Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep Een ... - Voion

Leraar worden;
kiezen voor opleiding
en beroep
Een reviewstudie
2005 2006 2007

Leraar worden;
kiezen voor opleiding en beroep
Een reviewstudie

Leraar worden;
kiezen voor opleiding
en beroep
Een reviewstudie
Regioplan Beleidsonderzoek
Edith van Eck
Irma Heemkerk
SBO, maart 2009

Uitgave: Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt (SBO), Den Haag
Auteurs: Edith van Eck, Irma Heemkerk, met medewerking van Iris Breetvelt en Uulkje de
Jong, SCO-Kohnstamm Instituut, Amsterdam
Opmaak: Jolanda Witvoet, Alphen aan den Rijn
Druk: Ando, Den Haag
ISBN 978-90-77864-39-5
© maart 2009, Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt, Den Haag
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van
druk, fotokopie, geluidsband, elektronisch of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande
schriftelijk toestemming van de uitgever.

Inhoudsopgave
Management samenvatting 8
1 Inleiding 14
2 Studie- en beroepskeuze 18
2.1 Determinanten van studie- en beroepskeuzen 19
2.2 Maatschappelijke ontwikkelingen en het belang van loopbaancompetenties 21
2.3 De praktijk; het studie- en beroepskeuzeproces in het voortgezet onderwijs 23
2.4 Gebruik en effectiviteit van informatiebronnen 25
2.5 Afsluiting 27
3 De lerarenopleiding basisonderwijs
3.1 Inleiding; enkele gegevens over de pabo en de arbeidsmarkt
30
voor leraren basisonderwijs 31
3.2 Beeld van de opleiding en het beroep 35
3.3 Keuzemotieven voor de pabo en het leraarschap in het basisonderwijs 39
3.4 Gebruikte bronnen en de werking daarvan 46
3.5 Leraar in het basisonderwijs; twijfelaars, reserve en spijtoptanten 51
4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
4.1 Inleiding; enkele gegevens over de lerarenopleiding en de arbeidsmarkt
54
voor leraren voortgezet onderwijs 55
4.2 Beeld van de opleiding en het beroep
4.3 Keuzemotieven voor de lerarenopleiding en het leraarschap
60
in het voortgezet onderwijs 65
4.4 Gebruikte bronnen en de effectiviteit daarvan 71
4.5 Leraar voortgezet onderwijs: twijfelaars, reserve en spijtoptanten 74
5 Universitaire lerarenopleiding
5.1 Inleiding; enkele gegevens over de eerstegraads lerarenopleiding en
78
de arbeidsmarkt voor leraren voortgezet onderwijs 79
5.2 Beeld van de opleiding en het beroep
5.3 Keuzemotieven voor de universitaire lerarenopleiding en
84
het leraarschap in het voortgezet onderwijs 85
5.4 Gebruikte bronnen en de werking daarvan 86
5.5 Universitaire lerarenopleidingen: twijfelaars, reserve en spijtoptanten 86
5 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

6 Conclusies en aanbevelingen 88
6.1 Conclusies 89
6.2 Aanbevelingen 93
Relevante literatuur 106
Bijlage 112
Lerarenopleidingen in Nederland 113
6
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

7 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Managementsamenvatting
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Managementsamenvatting
In het onderwijs worden aanzienlijke lerarentekorten voorzien.
Dat is een groot probleem, want goede leraren zijn bepalend voor
de kwaliteit van het onderwijs en de resultaten van leerlingen. Om
meer onderwijspersoneel beschikbaar te krijgen is het van belang
dat lerarenopleidingen niet alleen meer studenten werven, maar ook
de goede, studenten die een goed beeld hebben van opleiding en
beroep, studenten die in staat zijn de opleiding met succes te doorlopen
en studenten die na de opleiding daadwerkelijk doorstromen
naar een baan in het onderwijs.
Om invloed uit te kunnen oefenen op de aantallen personen die
voor een lerarenopleiding kiezen, is het van belang dat bekend is op
welke wijze aanstaande studenten een keuze maken voor een studie.
Wat is het beeld van die opleidingen en het leraarschap waarvoor ze
opleiden, welke keuzeoverwegingen spelen een rol en welke informatiebronnen
worden in het keuzeproces gebruikt? Zijn er verschillen tussen
verschillende groepen (potentiële) leraren, allochtonen en autochtonen,
mannen en vrouwen, mbo-ers, havisten en vwo-ers, onderinstromers en
zij-instromers, jongeren en ouderen? En zit er nog rek in de aantallen
studenten die naar de lerarenopleiding gaan, is het mogelijk een grotere
groep voor het leraarschap te interesseren?
Deze vragen worden in het voorliggende rapport beantwoord
door het SCO-Kohnstamm Instituut op basis van een review van
Nederlands onderzoek op dit terrein. De studie betreft de lerarenopleiding
basisonderwijs (pabo), de tweedegraads lerarenopleidingen
voortgezet onderwijs en de universitaire lerarenopleidingen.
Jongeren die voor een lerarenopleiding kiezen, doen dat vooral
vanuit pedagogische en maatschappelijke overwegingen. Hierin
staan het (leren) werken met jongeren, het overdragen van kennis
en maatschappelijk nuttig bezig zijn als leraar centraal. Daarnaast
spelen zelfontplooiing en interesse voor de vakken een belangrijke
rol, zeker bij leerlingen die kiezen voor het leraarschap in het voortgezet
onderwijs. Ook noemen jongeren functie-inhoudelijke motieven,
die kenmerkend zijn voor het beroep: de mogelijkheid om als
leraar zelfstandig te kunnen werken, en de afwisseling in het beroep.
Verder zijn baankansen na afstuderen, de mogelijkheid tot deeltijdwerk
en de combinatie van werk en privé overwegingen die worden
genoemd bij de keuze.
9 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Managementsamenvatting
De keuzemotieven die worden genoemd, refl ecteren het beeld dat
jongeren hebben van het werk als leraar. Kenmerkend zijn in hun
ogen: zelfstandigheid, afwisseling, verantwoordelijkheid, creativiteit,
uitdaging, en omgang met collega’s. Deze kenmerken worden in de
ogen van de leraren ook grotendeels gerealiseerd. Blijkbaar hebben
jongeren die kiezen voor het beroep van leraar op dat punt een realistisch
beeld van dat beroep. Voor leerlingen die niet kiezen voor
het lerarenberoep, blijkt dit veel minder het geval. Deze leerlingen
hebben een vrij beperkt inzicht in de taken van een leraar.
Probleem bij het leraarschap is dat iedereen zich er al een beeld van
heeft gevormd op basis van de eigen ervaringen in het onderwijs,
maar dat dat beeld niet altijd realistisch is. Leraar zijn houdt meer in
dan wat je ziet voor de klas.
In de studie- en beroepskeuzebegeleiding speelt informatie een
belangrijke rol. Hedendaagse jongeren halen hun informatie overal
vandaan, ze bezoeken websites, lezen bladen en folders en gaan
naar open dagen en voorlichtingsbijeenkomsten. Voorlichting alleen
is echter niet voldoende; van verschillende kanten wordt gewezen
op het belang om jongeren (praktijk)ervaringen op te laten doen.
Meeloopdagen van opleidingen zijn een manier om ervaringen op te
doen met de opleiding en de beroepspraktijk.
Het belang van open dagen en meeloopdagen wordt door studenten
aan de lerarenopleidingen bevestigd. De informatie die ze daar
hebben gekregen, vonden ze vaak het nuttigst, nuttiger dan de informatie
die ze bij de keuzebegeleiding op school hadden gekregen.
Ten slotte de vraag naar de potentiële reserve. In de eerste plaats
vormen groepen die nu in de lerarenopleiding en het onderwijs
ondervertegenwoordigd zijn een potentiële reservebron: allochtonen,
mannen, zij-instromers, ouderen, hoger opgeleiden. Wellicht kunnen
uit deze groepen meer leraren worden geworven. Verder blijken op
vier momenten in het traject van voortgezet onderwijs naar werk in
het onderwijs (potentiële) leraren af te vallen; ook daar is wellicht
nog winst te boeken. Het gaat om leerlingen in het voortgezet onderwijs
die een lerarenopleiding overwegen, maar daar uiteindelijk niet
voor gekozen hebben, uitvallers uit de lerarenopleiding, afgestudeerden
die niet doorstromen naar een baan als leraar en leraren die
na enkele jaren het onderwijs verlaten en in een andere sector gaan
werken.
Een goed beeld over het leraarschap is essentieel om jongeren (en
ouderen) te interesseren voor het leraarschap en ze ‘vast te houden’.
10
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Goed wil zeggen, een breed beeld, waarin allerlei inhoudelijk aspecten
van hedendaags en toekomstig leraarschap vertegenwoordigd
zijn. Een reëel beeld van zowel inhoud als arbeidsvoorwaarden. Een
beeld met aandacht voor loopbaanperspectief. Een beeld dat gerelateerd
is aan capaciteiten en het zelfbeeld van de aspirant-leraren.
Een beeld in relatie tot hun toekomstperspectief. En een differentieel
beeld waarin leraar basisonderwijs en leraar voortgezet onderwijs
tegen elkaar worden afgezet en tegen andere concurrerende opleidingen
in het hbo en wo, zoals sociaal-pedagogische dienstverlening en
maatschappelijk werk, en paramedische opleidingen.
Daarnaast is het belangrijk dat niet alleen het beeld van het beroep
helder is maar dat ook sprake is van een duidelijk en reëel beeld van
wat een student van de lerarenopleidingen kan verwachten. Relevant
zijn de moeilijkheidsgraad, de relatie theorie-praktijk, de voor- en
nadelen van verschillende opleidingstrajecten en specialisatiemogelijkheden.
Loopbaanbegeleiding gericht op het ontwikkelen van loopbaancompetenties
speelt daarbij een belangrijke rol. Wanneer jongeren
een goed beeld ontwikkelen van de lerarenopleiding en het beroep
en zichzelf aan dat beeld kunnen relateren, zullen zij in ieder geval
onderbouwd kiezen met als gevolg minder ‘uitval’ op de route van
voortgezet onderwijs naar een baan als leraar in het onderwijs. Hier
ligt een taak voor zowel de scholen voor voortgezet onderwijs als
voor de lerarenopleidingen. Dat scholen en vervolgopleidingen verschillen
in de effectiviteit van de keuzebegeleiding geeft aan dat hier
nog winst te boeken is.
Loopbaanbegeleiding met een accent op de ontwikkeling van een
toekomstgerichte loopbaanoriëntatie is relevant voor alle soorten
instromers, ook de doelgroepen die nu in de lerarenopleiding en
het onderwijs ondervertegenwoordigd zijn: allochtonen, mannen,
zij-instromers, ouderen, hoger opgeleiden. Het is belangrijk dat
keuzebegeleiders zich er bewust van zijn dat bij deze doelgroepen
heel verschillende beelden leven en dat die door ervaring en refl ectie
verder ontwikkeld moeten worden. Bij jongeren is ook aandacht
voor de rol van ouders essentieel; zeker voor allochtone jongeren
is het belangrijk ouders meer te betrekken bij loopbaanbegeleiding.
Maar goede loopbaanbegeleiding alleen is onvoldoende voor een succesvolle
doorstroom; het is ook belangrijk dat de lerarenopleidingen
door het aanbieden van passende trajecten zowel de motivatie voor
het beroep als de studieprestaties bevorderen. Bij passende trajecten
denken we dan bijvoorbeeld aan de verhouding leren op school
versus leren in de praktijk, een goede aansluiting bij eerder verwor-
11 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Managementsamenvatting
ven kwalifi caties, en de mogelijkheden voor specialisatie door het
volgen van minors, maar ook aan specifi eke begeleidingstrajecten
voor allochtone studenten, waarmee op verschillende lerarenopleidingen
goede ervaringen zijn opgedaan.
Een mogelijkheid om de aantrekkingskracht en de effectiviteit van
de lerarenopleidingen te vergroten is verder het versterken van de
samenhang en onderlinge afstemming van de verschillende opleidingen.
Met de invoering van de academische pabo, bijvoorbeeld,
worden voor het basisonderwijs onderwijsgevenden opgeleid in twee
sectoren van het onderwijs, hbo en wo. Geïnteresseerden in een
opleiding voor werk in het basisonderwijs zouden moeten worden
toegeleid naar de opleiding die het best aansluit bij hun capaciteiten
en loopbaanplannen.
12
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

13 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

1
Inleiding
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Inleiding
Aanleiding
In het onderwijs worden aanzienlijke lerarentekorten voorzien.
Dat is een groot probleem, want goede leraren zijn bepalend voor
de kwaliteit van het onderwijs en de resultaten van leerlingen. In
het Actieplan Leerkracht van Nederland schat het Ministerie van
Onderwijs het lerarentekort in 2011 op 3% van de werkgelegenheid
(2400 voltijdbanen). De belangrijkste bron voor nieuw onderwijspersoneel
zijn de lerarenopleidingen. Om meer onderwijspersoneel
beschikbaar te krijgen is het van belang dat lerarenopleidingen niet
alleen meer studenten werven, maar ook de goede, studenten die een
goed beeld hebben van opleiding en beroep, studenten die in staat
zijn de opleiding met succes te doorlopen en studenten die na de
opleiding daadwerkelijk doorstromen naar een baan in het onderwijs.
Een tweede bron voor nieuw onderwijspersoneel vormen de zijinstromers;
deze zijn in het algemeen wat ouder en kiezen vanuit
een ander werkveld voor een baan in het onderwijs.
Doel review
Om invloed uit te kunnen oefenen op de aantallen personen die
voor een lerarenopleiding kiezen, is het van belang dat bekend is op
welke wijze aanstaande studenten een keuze maken voor een studie.
Onder andere is hierbij interessant of de lerarenopleiding overwogen
wordt (en zo ja welke argumenten pro en contra gelden) en welke
informatiebronnen door aanstaande studenten gebruikt worden.
Achterliggend doel hierbij is om boven tafel te krijgen of en hoe
van deze kennis gebruik gemaakt kan worden om meer personen te
bewegen om gefundeerd voor een lerarenopleiding te kiezen (SBO).
Het Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt (SBO) heeft het SCO-
Kohnstamm Instituut opdracht gegeven een reviewstudie te verrichten
van eerder verricht onderzoek naar dit probleemveld. Wat is
bekend over de keuzeprocessen die aanstaande studenten doorlopen
bij het bepalen van hun studiekeuze en welke factoren spelen daarbij
een rol? Op welke gronden kiezen aanstaande studenten al dan niet
voor een lerarenopleiding?
Deze publicatie beoogt deze informatie te ordenen en toegankelijk te
maken voor actoren in dit veld. Het accent daarbij ligt daarbij niet
zozeer op een bespreking van het verrichte onderzoek zelf, maar op
de resultaten daarvan en dan met name de implicaties van de bevindingen
voor de praktijk.
15 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

1 Inleiding
Onderzoeksvragen
De volgende vier vragen zijn richtinggevend geweest voor de reviewstudie:
Op welke wijze maken aanstaande studenten een keuze voor een studie.
Welke informatiebronnen gebruiken zij om te komen tot de keuze voor
een studierichting?
Op welke gronden kiezen aanstaande studenten voor een lerarenopleiding?
Welke informatiebronnen gebruiken zij om te komen tot de keuze
voor een lerarenopleiding? Zijn bij deze informatiebronnen gegevens over
lerarenopleidingen en het beroep leraar in voldoende mate aanwezig?
Welk beeld hebben aanstaande studenten van het beroep leraar en welke
rol speelt het beeld van het beroep leraar bij de keuze?
Zit er nog rek in de aantallen studenten die naar de lerarenopleiding
gaan, oftewel is het mogelijk een grotere groep hiervoor te interesseren?
En zo ja, zijn er mogelijkheden om met behulp van de gebruikte informatiebronnen
de keuze voor een lerarenopleiding te bevorderen?
Bij de beantwoording van de vragen 2 t/m 4 wordt een onderscheid
gemaakt naar type lerarenopleiding: de lerarenopleiding basisonderwijs
(pabo), de tweedegraads lerarenopleidingen en de universitaire
lerarenopleidingen. Verder wordt nagegaan of er uit het onderzoek
relevante verschillen naar voren komen tussen: mannen en vrouwen,
leerlingen uit mbo, havo of vwo, allochtone en autochtone leerlingen.
Ten slotte zullen keuzeprocessen en –overwegingen van zogenoemde
zij-instromers aan de orde komen.
Deze rapportage is als volgt opgebouwd. In hoofdstuk 2 beschrijven
we meer algemeen hoe studie- en beroepskeuzeprocessen verlopen
en wat daarbij bepalende factoren zijn.
De hoofdstukken 3, 4 en 5 betreffen de lerarenopleiding basisonderwijs,
de lerarenopleiding voortgezet onderwijs (tweedegraads)
respectievelijk de universitaire lerarenopleidingen. Ingegaan wordt
op de beeldvorming van het leraarschap en de lerarenopleiding, de
motieven om voor de opleiding en het beroep te kiezen en de ontwikkeling
daarvan gedurende de opleiding, en de informatiebronnen
die in dat proces een rol spelen. Ook zal worden nagegaan welke
groepen geïnteresseerd kunnen worden voor het leraarschap, of er
sprake is van een potentiële reserve voor de lerarenopleiding. In
hoofdstuk 6 worden conclusies en aanbevelingen geformuleerd. Als
achtergrondinformatie hebben we in bijlage 1 een beknopt overzicht
16
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

van het Nederlandse stelsel van lerarenopleidingen toegevoegd.
Omwille van de leesbaarheid worden de gebruikte bronnen met eindnoten
verantwoord.
17 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

2
Studie- en beroepskeuze
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Studie- en beroepskeuze
In dit hoofdstuk staat het proces van studie- en beroepskeuze in meer
algemene zin centraal. We bespreken eerst kort het keuzeproces en
de factoren die in dat proces een rol spelen. Hoe komen motieven en
verwachtingen van jongeren tot stand en waardoor wordt dit ontwikkelingsproces
beïnvloed. Daarna geven we een schets van een nieuw
perspectief op keuzebegeleiding waarbij het er vooral om gaat jongeren
te ondersteunen bij de ontwikkeling van loopbaancompetenties en een
loopbaanoriëntatie. Vervolgens gaan we in op de gang van zaken bij
profi el-, vakken- en opleidingskeuze in het voortgezet onderwijs. In de
laatste paragraaf van dit hoofdstuk bespreken we de invloed van de verschillende
informatiebronnen die in het keuzeproces een rol spelen en de
effectiviteit daarvan.
2.1 Determinanten van studie- en beroepskeuzen
Welke factoren spelen een rol in het studie- en beroepskeuzeproces
van jongeren? Een goede analyse van determinanten van het studieen
beroepskeuzeproces biedt het model van Eccles of varianten
daarop; dit model komt voort uit motivatie- en attributietheorieën,
en omvat een scala van met elkaar samenhangende factoren die
van invloed zijn op de keuzen, die studenten maken en hun prestaties1
. Het vormde de basis van veel onderzoek op dit terrein, ook
in Nederland2 . Het model maakt zichtbaar dat keuzeprocessen bij
loopbanen worden beïnvloed door waarden die leerlingen ontwikkelen
en hun inschatting van succeskansen en dat de sociale omgeving
(school, thuis, ouders, leeftijdgenoten) daarbij een belangrijke
rol speelt. Naast de aanleg van de leerlingen is de omgeving van
de leerling van invloed op hun zelfbeeld, de doelen die leerlingen
zichzelf stellen en wat ze belangrijk vinden, de betekenis die aan
voorafgaande ervaringen wordt toegekend, en verwachtingen van
1 Eccles, J.S. (2007). Families, schools and developing achievement-related
motivations and engagement. In: J.E. Grusec & P.D. Hastings (Eds.),
Handbook of socialization: Theory and research. (pp 665-691). New York/
London: The Guilford press. Retrieved December 4, 2008, from http://www.
rcgd.isr.umich.edu/garp/articles/eccles07a.pdf
2 Eck, E. van, & Volman, M. (1990). Determinanten van seksespecifi
eke keuzen en prestaties. Verslag van een symposium gehouden op de
Onderwijsresearchdagen 1989. Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut; Van
Eck, 2005; Geerdink, G., Bergen, Th., & Dekkers, H. (2004). Seksespecifi eke
studentfactoren op de pabo. Pedagogiek, Wetenschappelijk Forum voor
Opvoeding, Pedagogiek en Vorming, 24(1), 41-56.
19 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

2 Studie- en beroepskeuze
Aanleg van
de jongere
Sociaalcultureel
milieu
Opvoeders
(school,
ouders,
peers)
Voorafgaande
ervaringen
wat komen gaat. Dit is bepalend voor de keuzen die zij maken. In
het onderstaande schema wordt dit conceptueel model in vereenvoudigde
vorm weergegeven.
Inschatting
jongere van
opvattingen en
verwachtingen
opvoeders
Interpretatie
van
voorafgaande
ervaringen door
de jongere
Figuur 2.1 Determinanten van studie- en beroepskeuzen
20
Doelen en
zelfbeeld
van de
jongere
Overtuigingen
van de jongere
t.a.v. opleiding
of beroep
Inschatting
jongere van
waarde
opleiding of
beroep
Verwachtingen
Keuze van
opleiding of
beroep
In dit model wordt zichtbaar dat aanleg, sociaal-cultureel milieu en
voorafgaande ervaringen een belangrijke rol spelen bij ontwikkeling
van waarden en verwachtingen van jongeren, die bepalend zijn voor
de afwegingen die jongeren maken bij het kiezen van een opleiding
of beroep. De opvoeders, zowel in de school als in de thuissituatie,
spelen een cruciale rol bij de verdere ontwikkeling van waarden en
verwachtingen van de jongeren. Zij ondersteunen de jongeren bij het
interpreteren van hun ervaringen, en de ontwikkeling van hun zelfbeeld,
steeds in relatie tot opleidings- en beroepsmogelijkheden.
Het model geeft aan waar mogelijkheden voor beïnvloeding van
keuzen liggen, maar ook waar de grenzen liggen. Jongeren beginnen
niet ‘blanco’ aan het keuzeproces. Ze hebben op school al ervaringen
opgedaan met leraren, die hun overtuigingen en beelden van het
beroep hebben gevormd. Waar beïnvloedingsmogelijkheden liggen, is
bijvoorbeeld bij de interpretatie van die ervaringen, of in het stimuleren
van het opdoen van nieuwe ervaringen die relevant zijn voor de
beeldvorming over het beroep en in het verlengde daarvan het keuzeproces.
Gedacht kan worden aan snuffelstages, praktijkopdrachten
e.d. Ook de invloed van leeftijdgenoten (peers) is moeilijk te controleren;
enerzijds zien we dat leerlingen zich soms laten inspireren bij
hun keuzen door leeftijdsgenoten, anderzijds blijk je als jongere met
bepaalde beroepen niet ‘aan te kunnen komen’ in je vriendenkring.
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

2.2 Maatschappelijke ontwikkelingen en het belang van loopbaancompetenties
Het in 2.1 geschetste model laat zien dat het sociaal-culturele milieu
waarbinnen de jongeren opgroeien, op verschillende manieren
invloed heeft op het verloop van het keuzeproces en de uitkomsten
daarvan. In deze paragraaf gaan we in op een aantal maatschappelijke
ontwikkelingen die in dit verband relevant zijn.
Geen beroepskeuze ‘voor het leven’
Wat vinden de jongeren van nu belangrijk? Voor de karakterisering
van de huidige generatie jongeren wordt wel de term ‘generatie
Einstein’ gebruikt. Jongeren van nu kunnen gemakkelijk omgaan
met een veelheid aan informatie, ze zoeken informatie, en gaan
daarbij selectief te werk. Ze selecteren wat ze interessant vinden,
waar ze wat aan hebben. Dit komt ook terug in hun toekomstwensen,
ze zijn op zoek naar een loopbaan met afwisseling en ruimte
voor zelfontplooiing. Maatschappelijk aanzien vinden ze belangrijk,
inkomen beschouwen zij veeleer als een randvoorwaarde om op een
prettige manier te kunnen leven. 3
Kenmerkend voor de huidige generatie jongeren is ook dat zij langer
op school zitten. Het belang van diploma’s is toegenomen. Jongeren,
vooral de hoger opgeleide, zijn geneigd zoveel mogelijk opties open
te houden bij hun opleidingskeuze en de keuze voor een beroep uit
te stellen. Zij kiezen dan ook bij voorkeur voor opleidingen en richtingen
die dat mogelijk maken.
Het al vroeg in de loopbaan kiezen voor een concreet beroep is ook
minder adequaat in een samenleving die zich ontwikkelt in een richting
waarin voor een steeds kleinere groep een baan voor het leven is
weggelegd. Met andere woorden, slechts een beperkte groep van de
huidige jongeren zal op jonge leeftijd een beroep kiezen, de daarvoor
noodzakelijke opleiding(en) volgen en de rest van het arbeidzame
leven het gekozen beroep uitoefenen. Positief aan deze ontwikkeling
is dat de keuzemogelijkheden voor jongeren wat betreft hun loopbaan
steeds groter worden. Ook biedt het leerlingen de mogelijkheid
zich meer stapsgewijs een beeld te vormen van hun toekomst. Uit
onderzoek blijkt dat jongeren sterk verschillen in de mate waarin
zij een beeld kunnen vormen van hun toekomst; terwijl sommige
leerlingen op de middelbare school een opleiding kunnen kiezen die
bij hen past, blijken andere pas veel later tot het inzicht te komen
wat ze willen worden en willen studeren. Het is belangrijk dat jon-
3 Groeneveld, M.J., & Steensel, K. van (2008). Kenmerkend vmbo. Een vergelijkend
onderzoek naar de kenmerken van vmbo-leerlingen en de generatie
Einstein. Hilversum: Hiteq
21 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

