot video-interactietrainer, spelbegeleider, coach voor jonge ingestroomde
mannelijke docenten, begeleider van miniteams, of specialist in techniek.
Werkvormen
Reflecteren
Mannen op de pabo hebben moeite met het reflecteren zoals dat in de meeste
pabo’s veelvuldig wordt beoefend. Uit onderzoek blijkt dat de meeste mannen
vinden dat er een te grote nadruk ligt op reflectie, en dat reflecteren erg vaak
vervalt in praten over jezelf en niet zozeer over de (vak)didactische competenties.
23

Pabo Almere heeft binnen de Paboyspilot als speerpunt gekozen het zoeken naar
manieren van reflecteren die ook mannen aanspreken.
Op deze pabo hanteert men een jaarindeling bestaande uit vier periodes van tien
weken, waarna een reflectieverslag werd geschreven; daar volgde dan een gesprek
over. Die werd als te routinematig ervaren; er bleek behoefte aan meer
verschillende en concrete reflectievormen, waarin ook verschillende aandachtspunten
voor de reflectie aan bod komen (eigen vaardigheden, eigen visie, leerproces
enz.). In het kader van de pilot is geëxperimenteerd met twee voor de
pabo Almere nieuwe reflectiemethoden: reflectie aan de hand van videoopnames
en reflectie met behulp van de constructentheorie van Kelly (Leraar in
de spiegel). Bij de laatste methode ligt het startpunt van de reflectie bij de kinderen
uit de stagegroep van de studenten. Door middel van oefeningen worden
studenten zich bewust van hoe zij naar kinderen kijken. Beide methodieken worden
door zowel de mannelijke als de vrouwelijke studenten gewaardeerd. Besloten
is om beide reflectiemethoden een plaats in het curriculum te geven. Naast
videoreflectie en Leraar in de spiegel wordt op de pabo Almere gebruik gemaakt
van de reflectiemethoden subjectief concept, spiegelschrift en portfolio. Hierdoor
is er nu meer variatie in het curriculum op het gebied van reflectiemethoden. Dit
wordt door de studenten positief gewaardeerd.
Ook de pabo Den Haag signaleert dat de huidige manier van reflecteren lastig is
voor mannelijke studenten. En dat een andere manier van reflecteren aangewezen
lijkt. Op deze pabo is daar geen beleid op ontwikkeld, behalve dat docenten
dit als aandachtspunt hebben meegekregen.
Competentiegericht onderwijs
Mannen hebben meer last van uitstelgedrag en slechte planning. In de opleiding
van de pabo Domstad zit nu meer structuur in de vorm van toetsen en vaste inlevermomenten
van opdrachten. Studenten hoeven minder verslagen te maken en
er wordt geschrapt in het reflecteren. Competentiegericht opleiden en meer kennistoetsen
passen eigenlijk niet bij elkaar, maar het werkt toch heel goed. Studenten
zijn beter in staat de verworven kennis ook in de praktijk toe te passen en de
structuur is helderder geworden. In deze opleiding is het programma de eerste
twee jaar erg afgestemd op wat het werkveld belangrijk vindt. Dat vergemakkelijkt
de overstap naar de praktijk, is de veronderstelling.
De mannen vinden de nieuwe structuur van de opleiding helder, en ook de vrouwen
vinden het prettig. Het invoeren van een elektronische leeromgeving past er
ook goed bij. Vrouwen hebben daar aanvankelijk wel iets meer moeite mee dan
mannen.
Probleemgestuurd leren
24

Op de pabo Stenden heeft men gekozen voor PGL, probleemgestuurd leren. Dit
blijkt voor een aantal mannelijke studenten knelpunten op te leveren. Stenden wil
de kwaliteit hiervan verbeteren en uitdagender te maken. Voor PGL is ter aanvulling
van bestaande taken een discussiedag geschreven met speciale aandacht voor
mannen/vrouwen-problematiek. Bij de PGL hebben studenten roulerende rollen
en worden in kleine groepen casussen uit de praktijk in de lessen besproken bijvoorbeeld
video-opnamen van stoeien met kinderen. Deze worden bekeken vanuit
vragen als ‘Wat zie je in de praktijk, zijn er juffen of meesters bij betrokken
enz?’. Studenten moeten dan aan elkaar uitleggen wat ze observeren en dat onderbouwen.
Er zijn verschillende methoden om die casussen te analyseren, er
moet een probleem geformuleerd worden en leervragen bepaald. Mannen willen
graag casussen met een duidelijke probleemstelling. Men heeft de bespreking van
de casussen meer gestructureerd; dit bleek door mannen positief gewaardeerd te
worden. Ontwikkelgroepen zijn bezig de nieuw opgezette taken in te bedden in
het curriculum. Voordeel van het werken met kleine groepen (dertien studenten)
-dat is nodig voor de goede uitvoering van PGL, waarin studenten echt een duidelijke
rol moeten kunnen spelen en inbreng moeten hebben- is dat de studievoortgang
van de studenten ook goed in de gaten wordt gehouden.
Begeleiding bij de studie
Op veel pabo’s wordt gesignaleerd dat mannen, meer dan vrouwen, moeite hebben
met zelfregulatie, en met planmatig en gestructureerd werken. Dit leidt er toe
dat ze achterstand oplopen bij het maken en inleveren van hun opdrachten, en
achterstand blijkt vaak een eerste signaal van dreigende uitval. Uit onderzoek
onder opleiders bij Edith Stein kwam naar voren dat mannelijke studenten in vergelijking
met vrouwelijke studenten wat lakser zijn in hun gedrag. Lesvoorbereidingsformulieren
van mannelijke studenten zijn vaak incompleet en erg laat klaar,
afspraken worden niet altijd nagekomen en de studenten zijn vaak snel tevreden
en weinig zelfsturend. Verder kwam naar voren dat mannen minder tijd besteden
aan hun studie dan vrouwen.
Uit exit-gesprekken in Almere kwam naar voren dat mannen meer behoefte hebben
aan structuur in de opleiding, aan duidelijke opdrachten en een strakke begeleiding
tijdens de opleiding en stages. Ook blijken de mannen moeite te hebben
om hun portfolio bij te houden. In Almere krijgen de mannen dan ook meer begeleiding
bij het bijhouden van hun portfolio. Het portfolio wordt binnen de opleiding
gezien als een zinvol instrument om de eigen professionele ontwikkeling vast
te leggen. Het wordt opgebouwd bij assessments in de loop van de studie, en
wordt ook als ingang voor reflectie gebruikt. Mannen blijken minder dan de vrouwen
te werken met een uitgewerkte lesvoorbereiding en daardoor verzamelen zij
minder bewijsmateriaal voor het portfolio. De begeleiding van de mannelijke studenten
bij het samenstellen van het portfolio zal daarom geïntensiveerd worden
om studenten daar meer grip op te laten krijgen. Overigens is die extra begeleiding
er desgewenst ook voor de vrouwelijke studenten.
25

Een strakkere begeleiding kan ook gerealiseerd worden door meer kennistoetsen
af te nemen en duidelijke, vaste inlevermomenten af te spreken. Bij Pabo Domstad
wordt deze verbetering van de opleidingsstructuur als positief ervaren. In de
wandelgangen blijkt dat vooral de mannen deze heldere structuur op prijs stellen,
maar ook de vrouwen vinden het prettig.
Groeperingsvormen
Doordat de mannen op de pabo zo in de minderheid zijn, is er een reële kans dat
zij als enige man in een vrouwenklas terecht komen. Hoewel mannen op de pabo
aangeven daar weinig problemen mee te hebben, veronderstelt men toch dat het
voor mannen een steun kan zij als zij met meer zijn en elkaar ondersteunen bij de
studie. Bovendien gaat men er van uit dat in gemengde groepen meer aandacht is
voor verschillen in interesses en manieren van leren, en dat dat het onderwijs op
de pabo’s geschikter kan maken voor de mannelijke studenten. Aandacht voor de
klassensamenstelling naar sekse is dan ook op veel pabo’s een onderdeel van de
Paboyspilot.
Op Stenden, bijvoorbeeld, is geëxperimenteerd met een klassenindeling met meer
mannen per groep; dit blijkt effectief. Mannen werken meer samen, zijn gemotiveerder
en worden meer vastgehouden in de opleiding.
Op de Domstad Pabo heeft men vier gemengde klassen met een substantieel aantal
mannen (ca. 8 mannen bij elkaar) en een vrouwenklas. Voordeel is dat de mannen
in die gemengde klassen nu meer ‘massa’ krijgen, waardoor je als docent
vanzelf daar meer rekening mee houdt in de manier waarop je lesgeeft en voorbeelden
die je geeft. En de mannen voelen zich niet meer in een uitzonderingspositie.
Het man zijn is geen item meer. Heterogeen groeperen geeft meer kans op
de waardering van verschillende kwaliteiten van studenten. In de gemengde klassen
is meer dynamiek en soms ook onrust, door het groepsgedrag van de mannen.
Een vrouwenklas heeft een andere sfeer.
Naast de gebruikelijke intervisiebijeenkomsten met de hele klas, werden intervisiebijeenkomsten
voor mannen en vrouwen apart georganiseerd. De mannengroep
werd door een mannelijke docent begeleid. De insteek was dat verschillen
tussen mannen en vrouwen bespreekbaar werden gemaakt. Waar loop je tegenaan
als man?
Mannen blijken de problemen niet zo anders te ervaren dan vrouwen. En aparte
intervisie voor mannen is niet meer zo nodig nu er genoeg mannen in de klas zijn.
Ze hebben dan niet meer zo’n uitzonderingspositie en durven toch wel te vertellen
wat ze kwijt willen. Er was dus eigenlijk geen behoefte aan die aparte intervisiegroepen
bij de mannen en ook de vrouwen wilden de intervisie graag met de
mannen erbij. Deze maatregel is dan ook afgeschaft op de Domstadpabo.
26