2 Studie- en beroepskeuze
geren leren omgaan met onzekerheden, leren keuzemogelijkheden
te benutten en inzetbaar te blijven op de arbeidsmarkt. Dit veronderstelt
dat zij zich persoonlijk blijven ontwikkelen en capaciteiten
ontwikkelen tot zelfsturing in werk en leren. 4
Loopbaanoriëntatie en de ontwikkeling van loopbaancompetenties
Deze visie heeft zich ook vertaald in nieuwe invalshoeken bij de
voorlichting en begeleiding bij de studie- en beroepskeuze. Centraal
in deze stroming staat het begrip loopbaanoriëntatie. Het wordt van
essentieel belang geacht dat leerlingen worden ondersteund bij het
ontwikkelen van loopbaancompetenties en het vermogen tot ‘loop-
baanzelfsturing’. 5
In deze visie moet loopbaanoriëntatie en -begeleiding er op gericht
zijn dat jongeren een arbeidsidentiteit ontwikkelen. Ze moeten in
de eerste plaats een goed beeld ontwikkelen van wat ze kunnen en
wat ze belangrijk vinden. Als ze daarnaast goed weten wat er omgaat
in opleidingen, werkvelden en beroepen, kunnen ze zien wat bij
hen past en ook welke competenties ze verder zouden moeten ontwikkelen
om dat werk te kunnen gaan doen en welke opleiding ze
daarvoor moeten volgen. Om dit te kunnen moeten zij beschikken
over zogenoemde loopbaancompetenties. Er worden vijf loopbaancompetenties
onderscheiden: capaciteitenrefl ectie, motievenrefl ectie,
werkexploratie, loopbaansturing en netwerken. 6 Onderzoek bevestigt
het belang van deze competenties voor loopbaanzelfsturing en
arbeidsidentiteitsontwikkeling. 7
Voor het onderwijs betekent dit dat voor een adequate studie- en
beroepskeuzebegeleiding een leeromgeving vereist is die aan drie
condities voldoet:
Leerlingen moeten daadwerkelijk in contact komen met de praktijk,
in arbeidssituaties;
Leerlingen moeten met zichzelf en anderen ‘in gesprek gaan’ over
de opgedane ervaringen;
Leerlingen moeten zelf ruimte krijgen om hun eigen vragen in te
brengen en te onderzoeken. 8
4 Borghans, L., & Golsteyn, B. (2005). De keuze voor de lerarenopleiding en het
lerarenberoep. Den Haag: Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt;
Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt (SBO).
5 Meijers, F., Kuijpers, M., & Bakker, J. (2006). Over leerloopbanen en loopbaanleren.
Driebergen: Het Platform Beroepsonderwijs.
6 Kuijpers, M. (2003). Loopbaanontwikkeling. Onderzoek naar competenties.
Enschede: Twente University Press.
7 Meijers, Kuijpers & Bakker, 2006.
8 Kuijpers, M., Meijers, F., & Bakker, J. (2006). Krachtige loopbaangerichte leeromgevingen
in het (v)mbo. Driebergen: HPBO.
22
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Studie- en beroepskeuzebegeleiding zou zich in die visie niet zozeer
moeten richten op het kiezen van een opleiding of een beroep, maar
veel meer het denken in termen van een loopbaan en het ontwikkelen
van de daarvoor benodigde competenties moeten bevorderen. De
begeleiding moet een ontwikkeling doormaken van opleidingsgericht
naar loopbaangericht en van incidentele begeleiding op basis van
informatievoorziening naar loopbaangerichte begeleiding op basis
van een doorlopend loopbaanleerproces, waarbij de leerlingen met
de begeleider refl ecteren op hun ervaringen en de betekenis daarvan
voor volgende stappen in competentie- en loopbaanontwikkeling. 9
Zulke gesprekken met mentoren en decanen blijken zeer bepalend
voor tevredenheid over de keuzes die leerlingen maken. Ook blijken
leerlingen, naarmate ze beter in staat zijn zich een beeld te vormen
van hun toekomst, ook beter in staat goede keuzen te maken in hun
loopbaan. 10
2.3 De praktijk; het studie- en beroepskeuzeproces in het
voortgezet onderwijs
Hoe ziet de huidige praktijk van studie- en beroepskeuzebegeleiding
in het voortgezet onderwijs er uit? Waar is de begeleiding op gericht,
wanneer vindt deze plaats, wie zijn er bij betrokken en welke
bronnen worden erbij gebruikt? 11
In het voortgezet onderwijs wordt in de eerste klas weinig of geen
studiekeuzebegeleiding gegeven en als dat wel gebeurt, is dat voornamelijk
klassikaal. In de tweede klas wordt in een op de vier
scholen klassikale keuzebegeleiding gegeven. Vanaf het derde jaar
komt het accent te liggen op individuele begeleiding en begeleiding
geïntegreerd in de schoolvakken. In de laatste jaren van het voortgezet
onderwijs komen vooral deze twee vormen van keuzebegeleiding
naast elkaar voor.
Met de verschuiving van klassikale naar individuele keuzebegeleiding
en begeleiding tijdens reguliere schoolvakken zien we ook een
verschuiving in de functionarissen die daarvoor verantwoordelijk
9 In termen van het kader dat is geschetst in 2.1 wordt de jongere in deze
aanpak begeleid bij het ontwikkelen van doelen en zelfbeeld in relatie tot
opleiding en beroep en het opdoen van ervaringen en de interpretatie van die
ervaringen en het vertalen daarvan in verwachtingen ten aanzien van opleiding
of beroep.
10 Borghans & Golsteijn, 2005.
11 De beschrijving in paragraaf 2.3 en 2.4 is voornamelijk gebaseerd op de
Studentenmonitor 2006 en Borghans, Coenen, Golsteijn, Huijgen, & Sieben
(2008).
23 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

2 Studie- en beroepskeuze
zijn. Terwijl aanvankelijk de mentoren een belangrijke rol vervullen,
zien we dat deze in de hogere klassen minder belangrijk wordt
terwijl de rol van de decaan geleidelijk belangrijker wordt.
Wat opvalt, is dat in het derde jaar de meeste tijd wordt besteed aan
studiekeuzebegeleiding. Dit wijst erop dat deze begeleiding sterk
gericht is op het voorbereiden van de profi elkeuze. In de klassikale
begeleiding ligt de nadruk in deze fase van de schoolloopbaan op het
bevorderen bij de leerlingen van bewustwording van eigen voorkeuren
en motivatie, het afwegen van vervolgstudies, en informatie over
het profi el. Informatie over de arbeidsmarkt en beroepsuitoefening
komt hier nog nauwelijks aan de orde.
Individuele keuzebegeleiding vindt in het voortgezet onderwijs
maar beperkt plaats; het merendeel van de leerlingen heeft tijdens
de schoolloopbaan maar één maal een individueel gesprek over hun
studie- en beroepskeuze. In deze gesprekken komen voornamelijk
vervolgstudies, eigen competenties en voorkeuren en het profi el/vakkenpakket
aan de orde. In de individuele gesprekken passeren ook
ervaringen die zijn opgedaan in bijbanen, en adviezen van vakdocenten,
ouders en familie en vrienden de revue. Als men ingaat op de
arbeidsmarkt, wordt vooral gesproken over de inhoud van het werk.
Carrièrekansen, kansen op werk en inkomen komen in mindere
mate aan bod. Dit geldt zowel voor de havo, waar de leerlingen zich
voorbereiden op doorstroom naar beroepsgerichte opleidingen in het
hbo, als voor het vwo, waar de vervolgopleidingen in het wo minder
direct gekoppeld zijn aan werkvelden en beroepen.
Bij het geven van informatie over vervolgonderwijs en beroepen
maken scholen vooral gebruik van internet (bijvoorbeeld schoolweb.nl,
qompas.nl, scholieren.tv en studiekeuze123.nl), folders
van hoger-onderwijsinstellingen en van contacten met vervolgopleidingen.
Daarnaast werkt men met tijdschriften zoals ‘Selectie’,
‘Studiewegen’ en ‘Toekomst’.
In het mbo lijkt studie- en beroepskeuze veel minder prominent aanwezig;
het maakt veelal geen vast onderdeel uit van het onderwijsprogramma.
Uit de TKMSTmonitor MBO komt naar voren dat 40%
van de mbo-ers niet weet wie op hun school contactpersoon is voor
studie- en beroepskeuze en dat meer dan de helft geen gebruik heeft
gemaakt van studie- en beroepskeuzebegeleiding op school. Mbo-ers
blijken wel veel gebruik te maken van websites om zich te oriënteren
op hun verdere loopbaan, met name schoolweb.nl en roc.nl worden
veel geraadpleegd.
24
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Wanneer de havisten en vwo-ers zijn doorgestroomd naar het hoger
onderwijs, blijkt ongeveer 80% van de havisten en 85% van de
vwo-ers tevreden te zijn met de gemaakte keuze. Ongeveer 20%
is (zeer) ontevreden over de hulp die ze hebben gekregen bij het
kiezen van hun vervolgopleiding. Tevredenheid over studiekeuzebegeleiding
hangt samen kwaliteit van de verkregen informatie bij
profi el- en vakkenpakketkeuze, de mogelijkheden die de vakkenpakketten
bieden, en de kwaliteit van informatie ten behoeve van het
kiezen van een vervolgopleiding. En over de moeilijkheidsgraad van
de vervolgopleidingen. Naarmate het vervolgonderwijs dichterbij
komt, gaat informatie over de kansen op werk een belangrijker rol
spelen; dit leidt soms tot een wijziging van het vakkenpakket.
Vooral havisten blijken gebaat te zijn met meer uren keuzebegeleiding
in de laatste klassen van hun vo-opleiding; meer begeleidingstijd
en meer aandacht voor informatie over de arbeidsmarkt (stages,
inzicht in beroepen) leidt tot een stijging van het aantal havisten die
tevreden zijn met de vervolgkeuze die ze hebben gemaakt.
2.4 Gebruik en effectiviteit van informatiebronnen
Informatie over vervolgstudies kan op veel verschillende manieren
worden verkregen. Veel gebruikte bronnen zijn: begeleiding in het
voortgezet onderwijs, open dagen, meeloopdagen, folders en internet.
Figuur 2.2 Gebruikte informatiebronnen bij studie- en beroepskeuze, havo- en vwo-leerlingen 12
open dagen
folders
internet
begeleiding in het vo
meeloopdagen
0 20 40 60 80 100
12 Bron ROA (SIS), 2004.
25 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep
vwo
havo

2 Studie- en beroepskeuze
Tijdens het oriëntatieproces op school krijgen leerlingen lessen over
studie- en beroepskeuze en voeren ze verder gesprekken met hun
mentor, de decaan, en vakdocenten, en buiten de school met hun
ouders, vrienden en externe deskundigen. Op sommige scholen
komen mensen uit de praktijk vertellen over hun beroep. Daarnaast
maken leerlingen studie- en beroepskeuzetests en bekijken ze documentatie
of tijdschriften over opleidingen en beroepen.
Het merendeel van de studenten bezoekt open dagen en (in mindere
mate) meeloopdagen. Twee derde tot drie kwart raadpleegt folders of
het internet.
Studenten die gebruik hebben gemaakt van deze meer onpersoonlijke
vormen van informatie, blijken vaker spijt te hebben van hun
studiekeuze dan jongeren die persoonlijk zijn gaan kijken bij de
opleiding van hun keuze of bij opleidingen die ze overwegen. Alleen
passieve informatie lijkt onvoldoende basis te bieden om een goed
oordeel te vormen over de geschiktheid van opleidingen.
Een goede beeldvorming en oriëntatie tijdens het studiekeuzeproces
leidt tot meer tevredenheid over de gemaakte keuzen en –in het verlengde
daarvan- tot minder uitval in het vervolgonderwijs. Hoe verwerken
de leerlingen de informatie en vormen zij zich een beeld van
de opleidingen in het vervolgonderwijs en de beroepen die ze daarna
kunnen gaan uitoefenen?
Goede informatie bij studie- en beroepskeuze is belangrijk, zo blijkt
uit onderzoek. 13 Daarbij is niet alleen voor het voortgezet onderwijs
maar ook voor de vervolgopleidingen een rol weggelegd. Informatie
over de vervolgopleidingen, over beroepen waarvoor deze opleiden
en de toekomstige arbeidsmarktperspectieven van de beroepen
draagt in hun ogen bij aan de kwaliteit van het keuzeproces.
Hogescholen verschillen in effectiviteit op dit punt, dat blijkt uit
verschillen in percentages studenten die in de eerste anderhalf jaar
een opleiding afbreken omdat ze achteraf liever iets anders hadden
gekozen. Volgens de studenten hebben vooral werkervaring of stage,
vakken op school en open dagen en voorlichtingsdagen een belangrijke
bijdrage geleverd aan hun beeldvorming.
Ook gesprekken met ouders en met personen die ervaring hebben
met de potentiële vervolgstudie of beroepen waarvoor die opleiden,
blijken bij te dragen aan een juiste beeldvorming en het maken
van een goede keuze. Dit geldt ook voor het inschakelen van een
beroepskeuzebureau. Informatie uit de media blijkt de kans op een
13 Borghans, L., Coenen, J. Golsteyn, B. Huijgen, T., & Sieben, I. (2008).
Voorlichting en begeleiding bij studie- en beroepskeuze en de rol van arbeidsmarktinformatie.
Den Haag: Raad voor Werk en Inkomen
26
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

onjuiste beeldvorming en een verkeerde studiekeuze te vergroten.
Ook praten met vrienden blijkt averechts te kunnen werken. Als
mogelijke verklaring hiervoor wordt gegeven dat jongeren sneller
geneigd zouden zijn een minder geschikte opleiding te kiezen omdat
ze zich laten leiden door de positieve beeldvorming van vrienden die
enthousiast zijn over die opleiding.
2.5 Afsluiting
Leerlingen verschillen in wat ze aantrekkelijk vinden in opleidingen
en banen, maar hebben ook vaak een onjuist of onvolledig beeld van
de opleidingen en beroepen waar ze voor kiezen. Het is niet makkelijk
voor leerlingen van zestien of zeventien jaar om zich een goed
beeld te vormen van wat het betekent om voor zo’n beroepsloopbaan
te kiezen en of die bij je past, nu en later. En die beelden, het zelfbeeld
en het beeld van de loopbaan veranderen, onder invloed van
leeftijd, ontwikkeling, het volgen van een opleiding, het werken in
de praktijk.
De studiekeuze voor een opleiding of beroep na de middelbare school
blijkt dan ook verre van eenvoudig te zijn. Veel leerlingen proberen
op allerlei manieren informatie over de keuzemogelijkheden te vergaren,
maar geven desondanks aan dat ze in meer of mindere mate
hebben getwijfeld over de keuze die ze hebben gemaakt.
Als ze eenmaal een (beroeps)opleiding volgen, kan het beeld dat
men heeft van deze opleiding en van het beroep dat men hiermee uit
kan oefenen, sterk wijzigen. Soms wordt het beeld gunstiger, soms
wordt het minder gunstig. En sommige studenten besluiten, ondanks
het feit dat de opleiding niet brengt wat ze er van verwachtten, door
te gaan met de studie, terwijl anderen stoppen en overstappen naar
een andere opleiding.
De echte confrontatie tussen beeld en werkelijkheid volgt na afl oop
van de opleiding, als deze studenten de arbeidsmarkt betreden.
Ook in deze fase blijken veel studenten tot het inzicht te komen
dat ze eigenlijk liever een andere opleiding hadden willen volgen.
Sommigen gaan dat alsnog doen, anderen kiezen een beroep dat
meer bij hun wensen past en weer anderen besluiten, ondanks
hun veranderde inzichten, toch niet van richting te veranderen.
Misschien zou je kunnen zeggen dat ook ‘foute’ keuzen ervaringen
zijn die de loopbaanoriëntatie van leerlingen beïnvloeden en sturen.
Samenvattend: wat is dus belangrijk bij begeleiding van studie- en
beroepskeuze van jongeren? In de eerste plaats dat zij geconfron-
27 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

2 Studie- en beroepskeuze
teerd worden met informatie over studies, werkvelden en beroepen,
maar dat zij daarnaast worden ondersteund bij het verwerken en
interpreteren van die informatie. Daarnaast moeten jongeren een
beeld van zichzelf scherp krijgen en van zichzelf in relatie tot de toekomst.
Door relevante ervaringen op te doen kunnen ze de beelden
verder aanscherpen en afbakenen. Ten slotte is het belangrijk dat zij
samen met anderen, op school en in de privé-omgeving verbindingen
leggen tussen wie zij zijn en willen worden, en loopbaanopties.
Het is de vraag of daarvoor in de huidige school- en beroepskeuzebegeleiding
voldoende ruimte en aandacht is, of leerlingen
systematisch worden ondersteund bij de ontwikkeling van de loopbaancompetenties
die zij nodig hebben. In de volgende hoofdstukken
zoeken we naar een antwoord op deze vraag, we richten daarbij
onze focus op het keuzeproces en de keuzebegeleiding van toekomstige
leraren.
28
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

29 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3
De lerarenopleiding
basisonderwijs
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

De lerarenopleiding basisonderwijs
In de hoofdstukken 3 t/m 5 zoomen we in op de lerarenopleidingen.
Achtereenvolgens komen de lerarenopleiding voor het basisonderwijs,
de tweedegraads lerarenopleidingen en de universitaire lerarenopleidingen
aan bod. Wat is het beeld van die opleidingen en het leraarschap
waarvoor ze opleiden, welke keuzeoverwegingen spelen een rol en welke
bronnen worden in het keuzeproces gebruikt? En zijn er verschillen
tussen verschillende groepen (potentiële) leraren, allochtonen en autochtonen,
mannen en vrouwen, mbo-ers, havisten en vwo-ers, onderinstromers
en zij-instromers, jongeren en ouderen?
3.1 Inleiding; enkele gegevens over de pabo en de arbeidsmarkt
voor leraren basisonderwijs14 De opleiding tot leraar basisonderwijs (pabo) is een hogere beroepsopleiding,
die zowel aangeboden wordt door multisectorale hogescholen
als door hogescholen die uitsluitend een opleiding tot leraar
basisonderwijs verzorgen. Ruim 30 hogescholen verzorgen een opleiding
tot leraar basisonderwijs, soms op meerdere locaties waardoor
er in totaal 43 pabo’s zijn. De totale deelname van studenten aan
opleidingen tot leraar basisonderwijs bedroeg in 2007 ruim 31.000
studenten.
Instroom
De instroom in de opleiding tot leraar basisonderwijs is in vergelijking
tot andere hbo-opleidingen hoog. Ongeveer een op de tien
studenten die start met een hbo-opleiding, doet dat aan een pabo.
Beschouwd over de periode 1998 tot 2007 laat de instroom in de
lerarenopleiding voor het basisonderwijs aanvankelijk een stijging
en na 2003 weer een lichte daling zien (zie fi guur 3.1) van ruim
8.000 naar bijna 10.000 instromende studenten. Het aantal mannelijke
instromers is vrij stabiel iets onder de 20%. Van de instromers
in 2007 is het aantal autochtone studenten veruit in de meerderheid
(zie fi guur 3.2). De meeste studenten starten een voltijds opleiding,
zo’n 80%.
14 De fi guren in deze paragraaf zijn gebaseerd op het SBO-jaarboek 2008.
31 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
Figuur 3.1 Instroom pabo’s naar sekse, 1998-2007, aantallen
14000
12000
10000
8000
6000
4000
2000
0
1998
1999
Figuur 3.2 Instroom pabo’s naar etnische achtergrond, 2007
7%
2000
5%
2001
0%
2002
88%
2003
2004
Tussen 1991-2001 koos 9% procent van de havo-schoolverlaters, 4%
van de vwo-schoolverlaters en 5% van de mbo-schoolverlaters voor
de lerarenopleiding basisonderwijs. Van de havo/vwo-abituriënten
die niet naar de pabo zijn gegaan, had 4% van de havisten en 1% van
de vwo-ers pabo of nlo overwogen. 15
Wanneer we niet vanuit het aanleverend onderwijs maar vanuit de
pabo kijken naar de vooropleiding van de instromers, is de verdeling
in 2007 als aangegeven in fi guur 3.3. De meerderheid van de instromers
is afkomstig van havo en mbo, meestal spw of onderwijsassistent.
15 Borghans & Golsteijn, 2005.
32
2005
2006
2007
autochtoon
vrouwen
mannen
allochtoon: nietwesters
allochtoon:
westers
onbekend
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Figuur 3.3 Instroom pabo’s naar vooropleiding, 2007
11%
6%
5% 2%
41%
35%
mbo
havo
vwo
hoger onderwijs
overig
onbekend
Uitval
De uitval uit de pabo is lager dan voor het hbo-totaal. In 2006 had
na één jaar pabo ongeveer 30% van de vrouwelijke studenten en 40%
van de mannelijke studenten de opleiding verlaten (zie fi guur 3.4).
Er zijn duidelijke verschillen naar vooropleiding. Uitval van studenten
afkomstig van vwo of hoger onderwijs is kleiner dan van de
overige studenten (zie fi guur 3.5).
Verder is de uitval van niet westerse allochtonen relatief hoog (zie
fi guur 3.6). Vooral veel allochtone jongens verlaten de pabo binnen
een jaar. 16
Het studierendement, oftewel de gediplomeerde uitstroom na vijf
jaar studie, bedroeg in 2002 voor vrouwen ca. 70% en voor mannen
iets minder dan 50%.
Figuur 3.4 Uitval pabo’s na een jaar naar sekse, 2000-2006
50
40
30
20
10
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
mannen
vrouwen
16 Bergen, C.T.A. van, & Krooneman, P.J. (2006). Mbo’ers op de pano. Knelpunten
en oplossingen bij de overgang van mbo naar pabo en leraarschap. Den
Haag: SBO.
33 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
Figuur 3.5 Uitval pabo’s naar vooropleiding, 2006
50
40
30
20
10
0
Figuur 3.6 Uitval pabo’s naar etnische achtergrond, 2006
60
50
40
30
20
10
0
37,2
29,8
32,9
23,9
54,9
autochtoon allochtoon: nietwesters
34
37,2
allochtoon:
westers
Gediplomeerde uitstroom
Het aantal gediplomeerden van de lerarenopleiding basisonderwijs
laat een redelijk stabiel stijgende trend zien van ruim 4.000 in 1997
naar ruim 7.000 in 2006. Evenals bij de instroom op de pabo’s zijn
in de gediplomeerde uitstroom de vrouwen oververtegenwoordigd
(zie fi guur 3.7). Ongeveer 90% van de uitstromers is van autochtone
afkomst en ca. 70% van de uitstromers volgde de voltijd-opleiding.
Figuur 3.7 Gediplomeerde uitstroom pabo’s naar sekse, 1997-2006, aantallen
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
mbo
havo
vwo
hoger onderwijs
9,8
45,5
overig
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
onbekend
46,7
vrouwen
mannen
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

De arbeidsmarkt voor leraren basisonderwijs
De jaarlijkse vraag naar nieuwe leraren basisonderwijs schommelt
tussen de 6000 en 7000 voltijdbanen (hoogconjunctuur) en de 5000
en 6000 voltijdbanen (laagconjunctuur). De instroom van afgestudeerden
van de lerarenopleidingen bedraagt jaarlijks ongeveer 4000
voltijdbanen.
Over het algemeen vinden pas afgestudeerden van de lerarenopleiding
vrij snel een baan in het onderwijs. Van de afgestudeerden van
de lerarenopleiding basisonderwijs in 2006 had bijna twee derde
(64%) binnen enkele maanden na afstuderen een baan in het onderwijs.
Ruim een half jaar na afstuderen is dat driekwart. 17
3.2 Beeld van de opleiding en het beroep
Aan het beeld van een beroep zijn verschillende aspecten te onderscheiden.
Het kan gaan om het beeld dat in de maatschappij bestaat
over een beroep of over de beroepsbeoefenaren, versus het beeld dat
de beroepsgroep daar zelf van heeft. Of om het beeld van extrinsieke
dan wel intrinsieke kenmerken van een beroep. 18 Intrinsieke kenmerken
hebben betrekking op de inhoud van het werk, het werken
met jongeren, het overdragen van kennis. Extrinsieke kenmerken
betreffen de maatschappelijke condities die zijn verbonden met het
beroep: salaris, carrièremogelijkheden, arbeidsomstandigheden. In
deze studie is met name het beeld dat jongeren in het voortgezet
onderwijs hebben, van belang.
We bespreken achtereenvolgens de verschillende aspecten van het
beeld, gaan in op de vraag hoe leraren in het basisonderwijs voor en
tijdens de opleiding hadden aangekeken tegen hun beroep en of dit
beeld overeen komt met de realiteit. Daarna komen we tot de kern
van deze paragraaf: welk beeld hebben jongeren in het voortgezet
onderwijs van het beroep en hoe is dat beeld ontstaan? En hebben
jongeren die kiezen voor het leraarschap een ander beeld dan jongeren
die daar niet voor kiezen?
Maatschappelijke status en waardering
Hoewel het aandeel hoger opgeleiden de afgelopen dertig jaar
sterk is gestegen en de leraar zich op dit punt minder onderscheidt
17 Fontein, P., Nelissen, J., Vos, K. d., Blank, J., Boom, E. v. d., Hulst, b. v., et
al. (2006). De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel tot 2015.
Arbeidsmarktprognoses voor primair onderwijs, voortgezet onderwijs en bvesector.
Rotterdam: CentERdata/ECORYS/QQQ Delft.
18 Oudejans, A., & Meesters, M.J. (1998a). De leraar van de toekomst. Wie heeft
interesse? Haarlem: Meesters en Oudejans, onderzoek, advies en projectmanagement.
35 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
dan vroeger, is de maatschappelijke status van het beroep van de
leraar in het basisonderwijs in de beroepenrangorde op ongeveer
dezelfde positie (42 van 116) gehandhaafd. 19 Ook de maatschappelijke
waardering is groot, zo blijkt uit de jaarlijks afgenomen
Onderwijsmeter20 ; 70% van de Nederlanders blijkt het beroep
leraar in het basisonderwijs positief te waarderen. Een op de drie
Nederlanders zegt zelf wel leraar in het basisonderwijs te willen
zijn. De redenen waarom zij dat niet doen, geven een indicatie van
de negatieve aspecten in hun beeldvorming over het leraarschap, ze
noemen met name de werkdruk en de ongunstige arbeidsomstandigheden.
Beeld van het beroep bij jongeren in het voortgezet onderwijs
Het beroep blijkt onder jongeren vrij hoog te scoren in zowel de lijst
van meest aantrekkelijke beroepen en als de lijst rijtje van minst
aantrekkelijke beroepen. Daaruit mag geconcludeerd worden dat het
beroep zeer aantrekkelijk is voor een bepaalde groep jongeren, en
zeer onaantrekkelijk voor een andere groep. Leerlingen die zich aangesproken
voelen tot werk dat maatschappelijk nuttig is en professionaliteit
vraagt, voelen zich aangetrokken tot het leraarschap. 21
Het maatschappelijk nut van het leraarschap in het basisonderwijs
blijkt dus sterk bepalend voor de beeldvorming van de jongeren.
Belangrijke kenmerken zijn verder: veel sociale contacten, zelfstandigheid,
creativiteit, en afwisseling, intrinsieke kenmerken
van het beroep. Het beroep scoort laag op extrinsieke kenmerken,
status, salaris en carrièremogelijkheden. Daarnaast noemen jongeren
ook leiding geven, organisatorisch bezig zijn en hoge werkdruk
als intrinsieke kenmerken en zekerheid en gemakkelijk een baan
kunnen vinden als extrinsieke kenmerken van het leraarschap in het
basisonderwijs. 22
Verschillen in beeldvorming
Jongens hebben een negatiever beeld van het beroep van leraar basisonderwijs
dan meisjes. Het grootste verschil is dat meisjes afwisseling,
nieuwe dingen meemaken en creativiteit sterker verbinden met
het leraarsberoep dan jongens. Meisjes zien veel meer dynamiek in
het leraarschap dan jongens. Ook blijken meisjes de positieve aspec-
19 Commissie-Leraren. (2007). Leerkracht!
20 Onderwijsmeter, OCW 2007 (http://www.minocw.nl/documenten/39558a.pdf).
21 Oudejans & Meesters, 1998a Wijntuin, O., & Hoffi us, R. (1998). Leraren in
de 21e eeuw. Den Haag: B&A-groep.
22 Oudejans & Meesters, 1998a; Wijntuin & Hoffi us, 1998.
36
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