In de Kempel werkt men ook met gemengde klassen met een substantieel aantal
mannen en vrouwengroepen. Dit is eerst ingevoerd in het eerste leerjaar en daarna
doorgezet in het tweede leerjaar. Een voordeel van deze aanpak is dat het
onderwijs beter kan worden afgestemd op de mannen. Het vullen van het portfolio
wordt strakker begeleid bij de gemengde klassen, door het inbouwen van verplichte
invulmomenten. Er wordt dus meer structuur geboden om mannen
binnenboord te houden, maar die behoefte aan meer begeleiding wordt ook ter
discussie gesteld, zodat de mannen wel leren hoe ze hun leerproces beter kunnen
sturen.
De studenten waarderen de gemengde klassen; de mannelijke studenten voelden
zich zo niet de ‘enige’ en konden gemakkelijker over gedeelde interesses praten.
In de gemengde groepen heerste een andere sfeer, meer interactie en discussies.
Ook de docenten zijn positief over het werken in gemengde groepen met meer
mannelijke studenten; zij zien dat studenten in deze groepen elkaar stimuleren.
Overigens was het voor sommige docenten wel wennen, lesgeven in klassen met
meer mannen omdat de dynamiek in de klassen anders was dan zij gewend waren.
De andere kant van de medaille is wel dat andere klassen nu bevolkt worden door
alleen vrouwelijke studenten. Toch is er, gezien de overwegend positieve ervaringen,
voor gekozen om klassen te blijven samenstellen met een substantieel aantal
mannelijke studenten.
27

5 De kennismaking met de praktijk
In hoofdstuk 2 hebben we aangegeven op welke punten mannen problemen ervaren
met het praktijkdeel van de stages. De genoemde knelpunten hebben betrekking
op de voorbereiding op de stage, de afstemming van theorie op praktijk, de
aard van de praktijkopdrachten, en de begeleiding van de stages vanuit de pabo
en op de stageschool. Ten slotte blijkt de aard van de stage (bijvoorbeeld in welke
bouw, en in welke volgorde) een belangrijk aandachtspunt.
De pabo’s hebben in het kader van de Paboys-pilots met verschillende maatregelen
geprobeerd het praktijkdeel van de opleiding beter af te stemmen op de wensen
en behoeften van mannen. We bespreken deze maatregelen aan de hand van
de genoemde knelpunten en geven aan in hoeverre deze effectief zijn gebleken.
De voorbereiding op de stage
Op twee van de deelnemende pabo’s (Stenden, Den Haag) stelde men vast dat
met name de mannen slecht voorbereid waren op wat er in de stageperiodes van
hen werd verwacht. In het kader van de pilot heeft die voorbereiding meer aandacht
gekregen. Stenden heeft met het oog daarop een hoorcollege ingevoegd en
daarbij video-materiaal ingezet waarin stagiair(e)s (m/v) in hun klas aan het werk
zijn. Ook “Meester is gek” wordt gebruikt in het kader van de stagevoorbereiding.
In het kader van de pilot heeft men verder gewerkt aan de ontwikkeling van een
DVD specifiek met als doel studenten beter voor te bereiden op hun stages. Vooralsnog
kunnen we verder weinig zeggen over inhoud en effect; ten tijde van het
interview was de DVD nog niet gereed.
De afstemming van theorie op praktijk
In vrijwel alle pabo’s constateerde men dat sprake was van een kloof tussen
school en praktijk, en dat met name de mannen daar problemen van ondervonden.
Stenden heeft dit probleem aangepakt door de studenten vaker kortere stages
te laten lopen waardoor de lessen op school daar beter op kunnen worden
afgestemd; dit is een manier om studenten enerzijds beter voor te bereiden op
hun werkzaamheden tijdens de stage en anderzijds de opgedane ervaringen in te
brengen in het onderwijs. De twee stages van vier weken in het eerste jaar zijn
vervangen door vier stages van twee weken. Alle betrokkenen, studenten, docenten
en stagescholen, zijn tevreden over deze nieuwe aanpak. Bij de duale opleidingen
is in het tweede en derde leerjaar geëxperimenteerd met een
lintstagemodel. In elke module van negen weken hebben studenten dan de eerste
zeven weken elke week anderhalve dag stage. Dat model blijkt mannen goed te
bevallen. Voor de eerstejaars is dat echter niet zo’n geschikt model, het biedt te
weinig ruimte om studenten voldoende theoretische bagage te geven voor de
stage.
28

Saxion signaleerde als knelpunt dat mannen van de pabo in hun stage moeite
hadden met de weinig professionele werkomgeving en de vrouwencultuur waarmee
ze in het basisonderwijs werden geconfronteerd. Als pabo kun je daar weinig
directe invloed op uitoefenen. Wel kan het een aandachtspunt vormen bij de reflectie
op opgedane ervaringen.
Verder draagt Saxion indirect bij aan het aantrekkelijker/professioneler maken
van de werkomgeving in het basisonderwijs in de regio door het aanbieden van
cursussen en opleidingen voor besturen en schoolleiders gericht op de ontwikkeling
van het onderwijs als professionele arbeidsorganisatie.
De aard van de praktijkopdrachten
Een breed gesignaleerd knelpunt is dat mannen, meer dan vrouwen, moeite hebben
met het vervullen van de stage-opdrachten. Op alle deelnemende pabo’s
wordt getracht –op verschillende manieren- meer maatwerk te bieden en zo de
stage-opdrachten ook voor de mannen aantrekkelijk en uitvoerbaar te maken. Op
Stenden differentieert men in de stage-opdrachten tussen studenten die al praktijkervaring
hebben vanuit het mbo en studenten die afkomstig zijn uit het voortgezet
onderwijs. Den Haag probeert de praktijkopdrachten relevanter te maken
door ze meer af te stemmen op de concrete situatie op de stageschool en problemen
die de stagiairs daar tegenkomen. Dit veronderstelt wel een intensievere
en frequentere stagebegeleiding. En omdat mannen de relevantie van een stage
in de onderbouw minder inzien –ze willen daar toch niet gaan werken- formuleert
men de stage-opdrachten zo dat ze focussen op onderdelen van het werk die ook
in de andere bouwen relevant zijn, bijvoorbeeld klassenmanagement.
Een opvallend verschil tussen mannen en vrouwen op de pabo is dat vooral de
mannen het leuk vinden hobby’s of interesses in te brengen op de pabo, bijvoorbeeld
in de organisatie van projecten of buitenschoolse activiteiten. Twee pabo’s
(Almere en Edith Stein) zetten dit sterke punt van de mannen niet alleen op de
pabo zelf in (we komen hier op terug in hoofdstuk 6) maar nadrukkelijk ook in de
stages, door de studenten te stimuleren in de stageschool bijvoorbeeld sport-,
muziek- of techniekactiviteiten uit te voeren. Voor sport- en bewegingsactiviteiten
kunnen ze bijvoorbeeld werken met ‘Rots en Water’ 6 . De pabo Edith Stein sluit
verder aan bij de voorkeur van mannen voor de inhoud en ‘kennisoverdracht’
door de studenten in de stage de mogelijkheid te bieden om zelf volledige lessen
te laten voorbereiden en uitvoeren.
6 Rots en water is een programma gericht op psycho-fysieke training met name voor jon-
gens (zie website www.rotsenwater.nl ).
29

Uit onderzoek komt naar voren dat studenten de opdrachten vanuit de pabo nogal
eens onduidelijk en open vinden, wat er toe leidt dat bij de beoordeling procedurele
criteria (bijvoorbeeld een vast verslagstramien of aantal woorden)
bepalender zijn dan inhoudelijke criteria. Pabo Arnhem zoekt verbetering van de
stageopdrachten vooral in het inhoudelijker sturen ervan. Dit biedt meer structuur
bij het uitvoeren ervan en maakt de stage-opdrachten ook in de onderbouw,
interessanter en zinvoller. Iets vergelijkbaars zien we bij Edith Stein, een streven
naar meer structuur door stagiairs te laten werken met lesvoorbereidingsformulieren.
De pabo De Kempel, ten slotte, heeft aandacht voor sekseverschillen onderdeel
gemaakt van studie-opdrachten, zowel tijdens de stage als in het schoolse
curriculum. Op die manier hoopt men bij de studenten en hun begeleiders meer
bewustzijn te ontwikkelen rondom sekseverschillen en de betekenis daarvan voor
het onderwijs.
De begeleiding van de stages vanuit de pabo en op de stageschool
De beperkte beschikbaarheid van mannelijke medestudenten, docenten en begeleiders
op de pabo en van mannelijke docenten en mentoren op stagescholen
maakt dat mannelijke studenten op de pabo weinig rolmodellen hebben. Hoewel
sekse op zich niet garandeert dat iemand een geschikt en aantrekkelijk rolmodel
is, veronderstellen de geïnterviewden dat het voor mannen op de pabo toch prettig
is te werken met andere mannen die hun ‘passie’ voor werken in het basisonderwijs
delen.
In het kader van de pilot hebben de meeste pabo’s dan ook geprobeerd hun studenten
te koppelen aan mannelijke medestudenten, ouderejaars, docenten en
stagebegeleiders of mentoren op de stagescholen. Op drie van deze pabo’s (Edith
Stein, Saxion, Stenden) wordt geprobeerd meer mannelijke stagiairs tegelijk op
een school te plaatsten, soms studenten die ook op de pabo in dezelfde klas zitten,
soms studenten uit verschillende leerjaren. Deze kunnen dan als elkaars gesprekspartner
fungeren, zowel op de pabo als op de stageschool. Sommige pabo’s
lukt het ook daar een mannelijke mentor aan te koppelen, andere streven dit wel
na, maar blijken minder succesvol. Dit lijkt een kwestie van schaal; pabo’s verschillen
in hun recruteringsgebied, het aantal scholen en de omvang van de schoolbesturen
waar zij mee samenwerken voor het praktijkdeel van de opleiding.
Op Edith Stein experimenteert men op een aantal scholen met een specifieke
aanpak van de begeleiding van hun mannelijke studenten, de pilot ‘seksebewust
stagebeleid’. Centraal in de pilot van Edith Stein stond de vraag: Wat zijn succesfactoren
bij de begeleiding van mannen tijdens de stage? Voor de pilot zijn zes
scholen geselecteerd waar studenten in het eerste leerjaar stage liepen; dit is
gedaan omdat de uitval in het eerste jaar vooral onder de mannen groot is. Gekozen
is ook voor scholen met relatief veel mannelijke leerkrachten, om ervoor te
30