ten sterker te onderschrijven en minder belang te hechten aan de
negatieve kenmerken dan jongens. 23
Het imago van het beroep wordt sterk beïnvloed door de oververtegenwoordiging
van vrouwen en meisjes zowel in de pabo als in
de docententeams in het primair onderwijs. Het wordt gezien als
een vrouwenberoep. Feminisering en haast onvermijdelijk daaraan
gekoppeld een lage status en een lage beloning maken het beroep en
de opleiding minder aantrekkelijk voor jongens. 24
Ook het beeld dat allochtone leerlingen in het voortgezet onderwijs
hebben van de lerarenopleiding en het leraarschap in het basisonderwijs,
is niet zo positief. Negatieve aspecten zijn voor hen het gebrek
aan maatschappelijke waardering, de feminisering van het beroep, de
beperkte doorstroomperspectieven, en het hoge uitvalspercentage in
de pabo. Als negatieve punten worden ook genoemd de status van
het beroep, het salaris, de arbeidsvoorwaarden en problemen met
leerlingen in de school. Ook hebben allochtone leerlingen te maken
met negatieve beeldvorming bij ouders en in de directe omgeving.
Zowel vrienden en ouders, als leraren op school blijken allochtone
potentiële studenten de lerarenopleiding af te raden, omdat
het beroep te zwaar zou zijn of te slecht zou betalen. 25 Allochtone
jongens op de havo en het vwo, noemen werken in het onderwijs
meer geschikt voor meisjes, omdat deze meer affi niteit hebben met
kinderen, meer geduld hebben en minder gericht zijn op een goed
salaris. De jongens weten vaak niet dat de pabo een hbo-opleiding is
en vinden de opleiding dan ook vaak niet ‘hoog’ genoeg om ervoor
te kiezen. 26
23 Meesters, M.J., & Oudejans, A. (1998). Arbeidsmarkt, imago en zelfbeeld van
leraren. Literatuurstudie in aanvulling op ‘De leraar van de toekomst; wie
heeft interesse?’. Eindrapport. Haarlem: Meesters en Oudejans, onderzoek,
advies en projectmanagement.
24 Eck, E. van, I. Heemskerk, & A.C.A.M. Vermeulen (2004). Paboys gezocht!
Wat maakt de pabo en het werken op de basisschool aantrekkelijker voor mannen.
Den Haag: Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt
Eck, E. v., Heemskerk, I., & Vermeulen, A. (2006). Leraar primair onderwijs;
meer mannen naar opleiding en beroep. VELON, 27(4), 8-14.
25 SBO (z.j.). Meer allochtoon onderwijspersoneel. Plan van Aanpak. Den Haag:
SBO.
Kregten, A. van, & Moerkamp, T. (2008). Meer kleur voor de klas; Wat kan
Nederland leren van buitenlandse voorbeelden? Den Haag: SBO.
26 Stradius Brand Builders (2006). Allochtone jongens in het onderwijs: verkennend
onderzoek onder havo/vwo scholieren. http://www.onderwijsarbeidsmarkt.nl/fi
leadmin/user_upload/Rapport_Stradius2006_01.pdf.
37 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
Bronnen voor beeldvorming over de lerarenopleiding en het
leraarschap in het basisonderwijs
De volgende fi guur laat zien hoe pabo-studenten zich een beeld van
de vervolgopleiding en het beroep hebben gevormd.
Figuur 3.8 Bronnen voor beeldvorming over de pabo en het leraarschap in het basisonderwijs, pabostudenten27
Open dagen/voorlichtingsdagen
Werk/opleiding andere familie/kennissen
Werk/opleiding ouders/broers en zussen
Info schooldecaan
Uit de media
Werkervaring/stage
Via vakken op school
Op een andere wijze
0 1 0 20 3 0 40 50 6 0 70 8 0
Open dagen van de pabo spelen een belangrijke rol bij de ontwikkeling
van de beeldvorming van aankomende studenten over de
opleiding en het beroep. Daarnaast blijken ook mensen uit de directe
omgeving die ervaring hebben met het werk of de opleiding, bij een
aanzienlijk deel van de studenten een belangrijke bijdrage te leveren
aan de beeldvorming over het beroep. Werkervaring of stages zijn
bij 15% van de studenten bepalend geweest voor de beeldvorming,
waarschijnlijk betreft dit vooral pabo-studenten die zijn doorgestroomd
vanuit een mbo-opleiding onderwijsassistent. Deze mbo-ers
ontlenen hun beeld van het beroep vooral aan hun praktijkervaring
in het onderwijs. Doordat zij met name in aanraking komen met
het werk in de onderbouw en daar voornamelijk uitvoerend werk
doen onder verantwoordelijkheid van een leraar, blijkt die ervaring
een weinig representatief beeld te geven van wat van een leerkracht
wordt verwacht. Dat beeld moet, wanneer zij doorstromen naar de
pabo, worden bijgesteld. 28
Dat de beeldvorming in de eerste jaren van de pabo onder druk komt
te staan en leidt tot voortijdig vertrek, is een breder voorkomend
verschijnsel. In de stages maken studenten kennis met alle facetten
27 Bron: ROA Schoolverlatersenquête 2003 (In Borghans & Golsteyn, 2005).
28 Bergen, C.T.A. van, & Krooneman, P.J. (2006). Mbo’ers op de pabo. Knelpunten
en oplossingen bij de overgang van mbo naar pabo en leraarschap. Den Haag: SBO.
38
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

van het beroep, de positieve en de negatieve. Dan vindt ook een toetsing
plaats van het beroepsbeeld; dit kan mee of tegenvallen.
Bij de overstap van opleiding naar werk vindt opnieuw een toetsing
van het beroepsbeeld plaats. Navraag onder afgestudeerden van de
lerarenopleidingen naar het belang van functiegerichte aspecten en
de mate waarin deze al dan niet zijn gerealiseerd, levert het volgende
beeld op. 29
De afgestudeerden hechten veel belang aan uitdaging, omgang met
collegae, afwisseling, zelfstandigheid, verantwoordelijkheid, creativiteit
en erkenning door anderen. Erkenning door anderen wordt wat
minder belangrijk gevonden dan de andere meer intrinsieke kenmerken
van het beroep. De functiegerichte aspecten waaraan afgestudeerden
belang hechten, blijken doorgaans wel gerealiseerd in het
werk; de werkelijkheid blijkt op deze punten goed overeen te komen
met het beeld dat zij zich daarvan hadden gevormd.
3.3 Keuzemotieven voor de pabo en het leraarschap in het
basisonderwijs
Nadat we in de vorige paragraaf de beeldvorming rondom de pabo
en het leraarschap in het basisonderwijs hebben geschetst, stellen
we ons in deze paragraaf de vraag wat dat beeld betekent voor de
keuzen die leerlingen maken. Wat waren de overwegingen waarom
zij hebben gekozen voor het leraarschap, welke afwegingen hebben
zij gemaakt, welke alternatieven hebben zij overwogen? In deze
afwegingen zien we elementen van de beeldvorming rondom de
opleiding en het beroep terug. Welke aspecten van het beeld spreken
aan, welke zijn redenen om van een keuze voor het leraarschap af te
zien? En wanneer de beeldvorming bijvoorbeeld onder invloed van
de opleiding of het werken in de praktijk verandert, wat betekent
dat dan voor kiezen en niet kiezen en doorgaan of een andere loopbaankeus
maken. Waar mogelijk gaan we ook in op verschillen naar
sekse, allochtoon-autochtoon, vooropleiding (mbo/havo/vwo), en
onder- of zij-instromers.
29 Vaatstra, H. F., & Huijgen, T. G. (2002). Na(ar) de lerarenopleiding.
Onderwijsmonitor 2001. Den Haag: Ministerie van Onderwijs Cultuur en
Wetenschappen, Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt.
39 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
Keuzemotieven eind jaren 90
In 1998 30 kwam uit onderzoek het volgende beeld van de motieven
van studenten die voor de pabo kiezen, naar voren. Jongeren
die kiezen voor de pabo, hebben een positief beeld van het beroep.
Beroepsbeeld en eigenschappen van een leraar worden meer gedetailleerd
ingevuld, dan door de jongeren die er niet voor kiezen.
Ze lijken heel overtuigd voor de pabo en het beroep te hebben
gekozen en zijn optimistisch over hun mogelijkheden om aan het
beroepsbeeld te kunnen voldoen. Ze vinden het een dynamisch en
afwisselend beroep, hoewel ze zien dat de carrièremogelijkheden
niet groot zijn. Ze benoemen de uitdaging in het beroep, werkzekerheid
en fl exibiliteit (bijvoorbeeld deeltijd werken). Studenten die
hebben gekozen voor het basisonderwijs, zijn minder enthousiast
over leraarschap in het voortgezet onderwijs. Dit vinden ze ‘saai en
stoffi g’, en ze vinden pubers vervelend. 31
Keuzemotieven geactualiseerd
Is dat beeld nog actueel? Om deze vraag te beantwoorden baseren we
ons op de Loopbaanmonitor Onderwijs 2006. Deze biedt het meest
recente en gedetailleerde overzicht van motieven die een rol spelen
bij de keuze voor de lerarenopleiding. Van maar liefst 23 motieven
is aan afgestudeerden gevraagd in hoeverre deze een rol hadden
gespeeld bij de keuze voor de lerarenopleiding basisonderwijs. De
antwoorden lieten zich clusteren in zeven groepen motieven; we
lichten ze kort toe:
1. arbeidsvoorwaardelijke motieven;
2. pedagogisch-maatschappelijke motieven;
3. functie-inhoudelijke motieven;
4. vakgerichte motieven;
5. gemaksmotieven;
6. invloed van peer group/sociale omgeving;
7. restkeuze.
30 We zijn ons ervan bewust dat bevindingen uit 1998 misschien niet op alle
punten nog van toepassing zijn, maar hebben deze onderzoeken toch meegenomen
omdat ze –meer dan recenter onderzoek- de kernvragen van deze
reviewstudie betreffen en omdat het probleemveld in de periode daarna
niet meer zo grondig is onderzocht. Met name de studies van Oudejans en
Meesters zijn veelomvattend. Zij hebben met uitgebreide literatuurstudies
en kwalitatief onderzoek onder leerlingen in het voortgezet onderwijs en het
mbo, studenten aan de lerarenopleidingen en leraren (po en vo) een goed
inzicht gegeven in beeld, beeldvorming, keuzemotieven, arbeidssatisfactie en
het leraarschap.
31 Oudejans, A., & Meesters, M.J. (1998b). Het imago van de leraar in het
basis- en het voortgezet onderwijs. De uitkomsten van een kwalitatief onderzoek.
Haarlem: Meesters en Oudejans, onderzoek, advies en projectmanagement.
40
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

In fi guur 3.9 wordt zichtbaar hoe belangrijk de verschillende soorten
motieven voor afgestudeerde leraren zijn geweest bij hun keuze voor
de lerarenopleiding basisonderwijs.
Figuur 3.9 Motieven voor de keuze voor de pabo, afgestudeerden.
pedagogisch-maatschappelijke motieven;
vakgerichte motieven;
functie-inhoudelijke motieven;
arbeids voorwaardelijke motieven;
gemaksmotieven;
invloed van puur group/sociale omgeving;
restkeuze
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Voor de lerarenopleiding basisonderwijs wordt vooral gekozen
vanuit pedagogische en maatschappelijke overwegingen. Hierin staan
het (leren) werken met jonge kinderen, het (leren) overdragen van
kennis en maatschappelijk nuttig bezig zijn als leraar centraal. Bijna
90% geeft aan dat deze motieven belangrijk of zeer belangrijk zijn
geweest. Deze motieven zijn in vergelijking met de eerdere cohorten
uit de Loopbaanmonitor Onderwijs belangrijker geworden. Iets meer
dan de helft van de afgestudeerden noemt interesse voor de vakken
en zelfontplooiing als belangrijke motieven om de lerarenopleiding
te gaan volgen.
Circa één op de drie afgestudeerden geeft aan dat functie-inhoudelijke
motieven (afwisseling, zelfstandigheid) sterk van invloed zijn
geweest op hun keuze voor de lerarenopleiding. Daarbij gaat het om
bijvoorbeeld de mogelijkheid om als leraar zelfstandig te kunnen
werken, de afwisseling in het beroep en het aanzien van het beroep
van leraar. Ook het belang van deze motieven is de laatste jaren toegenomen.
Arbeidsvoorwaardelijke motieven als baankansen na afstuderen,
salaris als leraar, mogelijkheid tot deeltijdwerk na opleiding,
mogelijkheid tot combinatie van arbeid en zorgtaken in later werk,
veel vrije tijd als leraar, hebben bij één op de tien afgestudeerden een
rol van betekenis gespeeld.
41 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
De sociale omgeving (jongeren die voor de lerarenopleiding kiezen
omdat vrienden of familie dezelfde opleiding hebben gekozen of
omdat zij geïnspireerd werden door een leraar in het basisonderwijs)
heeft volgens de onderzochten nauwelijks invloed gehad. Ook
‘gemaksoverwegingen’ (makkelijke opleiding) en restkeuze (er waren
geen andere opties of andere opties vielen af) worden nauwelijks
genoemd als invloedrijke motieven om voor de pabo en het leraarschap
in het basisonderwijs te kiezen. 32
Motieven van allochtone en autochtone jongeren
Allochtone leerlingen laten zich bij de beroepsoriëntatie niet zozeer
leiden door de arbeidsmarkt, eigen wensen of succesvolle modelbeelden,
maar eerder door ambities en tradities binnen het gezin en de
omgeving. Zij vinden de beroepsmogelijkheden wel belangrijk, maar
kijken hierbij meer naar de status van een beroep. 33
Pedagogische en maatschappelijke motieven zijn een belangrijke
drijfveer voor alle jongeren die leraar basisonderwijs willen worden.
Allochtone en autochtone jongeren blijken te verschillen in het
belang dat zij aan de verschillende andere clusters motieven toekennen.
Allochtone studenten hechten wat meer aan de vakken, die op
de pabo worden gegeven en de mogelijkheden voor zelfontplooiing
die de opleiding biedt. Autochtonen benadrukken wat meer de
afwisseling in het werk en noemen vaker dat ze ‘nooit iets anders
hebben gewild’. Verder blijken bij allochtone studenten arbeidsvoorwaardelijke
motieven (baankansen, salaris, mogelijkheden deeltijd,
combinatie arbeid en zorg, en vrije tijd) wat zwaarder te wegen dan
bij autochtone studenten. Ook zogenoemde gemaksmotieven worden
vaker door allochtone studenten genoemd, zoals de vermeend lage
toelatingseisen en lage moeilijkheidsgraad, beperkte reisafstand en
nog alle kanten uit kunnen. 34
Motieven van mannen en vrouwen
Ook mannen en vrouwen blijken te verschillen in de motieven waarom
zij kiezen voor de pabo en het leraarschap. Het meest in het oog
32 Aa, R. van der, Hulst, B. van, Bruin, G. de, & Vermeulen, L., Severiens, S,
& Boom, J. de (2006). Loopbaanmonitor onderwijs 20o6: onderzoek naar de
arbeidsmarktpositie van afgestudeerden van de lerarenopleidingen in 2005 en
2006. Rotterdam: Ecorys/Risbo.
33 SMO (2007-2008). Beroepsbeelden en beroepsoriëntatie bij allochtone jongeren.
Steunpunt Minderheden Overijssel Zwolle.
34 Aa, R. van der, Hulst, B. van, Bruin, G. de, & Vermeulen, L., Severiens, S, &
Boom, J. de (2006).
Aa, R. van der, Bruin, G. de, & Hulst, B. van (2007). De beroepsloopbaan van
allochtone leraren in het primair en voortgezet onderwijs. Paper voor de ORD.
Rotterdam: Ecorys.
42
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

springende verschil is dat mannen meer georiënteerd blijken te zijn
op de kennisoverdracht, vrouwen op de omgang met kinderen.
Eigen ervaringen met leerkrachten blijken ook van belang zowel bij
de keuze voor het beroep als ook voor de rol die studenten als leraar
willen vervullen. Mannen zien leraren die streng zijn, strak leidinggeven
maar daarnaast gevoel voor humor hebben als toekomstideaal,
vrouwen hebben meer waardering voor een leerlinggerichte, communicatieve
rol. Mannen noemen vaker dan vrouwen als motief dat
zij leraar willen worden om ervoor te zorgen dat kinderen het beter
krijgen op school dan zij het hebben gehad.
Verder is sprake van verschillen in ontwikkelperspectief; mannen
zien op de langere termijn een managementfunctie in het basisonderwijs
of doorstromen naar een baan als leraar in het voortgezet
onderwijs als perspectief, vrouwen willen zich op termijn specialiseren
in specifi eke zorg. 35
Ook extrinsieke kenmerken van het beroep worden verschillend
gewogen door mannen en vrouwen. Mannen kiezen vaker dan
vrouwen voor de lerarenopleiding basisonderwijs vanwege vrije tijd,
vrouwen noemen vaker de mogelijkheid tot deeltijdwerk na de opleiding
en het combineren van werk met zorgtaken. 36
Mensen in de directe omgeving blijken voor mannen vaker van
invloed op hun keuze voor het leraarschap dan voor vrouwen;
mannen geven vaker aan dat zij voor de lerarenopleiding gekozen
hebben mede vanwege familie of vrienden die al in onderwijs werken,
of dat zij geïnspireerd zijn door hun leraar. 37 De omgeving heeft
echter ook een negatieve invloed; mannen ondervinden weinig steun
voor hun keuze bij leeftijdsgenoten. De lage status van het beroep
vormt vooral voor de mannen een belemmering bij hun keuze. 38
Een belangrijk sekseverschil betreft ook de leeftijd waarop de keuze
voor het leraarschap zich ontwikkelt. Bijna 40% van de vrouwelijke
pabo-studenten wist al op de basisschool dat ze later voor de klas
wilden, tegenover 10% van de jongens. Jongens aarzelen vaker dan
meisjes over hun keuze voor de pabo, maar ze hebben niet vaker
serieus andere opleidingen overwogen. Ook geven mannen vaker
dan vrouwen aan dat de lerarenopleiding een tweede keus was; zij
waren naar de pabo gegaan omdat zij niet naar de opleiding van hun
eerste keus konden. 39
35 Geerdink, Bergen & Dekkers, 2004.
36 Aa, R. van der, e.a., 2006.
37 Aa, R. van der, e.a., 2006.
38 Eck, van, Heemskerk & Vermeulen, 2004.
39 Geerdink, Bergen & Dekkers, 2004.
43 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
Een interessant sekseverschil, ten slotte, betreft het verschil tussen
kiezen voor de pabo versus kiezen voor het leraarschap. Jongens
blijken de opleiding vooral, meer dan meisjes, te zien als een station
dat gepasseerd moet worden om leraar te kunnen worden, ze kiezen
voor het beroep, niet voor de opleiding. Meisjes kijken positiever naar
de opleiding en staan meer open voor de opleiding als leeromgeving. 40
Motieven van mbo-ers en zij-instromers
Motieven om te kiezen voor de pabo blijken niet alleen met sekse en
etniciteit samen te hangen, maar ook met andere kenmerken van de
instromers. Achtereenvolgens bespreken we de motieven van doorstromers
vanuit het mbo en van zij-instromers.
Mbo-ers die zijn doorgestroomd naar de pabo, zijn sterk gemotiveerd
voor de opleiding en het lerarenberoep. Ze hebben bewust voor de
pabo gekozen, zijn over het algemeen gemotiveerd om de studie af te
maken en vallen pas af als ze het echt niet halen. Dat die motivatie
voort zou komen uit hun mbo-praktijkervaring blijkt een misvatting.
Een deel van de mbo-ers was naar de onderwijsassistentenopleiding
gegaan met het doel door te stromen naar de pabo. De motivatie was
er dus al voordat de ervaringen in de praktijk werden opgedaan. De
wens om door te stromen wordt wel versterkt doordat zij ervaren dat
de functie van onderwijsassistent nog weinig is uitgekristalliseerd in
het basisonderwijs en dat de arbeidsmarktperspectieven slecht zijn.
Ook het gegeven dat de onderwijsassistent geen perspectief heeft op
een ‘eigen groep’ en altijd het hulpje van de docent blijft, draagt bij
aan de motivatie om na het mbo naar de pabo door te stromen. 41
Zij-instromers in het basisonderwijs maken de overstap naar het
onderwijs vooral omdat zij graag met leerlingen willen werken en
een bijdrage willen leveren aan de ontwikkeling van kinderen. Veel
van hen wilden eigenlijk altijd al in het onderwijs werken, maar
hadden daar destijds van afgezien omdat ander werk toen aantrekkelijker
leek. Sommigen geven aan dat hun belangstelling voor werk
in het onderwijs was gewekt nadat ze via eigen kinderen in contact
waren gekomen met het basisonderwijs. Veel zij-instromers hebben
al eerder met kinderen of jongeren gewerkt.
40 Eck, van, Heemskerk & Vermeulen, 2004 en 2006.
41 Bergen, C.T.A. van, & Krooneman, P.J. (2006). Mbo’ers op de pano. Knelpunten
en oplossingen bij de overgang van mbo naar pabo en leraarschap. Den
Haag: SBO.
44
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Gunstige vakanties en/of werktijden worden nauwelijks als motief
genoemd. 42 De motieven van zij-instromers die tijdens de opleiding
in het onderwijs aan het werk waren, komen in grote lijnen overeen
met die van andere groepen (aspirant)leraren in het basisonder-
wijs. 43
Verschillen tussen kiezers en niet-kiezers
Jongeren die kiezen voor de pabo, doen dat vooral omdat ze graag
met kinderen willen werken. Redenen om niet te kiezen voor de
pabo en een baan als leraar in het basisonderwijs zijn veelal inhoudelijk
van aard, en betreffen enerzijds voorkeur voor een andere
opleiding of een ander beroep, omdat dat leuker lijkt of beter past,
of een afkeer van lesgeven, werken met jongere kinderen, orde
moeten houden. Daarnaast onderschrijven niet-kiezers extrinsieke
redenen om niet naar de pabo te gaan: ‘met een andere opleiding kan
ik beter carrière maken en meer verdienen’. 44
Een eerder besproken verschil tussen leerlingen die kiezen voor de
pabo en werk in het basisonderwijs en leerlingen die er niet voor
kiezen, is dat kiezers een gedetailleerder ingevuld beeld hebben van
beroep en eigenschappen die een leraar in het basisonderwijs nodig
heeft, dan de niet-kiezers.
Dit wordt mooi geïllustreerd door de volgende karakteriseringen die
eindexamenkandidaten die zich hebben ingeschreven voor de pabo
(kiezers) respectievelijk eindexamenkandidaten die niet naar de pabo
gaan (niet-kiezers), geven van leraren basisonderwijs en hun werk.
‘De allereerste associatie die de niet-kiezers hebben met een leraar
basisonderwijs is een ouder (of juist jonger) iemand, die geduldig en
sociaal is, met een groot hart, die zelf ook kinderen heeft, maar die
wel een beetje tuttig is. Het kan een man of een vrouw zijn. Als de
ideale eigenschappen van deze persoon op een rijtje worden gezet,
dan overheersen ook termen als lief, geduldig, humor, meeleven,
leuk met kinderen om kunnen gaan. Daarnaast komen orde kunnen
houden en gelijkmatig zijn naar voren. Al met al hebben de leerlingen
geen negatief beeld van de leraar op zich. Zelf denken ze geen
goede leraar basisonderwijs te kunnen zijn omdat ze er het geduld
42 Lubberman, J., & Klein, T., m.m.v. T. Stafl eu. (2002). Zij-instroom in het
beroep. Leiden: Research voor Beleid.
43 Jansen, E., & Bruinsma, M. (2007). Duale trajecten en zijinstroom:
Studiemotieven en ervaringen van studenten van de lerarenopleiding in hun
praktijkperiode. Groningen: Universitair Onderwijscentrum Groningen.
44 Meesters & Oudejans, 1998.
45 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
niet voor hebben en omdat ze zich niet zo goed in kinderen kunnen
verplaatsen. Orde houden zien zij minder als probleem.
Het beeld van de niet-kiezers van de taken van een leraar basisonderwijs
is vrij beperkt: lesgeven, opvoeden, sociaal bezig zijn en
met probleemkinderen omgaan. Het beroep lijkt de leerlingen eentonig,
zonder perspectief en zonder uitdaging; in dit opzicht zijn ze
vrij negatief’.
De kiezers schetsen een positief beeld van de leraar basisonderwijs,
waarbij geduld en lief zijn, meeleven, orde houden en kinderen leuk
vinden naar voren komen. Maar daarnaast is in hun ogen een leraar
basisonderwijs ook kleurrijk en fl exibel en in staat zowel met individuen
als met groepen te werken. Zelf denken ze ook voldoende over
deze eigenschappen te beschikken. Een uitzondering hierop wordt
gevormd door orde houden: dat denken ze meestal nog niet in de
vingers te hebben. De kiezers hebben een veel uitgebreider inzicht in
de uit te voeren taken dan de niet-kiezers. Ze noemen bijvoorbeeld
ook spontaan het organiseren van buitenschoolse activiteiten, het
omgaan met ouders, lesvoorbereiding, individuele begeleiding en
vergaderen.
Deze leerlingen vinden het beroep ook niet eentonig, maar juist
afwisselend en fl exibel. Ook noemen ze de gunstige arbeidsmarktperspectieven
van het beroep en het feit dat leraren altijd nodig
zullen blijven.
3.4 Gebruikte bronnen en de werking daarvan
In dit hoofdstuk zijn we in de eerste paragrafen ingegaan op de
motieven die belangrijk zijn bij het kiezen voor de pabo en werken
in het basisonderwijs. We hebben gekeken naar beeldvorming
rondom de opleiding en het beroep en in het verlengde daarvan,
de redenen die leerlingen in het voortgezet onderwijs hebben om
te kiezen voor de pabo en het leraarschap in het basisonderwijs.
In deze paragraaf nemen we onder de loep welke informatie een
rol speelt bij het keuzeproces, welke bronnen worden gebruikt en
hoe de leerlingen oordelen over het nut van die informatiebronnen.
Wanneer daarover gegevens beschikbaar zijn, bespreken we ook of
er sprake is van verschillen naar sekse, etniciteit, vooropleiding en
voortraject (zij-instromer).
46
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Figuur 3.10 Gebruik van informatiebronnen bij de studie- en beroepskeuze door pabo-studenten 45
Open dagen bij vervolgopleiding
Folders
Begeleiding op school (leraar, mentor, decaan)
Meeloopdagen bij vervolg opleiding
Computer/internet
Anders
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Ruim 90% van de pabo-studenten heeft ter oriëntatie open dagen
bezocht. Meisjes blijken dat meer te doen dan jongens en daar hun
beeld over de opleiding aan te ontlenen, jongens gaan vaker dan
meisjes te rade bij familie en bekenden die de pabo doen of hebben
gedaan. Driekwart van de studenten heeft folders bestudeerd en
ongeveer twee op de drie pabo-studenten heeft zich georiënteerd via
begeleiding op school, internet, of meeloopdagen. 46 Jongens noemen
voorlichting op hun vo-school vaker als informatiebron, waar meisjes
vaker aan meeloopdagen hebben meegedaan om te kijken of de
opleiding iets voor hen was. 47
45 Bron: ROA Schoolverlatersenquête 2003 (In Borghans & Golsteyn, 2005).
46 Wanneer we het gebruik van informatiebronnen door pabo-studenten vergelijken
met het gebruik van informatiebronnen door leerlingen in het voortgezet
onderwijs in het algemeen, zien we dat pabo-studenten meer gebruik maken
van begeleiding op school en van meeloopdagen bij de vervolgopleiding. Een
mogelijke verklaring is dat pabo-studenten in het algemeen al vroeg kiezen
en vrij zeker zijn over hun keuze en daardoor doelgerichter gebruik kunnen
maken van deze informatiebronnen.
47 Borghans en Golsteyn, 2005.
47 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
Figuur 3.11 Nuttigste informatiebron bij de studie- en beroepskeuze volgens pabo-studenten 48
Open dagen bij vervolgopleiding
Meeloopdagen bij vervolgopleiding
Begeleiding op school (leraar, mentor, decaan)
Computer/internet
Folders
Anders
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
De pabo-studenten zijn met name positief over de open dagen en de
meeloopdagen. De informatie die ze daar hebben gekregen, vonden
ze vaak het nuttigst. Opvallend is dat de begeleiding op school niet
bepaald hoog scoort op nut, in vergelijking met andere informatiebronnen.
Figuur 3.12 Informatie bij keuzebegeleiding in het voortgezet onderwijs, pabo-studenten 49
Keuze vakkenpakket
Mogelijkheden vakkenpakket
Vervolgopleidingen
Hulp bij keuze vervolgopleiding
Beroepen die je kunt uitoefenen met opleiding
Kans op werk
Moeilijkheidsgraad vervolgopleiding
Manier lesgeven in vervolgopleiding
Inhoud lessen vervolgopleiding
48 Bron: ROA Schoolverlatersenquête 2003 (In Borghans & Golsteyn, 2005).
49 Bron: ROA Schoolverlatersenquête 2003 (In Borghans & Golsteyn, 2005).
48
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Figuur 3.13 Tevredenheid over keuzebegeleiding in het voortgezet onderwijs, pabo-studenten
Keuze vakkenpakket
Mogelijkheden vakkenpakket
Vervolgopleidingen
Hulp bij keuze vervolgopleiding
Beroepen die je kunt uitoefenen met opleiding
Kans op werk
Moeilijkheidsgraad vervolgopleiding
Manier lesgeven in vervolgopleiding
Inhoud lessen vervolgopleiding
* 1 kwaliteit van de informatie slecht…4 kwaliteit van informatie goed.
Vrijwel alle pabo-studenten zeggen in het voortgezet onderwijs informatie
te hebben gekregen over het vakkenpakket, de mogelijkheden
van die pakketten en over mogelijke vervolgopleidingen.
Informatie over de vervolgopleiding zelf, zoals moeilijkheidsgraad,
inhoud van de lessen en manier van les geven, heeft maar driekwart
van hen gekregen. Vooral deze informatie wordt als onvoldoende
beoordeeld. Over de ‘arbeidsmarktinformatie’ die bij de keuzebegeleiding
aan de orde is geweest, zijn de leerlingen wél tevreden. 50
De open dagen van de vervolgopleidingen en de meeloopdagen bij
de vervolgopleidingen worden dus gezien als nuttigste informatiebron
door de pabo-studenten. De begeleiding op school door leraar,
mentor of decaan en folders en informatie op internet vervullen met
name een aanvullende functie. 51
Verschillen tussen scholen
Dat de begeleiding door leraren, mentoren en decanen op school
in de ogen van de leerlingen voornamelijk een aanvullende functie
heeft, betekent overigens niet dat die begeleiding er niet toe doet.
Er blijken opmerkelijke verschillen tussen scholen te bestaan in het
percentage studenten dat kiest voor een lerarenopleiding, verschillen
die samenhangen met de vormgeving van studiekeuzebegeleiding. In
scholen waar veel gebruik wordt gemaakt van de studiekeuzebegelei-
50 Borghans & Golsteyn, 2005.
51 Borghans & Golsteyn, 2005.
1 1,5 2 2,5 3 3,5
49 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
ding van leraren, mentoren en decanen, kiezen meer studenten voor
de pabo dan in scholen waar de studenten vooral gebruik maken
van internet bij de studie- en beroepskeuze. En in scholen waar de
leerlingen meer tevreden zijn met de hulp die zij gehad hebben bij
de keuze van de vervolgopleiding, blijken relatief meer leerlingen de
pabo kiezen. Ondersteuning van het keuzeproces op school lijkt dus
een stimulerende invloed te kunnen hebben op de keuze van aankomende
studenten voor een lerarenopleiding. 52
Er zijn ook andere verklaringen mogelijk, bijvoorbeeld dat in de
keuzebegeleiding een (te) gunstig beeld van het leraarschap wordt
gegeven, of dat de leraren op die scholen fungeren als aantrekkelijk
rolmodel. Ook kan sprake zijn van een groepsproces. Leerlingen die
twijfelen over de pabo, blijken vaker over de streep getrokken te
worden wanneer anderen uit hun klas ook naar de pabo gaan. Over
de invloed van vrienden zijn de bevindingen overigens niet eenduidig,
er zijn ook onderzoeken die weinig invloed van leeftijdgenoten
vinden.
De rol van ouders en andere actoren
Behalve door keuzebegeleiding op school en door klasgenoten wordt
de keuze voor de lerarenopleiding basisonderwijs ook beïnvloed
door zogenoemde experts, bekenden die de opleiding volgen of
leraren die de jongeren kennen. Veel studenten op de pabo hadden
hun keuze ook met hun ouders besproken en gaven aan dat die een
belangrijke invloed hadden gehad. 53
Een belangrijk verschil tussen allochtone en autochtone jongeren dat
we in dit verband willen vermelden, betreft de rol van ouders bij de
keuze van een opleiding en een beroep. Ouders en school spelen een
belangrijke rol bij het ondersteunen van jongeren in hun vervolgopleiding
of beroepskeuze. Bij allochtonen is de rol van de ouders
nog wat groter dan bij autochtone jongeren. Onvoldoende kennis
bij allochtone ouders over opleidingsmogelijkheden blijkt ertoe te
leiden dat allochtone jongeren nogal eens via een omweg en op wat
latere leeftijd instromen in de pabo. 54 Allochtone studenten krijgen
ook minder hulp van andere familie en vrienden bij hun keuze
en ze zijn ontevreden over de studiekeuzebegeleiding op school.
52 Borghans & Golsteyn, 2005
53 Matheus, N., Siongers, J., & Brande, I. van den (2005). De roeping tot leerkracht;
een onderzoek naar de aantrekkelijkheid van het leerkrachtenberoep
in Vlaanderen anno 2002. Onderwijskundig onderzoek in opdracht van de
Vlaamse Minister van werk, onderwijs en vorming.
54 Oudejans & Meesters, 1998a; Meesters & Oudejans, 1998.
50
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Allochtone pabo-studenten hebben minder gebruik gemaakt van
open dagen of beroepskeuzetesten, toch kunnen ze hun keuze voor
de pabo beter toelichten dan autochtone studenten. 55
3.5 Leraar in het basisonderwijs; twijfelaars, reserve en spijtoptanten
De laatste onderzoeksvraag die we in dit hoofdstuk beantwoorden,
is die naar de potentiële reserve: zit er nog rek in de aantallen studenten
die naar de lerarenopleiding voor het basisonderwijs gaan,
oftewel is het mogelijk een grotere groep hiervoor te interesseren?
En zo ja, hoe zou dat kunnen, zijn er mogelijkheden om de keuze
voor een lerarenopleiding te bevorderen. 56
Potentiële reserve is mogelijk aanwezig in groepen die op dit
moment op de pabo’s ondervertegenwoordigd zijn: mannen, allochtonen,
vwo-ers. Daarnaast onderscheiden we vier momenten waar
we (potentiële) leraren ‘verliezen’. In de eerste plaats leerlingen in
het voortgezet onderwijs die een pabo-opleiding overwegen, maar
daar uiteindelijk niet voor gekozen hebben. In de tweede plaats de
uitvallers uit de opleiding. Een derde moment vormt de overstap
van de opleiding naar werk in het basisonderwijs; niet alle afgestudeerden
blijken ook daadwerkelijk de overstap naar een baan als
leraar te maken. En ten slotte de uitval uit het beroep, leraren die na
enkele jaren het basisonderwijs verlaten en in een andere sector gaan
werken.
Lerarenopleiding overwegen maar niet kiezen
Van studenten die na het voortgezet onderwijs naar de pabo zijn
gegaan, zegt bijna driekwart niet of nauwelijks getwijfeld te hebben
over deze keuze. Bijna de helft heeft wel een andere opleiding overwogen,
overigens ligt dit percentage veel lager dan bij hbo-ers in het
algemeen. Pabo-studenten zijn dus vrij zeker van hun zaak.
Diegenen die twijfelden tussen de pabo of een andere hbo-opleiding,
verwachtten dat ze met de pabo, meer dan met de alternatieve opleiding,
baanzekerheid, en een creatieve en maatschappelijk nuttige
functie konden realiseren. Een functie waarin samengewerkt wordt
55 Severiens, S., Wolff, R., Meeuwisse, M., Rezai, S., & Vos, W. de (2007).
Waarom stoppen zoveel allochtone studenten met de Pabo? Rotterdam: Risbo,
Erasmus Universiteit.
56 We baseren ons in deze paragraaf, tenzij anders vermeld, op Borghans en
Golsteijn (2005).
51 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