zorgen dat de mannen op hun stageschool ook een mannelijke mentor hadden of
te maken kregen met mannelijke docenten.
‘Op de pilotscholen zijn meerdere mannelijke studenten bij elkaar geplaatst,
waardoor ze een gesprekspartner hadden. Ze hebben na hun snuffelstage meestal
gekozen voor groep 6, 7 of 8. Ze mochten volledige lessen voorbereiden en uitvoeren
(vaak aardrijkskunde en geschiedenis), waardoor meer ingespeeld werd op de
inhoud. De mannen bleken erg veel steun aan elkaar te hebben. Op de pabo zitten
studenten van eenzelfde stageschool ook bij elkaar in de klas, wat het effect nog
versterkt. Bij een aantal stagescholen was er sprake van een mannelijke mentor,
maar niet altijd. Met de pilotscholen is afgesproken om talenten en competenties
die studenten bijvoorbeeld op het gebied van muziek, sport of ict hebben zoveel
mogelijk tijdens de stage in te zetten. Waar die mogelijkheid bestond, heeft die
aanpak goed gewerkt. Op een aantal stagescholen zijn de mannelijke studenten
ingezet bij groepsoverstijgende activiteiten en bij het techniekonderwijs, computeronderwijs,
bij dramalessen en bij muzieklessen. Voor mannen blijken dit soort
‘nevenactiviteiten’ belangrijker dan voor vrouwen, die meer op de opleiding zelf
gericht zijn. En er zijn altijd wel manieren te vinden om dat bij het onderwijs te
betrekken. Je spreekt studenten dan ook aan op professionaliteit en ze voelen zich
meer betrokken’.
Deze aanpak, gecombineerd met gestructureerder stage-opdrachten, lijkt effectief.
In het studiejaar 2006-2007 bleken studenten die op deze pilotscholen stage
lopen, minder voortijdig uit te vallen (23% tegenover 50% landelijk); de pabo
heeft daarom besloten deze aanpak te verbreden 7 .
Een vergelijkbaar initiatief zien we bij Groenewoud. Deze pabo is een samenwerking
aangegaan met een schoolbestuur dat zich zorgen maakt over het geringe
aantal mannen op de pabo en de nog geringere doorstroom naar het werkveld.
Men heeft zich ten doel gesteld niet koste wat kost mannen binnen te houden
maar wel te voorkomen dat in principe geschikte mannelijke studenten vroegtijdig
stoppen met de opleiding. Daartoe zijn de volgende maatregelen genomen:
� een gerichte aandacht in de stage voor verschillende leerstijlen
� geen verplichte start met kleuterstage (mag wel, maar niet verplicht).
� voorlichting en uitwisselingsbijeenkomst met stagementoren over genderverschillen
en de implicaties daarvan voor studie- en stagebegeleiding.
In de stage is sprake van een gerichte begeleiding met veel aandacht voor de reflectie
en het werken met een portfolio. Verder wordt getracht studenten passende
stageplaatsen aan te bieden, afgestemd op de ontwikkeling en wensen van
de student.
7
In de daarop volgende jaren bleek de stageaanpak echter minder effectief; in 2007-2008
bedroeg de uitval 30%, en in het huidige studiejaar (2008-2009) al 42%.
31

Ook Stenden en Den Haag zetten, behalve op het plaatsen van meer mannelijke
stagiairs (al dan niet uit hetzelfde studiejaar) tegelijk op dezelfde school, daarnaast
in op professionalisering van de mentoren op de stagescholen voor het begeleiden
van (mannelijke) stagiairs. Stenden heeft daartoe intervisiebijeenkomsten
georganiseerd en er is een videonieuwsbrief verspreid. Uit de evaluatie
bleek deze aanpak weinig respons op te leveren. Men heeft op basis van die ervaring
nu gekozen voor het werken met regiobegeleiders die fungeren als verbinding
tussen de pabo en de mentoren op de stagescholen. Dit verkleint de afstand
en bevordert de communicatie en afstemming, zo is de verwachting.
Bij Saxion wordt ingestoken op twee mannelijke studenten op een stageschool en
een mannelijke mentor. Men schat dat in ongeveer 80% van de gevallen zo’n koppeling
van mannelijke studenten en mannelijke mentor wordt gerealiseerd. Of dit
lukt, is afhankelijk van de medewerking van de schoolbesturen.
Op de Kempel probeert men, los van de stages, een regelmatig contact tussen
(mannelijke) mentoren van de basisscholen en mannelijke eerstejaars studenten
te organiseren, maar het blijkt niet eenvoudig dat continuïteit te geven.
Op Pabo Arnhem kiest men niet voor een aanpak met mannelijke begeleiders van
mannelijke studenten. Daarbij spelen praktisch overwegingen een rol, maar ook
principiële: ‘Niet iedere mannelijke mentor is ook een goed rolmodel. Kwaliteit van
de begeleiding is belangrijker. Mentoren moeten oog hebben voor sekseverschillen
en een goed beeld hebben van wat het vak inhoudt. Dat is vooral in de begeleiding
van mannen belangrijk omdat die vaak met een beperkt beeld van het leraarschap
de opleiding binnen komen. Het is belangrijk dat dat beeld op de opleiding en in de
stages verder wordt ontwikkeld; juist de complexiteit maakt de opleiding en het
beroep interessant en maakt dat studenten er mee door willen.’
De invulling van de stages
Een heet hangijzer in alle onderzoeken naar mannen in de pabo vormt de (verplichte
stage in de) onderbouw. Op pabo’s is het in het algemeen de gewoonte
dat studenten hun eerste stage in de onderbouw lopen; de mannelijk studenten
blijken daar moeite mee te hebben. De meeste van hen zijn niet van plan ooit in
de onderbouw te gaan werken en zij voelen zich, zeker in het begin van hun opleiding,
ongemakkelijk met kleuters.
In het kader van de pilot hebben de deelnemende pabo’s op verschillende manieren
geëxperimenteerd met een andere invulling of volgorde van de stageperioden.
Ook zijn er pabo’s die afgestapt zijn van de verplichting dat alle studenten
een stage in de onderbouw moeten lopen, bijvoorbeeld Saxion en Edith Stein. Op
deze pabo’s krijgt het werk in de onderbouw wel aandacht, bijvoorbeeld in een
oriënterende stage, maar daarna kunnen studenten zich volledig richten op stages
in de midden- en bovenbouw. Bij Saxion wordt studenten zelfs al vanaf de propedeuse
de mogelijkheid geboden zich te specialiseren:
32

‘Studenten hebben nu niet meer altijd in alle bouwen stage-ervaring. Dit is besproken
met het werkveld en past ook in personeelsbeleid van de scholen. De pabo
wordt beschouwd als een startkwalificatie. Onze stelling is: als studenten in een
specifieke bouw geen interesse hebben, gaan ze daar ook meestal niet in werken.
In de bouw van voorkeur liggen ook meestal de kwaliteiten van de leerkracht. Zonodig
kan de kennis later aangevuld worden. Studenten hebben wel kennis van
alle bouwen, in het eerste leerjaar is er eerst een brede oriëntatie en losse bezoeken
aan scholen waarin alle bouwen bezocht worden (soort snuffelstage). Daarna
kunnen studenten één dag per week in twee verschillende groepen (naar keuze)
stagelopen. Dan in de hoofdfase (vanaf het tweede leerjaar) speelt de specialisatie,
dan lopen studenten twee dagen per week stage in de gekozen bouw. Studenten
kunnen kiezen voor alle stages in de onderbouw, alle stages in de bovenbouw,
stages in onder- en bovenbouw, stages in regulier en speciaal onderwijs’.
In Almere lopen alle studenten eerst een stage in de bovenbouw; het curriculum
is daar ook op ingericht. Het tweede semester lopen ze dan stage in de onderbouw,
maar dat hoeft niet groep 1 of 2 te zijn.
Op enkele andere pabo’s (De Kempel, Den Haag, Stenden) is de ‘kleuterstage’ niet
meer de eerste stage maar vindt later in de opleiding plaats. Soms geldt dat voor
alle studenten, soms alleen voor studenten in de gemengde klassen (Den Haag). In
dat laatste geval vindt differentiatie in het onderwijsaanbod plaats; dat moet afgestemd
zijn op de aard van de stage die de studenten in die periode lopen.
‘In Den Haag hebben mannelijke studenten de eerste stage in de middenbouw of
bovenbouw. Deze maatregel geldt alleen voor de gemengde studentengroepen (6-
7 mannen per groep van 30 studenten). De tweede stage is dan in de onderbouw.
Bij die stage merken mannelijke studenten op vooral veel te leren ten aanzien van
het klassenmanagement. De vrouwengroepen starten wel met een stage in de
onderbouw. Het lesprogramma wordt afgestemd op de groepen waar de stage in
die periode plaatsvindt en is dus verschillend in de vrouwen- respectievelijk de
gemengde groepen’. Deze maatregel is in 2007/2008 ingevoerd en draait nu dus
voor het tweede jaar. De maatregel is niet geëvalueerd.
Bij De Kempel en Stenden starten de studenten met een schoolbrede snuffelstage.
Het aanbod van het theorie-onderwijs is daar ook op afgestemd. Bij De Kempel
kunnen zij zelf binnen die stage vervolgens een keuze maken voor midden- of
bovenbouw. De mannelijke studenten waren zeer tevreden over deze aanpak. Bij
Stenden gaan de studenten na de snuffelstage eerst een stage lopen in de groepen
drie en vier en daarna in groep 1 en 2. Stenden past het stageprogramma
verder aan op de vooropleiding van de studenten; bij studenten die uit het mbo
komen, ligt het accent op werken met de oudere groepen omdat deze studenten
al veel onderbouwervaring hebben.
Op Pabo Arnhem, ten slotte, heeft men de onderbouwstage als eerste stage gehandhaafd;
dit heeft te maken met de opbouw van het curriculum. Hier richt men
de aandacht vooral op de aard van de stage-opdrachten die de studenten mee
33