3 De lerarenopleiding basisonderwijs
met collega’s en waarmee een goede afstemming tussen werk en
privé te realiseren zou zijn.
Naast de studenten die voor de pabo hebben gekozen, zijn twee
groepen te onderscheiden, diegenen die niet voor de pabo hebben
gekozen en dat ook nooit overwogen hebben en diegenen die dat wel
overwogen hebben, maar het uiteindelijk niet hebben gedaan. Deze
laatsten hebben de pabo als optie meestal laten vallen omdat ze een
andere opleiding of een ander beroep toch aantrekkelijker vonden.
Een enkele keer noemen zij de slechte betaling van leraren in het
basisonderwijs daarvoor mede als reden. Ook intrinsieke motieven
spelen een rol; bijvoorbeeld dat ze liever niet met kleine kinderen
willen werken. Daarnaast zijn ze van mening dat het carrièreperspectief
ontbreekt en er weinig afwisseling is in het werk. Deze groep
kiest vooral voor hbo-opleidingen in de sociaal-pedagogische dienstverlening
en maatschappelijk werk, en voor paramedische opleidingen.
Na anderhalf jaar blijkt een deel van hen spijt te hebben dat ze
niet toch voor de pabo hadden gekozen. Een op de vijf gaat na afronding
van hun opleiding alsnog naar de pabo.
Op de pabo, maar niet tevreden met de gemaakte keuze
Maar ook studenten die voor de pabo hadden gekozen, hebben daar
soms spijt van. Na anderhalf jaar op de pabo zegt ongeveer 10%
van de studenten spijt te hebben van die keuze. De meeste van hen
vinden de stages en het werken met kinderen wél leuk. Dat ze spijt
hebben van hun keuze heeft meer met de opleiding te maken; ze
vinden de lessen of opdrachten niet interessant, het niveau te laag,
en de werkdruk hoog. Daarnaast concluderen sommigen tijdens de
eerste stageperioden dat het werk in het basisonderwijs toch minder
goed bij ze past dan ze hadden verwacht. Soms twijfelen ze ook
of een baan in het onderwijs wel de verwachte baanzekerheid kan
bieden, en mogelijkheden om werk en privé te combineren. Verder
twijfelen ze soms of ze voldoende zullen gaan verdienen als leraar in
het basisonderwijs.
Ook al hebben de meeste studenten zich goed geïnformeerd en
hebben ze goed nagedacht over hun keuze, toch blijken ze niet altijd
goed in staat zich een beeld te vormen van zichzelf in relatie tot het
werken in het onderwijs. Een pleidooi voor meer aandacht voor dit
aspect bij de keuzebegeleiding in het voortgezet onderwijs.
Afgestudeerd aan de pabo maar niet tevreden met de gemaakte
keuze
Ook aan het eind van de pabo-opleiding zijn er studenten die spijt
hebben van het kiezen voor de pabo. De meesten van hen stromen
52
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

toch door naar een baan in het basisonderwijs.
De meeste pabo-afgestudeerden vinden de aansluiting tussen opleiding
en werk voldoende of goed. 57 Ze zijn tevreden over hun functie
en vinden dat hun kennis en vaardigheden goed worden benut.
Twijfels zijn er nu wel over de carrièremogelijkheden. Een deel van
de afgestudeerden (de ‘betere’ studenten) besluit na de pabo nog
door te studeren; zij hebben behoefte aan meer diepgang.
Werkzaam als leraar in het basisonderwijs, maar niet tevreden
met de gemaakte keuze
Ondanks de over het algemeen positieve beoordeling van het werk
blijkt een deel van de nieuwe instromers relatief kort in het onderwijs
te blijven. Na een jaar heeft circa 10% van hen het onderwijs
al weer verlaten, na vijf jaar is dat opgelopen tot een kwart. Deze
vroege uitstroom uit het basisonderwijs geldt in sterkere mate voor
mannelijke dan voor vrouwelijke leraren, van de mannelijke instroom
is na vijf jaar een derde al weer uitgestroomd uit het basisonderwijs.
58 Ook allochtone leraren blijken vaker dan gemiddeld het basisonderwijs
te verlaten. 59
Als redenen voor een mogelijke overstap naar een ander beroep
scoren vooral hoog: de behoefte aan afwisseling, iets nieuws, de
inhoud van de alternatieve beroepsmogelijkheden, nieuwe mogelijkheden
om ander werk te krijgen, maar ook problemen om als leraar
(met een vaste aanstelling) aan het werk te kunnen blijven.
57 Vaatstra & Huijgen, 2002.
58 Van Eck, e.a., 2004.
59 Aa, van der e.a., 2007.
53 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4
Lerarenopleiding
voortgezet onderwijs
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
Nadat we in hoofdstuk 3 de lerarenopleiding basisonderwijs onder de
loep hebben genomen, gaan we in dit hoofdstuk in op de lerarenopleidingen
voortgezet onderwijs, en dan in het bijzonder de tweedegraads lerarenopleidingen.
60 Hoe kijken jongeren aan tegen deze lerarenopleidingen
en het leraarschap in het voortgezet onderwijs, welke overwegingen
hebben ze om die opleidingen te gaan volgen, welke bronnen gebruiken
ze in hun keuzeproces en zijn ze daar tevreden over? Voor zover het
onderzoeksmateriaal dat mogelijk maakt, maken we een onderscheid
tussen tweedegraders die in dit hoofdstuk centraal staan en eerstegraders,
die in hoofdstuk 5 aan bod komen. Soms is dat niet mogelijk en
betreffen de bevindingen zowel het tweede- als het eerstegraads gebied;
dat wordt dan vermeld.
4.1 Inleiding; enkele gegevens over de lerarenopleiding en de
arbeidsmarkt voor leraren voortgezet onderwijs61 De verschillende opleidingen tot leraar voortgezet onderwijs worden
verzorgd door hogescholen en universiteiten. De lerarenopleiding
agrarische vakken wordt verzorgd door de Stoas Agrarische
Pedagogische Hogeschool. De hbo-lerarenopleidingen op het gebied
van de kunst zijn zowel verbonden aan een aantal hogescholen die
uitsluitend kunstvakonderwijs aanbieden als aan hogescholen die
ook andere lerarenopleidingen aanbieden. Daarnaast zijn er lerarenopleidingen
voor de technische vakken, de Pedagogische Technische
Hogescholen (PTH). 62
Instroom
Ongeveer een op de vijf studenten die start met een hbo-opleiding,
doet dat in de sector educatie: de lerarenopleidingen binnen het
hoger beroepsonderwijs. In de sector educatie studeren een kleine
70.000 studenten. In 2007 volgen ruim 22.500 studenten de opleiding
tweedegraads leraar voortgezet onderwijs.
In de periode 1998 tot 2007 is de instroom van studenten naar de
60 De recente ontwikkelingen in het hoger onderwijs en in het bijzonder de
indeling van de lerarenopleidingen maken het lastig tot een goede afbakening
te komen. Dit hoofdstuk heeft betrekking op de tweedegraads lerarenopleidingen
voortgezet onderwijs, waarmee lesgegeven kan worden in de eerste drie
leerjaren van het vwo en het havo, in alle leerjaren van het vmbo maar ook
in het middelbaar beroepsonderwijs. We gebruiken hiervoor de term tweedegraads
lerarenopleidingen voortgezet onderwijs of soms, zoals in het besproken
onderzoek, de term nlo (nieuwe lerarenopleiding).
61 De fi guren in deze paragraaf zijn gebaseerd op het SBO-jaarboek 2008.
62 Eurydice, 2007, zie ook bijlage 1.
55 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
lerarenopleiding voortgezet onderwijs gestegen van bijna 5000 naar
bijna 7000 instromers. De instroom van mannen is over deze periode
vrij stabiel, ongeveer 40% van de totale instroom (fi guur 4.1). De
overgrote meerderheid van de instromers is van autochtone origine
(zie fi guur 4.2). In 2006 startten ruim 60% van de studenten een
voltijdopleiding, en ruim 30% een deeltijdopleiding (SBO-Jaarboek,
2008).
Figuur 4.1 Instroom tweedegraads lerarenopleiding naar sekse, 1998-2007, aantallen
8000
7000
6000
5000
4000
3000
2000
1000
0
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
56
vrouwen
mannen
Figuur 4.2 Instroom tweedegraads lerarenopleidingen naar etnische achtergrond, 2007
13%
10% 0%
77%
autochtoon
allochtoon: nietwesters
allochtoon:
westers
onbekend
Tussen 1991-2001 koos 4% van de havo-leerlingen en 4% van de
vwo-leerlingen voor de lerarenopleiding voortgezet onderwijs. 63 Van
de mbo-schoolverlaters was dit 8%. 64
Van de havo-abituriënten die geen lerarenopleiding zijn gaan volgen,
63 Borghans & Golsteyn, 2005.
64 Aa, R. van der, Hulst, B. van, Pat, M., & Vossen, I. (2004). Loopbaanmonitor
onderwijs; Onderzoek naar de loopbanen van afgestudeerden van de lerarenopleiding
1970-2003: ECORYS-NEI (Arbeid & Sociaal Beleid).
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

had 4% wel overwogen, een lerarenopleiding (pabo of nlo) te gaan
volgen, bij de vwo-ers had 1% dat gedaan. 65
Instromers in de tweedegraads lerarenopleiding zijn voornamelijk
havisten en instromers vanuit het hoger onderwijs (zie fi guur 4.3).
Figuur 4.3 Instroom tweedegraads lerarenopleiding naar vooropleiding, 2007
26%
10%
7%
7%
20%
30%
mbo
havo
vwo
hoger onderwijs
overig
onbekend
Uitval
In 2006 stopte ca. 30% van de vrouwen en 40% van de mannen de
tweedegraads lerarenopleiding binnen één jaar met de opleiding
(zie fi guur 4.4). Studenten met een havo-vooropleiding verlaten het
vaakst de opleiding, terwijl uitval van studenten met een hbo-vooropleiding
het kleinst is. De redenen voor uitval variëren; instromers
vanuit het mbo vinden de opleiding vaak te moeilijk, terwijl instromers
vanuit het voortgezet onderwijs vaak achteraf liever een andere
opleiding hadden gekozen en niet voldoende motivatie hadden. De
uitval van allochtone studenten ligt hoger dan van autochtone studenten
(zie fi guur 4.5), vooral de uitval van allochtone jongens uit
de lerarenopleiding voortgezet onderwijs ligt relatief hoog, tussen 55
en 75%. 66Het studierendement na 5 jaar studie betrof in 2002 voor
vrouwen bijna 60% en voor mannen 45%.
65 Borghans & Golsteyn, 2005.
66 SBO (z.j.). Meer allochtoon onderwijspersoneel. Plan van Aanpak. Den Haag:
SBO.
57 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
Figuur 4.4 Uitval tweedegraads lerarenopleiding na een jaar, naar sekse, 2000-2006
50
40
30
20
10
0
Figuur 4.5 Uitval tweedegraads lerarenopleiding na een jaar, naar vooropleiding, 2006
50
40
30
20
10
0
2000 2001 2002
34,7
40,8
2003 2004 2005 2006
25,9
Figuur 4.6 Uitval tweedegraads lerarenopleiding na een jaar naar etnische achtergrond, 2006
50
40
30
20
10
0
mbo
27
havo
vwo
hoger onderwijs
42,9
58
9,4
autochtoon allochtoon: nietwesters
overig
mannen
vrouwen
36,7 34,3
onbekend
31,8
allochtoon:
westers
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Gediplomeerde uitstroom
Het aantal gediplomeerde uitstromers uit de tweedegraads lerarenopleiding
voortgezet onderwijs is in de periode 1997-2006 gedaald van
ruim 5.000 naar ruim 3.000. Het percentage uitstromende mannen
is ca 40%, even groot als het percentage instromende mannen (zie
fi guur 4.7). Ongeveer 80% van de gediplomeerde studenten is van
autochtone afkomst. Het aandeel gediplomeerde studenten van de
deeltijdopleiding is even groot als dat van de voltijdopleiding, beide
ongeveer 50%.
Per schoolvak beschouwd zijn vrouwen oververtegenwoordigd in de
talen en vormen de mannen een overgrote meerderheid in natuurkunde
en techniek. 67
Figuur 4.7 Gediplomeerde uitstroom tweedegraads lerarenopleiding, naar sekse,1997-2006, aantallen
5000
4000
3000
2000
1000
0
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
vrouwen
mannen
De arbeidsmarkt voor leraren voortgezet onderwijs
Uit ramingen van de Onderwijsraad komt naar voren dat het te
verwachten lerarentekort vanaf 2007 voornamelijk het voortgezet
onderwijs zal betreffen. 68 Afhankelijk van het gehanteerde prognosemodel
zal het lerarentekort na 2010 oplopen van 8% (laagconjunctuur)
tot 10% (hoogconjunctuur) van de totale werkgelegenheid in
deze sector. De oorzaak hiervan is vooral gelegen in de grote uitstroom
van leraren die met (vervroegd) pensioen gaan. Deze cijfers
betreffen vacatures voor leraren eerstegraads en tweedegraads.
In 2003 was 78% van de afgestudeerde tweedegraads leraren binnen
een jaar werkzaam in het onderwijs. Voor de afgestudeerden aan
de tweedegraads opleidingen leraar voortgezet onderwijs varieert
67 Aa, van der, e.a., 2007
68 Onderwijsraad. (2006). Waardering voor het leraarschap. Den Haag:
Onderwijsraad.
59 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
het aandeel vaste betrekkingen na anderhalf jaar sterk: van 2% voor
docenten kunst/beeldende vorming tot 69% voor docenten aardrijkskunde
en geschiedenis. 69 Veel tweedegraads leraren studeren na de
lerarenopleiding nog verder. 70
Mannen vinden direct na afstuderen makkelijker een baan in het
onderwijs dan vrouwen. 71
Nederland is één van de weinige landen waar in het voortgezet
onderwijs mannelijke leraren nog in de meerderheid zijn: 60%
wanneer er gerekend wordt in voltijdbanen. Het aandeel mannen
neemt echter gestaag af: in 1994 was nog 73% van het lerarenkorps
man. Wanneer de huidige trend wordt geëxtrapoleerd, is het duidelijk
dat omstreeks 2010 vrouwelijke leraren in het voortgezet onderwijs
in de meerderheid zullen zijn. 72
Er zijn kleine verschillen op de arbeidsmarkt tussen allochtone en
autochtone afgestudeerden. Allochtone afgestudeerden blijken er
vaker niet in te slagen een positie op de arbeidsmarkt te verwerven
in vergelijking met autochtone afgestudeerden. Ook zijn ze relatief
wat minder vaak tevreden met hun loopbaanontwikkeling, met name
ten aanzien van de salarisontwikkeling. 73 Naar schatting is niet meer
dan enkele procenten in het personeelsbestand van de sector onderwijs
van allochtone afkomst, terwijl dat bij de totale beroepsbevolking
landelijk 9% is. 74
Zij-instromers
De onderwijsinspectie heeft in totaal bijna 2000 geschiktheidsverklaringen
uitgereikt voor zij-instromers in het voortgezet onderwijs,
het grootste deel is uitgegeven in de periode 2002-2005. Het grootste
deel van deze zij-instromers is ook daadwerkelijk in het onderwijs
ingestroomd.
4.2 Beeld van de opleiding en het beroep
Verschillende aspecten van het beeld van de opleiding en het beroep
worden in deze paragraaf besproken. We gaan in op de maatschappelijke
status en waardering van het beroep. Daarnaast wordt aandacht
besteed aan hoe het beeld is van jongeren in het voortgezet onder-
69 Fontein et al., 2006.
70 Vaatstra & Huijgen, 2002.
71 Aa, van der, e.a., 2007.
72 Onderwijsraad, 2006.
73 Aa, van der, e.a., 2007.
74 SBO, z.j.
60
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

wijs en of dat verschilt van het beeld van studenten op de lerarenopleiding.
Tevens wordt het beeld van het beroep van verschillende
potentiële doelgroepen besproken, en wordt ingegaan op de vraag
hoe leraren in het voortgezet onderwijs zélf aankijken tegen hun
beroep en of dit beeld overeen komt met de realiteit.
Maatschappelijke status en waardering
Het aantal mensen dat kiest voor een loopbaan in het onderwijs, is
te klein om de huidige en verwachte tekorten op te vangen. Dat wijst
op een imagoprobleem. Voor een deel is dat te verklaren doordat de
leraar van nu zich qua opleidingsniveau minder onderscheidt van
andere beroepsgroepen dan zo’n dertig jaar geleden. Daarnaast laten
leraren zich regelmatig publiekelijk (bijvoorbeeld via ingezonden
brieven in de kranten) negatief uit over het werk in scholen. Ook
andere berichtgeving in de media draagt niet bij aan een positief
beroepsbeeld van het leraarschap.
Toch is er sprake van tegenstrijdige geluiden; uit onderzoek onder
ouders blijkt dat zij overwegend veel waardering hebben voor het
werk van de leraren van hun kinderen en dat ook leraren zelf tevreden
zijn over hun beroep. Bovendien blijkt uit zeer recent onderzoek
naar de ontwikkeling van de sociale status van leraren, dat deze in
25 jaar tijd amper afgenomen is. Daarmee ontstaat een paradoxaal
beeld: er is wel waardering voor hen die in het onderwijs werken,
maar dat wordt door leraren zelf blijkbaar niet zo ervaren. Ook vertaalt
de maatschappelijke waardering zich niet in een groot aanbod
van potentiële leraren. 75
Dit beeld wordt ondersteund door cijfers uit de Onderwijsmeter76 ,
waaruit naar voren komt dat Nederlanders veel waardering
hebben voor leraren in het voortgezet onderwijs. Zeven op de tien
Nederlanders zegt het beroep van leraar in het voortgezet onderwijs
te waarderen. Het algemene beeld over het beroep blijkt in de afgelopen
tien jaar niet substantieel veranderd.
Beeld van het beroep bij jongeren in het voortgezet onderwijs
Jongeren blijken niet erg positief zijn over het beroep leraar voortgezet
onderwijs, ze waarderen het leraarschap in het voortgezet onderwijs
lager dan leraar basisonderwijs.
Opmerkelijk is dat het leraarschap in het voortgezet onderwijs bij
jongeren vrij hoog staat in zowel het rijtje van meest aantrekkelijke
beroepen als het rijtje van minst aantrekkelijke beroepen. Daaruit
75 Commissie Leraren, 2007.
76 Onderwijsmeter, OCW 2007 (http://www.minocw.nl/documenten/39558a.pdf).
61 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
mag geconcludeerd worden dat het beroep aantrekkelijk is voor een
bepaalde groep jongeren, jongeren die zich aangesproken voelen
door beroepskenmerken als ‘maatschappelijk nuttig’ en ‘deskundig’.
77 Het ontbreken van enige afstand tot het voortgezet onderwijs
– zij zitten nog als leerling in het voortgezet onderwijs als zij hun
studie- en beroepskeuze moeten maken- lijkt een rol te spelen bij de
beperkte aantrekkingskracht van het beroep op jongeren. 78
Jongeren zien het leraarsberoep vooral als maatschappelijk nuttig,
met veel sociale contacten en zelfstandigheid, creativiteit, leiding
gevend en veel vrije dagen en vooral niet als een beroep met een
hoog salaris, carrièreperspectief en een hoge maatschappelijke status.
Het imago van het leraarsberoep onder volwassenen is gunstiger dan
het beeld dat jongeren ervan hebben.
Beeld in het voortgezet onderwijs versus beeld bij studenten op de
lerarenopleiding
Het beeld dat leerlingen havo/vwo hebben van het leraarsberoep
hebben, komt in grote lijnen overeen met het beeld dat studenten
op lerarenopleidingen ervan hebben. Beide groepen benadrukken
de kenmerken: veel sociale contacten en maatschappelijk relevant.
De leraar basisonderwijs is daarbij creatief en geeft leiding, terwijl
het leraarschap in het voortgezet onderwijs gekenmerkt wordt door
een hoge werkdruk. Voor beide groepen heeft leraar zijn weinig te
maken met status, carrière maken en veel geld verdienen. Leerlingen
havo/vwo hebben daarbij nog het beeld van veel vrije dagen, waar
studenten aan lerarenopleiding dat niet hebben. Degenen die voor
de lerarenopleiding en het beroep kiezen, benadrukken vooral de
maatschappelijke relevantie van het beroep, de creativiteit, de sociale
contacten en het carrière maken.
De leerlingen havo/vwo zien een aantal positieve aspecten van het
beroep over het hoofd, zoals de afwisseling, organisatorisch bezig
zijn, zelfstandigheid van het beroep en de creativiteit. Ze hebben een
wat negatiever beeld over het salaris, de mogelijkheden voor verandering
en mobiliteit en de mate waarin orde houden een rol speelt.
Ze schatten het beroep minder zwaar in en vinden het ook minder
ondergewaardeerd dan studenten op de lerarenopleiding. 79
Bronnen voor beeldvorming over de lerarenopleiding en het
leraarschap in het voortgezet onderwijs
Figuur 4.8 laat zien welke bronnen belangrijk zijn geweest voor de
77 Oudejans & Meesters 1998a.
78 Oudejans & Meesters, 1998b.
79 Oudejans & Meesters, 1998a.
62
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