krijgen; vooral mannen hebben behoefte aan duidelijke stageopdrachten met
inhoudelijke sturing. De kleuterstage wordt ook voor mannen interessanter als de
focus wordt gelegd op de manier waarop kleuters zich ontwikkelen en wat dat
betekent voor hun onderwijs. Deze invalshoek geldt eigenlijk voor de hele opleiding;
meer duidelijkheid scheppen over waarom iets belangrijk is, geeft de opleiding
meer diepgang.
Saxion streeft naar meer maatwerk bij de invulling van de stages en experimenteert
met een stagebank waarbinnen studenten op basis van hun interesse, leervragen
en loopbaanplannen zelf een stageplaats kunnen kiezen. Binnen die
stagebank biedt men studenten ook de mogelijkheid te kiezen voor een stage die
meer georiënteerd is op het management, dus bij een schoolbestuur of in de
schoolleiding. Verondersteld wordt dat zo’n aanbod aantrekkelijk is voor studenten
die zich oriënteren op een loopbaan richting het schoolmanagement. Zoals we
eerder aangaven, betreft dit vaak mannelijke studenten. Of deze mogelijkheid
vaker door mannen wordt gekozen en of zij deze stages waarderen, is nog niet
onderzocht.
34

6 De studieomgeving
In de voorgaande hoofdstukken is besproken welke activiteiten op de pabo’s zijn
uitgeprobeerd om aantrekkelijker te worden voor mannen in relatie tot werving en
voorlichting, en met welke veranderingen in het curriculum en de stages in de opleiding
is geëxperimenteerd. In dit laatste hoofdstuk gaan we in op het aanbod en
de organisatie van activiteiten rondom het onderwijs op de pabo, waarbij het doel
is dat mannelijke studenten zich meer betrokken voelen bij de pabo, zich er thuis
voelen en een betere begeleiding krijgen, zodat ze minder snel afhaken. Pabo’s
merken op dat vrouwelijke studenten vaak meer gericht zijn op de opleiding, terwijl
voor mannelijke studenten nevenactiviteiten en andere interesses belangrijker
zijn. Men probeert hierop in te spelen in de opleiding of bij de organisatie van bepaalde
schoolactiviteiten. Daarnaast wordt het belangrijk gevonden dat mannelijke
studenten elkaar zowel georganiseerd als informeel kunnen ontmoeten zodat
ze zich minder in een uitzonderingspositie voelen en ervaringen uit kunnen wisselen.
Een ander punt is dat mannelijke studenten vaak wat minder gestructureerd
werken en opdrachten voor zich uitschuiven. Dit betekent dat de pabo meer begeleiding
moet bieden bij de studieloopbaan. Ten slotte is het interessant om, bij het
voortijdig verlaten van de pabo, te achterhalen wat de reden hiervoor is, zodat een
beeld ontstaat of en hoe de uitval voorkomen had moeten en kunnen worden.
We stellen achtereenvolgens maatregelen aan de orde met betrekking tot tutoring,
organisatie projecten, informele ontmoetingsmogelijkheden, monitoren/studiebegeleiding
en exitgesprekken.
Tutoring/intervisie
Een mogelijke maatregel om mannelijke studenten op de pabo gestructureerd
met elkaar in contact te brengen is het organiseren van intervisie of tutoring. Bij
een aantal pabo’s is geprobeerd mannelijke eerstejaars studenten te laten tutoren
door mannelijke ouderejaarsstudenten. Op pabo de Kempel zijn hiervoor derdejaars
studenten geworven, maar het initiatief is niet goed van de grond
gekomen doordat derdejaars studenten niet meer zo vaak aanwezig zijn op
school. Op pabo Stenden zijn ook plannen voor een dergelijke vorm van tutoring.
Ter bevordering hiervan zullen de derdejaarstudenten er studiepunten voor krijgen.
Met tutoring verwerven studenten bepaalde competenties die ook voor hun
toekomstig werk relevant zijn en dat mag beloond worden.
Een andere mogelijkheid voor gestructureerd contact tussen mannelijke studenten
is ze bij elkaar te groeperen in tutor- of intervisiegroepen. Op pabo Almere
werden 3-4 mannen in een tutorgroep geplaatst van circa zestien studenten, zodat
zij makkelijker met elkaar in contact komen en de mannen meer als groep
vertegenwoordigd zijn. Bij pabo Domstad en Saxion werden naast de gebruikelijke
36

intervisiebijeenkomsten met de hele klas, ook aparte intervisiebijeenkomsten
georganiseerd voor mannelijke studenten. Men is hier van afgestapt omdat de
mannelijke studenten geen behoefte bleken te hebben aan aparte intervisie. De
aanpak zoals gehanteerd bij de pabo Almere, een substantieel aantal mannen in
de intervisiegroepen, blijkt beter tegemoet te komen aan de behoeften van de
mannen.
Organisatie projecten
Veel pabo’s organiseren projecten of bijzondere activiteiten waarin mannelijke
studenten een rol kunnen spelen en zich kunnen profileren, waardoor ze meer
betrokkenheid krijgen bij de opleiding. Soms betreft het voorlichtingsactiviteiten
voor aankomende studenten of begeleidende activiteiten voor jongere studenten.
Het valt op dat mannelijke studenten vaak het voortouw nemen in commissies
voor bijvoorbeeld een studiestartweek, of gangmakers zijn bij de invulling en organisatie
van feesten en projecten op school, vooral als die activiteiten aansluiten
bij hun persoonlijke ontwikkeling, bijvoorbeeld op het gebied van muziek, ict,
techniek of sport (Stenden, Haagse Hogeschool, Almere). Bij pabo Almere worden
ook ouderejaars ingezet voor voorlichting aan tweedejaars studenten in workshops.
Bij Almere wordt wel opgemerkt dat vrouwelijke studenten zich hiervoor
spontaan aanmelden, terwijl de mannen ervoor gevraagd moeten worden. Dit in
tegenstelling tot pabo de Kempel, waar mannen zich wel spontaan aanmelden als
begeleider bij dit soort activiteiten. Misschien speelt hierbij een rol dat pabo de
Kempel wat kleiner is, waardoor de lijnen kort zijn en mannen zich sneller aangesproken
voelen om hieraan een bijdrage te leveren.
Er zijn ook enkele voorbeelden van activiteiten die speciaal voor de mannen werden
opgezet. Op pabo de Kempel is bijvoorbeeld een “Lagerhuisdebat” georganiseerd.
Hierbij konden mannelijke studenten en mannelijke mentoren discussiëren
over stellingen die betrekking hadden op mannen in het onderwijs. De deelnemende
studenten waren er wel positief over, maar ze vinden het wel snel geforceerd.
Op pabo Stenden wordt een aantal keer per jaar een “Mannen onder
elkaar middag” georganiseerd, tijdens het eerste studiejaar. Dit jaar was bijvoorbeeld
een thema het kleuteronderwijs. Uit die bijeenkomst kwam naar voren dat
de mannen het niet erg vinden om kennis te maken met het werk in de onderbouw,
maar dat ze het niet prettig vonden als dat dan meteen in de eerste stage
was. Dit initiatief zal voortgezet worden en er zal meer structuur in worden gebracht.
Informele ontmoetingsmogelijkheden
Een manier om mannelijke studenten op informele wijze met elkaar in contact te
brengen is voor mannen aantrekkelijke spellen te plaatsen op een centraal punt
op school. Een aantal pabo’s heeft spellen zoals tafeltennis en tafelvoetbal in de
kantine geplaatst (o.a. Almere, Domstad). Relatief veel mannen blijken hier ge-
37

uik van te maken. Het wordt simpel en doeltreffend gevonden, mannelijke studenten
zijn er enthousiast over en spreken elkaar op deze manier makkelijker op
ongedwongen wijze.
Op pabo Edith Stein hebben studenten op eigen initiatief een studentenvereniging
opgericht; deze bleek veel mannelijke studenten aan te trekken. Helaas is het
voortbestaan hiervan niet vanzelfsprekend, oudejaarstudenten stromen uit en
nieuwe studenten moeten de kar weer gaan trekken. Het is echter de vraag of dat
ook zal gebeuren.
Monitoring/studiebegeleiding
Vrijwel alle pabo’s erkennen het belang van een goede structurele begeleiding
van het leerproces om de mannelijke studenten binnenboord te houden. De inhoudelijke
structurering is in hoofdstuk 4 aan de orde gesteld, in dit hoofdstuk ligt
het accent op procesmatige sturing. Meestal wordt procesmatige begeleiding
vooral belangrijk gevonden voor de eerste twee leerjaren, daarna moeten de studenten
het meer zelfstandig kunnen. Bijvoorbeeld bij pabo de Kempel wordt extra
begeleiding gegeven, maar die begeleidingsbehoefte wordt ook ter discussie gesteld,
zodat de mannen wel leren hoe ze hun leerproces zelf beter kunnen sturen.
Bij pabo Stenden worden studenten structureel gemonitored door een persoonlijk
begeleider die studieachterstand en onvoldoende resultaten inbrengt in het wekelijks
docententeamoverleg. Eventuele onvrede over de stage wordt gesignaleerd
door gesprekken na afloop van elke stage en er wordt gelet op afname van
actieve participatie. Na elke module zijn er voortgangsgesprekken. Er is veel contact
waardoor studenten erbij gehouden worden en tijdige signalering en bijstelling
mogelijk wordt. De begeleiding op deze pabo is erg goed, omdat er met kleine
groepen wordt gewerkt (dertien studenten). Kleine groepen zijn essentieel voor
een goede uitvoering van project gestuurd leren (PGL), waarin studenten echt een
duidelijke rol moeten kunnen spelen en inbreng moeten hebben. Dat is meteen
een goede manier om studieresultaten en actieve participatie in de gaten te houden.
Meer pabo’s noemen het belang van structuur door goed coachen, een kennislijn,
toetsen, voldoende contacturen, de voortgang van studieresultaten bijhouden
zoals bijvoorbeeld bij het vullen van een portfolio, en vaste inlevermomenten
instellen voor verslagen e.d. (Almere, Saxion, Domstad). Een zakelijke en cognitief
gerichte sturing wordt door Saxion belangrijk gevonden voor mannelijke studenten,
en soms wordt ingezet op meer begeleiding door mannelijke studieloopbaanbegeleiders
in het eerste leerjaar (Domstad), om zo meer op mannen
toegespitste begeleiding te bewerkstelligen.
Andere pabo’s noemen vooral de kwaliteit van de begeleiding belangrijk en dat de
begeleiding meer seksebewust wordt toegepast. Vrouwelijke en mannelijke stu-
38