eeldvorming van studenten op de tweedegraads lerarenopleiding
over de vervolgopleiding en het beroep.
Figuur 4.8 Bronnen voor beeldvorming over de lerarenopleiding en het leraarschap in het voortgezet
onderwijs, nlo-studenten80 Open dagen/voorlichtingsdagen
Via vakken op school
Werk/opleiding andere familie/kennissen
Info schooldecaan
Werk/opleiding ouders/broers en zussen
Uit de media
Werkervaring/stage
Op een andere wijze
0 10 20 30 40 50 60 70 8 0 90
Uit de fi guur blijkt dat het beeld van leerlingen gevormd wordt door
veel verschillende bronnen, waarbij vooral de open dagen/ voorlichtingsdagen
en informatie via de vakken op school een rol spelen.
Verder is de directe omgeving belangrijk (ouders, broers/zussen,
andere familie en kennissen). Ook informatie uit de media blijkt van
invloed op hun beeldvorming.
Sekseverschillen in beeldvorming en beeldvorming bij allochtone
jongeren
Jongens hebben niet alleen van het leraarschap in het basisonderwijs,
maar ook van het beroep van leraar voortgezet onderwijs een
negatiever beeld dan meisjes. Meisjes verbinden het leraarschap in
het voortgezet onderwijs, net als in het basisonderwijs, meer met
dynamiek, afwisseling en creativiteit dan jongens. 81
Er is weinig onderzoek verricht naar het beeld van allochtone
jongeren over het beroep van leraar voortgezet onderwijs. In het
algemeen zijn de lerarenopleidingen niet populair bij allochtone
jongeren. 82 Allochtone jongens op de havo en het vwo vinden werken
in het onderwijs meer iets voor meisjes, omdat die geduldiger zijn
en minder gericht op een goed salaris. Leraar vo wordt door deze
80 Bron: ROA Schoolverlatersenquête 2003 (In Borghans & Golsteyn, 2005).
81 Oudejans & Meesters, 1998a.
82 MinOCW. (2007c). Nota werken in het onderwijs 2008. Den Haag: Ministerie
van OCW.
63 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
jongens wel wat positiever beoordeeld dan leraar po. Negatieve
punten zijn in de ogen van allochtone jongens vooral het gebrek aan
status en het lage salaris. Positieve punten vinden zij veel vrije tijd,
en het plezier om kinderen iets te leren. 83
Beeldvorming bij zij-instromers
In het beeld dat zij-instromers hebben van het leraarschap, ligt de
nadruk op het lesgeven. Daarbij worden verschillende accenten
gelegd in de verschillende sectoren van het onderwijs. Opvattingen
over leraar basisonderwijs, voortgezet onderwijs en bve blijken duidelijk
gekoppeld aan de verschillen in ontwikkelingsfase van de leerlingen.
In het voortgezet onderwijs wordt het accent gelegd op het
lesgeven, het leren en in toenemende mate het begeleiden van jongeren.
In de bve benadrukt men vooral de vakinhoudelijke kennis,
gecombineerd met het bijbrengen van kennis over de beroepspraktijk
en beroepshouding. Vooral de vakspecialisten (voortgezet onderwijs
en bve) zien kennisoverdracht en klassikaal lesgeven als kern van
het leraarschap. Het is de vraag of dat een reële inschatting is; in de
praktijk worden het coachen en begeleiden van leerlingen in deze
onderwijstypen steeds belangrijker. 84
Het zelfbeeld van leraren in het voortgezet onderwijs
Het zelfbeeld van leraren is ambivalent; aan de ene kant vinden ze
dat ze een sociaal, verantwoordelijk en belangrijk beroep hebben.
Hun motivatie halen ze vooral uit het omgaan met kinderen en
ze iets leren. Het werken met leerlingen met een andere sociaalculturele
achtergrond of kinderen met leerproblemen ervaren sommigen
als een extra uitdaging. Aan de andere kant klagen ze over de
zwaarte van het beroep en het gebrek aan waardering. 85
Leraren vinden hun werk aanmerkelijk afwisselender en creatiever
dan leerlingen denken dat het is. Maar het is ook harder werken
dan leerlingen denken. Verder vinden leraren voortgezet onderwijs
de kinderen aan wie zij lesgeven, aanmerkelijk aardiger en minder
lastig dan niet-leraren. Wellicht kijken ze verder dan de buitenkant
van leerlingen, of vinden ze dat er te somber over de jeugd gedacht
wordt.
83 Stradius Brand Builders, 2006.
84 Oudejans, A. & Meier, U. (2002). Het leraarschap als nieuwe kans; Een kwalitatief
onderzoek naar het leraarsberoep onder herintreders, stille reserve en zijinstromers.
Zoetermeer: Ministerie van OCW.
85 Oudejans & Meesters, 1998a en b.
64
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Wat vinden leraren belangrijk aan het leraarschap en in hoeverre
wordt daaraan in de praktijk voldaan? Deze vraag is gesteld aan afgestudeerden
van de lerarenopleidingen.
De functiegerichte aspecten waaraan afgestudeerden belang hechten,
blijken doorgaans wel gerealiseerd te worden in het werk als leraar
in het voortgezet onderwijs. Vrijwel alle afgestudeerden vinden uitdaging,
omgang met collegae, afwisseling, zelfstandigheid, verantwoordelijkheid,
creativiteit en erkenning door anderen belangrijk.
De meeste aspecten blijken in het werk ook gerealiseerd te worden.
In de omgang met collega’s en waardering door anderen is een
beperkt aantal van hen teleurgesteld.
4.3 Keuzemotieven voor de lerarenopleiding en het leraarschap
in het voortgezet onderwijs
Nadat we in de vorige paragraaf de beeldvorming rondom de lerarenopleiding
en het leraarschap in het voortgezet onderwijs hebben
geschetst, stellen we ons in deze paragraaf de vraag wat dat beeld
betekent voor de keuzen die leerlingen maken. Wat waren de overwegingen
waarom zij hebben gekozen voor het leraarschap, welke
afwegingen hebben zij gemaakt, welke alternatieven hebben zij overwogen?
In deze afwegingen zien we elementen van de beeldvorming
rondom de opleiding en het beroep terug. Welke aspecten van het
beeld spreken aan, welke zijn redenen om van een keuze voor het
leraarschap af te zien? En wanneer de beeldvorming bijvoorbeeld
onder invloed van de opleiding of het werken in de praktijk verandert,
wat betekent dat dan voor kiezen en niet kiezen, en stoppen of
doorgaan? We presenteren de bevindingen waar mogelijk ook uitgesplitst
naar sekse, allochtoon-autochtoon, vooropleiding (mbo/havo/
vwo), en onder- of zij-instromers.
Keuzemotieven eind jaren 90
In 1998 kwam uit onderzoek86 het volgende beeld van de leraar naar
voren bij studenten die voor de lerarenopleiding voortgezet onderwijs
kiezen. Deze jongeren geven een positief beeld van de leraar
voortgezet onderwijs: een sociaal en betrokken iemand die jongeren
iets wil leren. Ze denken dat het beroep bij de leerlingen een negatief
imago heeft en zij typeren hun beeld van ‘de leraar’ niet direct positief.
Zij rechtvaardigen hun beroepskeuze met het argument dat zij
aspecten van het beroep anders willen invullen dan huidige leraren
86 De drie studies van Oudejans en Meesters (1998).
65 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
dat doen en motiveren hun keuze vanuit het vak. Echte overtuiging
voor het leraarschap lijkt te ontbreken. De werkzekerheid wordt
genoemd en vakanties en fl exibiliteit van het beroep. Over status
lopen de meningen uiteen. Ze hebben voor het leraarschap in het
voortgezet onderwijs en niet in het basisonderwijs gekozen omdat
ze minder affi niteit hebben met jongere kinderen, en ook omdat
het niveau in het basisonderwijs lager is, en het leraarschap daar
minder diepgang zou hebben. Ze denken dat het in het basisonderwijs
gemakkelijker is om orde te houden. Jongeren die kiezen voor
de pabo, kiezen juist voor het basisonderwijs om omdat ze pubers
vervelend vinden en het leraarschap in het voortgezet onderwijs ‘saai
en stoffi g’ vinden.
Keuzemotieven geactualiseerd
Zijn de afwegingen die studenten maken bij hun keuze van het
leraarschap nog hetzelfde als tien jaar geleden? Deze vraag is
moeilijk te beantwoorden, er heeft sindsdien geen vergelijkbaar
grondig en specifi ek onderzoek naar deze problematiek plaatsgevonden.
Gelukkig beschikken we wel over recenter onderzoek
waarin de vraag naar keuzemotieven is meegenomen, zoals de
Loopbaanmonitor onderwijs. 87 Aan afgestudeerden van de lerarenopleiding
zijn 23 motieven voorgelegd met de vraag in hoeverre deze
een rol hadden gespeeld bij de keuze voor de lerarenopleiding. De
motieven zijn ondergebracht in zeven clusters die als volgt worden
getypeerd:
1. arbeidsvoorwaardelijke motieven
2. pedagogisch-maatschappelijke motieven;
3. functie-inhoudelijke motieven;
4. vakgerichte motieven;
5. gemaksmotieven;
6. invloed van peer group/sociale omgeving;
7. restkeuze
Figuur 4.9 maakt zichtbaar hoe zwaar de verschillende clusters
motieven hebben gewogen bij de keuze voor de lerarenopleiding
voortgezet onderwijs.
87 In Loopbaanmonitor 2006 wordt geen onderscheid gemaakt naar eerstegraads
of tweedegraads lerarenopleidingen.
66
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Figuur 4.9 Motieven voor de keuze voor de lerarenopleiding vo, afgestudeerden 88
vakgerichte motieven;
pedagogisch-maatschappelijke motieven;
functie-inhoudelijke motieven;
arbeids voorwaardelijke motieven;
gemaksmotieven;
invloed van puur group/sociale omgeving;
restkeuze
0 10 20 30 40 50 60 70 80
Verreweg de belangrijkste motieven voor de afgestudeerden om te
kiezen voor de lerarenopleiding voortgezet onderwijs waren de vakgerichte
en pedagogisch-maatschappelijke motieven. Vakgerichte
motieven hebben betrekking op de interesse voor het vak waarin zij
leraar worden en de mogelijkheden tot zelfontplooiing. Pedagogischmaatschappelijke
motieven zijn gericht op het werken met jonge
kinderen en het overdragen van kennis en maatschappelijk nuttig
bezig zijn als leraar. Het belang van deze laatst genoemde motieven
lijkt in de afgelopen tien jaar wat te zijn toegenomen, waardoor
ze in 2005 vrijwel even belangrijk worden gevonden als de vakgerichte
motieven. Beide motievenclusters worden door iets minder
dan drie kwart van de respondenten als belangrijk of zeer belangrijk
benoemd. Functie-inhoudelijke motieven (afwisseling, aanzien
en zelfstandigheid), worden door één op de vijf afgestudeerden als
belangrijk aangemerkt. Een op de tien onderzochten noemt arbeidsvoorwaardelijke
motieven van belang, zoals baankansen na afstuderen,
salaris als leraar, mogelijkheid tot deeltijdwerk na opleiding,
mogelijkheid tot combinatie van arbeid en zorgtaken in het latere
werk, en veel vrije tijd als leraar.
De sociale omgeving (iemand die voor de lerarenopleiding kiest
omdat vrienden of familie dezelfde opleiding hebben gekozen, of die
geïnspireerd werd door een leraar in het voortgezet onderwijs) heeft
volgens de onderzochten nauwelijks een rol gespeeld. Ook ‘gemaksoverwegingen’
(gemakkelijke opleiding) en restkeuze (er waren geen
88 Bron: ROA Schoolverlatersenquête 2003 (In Borghans & Golsteyn, 2005).
67 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
andere opties of andere opties vielen af) worden nauwelijks genoemd
als invloedrijke motieven. 89
Keuzemotieven van allochtone en autochtone jongeren
Allochtone en autochtone jongeren blijken te verschillen in het
belang dat zij aan de verschillende clusters motieven toekennen.
Voor allochtone studenten tellen pedagogisch-maatschappelijke
motieven zwaarder mee in hun keuze voor de lerarenopleiding voortgezet
onderwijs (werken met jongeren, het overdragen van kennis en
maatschappelijk nuttig bezig zijn). Verder blijken bij allochtone studenten
ook arbeidsvoorwaardelijke motieven (baankansen, salaris,
mogelijkheden deeltijd, combinatie arbeid en zorg, en vrije tijd) wat
zwaarder te wegen dan bij autochtone studenten. Ook zogenoemde
gemaksmotieven worden vaker door allochtone studenten genoemd,
zoals de vermeend lage toelatingseisen en lage moeilijkheidsgraad,
beperkte reisafstand en ‘nog alle kanten uit kunnen’. 90 Wellicht zijn
de vakgerichte en functie-inhoudelijke motieven wat minder relevant
voor allochtone jongeren?
Allochtone leerlingen blijken zich bij de beroepsoriëntatie vooral te
laten leiden door ambities en tradities binnen het gezin en de omgeving.
De status van een beroep speelt daarbij een belangrijke rol. 91
Sekseverschillen in keuzemotieven
Ook mannen en vrouwen blijken te verschillen in de waarde die zij
aan verschillende motieven(clusters) worden toekennen. Mannen
kiezen vaker voor de lerarenopleiding voortgezet onderwijs vanwege
interessante vakken, vrije tijd, of geven aan dat de lerarenopleiding
een tweede keus was omdat zij niet naar de opleiding van hun eerste
keus konden. Voor mannen blijken mensen in hun directe omgeving
vaker van invloed op hun keuze voor het leraarschap dan voor
vrouwen; mannen geven vaker aan dat zij voor de lerarenopleiding
gekozen hebben mede vanwege familie of vrienden die al in onderwijs
werken, of omdat zij geïnspireerd zijn door hun leraar. Vrouwen
noemen vaker de mogelijkheid tot deeltijdwerk na de opleiding en
het combineren van werk met zorgtaken. Ook kiezen vrouwen vaker
het lerarenberoep vanwege de afwisseling en geven zij vaker aan
‘nooit iets anders gewild te hebben’. 92
In vergelijking tot andere hbo-studenten blijken vrouwen in de opleiding
tot leraar voortgezet onderwijs minder te hechten aan een vaste
89 Aa, van der, e.a., 2007; Jansen & Bruinsma, 2007.
90 Aa, van der, e.a., 2007.
91 SMO, 2007-2008.
92 Aa, van der, e.a., 2007.
68
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

aan. Bovendien blijken mannen in deze opleiding minder waarde te
hechten aan inkomen en erkenning dan andere hbo-studenten. 93
Keuzemotieven van zij-instromers
Zij-instromers in het voortgezet onderwijs scoren net als hun collega’s
in andere lerarenopleidingen (pabo-ulo) hoog op de genoemde
intrinsieke motieven, maar zij scoren ook relatief hoog op extrinsieke
als kans op een baan en niet te ver willen reizen. 94
Herintreders, zij-instromers en de groep stille reserve blijken niet
van elkaar te verschillen in hun motieven, waarom ze voor het
leraarschap willen kiezen. Verschillen hangen eerder samen met hun
huidige arbeidssituatie (switchers/combineerders/niet betaald werkenden).
Er zijn weinig verschillen tussen de sectoren basisonderwijs,
voortgezet onderwijs en bve. Aantrekkelijke aspecten van het
leraarschap vinden deze groepen intrinsieke aspecten als het werken
met jongeren en kinderen, en het stimuleren van hun ontwikkeling
(vooral in het basisonderwijs) en het overdragen van kennis (meest
in de bve-sector, het minst in het basisonderwijs). Ook de maatschappelijke
betrokkenheid, afwisseling en ruimte voor ontplooiing
die het leraarschap biedt, spreekt hen aan. Ten slotte noemen ze de
lange vakanties en de vrijheid die het beroep biedt als redenen om
alsnog voor het leraarschap te kiezen.
Maar ze zien ook nadelen: de hoge werkdruk, de slechte arbeidvoorwaarden,
het ontbreken van carrièreperspectief, de slechte werkomstandigheden
(grote klassen, achterstallig onderhoud gebouwen), de
slechte begeleiding van startende leraren en de bevoegdheidseisen.
Om een overstap naar het onderwijs mogelijk te maken moet
aan een aantal eisen zijn voldaan; facilitering van het halen van
de bevoegdheid (tijd en geld), de mogelijkheid om in deeltijd te
werken, een collegiaal team, goede sfeer en begeleiding en voldoende
salaris. Ook vindt men een overstap naar het onderwijs pas haalbaar
als de eigen kinderen ouder zijn. 95
Redenen om niet voor het leraarschap te kiezen
Jongeren die niet voor het leraarschap kiezen, hebben een vrij negatief
beeld over de leraar voortgezet onderwijs. Veel van deze jongeren
vinden het werk van een leraar voortgezet onderwijs saai, saaier
dan het werk als leraar in het basisonderwijs. Ze denken dat het
moeilijker is om in het voortgezet onderwijs orde te houden. Ze zien
in beide beroepen weinig carrièreperspectief.
93 Aa, van der, e.a., 2007.
94 Jansen & Bruinsma, 2007.
95 Oudejans & Meier, 2002.
69 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
Deze jongeren kiezen niet voor het beroep leraar voortgezet onderwijs
omdat ze niet met jongeren willen werken, het leraarschap een
sleur vinden, het salaris te laag vinden en het idee hebben dat het
beroep te weinig status heeft. Deze jongeren vinden lesgeven niet
leuk en twijfelen eraan of ze orde kunnen houden. De jongeren
vinden zichzelf vaak te jong voor dit beroep en denken dat zij daardoor
geen overwicht hebben op leerlingen in de klas.
Hoewel ze geen negatief beeld hebben van werk in het basisonderwijs,
kiezen ze daar ook niet voor, vooral vanuit intrinsieke motieven:
omdat ze niet met kleine kinderen willen werken en ze denken
daar geen geduld voor te hebben.
Jongeren die het leraarschap hebben overwogen maar daar uiteindelijk
niet voor gekozen hebben, hebben deze optie meestal laten
vallen omdat ze een andere opleiding toch leuker vonden, meestal
iets in de sociaal-pedagogische hoek. Een enkele keer is het salaris
als reden genoemd. In het algemeen bepalen intrinsieke factoren of
jongeren voor het leraarschap voortgezet onderwijs kiezen (inhoud
van het vak, werken met jongeren, kennisoverdracht, terwijl zowel
intrinsieke (pubers vreselijk, beroep saai en zonder carrièreperspectief)
als extrinsieke (laag salaris) factoren van belang zijn voor het
niet kiezen voor het leraarschap in het voortgezet onderwijs.
Zij-instromers uit het basisonderwijs
Vanuit de verwachting dat de arbeidsmarkt in het basisonderwijs in
evenwicht zal blijven, terwijl in het voortgezet onderwijs tekorten
worden verwacht, zijn voor het schooljaar 2007-2008 middelen
beschikbaar gesteld om leraren basisonderwijs als zij-instromer te
laten doorstromen naar een baan als leraar in het voortgezet onderwijs.
Uit een haalbaarheidsstudie waarin belangstelling voor deze
maatregel bij zowel leraren als besturen is onderzocht, komt een
aantal motieven naar voren waarom leraren basisonderwijs wel, respectievelijk
niet gebruik willen maken van deze regeling.
Intrinsieke motieven om door te stromen naar een baan in het
voortgezet onderwijs betreffen: het geven van een vak, werken met
oudere leerlingen en met meerdere klassen. Daarnaast zien de basisschoolleraren
het als een mogelijkheid voor eigen ontwikkeling, het
maken van een carrièrestap en een beter salaris. Redenen om in het
basisonderwijs te willen blijven zijn dat men de huidige baan leuk
vindt, liever niet met oudere kinderen wil werken of nog niet toe is
aan een volgende loopbaanstap. Ook zien sommige leraren op tegen
de opleiding en het geschiktheidsonderzoek of noemen rechtspositionele
belemmeringen.
70
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

De belangstelling voor doorstroom naar het voortgezet onderwijs is
groter bij mannen dan bij vrouwen en leraren bovenbouw hebben
meer belangstelling dan leraren die in de onderbouw van het basisonderwijs
werken. 96
4.4 Gebruikte bronnen en de effectiviteit daarvan
In deze paragraaf nemen we onder de loep welke informatie een
rol speelt bij het keuzeproces in het voortgezet onderwijs, welke
bronnen worden gebruikt en hoe leerlingen en studenten oordelen
over het nut van die informatiebronnen.
Figuur 4.10 Gebruik van informatiebronnen bij de studie- en beroepskeuze door studenten aan de
tweedegraads lerarenopleiding97 Open dagen bij vervolgopleiding
Folders
Computer/internet
Begeleiding op school (leraar, mentor, decaan)
Meeloopdagen bij vervolg opleiding
Anders
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100
Ruim 90% van de nlo-studenten heeft ter oriëntatie open dagen
bezocht. Bijna 90% van de studenten heeft folders bestudeerd en
ongeveer drie op de vier nlo-studenten hebben zich georiënteerd via
begeleiding op school, internet, of meeloopdagen.
Meisjes hebben vaker dan jongens een beeld van de nlo gekregen
door stages of vakken op school, terwijl voor de jongens voorlichtingsdagen
of de decaan belangrijker informatiebronnen waren dan
voor de meisjes.
96 Kessel, N. van, Kurver, B., & Uerz, D. (2007). Doorstroom leraren primair
onderwijs naar voortgezet onderwijs. Behoeftenonderzoek onder scholen, schoolbesturen
en leraren primair onderwijs. Bapo-reeks 156. Den Haag: Ministerie van
OCW.
97 Bron: ROA Schoolverlatersenquête 2003 (In Borghans & Golsteyn, 2005).
71 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
Figuur 4.11 Nuttigste informatiebron bij de studie- en beroepskeuze volgens studenten aan de tweedegraads
lerarenopleiding
Open dagen bij vervolgopleiding
Meeloopdagen bij vervolgopleiding
Begeleiding op school (leraar, mentor, decaan)
Computer/internet
Folders
Anders
0 10 20 30 40 50 60
De studenten aan de tweedegraads lerarenopleidingen waarderen
vooral de open dagen en in iets mindere mate de meeloopdagen. De
informatie die ze daar hebben gekregen, vonden ze vaak het nuttigst.
De begeleiding op school wordt minder nuttig gevonden, deze
vervult net als informatie uit folders van het internet vooral een aanvullende
functie. 98
Figuur 4.12 Informatie bij keuzebegeleiding in het voortgezet onderwijs en tevredenheid, studenten aan
de tweedegraads lerarenopleiding99 Mogelijkheden vakkenpakket
Keuze vakkenpakket
Vervolgopleidingen
Hulp bij keuze vervolgopleiding
Beroepen die je kunt uitoefenen met opleiding
Kans op werk
Moeilijkheidsgraad vervolgopleiding
Manier lesgeven in vervolgopleiding
Inhoud lessen vervolgopleiding
98 Borghans & Golsteyn, 2005.
99 Bron: ROA Schoolverlatersenquête 2003 (In Borghans & Golsteyn, 2005).
72
0 10 20 30 40 50 60 70 8 0 90 100
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Figuur 4.13 Tevredenheid over keuzebegeleiding in het voortgezet onderwijs, studenten aan de tweedegraads
lerarenopleiding
Mogelijkheden vakkenpakket
Keuze vakkenpakket
Vervolgopleidingen
Hulp bij keuze vervolgopleiding
Beroepen die je kunt uitoefenen met opleiding
Kans op werk
Moeilijkheidsgraad vervolgopleiding
Manier lesgeven in vervolgopleiding
Inhoud lessen vervolgopleiding
*1 kwaliteit van de informatie slecht…4 kwaliteit van informatie goed.
Het keuzeproces zelf is bij vrijwel alle nlo-studenten begeleid, ze zijn
meestal ook wel tevreden over de kwaliteit van de informatie die ze
daarbij hebben gekregen. Een uitzondering daarop vormt de informatie
over de vervolgopleiding zelf, zoals moeilijkheidsgraad, inhoud
van de lessen en manier van les geven, daarover zijn ze minder tevreden.
Over de ‘arbeidsmarktinformatie’ die bij de keuzebegeleiding aan
de orde is geweest, zijn de leerlingen redelijk tevreden.
Keuzemotieven en -begeleiding van specifi eke doelgroepen
De motieven van allochtone jongeren om voor het leraarschap te
kiezen blijken niet anders dan die van autochtone jongeren. Soms
speelt een rol dat zij minder informatie hebben en het onderwijsstelsel
en de arbeidsmarkt minder goed kennen dan autochtone jongeren
en hun ouders. 100 De manier waarop zij informatie verzamelen
verschilt niet. Allochtone jongeren verzamelen, net als autochtone,
voornamelijk hun informatie via de eigen school voor voortgezet
onderwijs en het bezoeken van open dagen.
Over het algemeen zijn de allochtone studenten niet tevreden over
de voorlichting van de opleidingen. Ze vinden dat deze geen afspiegeling
biedt van de realiteit, dat de informatie over de opleiding te
oppervlakkig is en dat informatie over bepaalde aspecten ontbreekt,
bijvoorbeeld welke mogelijkheden afgestudeerden van de opleiding
hebben. 101
100 Oudejans & Meesters 1998a.
101 Linden, van der, e.a., 1999.
1 1,5 2 2,5 3 3,5
73 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
Studenten die naar de lerarenopleiding zijn doorgestroomd vanuit
het mbo, geven aan dat zij op het mbo nauwelijks informatie hebben
gekregen over de tweedegraads lerarenopleiding. Ook wordt nauwelijks
informatie gegeven over de PTH als mogelijk vervolgonderwijs.
De PTH blijkt weinig naamsbekendheid te genieten en is vrijwel
alleen bij studenten aan deze opleiding zelf bekend.
Oudere (aspirant)-instromers in het lerarenberoep (stille reserve, zijinstromers
en herintreders) zeggen dat zij zich door hun partner dan
wel -in mindere mate- door vrienden, familie, of collega’s hebben
laten inspireren om leraar te worden. Ook leraren op de school van
hun kinderen, leraren in hun kennissenkring en de media hebben
daaraan bijgedragen. 102
4.5 Leraar voortgezet onderwijs: twijfelaars, reserve en spijtoptanten
We sluiten dit hoofdstuk weer af met de vraag naar de potentiële
reserve: zit er nog rek in de aantallen studenten die naar de lerarenopleiding
voor het voortgezet onderwijs gaan, oftewel is het mogelijk
een grotere groep hiervoor te interesseren? En zo ja, hoe zou dat
kunnen, zijn er mogelijkheden om de keuze voor een lerarenopleiding
te bevorderen.
Net als in hoofdstuk 3 maken we een onderscheid naar vier momenten
in de loopbaan naar het leraarschap waar we (potentiële) leraren
‘verliezen’. In de eerste plaats leerlingen in het voortgezet onderwijs
die een lerarenopleiding voor het voortgezet onderwijs overwegen,
maar daar uiteindelijk niet voor gekozen hebben. In de tweede plaats
de uitvallers uit de opleiding. Een derde moment vormt de overstap
van de opleiding naar werk in het voortgezet onderwijs; niet alle
afgestudeerden blijken ook daadwerkelijk de overstap naar een baan
als leraar te maken. En ten slotte de uitval uit het beroep, leraren
die na enkele jaren het voortgezet onderwijs verlaten en buiten het
onderwijs gaan werken. 103
Lerarenopleiding overwegen maar niet kiezen
Net als de pabo-studenten zijn ook de studenten die voor de nlo
kiezen, vrij zeker van hun zaak, 80% had maar weinig twijfel gehad.
Ruim de helft heeft wel andere opleidingen overwogen, maar zij
hebben uiteindelijk toch voor de lerarenopleiding gekozen.
102 Oudejans & Meier, 2002.
103 We baseren ons in deze paragraaf, tenzij anders vermeld, op Borghans &
Golsteijn (2005).
74
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Diegenen die twijfelden tussen de nlo of een andere hbo-opleiding
(met uitzondering van de lerarenopleidingen) verwachtten dat ze
met de nlo, meer dan met de alternatieve opleiding, baanzekerheid,
en een uitdagende en maatschappelijk nuttige functie konden realiseren,
waarin samengewerkt wordt met collega’s.
Studenten die wel de nlo hadden overwogen, maar daar niet naar
toe zijn gegaan vinden we terug op de pabo, een andere lerarenopleiding,
hbo-sociaal-cultureel, met name de journalistiek, en hboeconomie.
Een deel van hen blijkt na anderhalf jaar spijt te hebben
dat ze destijds niet toch naar de nlo waren gegaan. Een kwart gaat na
hun afstuderen alsnog een lerarenopleiding volgen.
Op de lerarenopleiding, maar niet tevreden met de gemaakte
keuze
Maar de studenten die wel naar de nlo waren gegaan, zijn na anderhalf
jaar ook niet allemaal tevreden met die keuze; ongeveer 10%
van de studenten zegt spijt te hebben van hun keuze voor de nlo.
Zij zijn niet meer gemotiveerd, vinden met name de pedagogische
vakken niet interessant en willen liever een andere opleiding volgen,
bijvoorbeeld een opleiding in hetzelfde vak, maar dan niet gericht op
het leraarschap. Voor een deel van de studenten is het beeld van het
beroep waarvoor zij worden opgeleid, minder aantrekkelijk geworden
in de loop van de opleiding; zij hebben minder hoge verwachtingen
van de mogelijkheden om werk en privé in het onderwijs te combineren
en om hun expertise verder te ontwikkelen. Dit komt niet omdat
studenten slecht hebben nagedacht over een bepaald alternatief of
onvoldoende geïnformeerd waren. Ondanks hun inspanningen waren
ze blijkbaar niet in staat de juiste afwegingen te maken; ze zouden
daarbij misschien nog beter begeleid moeten worden in het voortgezet
onderwijs. Overigens blijken nlo-studenten die spijt hebben, vrij
gemakkelijk over te stappen bijvoorbeeld naar verwante opleidingen
in het hbo die niet opleiden tot het leraarschap.
Afgestudeerd aan de lerarenopleiding maar niet tevreden met de
gemaakte keuze
Ook bij afronding van de nlo blijkt een deel van de studenten spijt te
hebben van hun keuze. Van hen gaat maar de helft als tweedegraads
leraar werken. De overigen gaan in een ander beroep werken of
kiezen voor een baan in het basisonderwijs. Daarnaast blijkt er ook
een substantiële instroom van leraren in het voortgezet onderwijs,
die (nog) niet afgestudeerd zijn aan de lerarenopleidingen voortgezet
onderwijs, onbevoegden, lio’s en zij-instromers.
75 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