denten hebben een andere aanpak nodig, mentoren moeten hier oog voor hebben.
Projecten zoals de Paboys-pilots vergroten dat bewustzijn.
Exitgesprekken
Bij vrijwel alle pabo’s worden exitgesprekken gevoerd of -enquêtes afgenomen en
soms worden incidenteel uitvalsonderzoeken gedaan, om zo een beter beeld te
krijgen waarom studenten afhaken, en inzicht te krijgen in de vraag of het vermijdbare
uitval betreft of niet. Niet altijd zijn de uitkomsten helder en er wordt
ook niet altijd een systematische werkwijze gehanteerd waarin de uitkomsten in
kaart wordt gebracht en verwerkt. Pabo Almere en Pabo Stenden noemen als
knelpunt bij exit-enquêtes, dat mannelijke studenten de formulieren vaker niet
invullen, waardoor geen reëel beeld ontstaat. Pabo Domstad noemt als knelpunt
dat studenten soms sociaal wenselijke antwoorden geven.
Een alternatief waarmee meer uitvallende studenten bereikt worden, zijn exitgesprekken.
Bij pabo Stenden zijn door de stagecoördinator gesprekken gevoerd
met de uitvallende mannelijke studenten, hiermee kon een goed beeld gevormd
worden van de redenen van uitval. Uit de gesprekken komt naar voren dat ongeveer
de helft van de uitvallers zichzelf niet geschikt vindt voor de opleiding en het
beroep.
In uitvalonderzoeken komt naar voren dat persoonlijke omstandigheden voor een
belangrijk deel hebben meegewogen om te stoppen met de studie (pabo Almere,
Domstad). Bij de mannen blijkt voortijdige uitval verder vaak veroorzaakt te worden,
doordat ze van te voren te makkelijk het beroep gedacht te hebben. Pas tijdens
de stage merkten ze wat het beroep van leerkracht daadwerkelijk inhoudt en
dat dat niet is wat ze willen (Haagse Hogeschool, de Kempel).
Ook de opleiding zelf vormt voor mannen een reden voor voortijdig vertrek; mannen
misten voldoende structuur en begeleiding in de opleiding. Ze hebben graag
duidelijke opdrachten en meer begeleiding tijdens de opleiding en de stages (pabo
Almere). Bij de motivatie om te stoppen bleek het aantal vrouwen in de opleiding
en het beroep geen rol te spelen (Haagse Hogeschool).
Op Pabo de Kempel wordt niet alleen een exit-enquête afgenomen voor tussentijdse
mannelijke uitstroom gedurende het eerste leerjaar, maar er worden ook
verschillen tussen mannelijke en vrouwelijke eerstejaars studenten in kaart gebracht
met betrekking tot studievaardigheden en attitude met behulp van een
vragenlijst (www.kanikhetaan.nl). Vrouwelijke studenten blijken in het algemeen
hoger te scoren op onderdelen die een grote invloed hebben op het studiesucces,
zoals interesse, methodisch werken, georganiseerd studeren, prestatiegerichtheid,
faalangst en gerichtheid op belangrijke taken. Mannelijke studenten scoorden
hoog op betekenis zoeken en ideeën relativeren. Men buigt zich nu over de
39

vraag hoe in de studiebegeleiding beter bij deze verschillen kan worden aangesloten.
40

7 Samenvatting, conclusies en aanbevelingen
In dit laatste hoofdstuk gaan we terug naar de bevindingen uit de hoofdstukken 3
t/m 6. Welke activiteiten hebben de pabo’s uitgevoerd in het kader van de pilot
Paboys, en wat zijn de effecten van die activiteiten op de in-, door- en uitstroom
van mannen op die pabo’s? Invalshoek bij de bespreking vormt steeds de verdere
ontwikkeling van de pabo’s tot een opleiding die zowel mannen als vrouwen aanspreekt
en kwalificeert voor een baan in het (basis)onderwijs. Aan de ene kant
biedt het verzamelde materiaal aanknopingspunten voor de pabo’s uit de pilot:
wat zijn volgende stappen? En anderzijds gaat het om de overdraagbaarheid; andere
pabo’s kunnen wat leren van de opgedane ervaringen.
‘Harde’ evaluatiegegevens hebben de experimenten op de pilot-pabo’s in het algemeen
niet opgeleverd. We presenteren in dit hoofdstuk daarom ook ’zachtere’
evaluatiegegevens in termen van tevredenheid van de betrokkenen en geven een
aantal aanbevelingen voor verdere ontwikkeling van de maatregelen en de evaluatie
ervan.
Inleiding
De ondervertegenwoordiging van mannen op de pabo en in het primair onderwijs
was voor het Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt (SBO) aanleiding om in zijn
beleidsprogramma het project ‘Meer mannen naar de pabo’ op te nemen. In dit
project is middels onderzoek en een aantal pilots nagegaan hoe de instroom van
mannelijke studenten in de pabo’s bevorderd kan worden en hoe vroegtijdige
uitval van deze studenten in opleiding en beroep voorkomen of teruggedrongen
kan worden. Nadat in 2004 onderzoek is gedaan naar de oorzaken van ondervertegenwoordiging
van mannen op de pabo’s en in het basisonderwijs is een pilot
gestart waarin een zestal pabo’s maatregelen heeft ontwikkeld om de positie van
mannen in de opleiding te versterken. Deze maatregelen hadden met name betrekking
op werving, onderwijsaanbod en de relatie theorie en praktijk.
Deze pilots zijn in 2007 formeel afgesloten. Het is echter de bedoeling de activiteiten
om de positie van mannen in de opleiding te versterken in de komende periode
voort te zetten en uit te breiden door de ontwikkelde aanpakken en opgedane
ervaringen toegankelijk te maken voor andere pabo’s. Om zo’n bredere aanpak
beter te kunnen onderbouwen heeft het Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt
(SBO) het SCO-Kohnstamm Instituut gevraagd in kaart te brengen wat de pilots
hebben opgeleverd. Daarbij gaat het in de eerste plaats om het verzamelen en
toegankelijk maken van informatie over de maatregelen die op de pabo’s zijn genomen,
de wijze waarop deze zijn ingevoerd, de opgedane ervaringen en de bereikte
effecten.
Voor dit onderzoek hebben we gebruik gemaakt van de documenten die de pilots
hebben opgeleverd en gesprekken gevoerd met de projectleiders van de pilots.
41

Ook hebben we telefonisch informatie verzameld over een aantal andere initiatieven
op dit terrein. Aandachtspunten vormden de uitgevoerde projectactiviteiten
en de effecten daarvan, en (mogelijke) vervolgstappen.
In dit hoofdstuk laten we de opbrengsten van onze studie de revue passeren.
De aanpak van de pilot op de pabo’s
Veel verschillende maatregelen ingezet, weinig systematische evaluatie
Bij de start van de pilot Paboys hebben de deelnemende pabo’s elk een speerpunt
gekozen waarop zij hun deelproject zouden richten en daarvoor een plan uitgewerkt.
Maar zij hebben zich niet beperkt tot dat speerpunt. Zij hebben mede onder
invloed van de onderlinge contacten in de netwerkbijeenkomsten daarnaast
veel en diverse activiteiten verricht om mannen te werven en te behouden op alle
onderscheiden aandachtsgebieden, voorlichting en werving, aanpassing van het
onderwijsaanbod en van de studieomgeving.
Er is dus veel gebeurd, maar de keerzijde daarvan is dat het lastig was om te evalueren
wat de verschillende maatregelen opleveren, of het beoogde effect inderdaad
is bereikt. Overigens is er weinig systematisch geëvalueerd. En als er al
sprake is van evaluatieve gegevens dan betreft dat meestal alleen uitspraken over
tevredenheid over de maatregel bij de betrokkenen, en vaak geen gegevens in
termen van effecten op deelname, op uitval, op studiesucces.
Goed evaluatie-onderzoek doen is in deze context ook lastig. Omdat er maar weinig
mannen in de onderzoeksgroep zitten, is de invloed van toeval en dus de kans
op fluctuaties en verschuivingen bij achtereenvolgende metingen is groot. Het is
dus moeilijk harde uitspraken te doen over ‘de meningen’ van mannen op de pabo
of over effecten van maatregelen op de in-, door- en gediplomeerde en ongediplomeerde
uitstroom van mannen.
Eigen onderzoek biedt nauwelijks nieuwe inzichten maar geeft wel draagvlak
Daarnaast hebben veel pabo’s een deel van de middelen die ze in het kader van
de pilot toegekend kregen ingezet, voor probleemverkennend onderzoek. In de
meeste gevallen heeft dit inhoudelijk weinig opgeleverd. De inzichten vormen
voornamelijk een bevestiging van de resultaten van het SBO-onderzoek uit 2004.
Een positief neveneffect van deze onderzoeken op de eigen pabo’s is wel dat deze
draagvlak voor de aanpak van de mannenproblematiek op de pabo’s hebben opgeleverd.
De uitgevoerde maatregelen
In deze studie hebben we de maatregelen als volgt geordend: voorlichting en
werving, het onderwijs op de pabo, de kennismaking met de praktijk, en de studieomgeving.
Alle maatregelen overziend, kunnen we drie invalshoeken onderscheiden:
42