4 Lerarenopleiding voortgezet onderwijs
Werkzaam als leraar in het voortgezet onderwijs, maar niet tevreden
met de gemaakte keuze
Ten slotte de uitval in de eerste fase van het leraarschap in het voortgezet
onderwijs
In 2002 bleek een derde van de startende leraren binnen vier jaar
het voortgezet onderwijs te verlaten. Belangrijke redenen daarvoor
waren het niet uitkomen van de verwachtingen die men over
het beroep heeft, en het niet kunnen waarmaken van de ambities,
waarmee de startende leraren het voortgezet onderwijs waren binnenkomen.
104 Ook behoefte aan afwisseling, de inhoud van alternatieve
beroepsmogelijkheden, nieuwe mogelijkheden om ander werk
te krijgen en een beter salaris vormen redenen voor leraren in het
voortgezet onderwijs om uit het onderwijs te stappen.
104 Jonge, J.F.M. de, & Muijnck, J.A. (2002). Waarom leraren de sector verlaten.
Onderzoek naar de uitstroom in het primair en secundair onderwijs.
Zoetermeer: EIM.
76
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

77 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

5
Universitaire
lerarenopleiding
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Universitaire lerarenopleiding
In het vorige hoofdstuk hebben we een deel van de lerarenopleiding voor
het voortgezet onderwijs onder de loep genomen. In dit hoofdstuk staan
de universitaire lerarenopleidingen centraal. De ontwikkelingen in het
hoger onderwijs en in het bijzonder de indeling van de lerarenopleidingen
maken het lastig tot een goede afbakening te komen. Ook andere
onderzoekers hebben daar blijkbaar mee geworsteld; zowel in onderzoek
naar de lerarenopleidingen voortgezet onderwijs, als in onderzoek in het
wetenschappelijk onderwijs blijken de studenten aan deze opleidingen
vaak niet te identifi ceren. Het verdient aanbeveling dat onderscheid in
toekomstig onderzoek wel te maken.
In dit hoofdstuk 5 roeien we met de riemen die we hebben en bespreken
achtereenvolgens enkele gegevens over de opleidingen en de arbeidsmarkt,
het beeld van opleiding en beroep, keuzemotieven en potentiële
reservebronnen voor de universitaire lerarenopleidingen.
5.1 Inleiding; enkele gegevens over de eerstegraads lerarenopleiding
en de arbeidsmarkt voor leraren voortgezet onderwijs
De universitaire lerarenopleidingen worden op negen universiteiten
aangeboden: drie technische en zes algemene universiteiten. Het
aanbod verschilt per universiteit. Tevens worden eerstegraads lerarenopleidingen
verzorgd door het hbo105 . De cijfermatige gegevens
die we in deze paragraaf bespreken, zijn vaak wel te herleiden tot de
verschillende typen opleidingen.
Instroom
De totale deelname op de eerstegraads universitaire opleidingen
bedroeg in 2006 bijna 1300 studenten. Volgens gegevens uit het SBO-
Jaarboek 2008 is er een wisselende instroom van studenten aan de
eerstegraads universitaire opleidingen over de jaren 1998 tot 2006,
waarbij de instroom uiteindelijk is gestegen van ca 300 tot bijna 500
studenten. In 2006 startten 465 studenten de opleiding, waarvan ca.
40% mannen (zie fi guur 5.1), en een gering percentage studenten
van niet-Nederlandse afkomst (zie fi guur 5.2). De meeste studenten
volgen een voltijd-opleiding, zo’n 80%. Studenten kunnen deze opleiding
alleen volgen als zij een universitaire vooropleiding hebben.
105 De eerstegraads lerarenopleidingen (masteropleiding) in het hbo leiden ongeveer
4700 studenten op (inclusief de 4.000 studenten lichamelijke opvoeding,
waarvoor uitsluitend een eerstegraads opleiding bestaat). Daarnaast kent de
sector onder meer (master)opleidingen specifi ek voor leraren die in het speciaal
onderwijs werkzaam zijn.
79 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

5 Universitaire lerarenopleiding
Figuur 5.1 Instroom universitaire eerstegraads lerarenopleiding (ulo) naar sekse, 1998-2006, aantallen
600
500
400
300
200
100
0
Figuur 5.2 Instroom universitaire eerstegraads lerarenopleiding (ulo) naar etnische achtergrond, 2006
6%
1%
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
93%
In de periode 1998-2006 is een constante stijging van de instroom
in eerstegraads hbo-opleidingen zichtbaar, van ca 1100 tot 1600
studenten (zie fi guur 5.3). De totale deelname aan deze opleidingen
bedroeg in 2007 ruim 5.700 studenten. De instroom bestaat voor
ca. 60% uit mannen en een klein percentage is van niet-autochtone
afkomst (zie fi guur 5.4). De opleiding wordt meestal voltijds
gevolgd, ongeveer eenderde van de studenten volgt een deeltijdopleiding.
De instroom van studenten komt overwegend van de havo
(ruim 40%) en uit het hoger onderwijs (bijna 30%) (zie fi guur 5.5).
80
Nederlands
vrouwen
mannen
niet-Nederlands
onbekend
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Figuur 5.3 Instroom eerstegraads lerarenopleiding (hbo) naar sekse, 1998-2006, aantallen
2000
1500
1000
500
0
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
vrouwen
mannen
Figuur 5.4 Instroom eerstegraads lerarenopleiding (hbo), naar etnische achtergrond, 2007
6%
8% 0%
86%
autochtoon
allochtoon: nietwesters
allochtoon:
westers
onbekend
Figuur 5.5 Instroom eerstegraads lerarenopleiding (hbo), naar vooropleiding, 2007
27%
7%
2% 2%
19%
43%
mbo
havo
vwo
hoger onderwijs
overig
onbekend
81 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

5 Universitaire lerarenopleiding
Uitval
Uitvalsgegevens zijn alleen beschikbaar van de hbo-opleidingen; op
de ulo’s duurt de opleiding voor de voltijd-studenten maar een jaar.
Na 1 jaar studie stopt in 2006 ongeveer 35% van de studenten. Het
percentage mannen dat uitvalt, ligt iets hoger dan het percentage
vrouwen (resp. 40% en 30%) (zie fi guur 5.6). Het uitvalspercentage
van allochtone studenten is relatief hoog (zie fi guur 5.7).
Het studierendement na vijf jaar is in 2002 ongeveer 52% voor de
mannen en 70% voor de vrouwen op de eerstegraads hbo-opleidingen.
Figuur 5.6 Uitval uit eerstegraads lerarenopleiding (hbo) naar sekse, 2000-2006
50
40
30
20
10
0
Figuur 5.7 Uitval uit eerstegraads lerarenopleiding (hbo) naar etnische achtergrond, 2006
50
40
30
20
10
0
2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
24
38,4
autochtoon allochtoon: nietwesters
Gediplomeerde uitstroom
Evenals het aantal deelnemers aan de opleidingen is de gediplomeerde
uitstroom uit de opleidingen in de periode 1997-2006
gestegen. In 2005 zijn 713 studenten van de ulo’s gediplomeerd uitgestroomd
(zie fi guur 5.8), en in 2006 meer dan 1000 studenten van
de hbo eerstegraads lerarenopleidingen (zie fi guur 5.9). Van de ulo’s
is ongeveer 40% van de gediplomeerde uitstroom man, van de hbo-
82
23,1
allochtoon:
westers
mannen
vrouwen
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

opleidingen zijn de aantallen vrouwen en mannen vrijwel gelijk. Bij
beide opleidingen zijn de percentages gediplomeerden van allochtone
afkomst klein, ca. 5-10%.
Figuur 5.8 Gediplomeerde uitstroom universitaire eerstegraads lerarenopleiding (ulo) naar sekse,
1997-2005
800
700
600
500
400
300
200
100
0
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
Figuur 5.9 Gediplomeerde uitstroom eerstegraads lerarenopleiding (hbo) naar sekse, 1997-2006
1200
1000
800
600
400
200
0
1997
1998
1999
2000
2001
Onderwijsarbeidsmarkt
Uit ramingen van de Onderwijsraad komt naar voren dat het te
verwachten lerarentekort vanaf 2007 voornamelijk het voortgezet
onderwijs zal betreffen. Afhankelijk van het gehanteerde prognosemodel
zal het lerarentekort na 2010 oplopen van 8% (laagconjunctuur)
tot 10% (hoogconjunctuur) van de totale werkgelegenheid in
deze sector. De oorzaak hiervan is vooral gelegen in de grote uitstroom
van leraren die met (vervroegd) pensioen gaan. Deze cijfers
betreffen vacatures voor leraren eerstegraads en tweedegraads. 106
In 2001 was 82% van het aantal afgestudeerde ulo-ers één jaar na
106 Onderwijsraad, 2006.
2002
2003
2004
2005
2006
vrouwen
mannen
vrouwen
mannen
83 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

5 Universitaire lerarenopleiding
afstuderen werkzaam in het onderwijs. Van de ulo-afgestudeerden
heeft slechts 65% een baan op minstens het eigen niveau; dit ligt
aanzienlijk lager dan bij de afgestudeerden van de pabo (93%) en de
nlo (81%). 107
5.2 Beeld van de opleiding en het beroep
In de paragrafen 3.2 en 4.2 zijn verschillende aspecten van het
beeld van de opleiding en het beroep besproken, respectievelijk met
betrekking tot het basisonderwijs en voortgezet onderwijs. Hierbij
werd ingegaan op de maatschappelijke status en waardering van het
beroep en op het beeld dat jongeren en verschillende potentiële doelgroepen
hebben van de opleiding en het beroep. Wij hebben geen
literatuur gevonden die specifi ek ingaat op de beeldvorming rond het
leraarschap na een eerstegraads lerarenopleiding. Hoewel de laatste
tijd in de media wel meer naar voren wordt gebracht dat eerstegraads
leraren een toegevoegde waarde hebben op de scholen in relatie tot
de kwaliteit van het onderwijs, hebben wij geen aanwijzingen dat de
beeldvorming ten aanzien van eerstegraads leraren afwijkt van wat
wij beschreven hebben over tweedegraads leraren.
In relatie tot de beeldvorming van het leraarschap is een initiatief
van verschillende universiteiten en hogescholen relevant, waarbij
een eerstegraads lerarenopleiding voor het basisonderwijs wordt
opgezet. Studenten die zo’n opleiding volgen, moeten geslaagd zijn
voor hun vwo. Vervolgens gaan ze naar de universiteit om daar
pedagogische wetenschappen te studeren. Ze krijgen een speciaal
programma met veel pedagogiek en onderwijskunde en lopen stage
op een basisschool. In een extra jaar halen ze dan hun lesbevoegdheid
voor het basisonderwijs. Als ze na vier jaar afstuderen, hebben
ze hun bachelor-diploma pedagogische wetenschappen en kunnen ze
voor de klas. Het idee is dat deze leraren goed op de hoogte zijn van
de nieuwste ontwikkelingen en een voortrekkersrol kunnen vervullen
binnen een team op de basisschool. Voor deze opleiding blijkt
veel belangstelling te zijn; wellicht is deze voor jongeren een interessant
alternatief voor de reguliere pabo. Bovendien is het een interessante
optie voor leraren die jarenlang hebben lesgegeven en die dan
verdieping zoeken en verder willen studeren.
Navraag onder afgestudeerden van de lerarenopleidingen naar het
belang van functiegerichte aspecten en de mate waarin deze niet zijn
gerealiseerd, laat zien dat zij hechten aan de zelfstandigheid, afwis-
107 Vaatstra & Huijgen, 2002.
84
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

seling, uitdaging, omgang met collegae, verantwoordelijkheid, creativiteit
en erkenning door anderen die het beroep met zich meebrengt.
De meeste van die aspecten worden in het werk ook verwezenlijkt;
alleen de erkenning door anderen blijkt niet altijd gerealiseerd te
worden, aldus een beperkt aantal van de leraren in functie. 108
5.3 Keuzemotieven voor de universitaire lerarenopleiding en
het leraarschap in het voortgezet onderwijs
Evenals bij de andere lerarenopleidingen spelen intrinsieke motieven
een veel belangrijker rol dan extrinsieke motieven bij de keuze
voor een eerstegraads lerarenopleiding. Bij de studenten op de universitaire
lerarenopleidingen blijken vooral de beroepsinhoudelijke
kanten een rol spelen, de kennisoverdracht en het omgaan met kinderen.
Anders dan bij de nlo-studenten waar ook vakinhoudelijke
motieven een belangrijke rol spelen. Dat is begrijpelijk, de ulo-studenten
hebben zich gedurende hun universitaire opleiding al in een
vakrichting van hun keuze kunnen verdiepen; het is voor de hand
liggend dat de keuze om daarna nog een lerarenopleiding te gaan
volgen, voortkomt uit intrinsieke motieven voor het leraarschap.
Ook recenter onderzoek laat zien dat voor studenten van de universitaire
lerarenopleidingen de volgende motieven hoog scoren op
intrinsieke motieven voor het leraarschap (Figuur 5.10). 109
Figuur 5.10 Motieven voor het leraarschap, studenten ulo
Overdragen van kennis
Zelfontplooiing
Maatschappelijk nuttig bezig zijn
Leren werken met kinderen/jongeren
Veel afwisseling inn leraarsberoep
Zelfstandig kunnen werken als leraar
Interessante vakken
108 Vaatstra & Huijgen, 2002.
109 Jansen & Bruinsma, 2007.
0 20 40 60 80 100
85 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

5 Universitaire lerarenopleiding
De meest genoemde motieven blijken pedagogisch-maatschappelijke
en functiegerichte motieven. Het is opvallend dat de interesse in het
vakgebied als motief om voor het leraarschap te kiezen veel lager
scoort dan het overdragen van kennis uit dat vakgebied.
Van de studenten aan de ulo’s zegt 84% van plan te zijn om ook
daadwerkelijk in het onderwijs te gaan werken.
Ulo-studenten die minder dan vijf jaar in het onderwijs willen
blijven werken, geven daarvoor als reden dat zij ook een ander
beroep aantrekkelijk vinden en dat buiten het onderwijs de carrièrekansen
beter zijn. Ook de verwachte hoge werkdruk in het onderwijs
speelt hierbij een rol. 110
In bestaande literatuur wordt niet veel aandacht besteed aan keuzemotieven
van studenten die een eerstegraads lerarenopleiding
volgen aan universitaire lerarenopleidingen dan wel hbo- lerarenopleidingen.
In de Studentenmonitor 2006, bijvoorbeeld, wordt wel
apart aandacht besteed aan keuzemotieven bij het kiezen van een
researchmaster, maar niet aan motieven voor het kiezen van een
lerarenmaster. Dit zou een zinvolle aanvulling zijn bij een volgende
dataverzamelingsronde ten behoeve van deze monitor.
5.4 Gebruikte bronnen en de werking daarvan
Er is geen literatuur voorhanden over welke informatiebronnen
gebruikt worden door studenten die een eerstegraads lerarenopleiding
overwegen. Op sommige universiteiten wordt studenten de
mogelijkheid geboden om tijdens hun studie een educatieve minor te
volgen, vooruitlopend op een eventuele doorstroom naar de universitaire
lerarenopleidingen. Over deelname aan deze minor en effecten
ervan op de doorstroming zijn nog geen gegevens beschikbaar.
5.5 Universitaire lerarenopleidingen: twijfelaars, reserve en
spijtoptanten
Er waren geen gegevens beschikbaar over twijfel bij de keuze of spijt
over de keuze. Het volgen van een eerstegraads lerarenopleiding
blijft in principe mogelijk voor al diegenen die aan de vooropleidingseisen
voldoen, ook in een latere fase van hun loopbaan. Wel
blijkt uit onderzoek dat niet alle afgestudeerden van de ulo ook
daadwerkelijk in het onderwijs willen gaan werken; en dat een deel
110 Jansen en Bruinsma, 2007.
86
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

van de afgestudeerden dit maar een beperkte periode wil doen. 111
Hier zit dus nog een potentiële reserve. Ook het terugdringen van de
uitval tijdens de opleiding lijkt een optie; door de krappe arbeidsmarkt
blijkt een deel van de studenten al ‘verleid’ te worden om in
het onderwijs te komen werken als ze zich nog onvoldoende gekwalifi
ceerd hebben, met als gevolg dat ze teleurgesteld het onderwijs en
de opleiding voortijdig verlaten.
111 Jansen & Bruinsma, 2007.
87 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

6
Conclusies en
aanbevelingen
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Conclusies en aanbevelingen
In dit hoofdstuk gaan we terug naar de vier vragen(clusters) die ten
grondslag liggen aan deze reviewstudie en beantwoorden ze op basis
van het in de voorgaande hoofdstukken gepresenteerde onderzoeksmateriaal.
Daarna maken we de overstap naar aanbevelingen; op welke
manieren kan van deze kennis gebruik gemaakt worden om meer personen
te bewegen om gefundeerd voor een lerarenopleiding te kiezen.
Aanknopingspunten daarvoor bieden de beeldvorming van het beroep
en de opleiding, de keuzebegeleiding en een betere afstemming van het
onderwijsaanbod op een steeds gevarieerder groep (aspirant)leraren.
6.1 Conclusies
1. Op welke wijze maken aanstaande studenten een keuze voor
een studie?
Bij de afwegingen die jongeren maken in studie- en beroepskeuzeprocessen,
zijn waarden en verwachtingen bepalend. Deze waarden
en verwachtingen worden beïnvloed door de sociaal-culturele
context van jongeren; aanleg, sociaal milieu en ervaringen die zij in
het verleden hebben opgedaan. Jongeren beginnen niet ‘blanco’ aan
het keuzeproces, zij hebben op school en in de privésfeer al ervaringen
opgedaan die hun overtuigingen en beelden van beroepen en
hun zelfbeeld hebben gevormd. Opvoeders, zowel in de school als
in de thuissituatie, spelen een cruciale rol bij de verdere ontwikkeling
van waarden en verwachtingen van de jongeren. Zij vormen een
klankbord voor de jongeren wanneer die hun ervaringen interpreteren,
en het beeld van hun toekomst verder uitwerken.
Kenmerkend voor de huidige generatie jongeren is dat zij gemakkelijk
kunnen omgaan met een veelheid aan informatie, waarbij ze een
selectie maken van wat voor hen interessant is en waar ze iets aan
hebben. Deze jongeren zijn meer gericht op een loopbaan met afwisseling
en ruimte voor zelfontplooiing. Daarnaast is er een tendens
van langer op school zitten en de keuze voor concrete opleidingen
en beroepen zo lang mogelijk uitstellen. Dit biedt leerlingen mogelijkheden
om meer stapsgewijs een beeld te ontwikkelen van hun
toekomst.
Jongeren in het voortgezet onderwijs krijgen gedurende hun opleiding
op school studiekeuzebegeleiding, aanvankelijk klassikaal, en
daarna ook individueel. Het accent ligt daarbij op de begeleiding
89 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

6 Conclusies en aanbevelingen
van de profi elkeuze. In de bovenbouw vindt de keuzebegeleiding
deels individueel en deels geïntegreerd in schoolvakken plaats.
Vaak maken leerlingen ook een beroepskeuzetest. In de individuele
begeleidingsgesprekken komen voornamelijk vervolgstudies, eigen
competenties en voorkeuren en het profi el/vakkenpakket aan de
orde. Er is weinig aandacht voor beroepsperspectieven en de arbeidsmarkt.
Ook is er in de beroepskeuzebegeleiding in het onderwijs
weinig ruimte voor opdoen van praktijkervaringen die relevant zijn
in relatie tot keuzemogelijkheden en voor refl ectie op die praktijkervaringen.
Hoewel de leerlingen vinden dat ze hulp hebben gekregen bij de
keuze van een vervolgopleiding, voelen ze zich vaak onvoldoende
geïnformeerd over de vervolgopleiding zelf, zoals moeilijkheidsgraad,
inhoud van de lessen en manier van les geven. Wat dat
betreft, komen ze dus slecht beslagen ten ijs als ze doorstromen naar
het hoger onderwijs.
Een eerste informatiebron vormen dus de studie- en beroepskeuzeactiviteiten
op school. Daarbij en daarnaast verzamelen de jongeren
informatie via internet (bijvoorbeeld schoolweb.nl, qompas,nl, scholieren.tv
en studiekeuze123.nl), folders van hoger-onderwijsinstellingen
en via contacten met vervolgopleidingen. Informatie van de
instellingen die vervolgonderwijs aanbieden, krijgen de leerlingen
ook op de open dagen en de meeloopdagen die deze organiseren.
Deze activiteiten lijken van cruciaal belang. Hogescholen verschillen,
ook voor dezelfde opleidingsrichting, enorm qua slagingspercentages.
Deze verschillen zijn maar zeer ten dele te verklaren door verschillen
in instroomkenmerken van de leerlingen. Verondersteld kan
worden dat de kwaliteit van de studievoorlichting bij de inschrijving
daarbij een rol speelt. Een indicatie daarvoor is dat van degenen met
een havo- of vwo-vooropleiding die in de eerste anderhalf jaar een
opleiding afbreken, de helft dat doet omdat men achteraf liever een
andere opleiding had gekozen.
2. Welke informatiebronnen gebruiken zij om te komen tot de
keuze voor een lerarenopleiding? Zijn bij deze informatiebronnen
gegevens over lerarenopleidingen en het beroep leraar in voldoende
mate aanwezig?
Leerlingen gaan niet alleen binnen de school, maar ook daarbuiten
op zoek naar informatie over de lerarenopleidingen. Zij maken
gebruik van websites, folders en beroepskeuzebladen, gaan naar
open dagen en meeloopdagen. In de beroepskeuzebegeleiding in het
90
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

onderwijs is weinig ruimte voor opdoen van praktijkervaringen die
relevant zijn in relatie tot het leraarschap en refl ectie daarop. Het
is natuurlijk wel zo dat leerlingen zelf in het onderwijs te maken
hebben met leraren, en zich een beeld vormen van het werk in het
onderwijs, maar het is maar de vraag of dat beelden zijn die corresponderen
met wat het leraarschap op dit moment inhoudt. Van
ondersteuning bij de interpretatie van die informatie, systematische
verwerking van de beelden en opvattingen die leerlingen uit die
informatie afl eiden, het opdoen van nieuwe ervaringen en het koppelen
aan zelfbeeld en toekomstverwachtingen lijkt nog nauwelijks
sprake. Daarvoor is in het onderwijs onvoldoende tijd ingeruimd.
3. Op welke gronden kiezen zij voor een lerarenopleiding?Welk
beeld hebben aanstaande studenten van het beroep leraar en
welke rol speelt het beeld van het beroep leraar bij de keuze?
Jongeren die voor de lerarenopleiding kiezen, doen dat vooral vanuit
pedagogische en maatschappelijke overwegingen. Hierin staan het
(leren) werken met jongeren, het overdragen van kennis en maatschappelijk
nuttig bezig zijn als leraar centraal. Daarnaast spelen
zelfontplooiing en interesse voor de vakken een belangrijke rol,
zeker bij leerlingen die kiezen van het leraarschap in het voortgezet
onderwijs. Ook noemen jongeren functie-inhoudelijke motieven, die
kenmerkend zijn voor het beroep: de mogelijkheid om als leraar zelfstandig
te kunnen werken, en de afwisseling in het beroep. Verder
zijn baankansen na afstuderen, de mogelijkheid tot deeltijdwerk en
de combinatie van werk en privé overwegingen die worden genoemd
bij de keuze.
De keuzemotieven die worden genoemd, refl ecteren het beeld dat
jongeren hebben van het werk als leraar. Kenmerkend zijn in hun
ogen: zelfstandigheid, afwisseling, verantwoordelijkheid, creativiteit,
uitdaging, en omgang met collega’s. Deze kenmerken worden in de
ogen van de leraren ook grotendeels gerealiseerd. Blijkbaar hebben
jongeren die kiezen voor het beroep van leraar op dat punt een realistisch
beeld van dat beroep. Uit de review komt naar voren dat dit
voor leerlingen die niet kiezen voor het lerarenberoep, veel minder
het geval is. Deze leerlingen hebben een vrij beperkt inzicht in de
taken van een leraar. Het beroep lijkt de leerlingen eentonig, zonder
perspectief en zonder uitdaging. Leerlingen zien een aantal positieve
aspecten van het beroep over het hoofd, zoals de afwisseling,
het organisatorisch bezig zijn, de zelfstandigheid van het beroep
en de creativiteit. Ook hebben ze een wat negatiever beeld over het
salaris, de mogelijkheden voor verandering en mobiliteit en de mate
91 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