� Een oplossing bieden voor de specifieke problemen die mannen ervaren op de
pabo en in de praktijk van het basisonderwijs
� Opleiding en voorlichting richten op een bredere doelgroep en dan meer differentiatie-
en keuzemogelijkheden bieden, vanuit de veronderstelling dat
daarmee beter onderwijs wordt gegeven omdat zo beter aan de wensen en
behoeften van verschillende groepen (en dus ook de mannen) tegemoet kan
worden gekomen
� Het bevorderen van de binding van mannen aan het beroep en de opleiding
door de mannen met elkaar in contact te brengen.
We bespreken hieronder kort per categorie de uitgeprobeerde maatregelen en
gaan waar mogelijk in op de effecten die zij hebben opgeleverd.
Inspelen op de problemen van mannen op de pabo
Zichtbaarheid van mannen in voorlichting versterken
Een probleem bij voorlichting is dat deze onvoldoende zou zijn afgestemd op
mannen, dat aspecten van de opleiding worden benadrukt die mannen minder
aanspreken en dat een gefeminiseerd beeld van opleiding en beroep wordt gepresenteerd.
Om de voorlichting beter af te stemmen op mannen hebben pabo’s de zichtbaarheid
van mannen in de eigen voorlichting, in de folders, op open dagen, meeloopdagen
versterkt. Door mannen met een goed verhaal te laten optreden, door
kenmerken van de opleiding te laten zien die mannen aanspreken, door een zogenoemde
‘Herenhoek’ in te richten op open dagen, maar ook door bijvoorbeeld
kleurgebruik en de vormgeving van folders.
De effecten van deze maatregelen zijn niet onderzocht, het is ook lastig die te
isoleren van die van andere maatregelen. Wel is vastgesteld dat mannelijke bezoekers
van de open dagen de Herenhoek maar matig hebben bezocht, maar dat
het initiatief door de bezoekers wel werd gewaardeerd.
Het Meesterspel was een actieve, maar arbeidsintensieve manier om ook jongens
via de school na te laten denken over een loopbaan in het onderwijs. Er was sprake
van een hoger aantal mannelijke inschrijvers bij de pabo, maar men weet niet
of dit een direct effect was van deelname aan het spel; die relatie is niet onderzocht.
Het onderwijsaanbod beter afstemmen op loopbaanoriëntatie en interesses van
mannen
Invalshoeken bij het beter afstemmen van het curriculum op mannen vormen
enerzijds de loopbaanoriëntatie van mannen en anderzijds de buitenschoolse
interesses, die kunnen worden ingebracht in het werk als leraar. Voorbeelden van
het eerste is de mogelijkheid om je vroeg in de opleiding al te specialiseren voor
werk in een bepaalde bouw, en ook van minors op het gebied van management,
43

leraarschap in vo en bve, of van een minor gericht op doorstroming naar de universiteit.
Een vroege leeftijdspecialisatie voor het oudere kind wordt door veel
mannen gewaardeerd en ook daadwerkelijk gekozen. Een voorbeeld van de
tweede invalshoek, in de opleiding aansluiten bij buitenschoolse interesses van de
mannen, is het bieden van keuzevakken op het gebied van sport en bewegen, ict,
muziek of techniek. Mannen blijken ook vaak voor dit aanbod te kiezen. Maar het
blijft een kwestie van uitproberen, een sportspecialisatie die in Almere veel mannen
trok, bleek in Den Haag veel minder aantrekkingskracht te hebben voor de
mannelijke studenten.
Meer variatie in werkvormen, opdrachten en beoordelingsvormen wordt door
mannen gewaardeerd
Een knelpunt voor mannen in de opleiding vormen de vele opdrachten en verslagen
die moeten worden gemaakt en het voortdurend inzetten van reflectie. Het
werken met nieuwe vormen van reflectie en meer variatie in reflectievormen
wordt door de betrokkenen gewaardeerd, het is leuker en veel leerzamer omdat
vanuit verschillende perspectieven wordt gereflecteerd en verschillende vaardigheden
worden ontwikkeld en geoefend. Ook de docenten zijn positief.
Er wordt verder geëxperimenteerd met andere typen opdrachten en andere manieren
van beoordelen; meer op de inhoud en minder op formele criteria en niet
alleen met verslagen maar ook met toetsen. De effecten daarvan zijn nog niet
onderzocht.
Mannen hebben baat bij intensievere begeleiding bij studievoortgang en bij werken
met portfolio
Mannelijke studenten verschillen van vrouwelijke in de manier waarop ze bij de
studievoortgang begeleid moeten worden, zo wordt op de pabo’s vastgesteld.
Bij de begeleiding van de mannen zet men vooral in op: structureren door goed
coachen, een kennislijn, toetsen, voldoende contacturen, de voortgang van studieresultaten
bijhouden bijvoorbeeld bij het vullen van een portfolio, en vaste
inlevermomenten instellen voor verslagen. Een systematische begeleiding biedt
de mogelijkheid om studieresultaten, achterstanden en stage-ervaringen van de
studenten in te brengen en te bespreken. Vooral in de eerste twee leerjaren
wordt een strakke begeleiding van belang geacht. Deze begeleiding ziet men als
een mogelijkheid om studenten tijdiger bij te sturen en dreigende uitval te onderkennen
en voorkomen.
Kortere stages verbeteren de afstemming theorie-praktijk
Een ander aandachtspunt vormde de voorbereiding van mannen op de stage; met
name mannen bleken slecht voorbereid op wat er in de stageperiodes van hen
werd verwacht. In het kader van de pilot heeft die voorbereiding meer aandacht
gekregen; zo werd video-materiaal ingezet waarin stagiairs (m/v) of leraren in hun
44

klas aan het werk waren. Ook is in het kader van de pilot gewerkt aan de ontwikkeling
van een DVD specifiek met als doel studenten beter voor te bereiden op
hun stages. Omdat deze nog niet gereed is, is nog weinig te zeggen over inhoud
en effect ervan.
Verder zijn er pabo’s die experimenteren met meer kortere stages in het programma.
Dit maakt het mogelijk lesstof op school en het werk in de praktijk directer
te koppelen en terug te koppelen. Dit tot tevredenheid van de mannelijke
studenten.
Mannen blijken ten slotte, meer dan vrouwen, moeite te hebben met het vervullen
van de stageopdrachten. Verbeteringen worden gezocht in het ontwikkelen
van opdrachten met meer inhoudelijke sturing en structuur en het beter afstemmen
van stageopdrachten op de concrete situatie op de stageschool. Dit laatste
veronderstelt wel een intensievere en frequentere stagebegeleiding.
Een opvallend verschil tussen mannen en vrouwen op de pabo is dat vooral de
mannen graag meer willen doen met buitenschoolse hobby’s of interesses. Sommige
pabo’s zetten dit sterke punt van de mannen nadrukkelijk in de stages in,
door de studenten te stimuleren in de stageschool bijvoorbeeld sport-, muziek- of
techniekactiviteiten uit te voeren.
Seksebewust stagebeleid blijkt effectief
Een voorbeeld van een geïntegreerde aanpak waarin een aantal van de hiervoor
genoemde maatregelen in combinatie zijn ingezet, vormt de pilot ‘seksebewust
stagebeleid’ van Edith Stein. Voor de pilot zijn scholen geselecteerd met relatief
veel mannelijke leerkrachten, om ervoor te zorgen dat de mannen op hun stageschool
ook een mannelijke mentor hadden of te maken kregen met mannelijke
docenten. Er is gewerkt met een accent op werken in de bovenbouw, de mannelijke
stagiairs mochten volledige lessen voorbereiden en uitvoeren, de stageopdrachten
waren meer gestructureerd en de mannelijke studenten werden,
afhankelijk van hun interesses en talenten, ingezet bij groepsoverstijgende activiteiten
en bij het techniekonderwijs, computeronderwijs, bij dramalessen en bij
muzieklessen. Deze aanpak bleek effectief, de uitval van mannelijke studenten
werd gehalveerd.
Een bredere doelgroep en meer differentiatie
Voorlichting in vo intensiveren en richten op bredere doelgroep
Om meer vo-leerlingen te interesseren voor de pabo en het werken in het onderwijs
heeft men decanen en scholen benaderd met voorlichtingsmateriaal en zijn
sommige scholen bezocht door voorlichtingsteams van de pabo’s. Insteek bij
voorlichting op scholen is om leerlingen uit alle profielen te benaderen en niet
alleen die met een C&M-profiel. Daarmee zijn meer leerlingen/meer jongens bereikt,
maar of dit ook heeft geleid tot meer aanmeldingen van mannen, kon niet
worden vestgesteld.
45

Bij het benaderen van decanen bleek dat deze het druk hebben, omkomen in de
folders, maar soms ook slecht op de hoogte zijn van nieuwe ontwikkelingen op de
pabo’s en van de mogelijkheden in het mbo opleidingen te volgen gericht op het
onderwijs. Op een enkele pabo worden de decanen uitgenodigd voor voorlichtingsbijeenkomsten.
Vergroten van het bereik van de voorlichting is ook het doel van het rechtstreeks
benaderen van jongeren bijvoorbeeld via websites, of een film die leerlingen op
eigen initiatief kunnen downloaden en bekijken. Helaas zijn niet altijd bezoekersaantallen
geregistreerd en waar dat wel is gebeurd, is geen informatie verzameld
over de aard van de bezoekers (behoren ze tot de doelgroep) en de waardering
van het voorlichtingsmateriaal.
Meer differentiatie en maatwerk maakt het onderwijsaanbod aantrekkelijker
Pabo’s die hun onderwijs adaptiever of aantrekkelijker willen maken voor alle
studentengroepen, experimenteren met gedifferentieerde trajecten, waarbij de
verhouding theorie-praktijk varieert, een academische variant, meer Engels in het
curriculum. Daarbij is ook de verdere professionalisering van de pabo-docenten
om adaptiever en gevarieerder onderwijs te kunnen geven een punt van aandacht.
Mogelijkheid tot eerdere praktijkspecialisatie wordt door mannen gewaardeerd
De deelnemende pabo’s hebben op verschillende manieren geëxperimenteerd
met een andere invulling of volgorde van de stageperioden. Ook zijn er pabo’s die
afgestapt zijn van de verplichting dat alle studenten een stage in de onderbouw
moeten lopen. Dit omdat veel mannelijke studenten problemen bleken te hebben
met de verplichte stage in de onderbouw, zeker wanneer dit de eerste stage op
de pabo betrof; zij zijn niet van plan in de onderbouw te gaan werken en verliezen
hun motivatie tijdens zo’n (eerste) stage. Deze pabo’s bieden hun studenten de
mogelijkheid tot een leeftijdsspecialisatie, na een globale oriëntatie op de drie
‘bouwen’. Dit tot tevredenheid van de meeste mannelijke studenten; wanneer die
mogelijkheid wordt geboden tot leeftijdsspecialisatie, blijken ze de onderbouw
vaak te laten vallen. Een andere invalshoek die wordt gekozen, is om iedereen wel
een stage te laten lopen in de onderbouw maar deze interessanter te maken door
stage-opdrachten mee te geven die breder toepasbaar zijn, bijvoorbeeld op het
gebied van klassenmanagement. Ten slotte is er een pabo die experimenteert met
een stagebank waarbinnen studenten op basis van hun interesse, leervragen en
loopbaanplannen zelf een stageplaats kunnen kiezen. Ook stages in schoolleiding
of management behoren tot de mogelijkheden. Of mannen vaker voor dit type
stages kiezen en of dit type stages beter tegemoet komt aan hun behoeften, is
nog niet onderzocht.
Versterking van de binding van mannelijke onderwijsprofessionals
46

Meer mannen bij elkaar in de klas leidt tot minder uitval
Omdat mannen sterk zijn ondervertegenwoordigd op de pabo’s zaten ze in het
verleden vaak als enige of met een paar in een klas met verder alleen vrouwen.
Alle pabo’s proberen meer mannen bij elkaar in een klas te zetten. In deze gemengde
klassen is sprake van meer samenwerking, meer motivatie en minder
uitval bij de mannen. Ook stemmen docenten hun onderwijs beter af op de mannen,
omdat die nu een herkenbare ‘fractie’ vormen in die klassen, en worden zij
zich meer bewust van de verschillende manieren waarop mannen en vrouwen
reageren op hun onderwijs. Docenten ervaren dat zij hun onderwijs daarop moeten
aanpassen, maar zijn in het algemeen positief over het werken met groepen
met meer mannen. Op sommige pabo’s ziet men het wel als een nadeel dat er nu
ook klassen zijn met alleen vrouwen.
Intervisie en tutoring door mannelijke (mede)studenten blijkt minder belangrijk
Verder zijn er pabo’s die niet het onderwijs zelf maar de studieomgeving inzetten
om mannen met elkaar in contact te brengen en hun binding met de opleiding te
versterken. Zo hebben sommige pabo’s geëxperimenteerd met ‘mannelijke’ tutoring
en intervisie. Dit eerste, begeleiding van mannelijke studenten door ouderejaars,
is nog niet echt van de grond gekomen; de ouderejaars zijn weinig op school
aanwezig en lopen niet echt warm voor deze taak als deze niet gewaardeerd
wordt, bijvoorbeeld met studiepunten. Intervisie- of tutorgroepen speciaal voor
mannen bleken niet echt aan een behoefte te voldoen. Dit hangt er ook mee samen
dat op veel pabo’s mannen bij elkaar in de klas worden geplaatst, dit blijkt
voldoende ruimte te bieden voor de mannelijke inbreng, zo ervaart men op verschillende
pabo’s.
Mannen betrekken bij schoolorganisatorische taken verstevigt de binding met de
pabo
Mannelijke studenten blijken op pabo’s vaak het voortouw nemen in commissies
voor bijvoorbeeld een studiestartweek, of gangmakers te zijn bij de invulling en
organisatie van feesten en projecten op school. Veel pabo’s zien dit als een middel
om mannelijke studenten de gelegenheid te geven om zich profileren, waardoor
ze meer betrokkenheid krijgen bij de opleiding. Het gaat dan vooral om activiteiten
die aansluiten bij hun persoonlijke ontwikkeling, bijvoorbeeld op het gebied
van muziek, ict, techniek of sport. Soms moeten de mannen expliciet worden gevraagd
om te participeren, soms melden ze zich spontaan, dat lijkt een kwestie
van schaal.
Ook informele contacten versterken de onderlinge band tussen mannen op de
pabo.
Een simpele maar doeltreffende manier om mannelijke studenten met elkaar in
contact te brengen blijkt het plaatsen van een tafeltennistafel of een tafelvoetbal-
47

spel op een centrale plaats in de school. Dit blijkt het onderlinge contact tussen de
mannelijke studenten te bevorderen. Een vanuit studenten zelf opgerichte studentenvereniging
bleek mannelijke studenten te trekken, maar het blijkt lastig om
de continuïteit te garanderen.
Contacten met mannen op stagescholen niet altijd te realiseren
Mannen missen rolmodellen in hun voorbereiding op het leraarschap omdat ze
maar weinig mannelijke medestudenten, docenten en mentoren op stagescholen
hebben. De deelnemende pabo’s hebben dan ook geprobeerd hun studenten te
koppelen aan mannelijke medestudenten, en ouderejaars, door meer mannelijke
stagiairs tegelijk op een school te plaatsen. Deze kunnen dan als elkaars gesprekspartner
fungeren, zowel op de pabo als op de stageschool. Ook wordt geprobeerd
mannelijke stagiairs te koppelen aan een mannelijke mentor. Of dit lukt, is sterk
afhankelijk van de regionale context, bijvoorbeeld hoeveel keuzeruimte en variatie
aan stagescholen in de betreffende regio aanwezig is. Een belangrijke voorwaarde
daarbij is dat er bij de schoolbesturen in de regio sprake is van
probleembewustzijn en de bereidheid om steun te verlenen aan dit streven.
Hoe verder?
Voortzetting op de pabo’s
De SBO-pilot is officieel in 2007 afgesloten, maar vrijwel alle pabo’s hebben hun
activiteiten voortgezet; in feite kan dit ook worden opgevat als een positieve evaluatie-uitkomst.
Als de pabo’s doorgaan met hun activiteiten, ervaren ze die blijkbaar
als zinvol en effectief.
Een van de deelnemende pabo’s beschouwt de pilot als afgesloten; een aantal
maatregelen is ingevoerd en de aanbevelingen, die voortkomen uit de pilot zijn
‘meegeven’ aan docenten en begeleiders. Het behoort tot hun professionaliteit
om daar in hun werksituatie verder mee aan de slag te gaan, aldus de projectleider.
De andere pabo’s zijn voortgegaan op de ingeslagen weg, proberen het project
in hun instelling te verbreden en blijven maatregelen ontwikkelen en
inzetten, er van uitgaande dat dit een kwestie van lange adem is.
Benodigde ondersteuning
De projectleiders geven aan dat de pabo’s over onvoldoende kennis en middelen
beschikken om de effecten van de ingezette maatregelen systematischer in kaart
te brengen. Wellicht is het zinvol hiervoor op centraal niveau instrumenten te
ontwikkelen en beschikbaar te stellen, dit zou het ook mogelijk maken hardere
uitspraken te doen over de effectiviteit van de maatregelen en de effecten van de
verschillende maatregelen te vergelijken.
Vanuit de pabo’s wordt verder het belang van het delen van de kennis benadrukt
(ook internationaal) en de wens uitgesproken de intervisie voort te zetten.
48

Bredere agendering
Verder zien we dat het punt breder op de agenda wordt gezet, bijvoorbeeld van
regionale onderwijsplatforms. Ook scholen en besturen hebben belang bij meer
mannen in het onderwijs; zoals we eerder hebben laten zien, kunnen zij vanuit
hun positie een belangrijke bijdrage leveren aan de succesvolle uitvoering van
maatregelen die door de pabo worden geïnitieerd.
Relevante literatuur
Abels, P.G.F. (red.) (2007). Ha meester Pieter! Deventer/Enschede: SBO-Platform
IJssel Veluwe
Boekel – van der Mei, van, R. (2006). Jongens en meesterschap: een brug te ver?
Onderzoek naar de waardering van het curriculum van de CHN/Opleiding
tot leraar Basisonderwijs op studievoortgang en studiestaking van mannelijke
studenten. Afstudeerscriptie Rijksuniversiteit Groningen / Masteropleiding
Pedagogische Wetenschappen.
Eck, E. van, Heemskerk, I., & Vermeulen, A.C.A.M. (2004). Paboys gezocht. Wat
maakt de pabo en het werken op de basisschool aantrekkelijk voor mannen.
Den Haag: SBO.
Eck, E. van, Heemskerk, I., & Vermeulen, A. (2006). Leraar primair onderwijs; meer
mannen naar opleiding en beroep. VELON, 27(4), 8-14.
Eck, E. van, & Heemskerk, I (2009). Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep.
Den Haag: Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt.
Stradius (z.j.) Allochtone jongens in het onderwijs; verkennend onderzoek onder
havo/vwo scholieren
Geerdink, G., Bergen, Th., & Dekkers, H. (2004). Seksespecifieke studentfactoren
op de pabo. Pedagogiek, Wetenschappelijk Forum voor Opvoeding, Pedagogiek
en Vorming, 24(1), 41-56.
Geerdink, G., Bergen, T., & Dekkers, H. (2006). Seksespecifieke curriculumperceptie
op de lerarenopleiding basisonderwijs. VELON, 27(4), 15-23.
Geerdink, G., & Derks, M. (2007). Attent op talent op de Pabo: een onderzoek
naar de verschillen tussen vwo-instromers en overige studenten. VELON,
28(2).
Geerdink, G. (2007). Sekseverschillen in motivatie, curriculumperceptie en studieresultaten.
(Dissertatie) Nijmegen: Radboud Universiteit.
Mantgem, P. van (i.s.m. VHTO). (2003b). Rapportage uitvalonderzoek ‘Diversiteit
op de Pabo door mentorprojecten’. Ongepubliceerd intern rapport van
VHTO in opdracht van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur & Wetenschappen.
49