6 Conclusies en aanbevelingen
waarin orde houden een rol speelt. Hier is dus wellicht ‘een wereld
te winnen’.
Probleem bij het leraarschap is dat iedereen zich er al een beeld van
heeft gevormd op basis van de eigen ervaringen in het onderwijs,
maar dat dat beeld niet altijd realistisch is. Leraar zijn houdt meer in
dan wat je ziet voor de klas. Ook die andere aspecten van het werk
zouden meer aandacht moeten krijgen bij de keuzebegeleiding.
4. Zit er nog rek in de aantallen studenten die naar de lerarenopleiding
gaan, oftewel is het mogelijk een grotere groep hiervoor te
interesseren? En zo ja, zijn er mogelijkheden om met behulp van
de gebruikte informatiebronnen de keuze voor een lerarenopleiding
te bevorderen?
De laatste onderzoeksvraag die we in dit rapport hebben beantwoord,
is die naar de potentiële reserve. Er zijn vier momenten te onderscheiden
waar we (potentiële) leraren ‘verliezen’, er lijkt dus inderdaad
nog rek te zijn. In de eerste plaats leerlingen in het voortgezet
onderwijs die een lerarenopleiding overwegen, maar daar uiteindelijk
niet voor gekozen hebben. In de tweede plaats de uitvallers uit de
lerarenopleiding. Een derde moment vormt de overstap van de opleiding
naar werk in het onderwijs; niet alle afgestudeerden blijken ook
daadwerkelijk de overstap naar een baan als leraar te maken. En ten
slotte de uitval uit het beroep, leraren die na enkele jaren het onderwijs
verlaten en in een andere sector gaan werken. In alle gevallen
geldt eigenlijk dat beeldvorming van essentieel belang is.
Loopbaanbegeleiding gericht op het ontwikkelen van loopbaancompetenties
speelt daarbij een belangrijke rol. Wanneer jongeren
een goed beeld ontwikkelen van de lerarenopleiding en het beroep
en zichzelf aan dat beeld kunnen relateren, zullen zij in ieder geval
onderbouwd kiezen met als gevolg minder ‘uitval’ op de route van
voortgezet onderwijs naar een baan als leraar in het onderwijs. Hier
ligt een taak voor zowel de scholen voor voortgezet onderwijs als
voor de lerarenopleidingen. Dat scholen en vervolgopleidingen verschillen
in de effectiviteit van de keuzebegeleiding geeft aan dat hier
nog winst te boeken is.
Loopbaanbegeleiding met een accent op de ontwikkeling van een
toekomstgerichte loopbaanoriëntatie is toepasbaar op alle soorten
instromers, ook de doelgroepen die nu in de lerarenopleiding en
het onderwijs ondervertegenwoordigd zijn: allochtonen, mannen,
zij-instromers, ouderen, hoger opgeleiden. Het is belangrijk dat
92
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

keuzebegeleiders zich er bewust van zijn dat bij deze doelgroepen
heel verschillende beelden leven en dat die door ervaring en refl ectie
verder ontwikkeld moeten worden. Daarbij is ook aandacht voor
de rol van bijvoorbeeld ouders essentieel. Maar loopbaanbegeleiding
alleen is onvoldoende voor een succesvolle doorstroom; het is
belangrijk dat de lerarenopleidingen door het aanbieden van passende
trajecten zowel de motivatie voor het beroep als de studieprestaties
bevorderen. We komen op dit punt terug in 6.2.2.
6.2 Aanbevelingen
Als een rode draad door dit rapport heen loopt het belang van een
goed beeld over het leraarschap. Om jongeren (en ouderen) te interesseren
voor het leraarschap en ze ‘vast te houden’ is het belangrijk
dat zij over een kloppend beeld beschikken van wat het leraarschap
inhoudt. De vraag rijst, wat dan een goed beeld is.
In de eerste plaats een breed beeld, waarin allerlei inhoudelijk aspecten
van hedendaags en toekomstig leraarschap vertegenwoordigd
zijn. Een reëel beeld van zowel inhoud als arbeidsvoorwaarden. Een
beeld met aandacht voor loopbaanperspectief. Een beeld dat gerelateerd
is aan capaciteiten en het zelfbeeld van de aspirant-leraren.
Een beeld in relatie tot hun toekomstperspectief. En een differentieel
beeld waarin leraar basisonderwijs en leraar voortgezet onderwijs
tegen elkaar worden afgezet en tegen andere concurrerende opleidingen
in het hbo en wo, zoals sociaal-pedagogische dienstverlening en
maatschappelijk werk, en paramedische opleidingen. We werken al
deze aspecten verder uit in paragraaf 6.2.1.
Daarnaast is het belangrijk dat niet alleen het beeld van het beroep
helder is maar dat ook sprake is van een duidelijk en reëel beeld
van wat een student van de lerarenopleidingen kan verwachten.
Relevant zijn de moeilijkheidsgraad, de relatie theorie-praktijk, de
voor- en nadelen van verschillende opleidingstrajecten en specialisatiemogelijkheden
(6.2.2). Een vraag is vervolgens hoe studie- en
beroepskeuzebegeleiding daarbij kan ondersteunen. Die vraag wordt
beantwoord in 6.2.3.
Belangstelling voor het leraarschap is bij verschillende groepen in
verschillende mate aanwezig. Sommige groepen zijn ondervertegenwoordigd
omdat het beroep of de opleiding hen minder aanspreken.
Voorbeelden zijn vwo-ers en mannen in het basisonderwijs en
allochtonen in zowel het basisonderwijs als het voorgezet onderwijs.
In 6.2.4 gaan we in op mogelijkheden om het onderwijsaanbod
beter af te stemmen op de wensen en mogelijkheden van deze verschillende
groepen. In 6.2.5, ten slotte, gaan we in op de rol die
93 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

6 Conclusies en aanbevelingen
onderzoek zou kunnen spelen bij het zoeken naar oplossingen voor
deze problematiek; we formuleren enkele aanbevelingen voor verder
onderzoek.
6.2.1 Een reëel beeld van (de mogelijkheden van) het leraarschap
Om het imago te veranderen en realistischer te maken zouden de
volgende aspecten van het leraarschap zichtbaar gemaakt kunnen
worden:
Het primaire proces, de creatieve en dynamische kant van het werken
met een groep leerlingen en vernieuwingen in leerstofaanbod en werkvormen
waarmee je als leraar voortdurend bezig bent. Jongeren die
kiezen voor het beroep, benadrukken deze aspecten van het beroepsbeeld.
Het is niet ieder jaar hetzelfde, maar elke dag anders. Ook dient
te worden benadrukt dat de uitdaging niet alleen zit in doorstroom
naar andere functies en sectoren, maar aanvankelijk vooral in het
beter worden als leraar, vernieuwing vorm geven, omgaan met een
diversiteit aan leerlingen, leren leren en het kunnen inzetten van
nieuwe technologieën in het onderwijs. Het postinitieel onderwijs
ontwikkelt hiervoor ook een gevarieerd scholingsaanbod. Je kunt je
dus als leraar blijven ontwikkelen en dat wordt ook steeds explicieter
van je verwacht en geëist. Ook andere elementen van het werk
waarmee docenten te maken krijgen, bieden ontwikkelingsmogelijkheden:
contacten met ouders, contacten met andere organisaties in
het kader van brede-schoolontwikkeling, samenwerking met andere
functionarissen in de school, werken in teams, bijdragen aan beleid
en organisatie, onderwijsontwikkeling, ict, zorg. Voor tweedegraads
leraren is ook een baan als leraar in het mbo een mogelijkheid.
Met nieuwe vormen van leren krijgt de leraar een andere rol, meer
gericht op het ontwerp van de leeromgeving, de inhoudelijke
rijkdom ervan en de coaching en ondersteuning van de leerlingen.
De educatieve professionals in een kennissamenleving zijn in samenwerking
met andere experts voortdurend bezig nieuwe onderwijsarrangementen
en leeromgevingen voor leerlingen te ontwerpen en
te verbeteren. Dit is een creatieve professionele activiteit die het
leraarsberoep steeds meer gaat kenmerken. Dat zou de status van
een leerkracht als educatieve professional kunnen verhogen. 112
Hedendaagse onderwijsvernieuwingen (teamonderwijs, competentiegericht
opleiden, ict in het onderwijs, meervoudige bevoegdheid)
112 Coonen, H. W. A. M. (2005). De leraar in de kennissamenleving: Beschouwing
over een nieuwe professionele identiteit van de leraar, de innovatie van
de lerarenopleiding en het management van de onderwijsvernieuwing.
Antwerpen/Apeldoorn: Garant.
94
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

gaan verder vaak gepaard met taak- en functiedifferentiatie en andere
arrangementen rondom de leerling. Dit biedt mogelijkheden voor
andere taken en onderwijsberoepen die wellicht voor andere groepen
interessant zijn, gekoppeld aan mogelijkheden voor verdere professionalisering
via post-hbo-masteropleidingen. Het is belangrijk boven
tafel te krijgen in hoeverre met ‘nieuwe’ beroepsprofi elen in het
onderwijs nieuwe doelgroepen geïnteresseerd kunnen worden voor
werk in het onderwijs. Ook de mogelijkheid om naar andere sectoren
van het onderwijs te kunnen doorstromen zou de aantrekkingskracht
van werk in het onderwijs kunnen vergroten.
Daarnaast blijven er natuurlijk ook mogelijkheden om door te
stromen naar leidinggevende functies in het middenmanagement en
managementfuncties op schools en bovenschools niveau. En naar
werk buiten de onderwijssector; ook daar blijken de kwalifi caties en
ervaring van leraren gewaardeerd te worden.
En ten slotte is het belangrijk dat een reëel beeld van de arbeidsvoorwaarden
en de arbeidsomstandigheden wordt gegeven.
Studenten baseren hun keuze voor de lerarenopleiding ook op een
beeld van de arbeidsvoorwaarden en de arbeidsomstandigheden.
Een deel van de uitval in het traject van voortgezet onderwijs naar
het leraarschap ontstaat omdat dat beeld niet realistisch blijkt. Soms
blijken de arbeidsmarktmogelijkheden slechter dan verwacht, of
vallen het salaris of de doorgroeimogelijkheden tegen. Aan de andere
kant zien we ook dat leerlingen afzien van het leraarschap omdat de
salarissen zo slecht zouden zijn; deze informatie blijkt een hoog borreltafelgehalte
te hebben. Het is belangrijk te zorgen voor realistische
informatie over arbeidsvoorwaarden, ook in vergelijking met andere
opleidingen.
Kort samengevat:
Accentueren van dynamische, probleemoplossende, vernieuwende
aspecten van het beroep;
Aandacht geven aan nieuwe invulling van functies en taken in het
onderwijs;
Benadrukken van verdere ontwikkelmogelijkheden binnen de
leraarsfunctie: taakdifferentiatie, specialisatie en horizontale doorstroming;
Gedegen informatie bieden over primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden,
ook in vergelijking met andere beroepen.
95 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

6 Conclusies en aanbevelingen
6.2.2 Een reëel beeld van de lerarenopleidingen
Om ervoor te zorgen dat diegenen die kiezen voor een lerarenopleiding
deze succesvol afronden, is het van belang dat zij een duidelijk
beeld hebben van wat er in die opleiding wordt gevraagd. Studenten
blijken in het algemeen niet erg tevreden over de informatie die
zij in het voortgezet onderwijs krijgen over de vervolgopleiding
zelf, zoals moeilijkheidsgraad, inhoud van de lessen en manier van
les geven. Ook blijken studenten teleurgesteld over het niveau, de
aard van de opdrachten, verplichte invulling van stages, e.d.. Het is
belangrijk dat studenten daarover vooraf goed worden geïnformeerd,
zodat zij beter beslagen ten ijs komen. Op de pabo klagen veel mannelijke
studenten bijvoorbeeld over het accent dat wordt gelegd op
pedagogiek, op refl ecteren en over de onderbouw als eerste stage. En
studenten die doorstromen vanuit het mbo, blijken zich nogal eens
te verkijken op het theoretisch niveau van de pabo of nlo, vergeleken
met dat op de onderwijsopleidingen in het mbo. Ook blijkt een
behoorlijk percentage studenten op de pabo grote moeite te hebben
om te slagen voor de verplichte reken- en taaltoets. En ook allochtone
studenten blijken in verschillende fasen van studie problemen
te ondervinden, zoals een verkeerde studiekeuze, taalproblemen, te
weinig begeleiding, en problemen met het vinden van een stageplek.
Ze geven aan behoefte te hebben aan extra training in taalvaardigheid
en technische onderdelen en in communicatie met toekomstige
collega’s, begeleiders, mentoren, ouders etc. 113
Voorbeelden van specifi ek op problemen toegesneden begeleidingsprogramma’s
zijn te vinden in ‘Koorddansen op de regenboog’. In
dit project worden allochtone volwassenen met hbo/wo-niveau in
een tweejarige opleiding tot basisschool leraar opgeleid. Zij volgen,
naast het reguliere programma, zogenoemde omslagmodulen, waarin
ze extra begeleid werden in Nederlands als Tweede Taal (vaktaal),
studievaardigheden, de zeer cultuurgebonden sociale vaardigheden
(oriëntatie op de samenleving) en oriëntatie op het beroep (onderwijs-
en opvoedingsstijl). Hoewel de uitval in de loop van het traject
ook vrij hoog is (maar iets minder dan de helft van het aantal
starters heeft het diploma behaald), is de kwaliteit van de afgestudeerden
heel goed en zijn ze allemaal in het onderwijs werkzaam.
Daarnaast is veel ervaring opgedaan die ook in reguliere opleidingen
kan worden ingezet, bijvoorbeeld betreffende de selectieprocedure,
een voor- en een schakeltraject plus toetsen daarvoor, de omslagmodulen,
een extra NT2-cursus, logopedische begeleiding, studie- en
113 Autar, K., & Homan, H.D.I. (2002). Dan wil ik het graag horen, een onderzoek
naar stage-ervaringen van allochtone pabo-studenten. Utrecht: ECHO.
96
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

stagebegeleiding van allochtone studenten, enzovoort. Ook zijn er
praktijkvoorbeelden van pabo’s die pilots hebben opgezet om de
instroom, doorstroom en uitstroom van allochtone studenten op
pabo’s te verbeteren. 114 Op basis van de ervaringen van deze pabo’s
is een praktisch stappenplan gemaakt, waarmee lerarenopleidingen
die hieraan willen werken aan de slag kunnen. 115
Allochtone studenten zelf vinden aparte begeleiding vanuit de
opleiding niet altijd nodig; ook medestudenten of allochtone studentenverenigingen
kunnen fungeren als rolmodel of praktische
ondersteuning bieden. 116
Afstemmingsproblemen betreffen niet alleen de hiervoor genoemde
groepen. Wanneer de instroom in de lerarenopleidingen wordt
bevorderd, zal ook de diversiteit van die instroom toenemen.
Onderwijs op maat staat op veel lerarenopleidingen hoog op de
agenda. Studenten kunnen kiezen uit voltijd- en deeltijdopleidingen,
uit verkorte trajecten, duale trajecten. Het is belangrijk dat routes
en inhoud van de programma’s worden afgestemd op al aanwezige
competenties, maar ook op voorkeuren (bijvoorbeeld voor werkvormen,
opdrachten, specialisaties in vakgebieden of een bepaalde
leeftijdsgroep). De major-minorstructuur biedt goede mogelijkheden
voor een meer vraaggestuurde invulling van (een deel van) de opleiding.
Ook pleiten we voor meer ruimte voor opleiden in de school;
leren in de praktijk blijkt de intrinsieke motivatie voor het beroep te
versterken.
Lerarenopleidingen gaan steeds meer maatwerk bieden en dat zou
ook voor toekomstige studenten duidelijk moeten zijn, zodat ze in
staat zijn trajecten te kiezen die passen bij hun capaciteiten en de
richting waarin zij zich verder willen ontwikkelen. Hierbij gaat het
bijvoorbeeld om de verhouding leren op school versus leren in de
praktijk, een goede aansluiting bij eerder verworven kwalifi caties,
en de mogelijkheden voor specialisatie, door het volgen van minors.
Studenten in de nlo blijken nogal eens na hun afstuderen een lerarenopleiding
in een ander vak te gaan volgen. Een waardevolle ont-
114 SBO (2003). Er is iets in gang gezet, een evaluatie van het Full Color project
lerarenopleidingen. Den Haag: SBO.
115 SBO (2003). Vast agendapunt, het werven en behouden van allochtone studenten
op de lerarenopleidingen. Den Haag: SBO.
116 Mars, J. (2002). Een onbetreden gebied. Allochtonen als PABO-student en als
groepsleerkracht. Utrecht: ECHO;
Autar, K., Moeniralam, H., & Veen, H. van der (2002). Een gekleurd begin.
Samenvatting van een onderzoek naar allochtone groepsleerkrachten in het basisonderwijs.
Utrecht: ECHO
97 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

6 Conclusies en aanbevelingen
wikkeling, gezien het feit dat vooral in het vmbo en het mbo steeds
meer behoefte ontstaat aan leraren die meer vakken kunnen geven.
Gesuggereerd wordt ook dat studenten die uit de opleiding onderwijsassistent
afkomstig zijn, wellicht gebaat zouden zijn met een
traject dat kwalifi ceert voor lesgeven in de onderbouw van het basisonderwijs.
En mannelijke studenten aan de pabo blijken zich vaak
juist richting docent in de bovenbouw van het basisonderwijs (en
de onderbouw van het voortgezet onderwijs) te willen ontwikkelen.
Voorstelbaar is ook dat lerarenopleidingen, meer dan nu gebeurt,
leraren ook tijdens hun loopbaan door een gespecialiseerd aanbod
ondersteunen bij gerichte kwalifi cering in het kader van hun loopbaanontwikkeling.
Voor dit type scholing zijn recent ook middelen
beschikbaar gesteld.
Puntsgewijs:
Een duidelijk en reëel beeld schetsen van wat een student van de
lerarenopleiding kan verwachten (moeilijkheidsgraad, de relatie
theorie-praktijk, keuzemogelijkheden);
Inzetten op een breed en dynamisch beeld van het beroep en de
opleiding;
Gericht werven onder de groepen, die ondervertegenwoordigd zijn
(allochtonen, mannen, zij-instromers, ouderen, hoger opgeleiden)
Het onderwijsaanbod afstemmen op specifi eke wensen en behoeften
van die doelgroepen;
Mbo-ers die willen doorstromen, informeren over verschillen in
zwaarte en aanpak tussen mbo en hbo;
Inzetten op opleiden in de school zowel van leraren in opleiding
als van zittend personeel.
6.2.3 Van keuzebegeleiding naar loopbaanoriëntatie
Omdat de beeldvorming over het beroep en de opleiding zich sterk
in de privé-sfeer afspeelt, is het wenselijk een reliëfrijker beeld te
schetsen van het beroep, in een leeftijdsfase waarin jongeren dat nog
niet als een mogelijk toekomstperspectief voor zichzelf hebben afgeschreven.
Gepleit wordt voor aandacht voor werken in het onderwijs
vroeger in het voortgezet onderwijs. Bij voorlichting zouden
vertegenwoordigers van groepen die nu in het onderwijs ondervertegenwoordigd
zijn, bijvoorbeeld allochtone leraren, en mannelijke
basisschoolleraren een rol kunnen spelen.
We hebben laten zien dat de beelden die leerlingen in het voortgezet
onderwijs hebben of krijgen voorgeschoteld door anderen in hun
omgeving, lang niet altijd kloppen of te beperkt zijn. Een actueel
en volledig beeld van het leraarschap moet uitgangspunt vormen
98
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

ij de loopbaanoriëntatie, leerlingen kunnen in praktijkopdrachten
hun beelden toetsen aan de werkelijkheid. Ook blijken lang niet alle
ouders een realistisch beeld van het beroep en van de opleidingsmogelijkheden
te hebben. Het is van belang ook de ouders te betrekken
bij de loopbaanoriëntatie. Veel leerlingen praten met hun ouders
over hun loopbaanwensen. Informatievoorziening naar ouders is een
manier om te zorgen dat zij een waardevolle gesprekspartner voor
hun kinderen kunnen zijn.
De bestaande studiekeuzevoorlichting en -begeleiding is er vooral
op gericht dat jongeren zichzelf beter leren kennen. Onderzoek laat
zien dat met name de beeldvormingscapaciteit met betrekking tot de
toekomst een gunstig effect heeft op de kwaliteit van de studiekeuze.
Mensen die goed in staat zijn zich een beeld te vormen van wat ze
later kunnen verwachten, zijn beter in staat zich te oriënteren op
een loopbaan die daarbinnen past, en zijn meer tevreden met hun
studiekeuze. Dat zou pleiten voor meer aandacht voor de wensen en
verwachtingen van leerlingen ten aanzien van werk en privé. Ook
hier ligt wellicht een kans voor verdere verbetering.
In de studie- en beroepskeuzebegeleiding speelt voorlichting, informatieverschaffi
ng een belangrijke rol. Hedendaagse jongeren halen
hun informatie overal vandaan, ze bezoeken websites, lezen bladen
en folders en gaan naar open dagen en voorlichtingsbijeenkomsten.
Voorlichting is belangrijk. We hebben laten zien dat instellingen op
dit punt verschillen, dat sommige instellingen er beter dan andere
in slagen uitval als gevolg van onjuiste opleidingskeuzen te voorkomen.
Voorlichting alleen is echter niet voldoende; van verschillende
kanten wordt gewezen op het belang om jongeren (praktijk)ervaringen
op te laten doen. Meeloopdagen van opleidingen zijn een manier
om ervaringen op te doen met de opleiding en de beroepspraktijk.
Een mogelijkheid zou ook kunnen zijn studenten van lerarenopleidingen
en leerlingen in het voortgezet onderwijs die een lerarenopleiding
overwegen, live of virtueel met elkaar in contact te brengen.
Het is van belang hierbij juist studenten te betrekken uit groepen die
in de lerarenopleidingen ondervertegenwoordigd zijn, bijvoorbeeld
mannen in de pabo en allochtone studenten in de lerarenopleidingen
voor po en vo. Ook gerichte praktijkopdrachten in het kader
van loopbaanoriëntatie kunnen ertoe bijdragen dat leerlingen in het
voortgezet onderwijs actief bezig gaan met het verkrijgen van meer
inzicht in beroepsmogelijkheden en antwoord zoeken op de vraag of
in hoeverre die opties passen bij henzelf, nu en in de toekomst. Ook
wordt ervoor gepleit jongeren al in het voortgezet onderwijs ervaring
99 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

6 Conclusies en aanbevelingen
te laten opdoen met het werken met en lesgeven aan kinderen en
hun ervaringen in te brengen binnen loopbaanoriëntatietrajecten.
Bijvoorbeeld door leerlingen in te zetten bij begeleiding van jongere
leerlingen als mentor, huiswerkbegeleider, of e-coach.
De rol van de loopbaanbegeleiding is niet alleen het organiseren van
de ervaringen voor de leerlingen, maar ook het begeleiden van de
refl ectie op de opgedane ervaringen: waar zijn de leerlingen tegen
aan gelopen, hoe verhouden hun ervaringen zich tot hun zelfbeeld
en toekomstbeeld, wat zijn volgende stappen in het zoekproces?
Scholen verschillen in het aandeel leerlingen dat doorstroomt naar
de lerarenopleidingen. Op basis van de beschikbare informatie
is moeilijk te zeggen waardoor dat komt. We hebben een aantal
mogelijke verklaringen genoemd; naast een sterke keuzebegeleiding
waarbij mentoren, decanen en vakdocenten samen werken, kan
sprake zijn van leraren die fungeren als aantrekkelijk rolmodel, een
gunstige beeldvorming van het leraarschap in de begeleiding, of een
school waar veel ouders zelf in het onderwijs werken. Of een schoolspecifi
eke verdeling in de profi elkeuze; relatief veel leerlingen met
het profi el ‘cultuur en maatschappij’ kiezen voor de lerarenopleiding,
met name de pabo. Ook kan sprake zijn van een groepsproces, leerlingen
die enthousiast zijn, bespreken hun ideeën met anderen en
ontwikkelen zo samen een sterke loopbaanoriëntatie gericht op het
leraarschap. Wellicht is het mogelijk te onderzoeken wat de werkzame
factoren zijn en of die overdraagbaar te maken zijn.
Het verleggen van een deel van de opleidingsfunctie naar de onderwijsinstellingen
ín het kader van ‘Opleiden in de school’ en het
creëren van opleidingsvarianten met meer ruimte voor leren op de
werkplek kan op twee manieren de lerarenopleiding aantrekkelijk
maken, het is een manier van opleiden die een deel van de instromers
trekt en de lerarenopleiding komt in beeld bij leerlingen in het
voortgezet onderwijs en de basisschool.
Puntsgewijs:
Vroeg beginnen met loopbaanoriëntatie en het ontwikkelen van
loopbaancompetenties;
Niet alleen voorlichting geven maar leerlingen ook zelf gericht
praktijkervaringen laten opdoen en hen daarop laten refl ecteren;
Koppelen voorlichting en ervaring aan toekomstperspectief;
Een breder, meer toekomstgericht beeld ontwikkelen van het
beroep;
Leraren zich bewust maken van hun functie als rolmodel;
100
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Bij voorlichting aansprekende rolmodellen uit specifi eke doelgroepen
als contactpersoon inzetten (mannen, allochtonen, ouderen,
zij-instromers, hoger opgeleiden);
Ouders betrekken bij loopbaanoriëntatie;
Bevorderen van opleiden in de school.
6.2.4 Naar een aantrekkelijker stelsel van lerarenopleidingen
We hebben laten zien dat het huidige stelsel van lerarenopleidingen
niet voor alle doelgroepen voldoende aantrekkingskracht heeft. Een
voorbeeld vormen allochtonen. Deze blijken zich niet erg aangesproken
te voelen tot het leraarschap. Ook mannen blijken relatief
weinig interesse te hebben voor het leraarschap. Dit speelt niet
alleen in het basisonderwijs, waar mannelijke leraren zeer sterk
ondervertegenwoordigd zijn, maar ook in het voorgezet onderwijs,
waar hun aandeel terugloopt. Daarnaast blijken de lerarenopleidingen
(m.u.v. de universitaire) weinig vwo-ers te trekken. Ook blijkt in
het traject van voortgezet onderwijs naar het leraarschap op verschillende
momenten sprake van uitval die wellicht zou kunnen worden
teruggedrongen door het onderwijs beter af te stemmen op de deelnemers.
Een mogelijkheid om de aantrekkingskracht en de effectiviteit van
de lerarenopleidingen te vergroten is het versterken van de samenhang
en onderlinge afstemming van de verschillende opleidingen.
Met de invoering van de academische pabo worden in drie sectoren
van het onderwijs, mbo, hbo en wo, mensen opgeleid voor ‘onderwijzende
taken’ in het basisonderwijs. Geïnteresseerden in een
opleiding voor werk in het basisonderwijs zouden moeten worden
toegeleid naar de opleiding die het best aansluit bij hun capaciteiten
en loopbaanplannen. Goede regelingen voor de doorstroming van
de ene naar de andere opleiding kunnen studenten voor de onderwijsarbeidsmarkt
behouden. Voor het basisonderwijs denken we dan
bijvoorbeeld aan routes voor mbo-ers die na een opleiding tot klassenassistent
of onderwijsassistent in het mbo willen doorstromen
naar de pabo en daarvoor de capaciteiten hebben (al dan niet na een
aantal ervaringsjaren in het onderwijs). Daarnaast zouden pabo’s jongeren
die willen werken in het basisonderwijs maar die uitvallen uit
de pabo omdat het niveau dan wel het tempo van de pabo voor hen
niet haalbaar zijn, kunnen toeleiden naar de verwante opleidingen
in het mbo. Ten slotte is sprake van uitval uit de pabo omdat studenten
zakken voor de taal- en rekentoets. Om te zorgen dat pabostudenten
beschikken over deze onmisbare vaardigheden zou zowel
in het voortraject als op de lerarenopleidingen zelf systematisch
101 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

6 Conclusies en aanbevelingen
geïnvesteerd moeten worden in de verdere ontwikkeling van deze
vaardigheden, niet in termen van training voor de toets maar van het
structureel verbeteren van taal- en rekenvaardigheden bij aspirantleraren
en wellicht breder dan dat.
Ook de keuze tussen de verschillende varianten van lerarenopleidingen
in het hoger beroepsonderwijs en het wetenschappelijk
onderwijs en de doorstroming daartussen zou gestroomlijnd kunnen
worden. Voor de recent opgezette universitaire lerarenopleiding
basisonderwijs blijkt veel belangstelling te bestaan. Misschien
kunnen met deze opleiding veel meer leraren in het basisonderwijs
op academisch niveau worden gebracht wanneer deze opleiding in
de vorm van een academische master zou worden opgezet, die toegankelijk
is voor een deel van de gediplomeerde afgestudeerden van
de pabo en de nlo, maar ook voor zittende leraren, voor zover die
aan bepaalde kwaliteitseisen voldoen.
Jongeren die naar de nlo gaan, zijn vaak havisten voor wie de
lerarenopleiding een manier is om zich verder te ontwikkelen in
een vak dat zij interessant vinden en niet zozeer een weg naar het
leraarschap. Voor veel vakken ontbreken alternatieve opleidingsmogelijkheden
in het hbo. Hoewel de laatste jaren het percentage
afgestudeerden uit de tweedegraads lerarenopleidingen die daadwerkelijk
doorstromen naar een baan in het onderwijs, is gestegen
zouden wellicht nog meer leerlingen voor het onderwijs behouden
kunnen worden wanneer in de opleiding aanvankelijk het accent ligt
op die vakmatige verdieping, en pas later op het leraarschap. Het is
niet aantrekkelijk om zelf -vers van de middelbare school- daar praktijkopdrachten
en stages te moeten doen. Voor richtingen in het hbo
die zowel een vakgerichte als een lerarenvariant kennen, zou overwogen
kunnen worden deze meer op elkaar af te stemmen, en ook
studenten in de vakgerichte variant de mogelijkheid te bieden zich
(bijvoorbeeld via een minor) te oriënteren op het leraarschap, en/
of later in de opleiding een aansluitend kwalifi catietraject voor het
leraarschap aan te bieden, conform de eerstegraads lerarenopleidingen
aan de universiteit.
Een knelpunt bij doorstroming naar de universitaire lerarenopleidingen
is dat die losser zijn komen te staan van de faculteiten en
de studierichtingen, van waaruit hun studenten afkomstig zijn. Op
verschillende universiteiten wordt getracht studenten al tijdens hun
studie te interesseren voor doorstroming naar de lerarenopleiding,
bijvoorbeeld door het aanbieden van educatieve minors, die een
oriëntatie bieden op de lerarenmaster. Dit lijkt een veelbelovende
102
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

manier om beter te kunnen voorzien in de toenemende vraag naar
eerstegraads leraren in het voortgezet onderwijs.
Samengevat:
Bevorderen afstemming en doorstroming mbo-hbo en hbo-wo;
Bevorderen dat leraren na een periode van werk ‘terugkomen’ voor
verdere (substantiële) scholing;
Afstemming tussen ‘vakgerichte’ opleidingen en lerarenopleidingen
in het hbo;
Versterken van de afstemming tussen studierichtingen en de universitaire
lerarenopleidingen.
6.2.5 De rol van onderzoek
Bij het uitvoeren van deze reviewstudie werden we geconfronteerd
met het probleem dat je alleen onderzoek kunt reviewen dat is
uitgevoerd. Eind jaren negentig is veel onderzoek verricht naar de
dalende belangstelling voor het lerarenberoep, naar maatregelen om
de instroom in de lerarenopleidingen te bevorderen en naar effecten
van de genomen maatregelen. Met name de onderzoeken die zijn
verricht door Oudejans en Meesters hebben veel informatie opgeleverd,
informatie waar we in deze reviewstudie nog dankbaar gebruik
van hebben gemaakt. Zij hebben met uitgebreide literatuurstudies en
kwalitatief onderzoek onder leerlingen in het voortgezet onderwijs
en het mbo, studenten aan de lerarenopleidingen en leraren een goed
beeld gegeven van beeld, beeldvorming, keuzeprocessen, arbeidssatisfactie,
e.d. In het onderzoek van de afgelopen tien jaar is dit type
vragen wel meegenomen in grote kwantitatieve onderzoeken zoals
die van Borghans en Golsteijn en van der Aa e.a., en is een aantal
kleinschalige onderzoeken naar specifi eke doelgroepen verricht,
maar die onderzoeken leveren met elkaar een vrij fragmentarisch en
moeilijk vergelijkbaar beeld op van de problemen die spelen. Het
lijkt ons dan ook zinvol de keuzeprocessen en de beeldvorming van
jongeren weer eens wat preciezer onder de loep te nemen. Immers:
de arbeidsmarkt is veranderd, in het voortgezet onderwijs zijn profi
elen ingevoerd, in het hoger onderwijs de bachelor-masterstructuur,
het onderwijs is verder gefeminiseerd en vergrijsd, er is sprake
van (dreigender) tekorten, er is ingezet op een versterking van de
beroepsgroep en de sector, kortom er zijn ingrijpende ontwikkelingen
gaande in de sector die van invloed kunnen zijn op de aantrekkelijkheid
en toegankelijkheid van lerarenopleiding en -beroep.
Met betrekking tot specifi eke doelgroepen kan nog opgemerkt
worden dat over allochtonen in de lerarenopleidingen weinig onder-
103 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

6 Conclusies en aanbevelingen
zoeksmatige informatie voorhanden is. Veel publicaties bespreken de
wenselijkheid van allochtonen in het onderwijs, analyseren problemen
waar allochtonen tegenaan lopen en beschrijven good-practices
over deze onderwerpen. 117 Echt een duidelijk gestructureerde probleemanalyse
voor de verschillende soorten lerarenopleidingen zijn
we niet tegengekomen. We beschikken niet over een helder beeld
van verschillen tussen allochtone studenten en autochtone studenten
wat betreft keuzeprocessen en beeldvorming in en rond de lerarenopleidingen
en het beroep. Ook deze aspecten verdienen nader
onderzoek.
Verder merken wij op dat het besproken onderzoek soms een specifi
eke lerarenopleiding betreft, vaak de pabo, terwijl ander onderzoek
de lerarenopleidingen in het algemeen betreft. Uit deze reviewstudie
komt naar voren dat er overeenkomsten zijn in de onderzoeksbevindingen
over de verschillende lerarenopleidingen heen, maar dat er
ook sprake is van duidelijke verschillen. Het zou aanbeveling verdienen
om in toekomstig onderzoek de verschillende lerarenopleidingen
duidelijker ten opzicht van elkaar te profi leren.
Opvallend in deze reviewstudie is, ten slotte, dat het hoofdstuk over
de universitaire lerarenopleidingen erg dun is geworden; over de
doorstroom van studenten in het wetenschappelijk onderwijs naar de
lerarenopleiding en de afwegingen die zij maken, is weinig bekend.
Gezien het toenemende belang dat wordt gehecht aan de inzet van
eerstegraads leraren in het onderwijs bevelen we aan onderzoek te
verrichten naar het beeld dat deze studenten hebben van het leraarschap,
overwegingen die zij hebben bij de keuze om al dan niet door
te stromen naar de lerarenopleiding en naar effecten van maatregelen
die op verschillende universiteiten worden genomen om die doorstroom
te bevorderen.
117 Zie bijvoorbeeld: Vernieuwing. Tijdschrift voor Onderwijs en Opvoeding (2000).
Themanummer: Geen gezeur, meer kleur. Allochtone studenten op de pabo.
Andere voorbeelden zijn in de tekst verwerkt; zie de literatuurlijst en de eindnoten.
104
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

105 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Relevante literatuur
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Relevante literatuur
Aa, R. van der, Hulst, B. van, Pat, M., & Vossen, I. (2004).
Loopbaanmonitor onderwijs; Onderzoek naar de loopbanen van afgestudeerden
van de lerarenopleiding 1970-2003: ECORYS-NEI (Arbeid &
Sociaal Beleid).
Aa, R. van der, Hulst, B. van, Bruin, G. de, & Vermeulen, L.,
Severiens, S, & Boom, J. de (2006). Loopbaanmonitor onderwijs 2006:
onderzoek naar de arbeidsmarktpositie van afgestudeerden van de lerarenopleidingen
in 2005 en 2006. Rotterdam: Ecorys/Risbo.
Aa, R. van der, Hulst, B. van, Bruin, G. de, & Vermeulen, L. (2007).
Loopbaanmonitor onderwijs 2007: onderzoek naar de arbeidsmarktpositie
van afgestudeerden van de lerarenopleidingen in 2005 en 2006.
Rotterdam: Ecorys/Risbo.
Aa, R. van der, Bruin, G. de, & Hulst, B. van (2007). De beroepsloopbaan
van allochtone leraren in het primair en voortgezet onderwijs.
Paper voor de ORD. Rotterdam: Ecorys.
Autar, K., & Homan, H.D.I. (2002). Dan wil ik het graag horen,
een onderzoek naar stage-ervaringen van allochtone pabo-studenten.
Utrecht: ECHO
Autar, K., Moeniralam, H., & Veen, H. van der (2002). Een gekleurd
begin. Samenvatting van een onderzoek naar allochtone groepsleerkrachten
in het basisonderwijs. Utrecht: ECHO
Bergen, C.T.A. van, & Krooneman, P.J. (2006). Mbo’ers op de pabo.
Knelpunten en oplossingen bij de overgang van mbo naar pabo en
leraarschap. Den Haag: SBO.
Borghans, L., & Golsteyn, B. (2005). De keuze voor de lerarenopleiding
en het lerarenberoep. Den Haag: Researchcentrum voor
Onderwijs en Arbeidsmarkt; Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt
(SBO).
Borghans, L., Coenen, J. Golsteyn, B. Huijgen, T., & Sieben, I.
(2008). Voorlichting en begeleiding bij studie- en beroepskeuze en de rol
van arbeidsmarktinformatie. Den Haag: Raad voor Werk en Inkomen.
Commissie_Parlementair_Onderzoek_Onderwijsvernieuwingen.
(2008). Tijd voor onderwijs (Eindrapport). Den Haag: Sdu Uitgevers.
Commissie-Leraren. (2007). Leerkracht!
Coonen, H. W. A. M. (2005). De leraar in de kennissamenleving:
Beschouwing over een nieuwe professionele identiteit van de leraar,
de innovatie van de lerarenopleiding en het management van de
onderwijsvernieuwing. Antwerpen/Apeldoorn: Garant.
107 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Relevante literatuur
Eck, E. van, & Volman, M. (1990). Determinanten van seksespecifi
eke keuzen en prestaties. Verslag van een symposium gehouden op
de Onderwijsresearchdagen 1989. Amsterdam: SCO-Kohnstamm
Instituut, Universiteit van Amsterdam.
Eck, E. van, I. Heemskerk, & A.C.A.M. Vermeulen (2004). Paboys
gezocht! Wat maakt de pabo en het werken op de basisschool aantrekkelijker
voor mannen. Den Haag: Sectorbestuur Onderwijsarbeidsmarkt.
Eck, E. van, Heemskerk, I., & Vermeulen, A. (2006). Leraar primair
onderwijs; meer mannen naar opleiding en beroep. VELON, 27(4),
8-14.
Eurydice (2007). Het onderwijssysteem in Nederland 2007. Den Haag:
Min OCW.
Fontein, P., Nelissen, J., Vos, K. de, Blank, J., Boom, E. van der,
Hulst, B. van, et al. (2006). De toekomstige arbeidsmarkt voor onderwijspersoneel
tot 2015. Arbeidsmarktprognoses voor primair onderwijs,
voortgezet onderwijs en bve-sector. Rotterdam: CentERdata/ECORYS/
QQQ Delft.
Geerdink, G., Bergen, Th., & Dekkers, H. (2004). Seksespecifi eke
studentfactoren op de pabo. Pedagogiek, Wetenschappelijk Forum voor
Opvoeding, Pedagogiek en Vorming, 24(1), 41-56.
Geerdink, G., Bergen, T., & Dekkers, H. (2006). Seksespecifi eke
curriculumperceptie op de lerarenopleiding basisonderwijs. VELON,
27(4), 15-23.
Geerdink, G., & Derks, M. (2007). Attent op talent op de Pabo: een
onderzoek naar de verschillen tussen vwo-instromers en overige studenten.
VELON, 28(2).
Groeneveld, M.J., & Steensel, K. van (2008). Kenmerkend vmbo. Een
vergelijkend onderzoek naar de kenmerken van vmbo-leerlingen en de
generatie Einstein. Hilversum: Hiteq.
Hordijk, F., & Pot, H. (2000). Koorddansen op de regenboog.
Ervaringen met het versneld opleiden van allochtone studenten op twee
PABO’s. Echo expertisecentrum diversiteitsbeleid.
Jansen, E., & Bruinsma, M. (2007). Duale trajecten en zijinstroom:
Studiemotieven en ervaringen van studenten van de lerarenopleiding
in hun praktijkperiode. Groningen: Universitair Onderwijscentrum
Groningen.
Jonge, J.F.M. de, & Muijnck, J.A. (2002). Waarom leraren de sector
verlaten. Onderzoek naar de uitstroom in het primair en secundair
onderwijs. Zoetermeer: EIM.
Kessel, N. van, Kurver, B., & Uerz, D. (2007). Doorstroom leraren
primair onderwijs naar voortgezet onderwijs. Behoeftenonderzoek onder
scholen, schoolbesturen en leraren primair onderwijs. Bapo-reeks 156.
Den Haag: Ministerie van OCW.
108
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Kregten, A. van, & Moerkamp, T. (2008). Meer kleur voor de klas;
Wat kan Nederland leren van buitenlandse voorbeelden? Den Haag: SBO
Kuijpers, M. (2003). Loopbaanontwikkeling. Onderzoek naar competenties.
Enschede: Twente University Press.
Kuijpers, M., Meijers, F., & Bakker, J. (2006). Krachtige loopbaangerichte
leeromgevingen in het (v)mbo. Driebergen: HPBO.
Linden, I. van der, Wolbers, M., Wijntuin, P., Hoffi us, R., & van
der Velden, R.(1999). Het neusje van de zalm; een onderzoek naar de
positie van allochtonen in lerarenopleidingen. Utrecht: Forum.
Lubberman, J. & Klein, T., m.m.v. T. Stafl eu. (2002). Zij-instroom in
het beroep. Leiden: Research voor Beleid.
Lubberman, J., & Defourny, R. (2007). Nota Werken in het onderwijs
2008, Uitgebracht door het ministerie van OCW als bijlage bij
het Actieplan Leraren; Samengevat door het SBO: SBO (Sectorbestuur
Onderwijsarbeidsmarkt).
Mantgem, P. van (2003). Rapportage uitvalonderzoek ‘Diversiteit op de
Pabo door mentorprojecten’. Bijlage bij het VHTO-eindrapport.
Mars, J. (2002). Een onbetreden gebied. Allochtonen als PABO-student
en als groepsleerkracht. Utrecht: ECHO
Matheus, N., Siongers, J., & Brande, I. van den (2005). De roeping
tot leerkracht; een onderzoek naar de aantrekkelijkheid van het leerkrachtenberoep
in Vlaanderen anno 2002. Onderwijskundig onderzoek
in opdracht van de Vlaamse Minister van Werk, Onderwijs en
Vorming.
Meesters, M.J., & Oudejans, A. (1998). Arbeidsmarkt, imago en zelfbeeld
van leraren. Literatuurstudie in aanvulling op ‘De leraar van de
toekomst; wie heeft interesse?’. Eindrapport. Haarlem: Meesters en
Oudejans, onderzoek, advies en projectmanagement.
Meijers, F., Kuijpers, M., & Bakker, J. (2006). Over leerloopbanen en
loopbaanleren. Driebergen: Het Platform Beroepsonderwijs.
Meijer, J., Vermeulen-Kerstens, L., Schellings, G., & Meijden, A. van
der (2006). Reken- en Taalvaardigheid van Instromers Lerarenopleiding
Basisonderwijs: Voorstellen ter verbetering van de reken- en taalvaardigheid
van instromende studenten Lerarenopleiding Basisonderwijs,
gebaseerd op een kleinschalig verkennend onderzoek. Amsterdam/
Rotterdam: SCO Kohnstamm Instituut, RISBO.
Min OCenW (1999). Overzicht onderzoeken studiekeuze jongeren,
imago en zelfbeeld van leraren. Zoetermeer: Min OCenW.
MinOCW (2007a). Actieplan Leerkracht van Nederland; beleidsreactie
op het advies van de Commissie Leraren. Den Haag: Ministerie van
OCW.
MinOCW (2007b). Feiten en cijfers lerarentekort. Retrieved
28-11-2007
109 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Relevante literatuur
MinOCW (2007c). Nota werken in het onderwijs 2008. Den Haag:
Ministerie van OCW.
Onderwijsraad. (2006). Waardering voor het leraarschap. Den Haag:
Onderwijsraad.
Oudejans, A., & Meesters, M.J. (1998a). De leraar van de toekomst.
Wie heeft interesse? Haarlem: Meesters en Oudejans, onderzoek,
advies en projectmanagement.
Oudejans, A., & Meesters, M.J. (1998b). Het imago van de leraar in
het basis- en het voortgezet onderwijs. De uitkomsten van een kwalitatief
onderzoek. Haarlem: Meesters en Oudejans, onderzoek, advies en
projectmanagement.
Oudejans, A., & Meier, U. (2002). Het leraarschap als nieuwe kans;
Een kwalitatief onderzoek naar het leraarsberoep onder herintreders,
stille reserve en zij-instromers. Zoetermeer: Ministerie van OCW.
Peetsma, T., & Veen, I., van der (2005). The development in future
time perspectives and motivation in more and less focussed vocational
education. Paper presented at the EARLI Conference in Nicosia.
Amsterdam: SCO-Kohnstamm Instituut, Universiteit van Amsterdam.
Raad voor Werk en Inkomen (2008). ‘Voor de keuze’. Voorstellen voor
een betere studie- en beroepskeuzebegeleiding. Den Haag: RWI.
ROA (2005). De arbeidsmarkt naar opleiding en beroep tot 2010.
Maastricht: ROA
Rosenbrand, M. E., & Jacobs, G. A. (2007). Zoekgedrag van middelbaar
en hoogopgeleide allochtonen; Werving van allochtoon talent door
gemeenten. Rotterdam: Intelligence Group.
SBO (2003). Er is iets in gang gezet, een evaluatie van het Full Color
project lerarenopleidingen. Den Haag: SBO.
SBO (2003). Vast agendapunt, het werven en behouden van allochtone
studenten op de lerarenopleidingen. Den Haag: SBO.
SBO (2008). Wat is de uitval van allochtonen binnen één jaar op de
pabo. www.sboinfo.nl.
SBO (2008) http://jaarboek.onderwijsarbeidsmarkt.nl/
SBO (z.j.). Meer allochtoon onderwijspersoneel. Plan van Aanpak. Den
Haag: SBO.
SMO (2007-2008) Beroepsbeelden en beroepsoriëntatie bij allochtone
jongeren. Steunpunt Minderheden Overijssel Zwolle.
Severiens, S., Wolff, R., Meeuwisse, M., Rezai, S., & Vos, W. de
(2007). Waarom stoppen zoveel allochtone studenten met de Pabo?
Rotterdam: Risbo, Erasmus Universiteit.
Stradius Brand Builders (2006). Allochtone jongens in het onderwijs:
verkennend onderzoek onder havo/vwo scholieren. http://
www.onderwijsarbeidsmarkt.nl/fi leadmin/user_upload/Rapport_
Stradius2006_01.pdf
110
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

TKMST-monitor. Preview landelijke resultaten 2007. Amsterdam:
Malmberg.
Vaatstra, H. F., & Huijgen, T. G. (2002). Na(ar) de lerarenopleiding.
Onderwijsmonitor 2001. Den Haag: Ministerie van Onderwijs
Cultuur en Wetenschappen, Researchcentrum voor Onderwijs en
Arbeidsmarkt.
VHTO (2003). Eindrapport ‘Diversiteit op de Pabo door mentorprojecten’.
Amsterdam: VHTO.
Wijntuin, O., & Hoffi us, R. (1998). Leraren in de 21e eeuw. Den
Haag: B&A-groep.
111 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Bijlage
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Bijlage
Lerarenopleidingen in Nederland
De opleidingen tot leraar voor de onderscheiden onderwijsvelden
maken deel uit van het hoger beroepsonderwijs (hbo) of van het
wetenschappelijk onderwijs (wo).
In het hoger beroepsonderwijs zijn er voltijdse, deeltijdse en duale
opleidingen voor leraar
basisonderwijs;
voortgezet onderwijs tweedegraads, waarmee lesgegeven kan
worden in de eerste drie leerjaren van het vwo en het havo, in alle
leerjaren van het vmbo en in het middelbaar beroepsonderwijs;
voortgezet onderwijs eerstegraads, waarmee op alle niveaus van
het voortgezet onderwijs les kan worden geven, ook in de bovenbouw
van havo en vwo. Een eerstegraads bevoegdheid is dus
inclusief, deze betreft ook het tweedegraads domein.
Aan lerarenopleidingen in het wetenschappelijk onderwijs kan een
eerstegraads bevoegdheid worden verkregen in een bepaald vak.
Deze universitaire lerarenopleidingen leiden tot een bevoegdheid in
een van de examenvakken havo/vwo met soms een extra bevoegdheid
in vakken zoals algemene natuurwetenschappen en culturele
en kunstzinnige vorming. Deze opleiding duurt één jaar in voltijd
of twee jaar in deeltijd. De universitaire lerarenopleiding (ulo) kan
worden gevolgd na of tijdens het afronden van een universitaire masteropleiding.
De bèta-opleidingen hebben een afstudeervariant die voorbereidt op
het beroep van leraar. Deze variant valt zo veel mogelijk binnen de
vijfjarige initiële cursus.
Zij-instroom
In het algemeen zal de leraar een lerarenopleiding hebben gevolgd.
Er is echter ook een alternatieve leerroute, het traject zij-instroom.
Via dit traject kunnen mensen met een afgeronde opleiding hoger
onderwijs, waarbij aan de hand van een toelatingsprocedure wordt
bepaald of zij voldoende geschikt zijn, een (tijdelijke) aanstelling
krijgen als leraar. Tegelijkertijd wordt een scholings- en begeleidingstraject
gevolgd om binnen twee jaar volledig te voldoen aan de
vereiste bekwaamheden
Alle opleidingen in het hoger onderwijs die opleiden tot leraar
kunnen in voltijd, deeltijd of duaal worden gevolgd. Een duale oplei-
113 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Bijlage
ding is zodanig ingericht dat het volgen van onderwijs gedurende
een of meer perioden wordt afgewisseld met beroepsuitoefening in
verband met dat onderwijs.
Toelatingseisen
Lerarenopleiding basisonderwijs
Het bezit van een havo-, vwo- of mbo-diploma (op niveau 4, middenkader-
of specialistenopleiding) is een voorwaarde om te worden
toegelaten tot de lerarenopleiding voor het basisonderwijs. Toelating
is mogelijk met alle profi elen.
Vanaf studiejaar 2006-2007 nemen de opleidingen nieuwe studenten
een diagnostische toets af, waarmee de beheersing van de
Nederlandse taal en rekenvaardigheid gemeten worden.
Lerarenopleiding voortgezet onderwijs, beroepsonderwijs en volwasseneneducatie
Om toegelaten te kunnen worden tot een van de hbo-lerarenopleidingen
moet de kandidaat een havo- of vwo-diploma of een
mbo-diploma (op niveau 4, middenkader- of specialistenopleiding)
bezitten. Tot sommige tweedegraads opleidingen voor leraar wordt
men slechts toegelaten met een specifi ek profi el. Tot de eerstegraads
hbo-opleidingen kunnen alleen bezitters van een tweedegraads
getuigschrift voor hetzelfde vak worden toegelaten.
Zowel afgestudeerden aan een universiteit, als studenten aan een
masteropleiding aan een
universiteit kunnen toegelaten worden tot een universitaire lerarenopleiding.
Bron: Euridyce
114
Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Onderzoeksreeks
1 Waarom leraren de sector verlaten
Onderzoek naar de uitstroom uit het primair en voortgezet onderwijs
2 Investeren en Terugverdienen
Kosten en baten van onderwijsinvesteringen
3 Investeren en Terugverdienen
Inverdien- en welvaartseffecten van onderwijsinvesteringen
4 Paboys gezocht!
Wat maakt de pabo en het werken op de basisschool aantrekkelijker voor mannen
5 Onderwijspersoneel in het vmbo en praktijkonderwijs
6 De keuze voor de lerarenopleiding en het lerarenberoep
7 Regelruimte regelen
Flexibel omgaan met problemen in de personeelsvoorziening op scholen voor voortgezet onderwijs
8 Leraren leren
Een discussie over opleiden en professionaliseren van leraren
9 Professionalisering van startende docenten in de bve-sector
10 De begeleiding van startende leraren
In het voortgezet en het basisonderwijs
11 MBO’ers op de pabo
Knelpunten en oplossingen bij de overgang van MBO naar pabo en leraarschap
12 Hoe vergaat het de onderwijsassistent?
Arbeidsmarkt- en beroepsperspectief van de onderwijsassistenten in het primair onderwijs
13 Functiedifferentiatie in het primair onderwijs
Verkennend onderzoek naar mogelijke belemmeringen
14 Werken in teams in het primair onderwijs
Een onderzoek naar de mogelijkheden en gevolgen voor personeel
15 Waarom stoppen zoveel allochtone studenten met de pabo?
Samenvatting van vijf studies
115 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

16 Schoolbesturen en raden van toezicht een afspiegeling van de samenleving?
Feiten en opvattingen over de diversiteit van onderwijsbesturen
17 Onderzoek doen in kennisgemeenschappen
Ervaringen in het voortgezet onderwijs
18 Het Managen van verwachtingen
Onderzoek naar de ervaringen en leerpunten van het zij-instromen in po, vo en bve
19 Multiculturele teams in het onderwijs
20 Personeelsbeleid in de brede school
21 Slimmer werken
Over de betekenis van slimmer werken voor het primair en voortgezet onderwijs
22 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep
Een reviewstudie
116 Leraar worden; kiezen voor opleiding en beroep

Postbus 556
2501 CN Den Haag
T 070 - 376 57 70
F 070 - 345 75 28
Lange Voorhout 13
2514 EA Den Haag
E sbo@caop.nl
I www.onderwijsarbeidsmarkt.nl