Bijlage 1 Overige initiatieven; lijst van pabo’s en contactpersonen
1 Fontys Pabo Eindhoven; contactpersoon Huub Compen (mail
h.compen1@chello.nl)
2 Hogeschool Driestar Ede: contactpersoon W. Lindhout (mail .
W.Lindhout@driestar-educatief.nl )
3 Pabo Hogeschool Domstad, Utrecht. Astrid de Regt. (mail
a.deregt@domstad.nl.)
4 Pabo Groenewoud, Nijmegen; Theo van Aanholt en Susanne van Lent (mail
Theo.vanAanholt@han.nl en Susanne.vanLent@han.nl )
5 ILA (Inititatief Lerarentekort Amsterdam): Jan Hus (mail j.hus@oog.nl)
52

Bijlage 2 De schoolplaatjes; gegevens per pabo
55

Pabo Edith Stein
Speerpunten:
1. Aanpassing Curriculum door invoering van o.a. leeftijdspecialisatie en vakkenspecialisatie
(zie hoofdstuk 4).
2. Aanpassing stages o.a. door meerdere mannelijke studenten op dezelfde basisschool
te plaatsen, keuzemogelijkheid voor de onder- midden- of bovenbouw
en meer maatwerk (zie hoofdstuk 5).
Cijfers 8 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 1076 (218 M, 858 V)
56
350
300
250
200
150
100
Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003-2007
50
0
30%
25%
20%
15%
10%
Hs. Edith Stein instroom
2003 2004 2005 2006 2007
Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002-2006
5%
0%
Hs. Edith Stein uitval na 1 jaar
2002 2003 2004 2005 2006
Hs. Edith Stein M Hs. Edith Stein V
Pabo gemiddeld M Pabo gemiddeld V
Contact:
Adres: M.A. de Ruyterstraat 3 Contactpersoon: Maurizio Bidoggia
Plaats: Hengelo E-mail: bidoggia@edith.nl
Website: www.edith.nl Tel: 074-8516246
8 Bron: HBO-raad
M
V

Pabo Stenden (vh Chr. Hs. Nederland)
Speerpunten:
1. Aanpassing Probleem Gestuurd Leren (PGL).
2. Aanpassing van de stages door voorlichting van mentoren, verbetering aansluiting
theorie en praktijk, koppeling mannen en verbetering voorbereiding
op de stage(zie hoofdstuk 5).
Producten: Vragenformulier stage, studie-uitvalformulier, rapport: Jongens en meesterschap;
een brug te ver?
Cijfers 9 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 1185 (208 M, 977 V)
400
350
300
250
200
150
100
Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003-2007
50
0
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Hs. Stenden instroom
2003 2004 2005 2006 2007
Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002-2006
Stenden Hs. uitval na 1 jaar
2002 2003 2004 2005 2006
Hs. Stenden M Hs. Stenden V Pabo gemiddeld M Pabo gemiddeld V
Contact:
Adres: Rengerslaan 8 Contactpersoon: Rienkje van Boekel
9 Bron: HBO-raad
M
V
57

Plaats: Leeuwarden E-mail: Rienkje.van.boekel@stenden.com
Website: www.stenden.com Tel: 058-2441539
58

Pabo Haagse Hogeschool
Speerpunt: Het creëren van een mannelijke begeleidingsketen voor de stage van
mannelijke studenten (zie hoofdstuk 5).
Producten: Eindrapportage paboys 2005-2006 en 2006-2007
Cijfers 10 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 741 (111 M, 630 V)
300
250
200
150
100
50
0
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003-2007
Haagse Hs. instroom
2003 2004 2005 2006 2007
Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002-2006
Haagse Hs. uitval na 1 jaar
2002 2003 2004 2005 2006
Haagse Hs. M Haagse Hs. V Pabo gemiddeld M Pabo gemiddeld V
Contact:
Adres: Johanna Westerdijkplein 75 Contactpersoon: Wim Wieringa
Plaats: Den Haag E-mail: w.k.wieringa@hhs.nl
Website: www.HHS.nl Tel: 070-4458562
10 Bron: HBO-raad
M
V
59

62
Pabo De Kempel
Speerpunt: Werven en begeleiden van mannelijke 1 ste jaars studenten door het versterken
van contacten met mannen op de pabo en met mannelijke leerkrachten (zie
hoofdstuk 4 en 5).
Producten: Exit-enquête.
Cijfers 11 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 917 (159 M, 758 V)
250
200
150
100
50
0
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003-2007
Hs. De Kempel instroom
2003 2004 2005 2006 2007
Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002-2006
Hs. De Kempel uitval na 1 jaar
2002 2003 2004 2005 2006
Hs. De Kempel M Hs. De Kempel V
Pabo gemiddeld M Pabo gemiddeld V
Contact:
Adres: Deurneseweg 11 Contactpersoon: Sjef Schmiermann
11 Bron: HBO-raad
M
V

Plaats: Helmond E-mail: s.schmiermann@kempel.nl
Website: www.kempel.nl Tel: 0492-514400
63

Pabo Almere
Speerpunten:
1. Implementatie van verschillende reflectievormen (zie hoofdstuk 4).
2. Inpassen van bewegingsactiviteiten uit de training “Rots en Water” (zie hoofdstuk
4).
Cijfers 12 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 1683 (223 M, 1460 V)
600
500
400
300
200
100
0
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003-2007
Hs. Ipabo instroom
2003 2004 2005 2006 2007
Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002-2006
Hs. Ipabo uitval na 1 jaar
2002 2003 2004 2005 2006
Hs. IPABO M Hs. IPABO V Pabo gemiddeld M Pabo gemiddeld V
Contact:
Adres: Landdroststraat 2 Contactpersoon: Jeroen de Kruijf
Plaats: Almere E-mail: j.de.kruijf@pabo-almere.nl
Website: www.pabo-almere.nl Tel: 036-5488355
12 Bron: HBO-raad; cijfers betreffen Ipabo (pabo Almere niet bekend)
M
V
65

Pabo Saxion Hogescholen
Speerpunten:
1. Werving en voorlichting verbeterd door de ontwikkeling van een promotiefilm
en website (zie hoofdstuk 3).
2. Aanpassing curriculum door invoeren van stagespecialisatie, andere profileringsmogelijkheden,
aanpassen reflectie en coaching (zie hoofdstuk 4, 5 en 6).
Producten: Michiel Janssens (2008), De kunst van reflectie; een werkboek voor leraren.
HB uitgevers Baarn; Publicatie: Ha, meester Pieter; DVD: Meester is gek; Website:
www.meesterisgek.nl.
Cijfers 13 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 698 (121 M, 577 V)
66
160
140
120
100
80
60
40
20
0
50%
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003-2007
Saxion Hs. instroom
2003 2004 2005 2006 2007
Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002-2006
Saxion HS. uitval na 1 jaar
2002 2003 2004 2005 2006
Saxion Hs. M Saxion Hs. V Pabo gemiddeld M Pabo gemiddeld V
Contact:
Adres: Handelskade 75 Contactpersoon: Jan-Auwke Diepenhorst
Plaats: Deventer E-mail: j.a.diepenhorst@saxion.nl
M
V

Website: www.saxion.nl Tel: 0570-603075
Pabo Arnhem
Speerpunt: Invoering van homogene groepen studenten (zie hoofdstuk 4).
Producten: Proefschrift en rapportages: Diversiteit op de pabo. Sekseverschillen in motivatie,
curriculumperceptie en studieresultaten. Een onderzoek naar verschillen tussen
mannelijke en vrouwelijke studenten op de pabo. Attent op talent op de pabo. Een
onderzoek naar de verschillen tussen vwo-instromers en overige studenten.
Cijfers 14 : Totaal aantal pabostudenten in 2007: 2388 (454 M, 1934 V)
350
300
250
200
150
100
50
0
50%
45%
40%
35%
30%
25%
20%
15%
10%
5%
0%
Instroom in aantallen naar sekse over de jaren 2003-2007
Hs. Arnhem instroom
2003 2004 2005 2006 2007
Uitval in percentages naar sekse over de jaren 2002-2006
Hs. Arnhem uitval na 1 jaar
2002 2003 2004 2005 2006
Hs. Arnhem M Hs. Arnhem V Pabo gemiddeld M Pabo gemiddeld V
Contact:
Adres: Ruitenberglaan 27 Contactpersoon: Gerda Geerdink
Plaats: Arnhem E-mail: Gerda.geerdink@han.nl
Website: www.han.nl Tel: 026-3691649
M
V
67

14 Bron totaal aantal pabo studenten in 2007 Hs. Arnhem en Nijmegen: HBO-raad; instroomgegevens
pabo Arnhem uitstroomgegevens HBO-raad (alle opleidingen) en pabo Arnhem (voltijd opleiding)
68