'40 -'45 Voetbal - Zwaar Water

Inhoud
Voetbal gaat door 4
Oorlogsgeweld 12
Schaarste 16
Jodenvervolging 22
Collaboratie 28
Arbeidsinzet 34
Verzet 42
Hongerwinter 50
Bevrijding 56
Nederland-Duitsland 66
Landskampioenen ’40-’45 72

Colofon
Seizoen ’40-’45. Voetbal tijdens de Tweede Wereldoorlog is een uitgave bij de
gelijknamige tentoonstelling in het Verzetsmuseum Amsterdam 2009/2010.
www.verzetsmuseum.org
ISBN 978-90-71944-13-0
Tekst en samenstelling
Verzetsmuseum Amsterdam / Martha Bakker, Liesbeth van der Horst, Gerard Mensink
met medewerking van Micha Peters
Grafische vormgeving
Zwaar Water creatief bureau / Esther Mosselman
Tekeningen
Hypsos
Druk
Drukkerij Kedde BV, Amsterdam
De tentoonstelling is mogelijk gemaakt door financiële bijdragen van
Stichting DOEN
Prins Bernhard Cultuurfonds
Ministerie van VWS
Mondriaan Stichting
Nationaal Fonds voor Vrijheid en Veteranenzorg
VSBfonds
voorwoord
Veel mensen zijn verbaasd als ze horen dat er tijdens de Tweede
Wereldoorlog werd gevoetbald. De oorlogsjaren worden vooral
geassocieerd met onderdrukking, verzet, vervolging, armoede en
honger. En dat terwijl het voetbal in Nederland een ware opleving
kende tijdens de Duitse bezetting. Tienduizenden Nederlanders
sloten zich aan bij een voetbalvereniging en de stadions zaten
voller dan ooit. Voetbal had een belangrijke maatschappelijke
functie: het gaf afleiding. Juist in bezettingstijd was er behoefte
aan ontspanning en vermaak.
De Duitse bezetters lieten het voetbal doorgaan. Het motto van
rijkscommissaris Seyss-Inquart was: ‘Wer Sport treibt, sündigt niet.’
Sport was bovendien een belangrijke basis voor de nationaalsocialistische
opvoeding. De bezetter maakte een eind aan de
verschillende, verzuilde voetbalbonden. De neutrale KNVB, die er
in de jaren dertig niet in was geslaagd de verschillende bonden te
laten fuseren, werd in 1940 de nieuwe eenheidsbond. De ‘K’ van
Koninklijk verdween uiteraard uit de naam.
De NVB moest medewerking verlenen aan de uitsluiting van de
joden uit de sport. Binnen andere sectoren zijn er verenigingen
geweest die zichzelf ophieven toen joden werden uitgesloten, en
hun activiteiten clandestien hebben voortgezet. Maar clandestien
voetballen was niet mogelijk. Er werd dan ook gewoon door
gevoetbald; verzet tegen de inmenging van de bezetters in de
sport was er nauwelijks.
Dit boek, uitgegeven bij de familietentoonstelling Seizoen ‘40 - ‘45.
Voetbal tijdens de Tweede Wereldoorlog, georganiseerd door
het Verzetsmuseum Amsterdam in 2009, geeft aan de hand van
vele korte en bewust eenvoudig geformuleerde voetbalanekdotes
een beeld van het dagelijks leven in bezettingstijd. Een leven dat
doorging ondanks luchtbeschermingsmaatregelen, schaarste,
jodenvervolging en de verplichte tewerkstelling in Duitsland.
Pas na september 1944 kwam er door de Spoorwegstaking en de
hongerwinter een einde aan de voetbalcompetitie.
Liesbeth van der Horst,
directeur Verzetsmuseum Amsterdam
3

Voetbal gaat door
‘Tijdens de Tweede Wereldoorlog was voetbal populairder
dan ooit. Voetbal leidde af van de oorlogsellende.
Dat begrijp ik wel. Ik ben geboren in Joegoslavië waar
jarenlang een oorlog woedde. Mijn geboorte plaats Belgrado
werd gebombardeerd. Zelfs als de bommen vielen, wilde ik
met mijn vader naar buiten om te gaan trainen. Zo vergaten
we onze zorgen en kon ik verder werken aan de vervulling
van mijn droom.’
Miralem Sulejmani, voetballer
Voetbal geeft afl eiding in
de moeilijke oorlogs jaren.
De wedstrijden zijn voor
veel mensen het wekelijkse
hoogte punt. De Duitse
bezetters laten het voetbal
doorgaan. Wie aan sport doet,
komt niet in verzet, denken ze.
Om greep te krijgen op de verschillende
voetbalbonden en clubs komt er
één voetbalbond. De KNVB wordt de
nieuwe eenheidsbond onder de naam
Nederlandsche Voetbalbond (NVB).
De K van ‘Koninklijk’ wordt door de
Duitsers verboden.
Karel Lotsy, al jaren een belangrijke
man in het Nederlandse voetbal,
wordt in mei 1942 voorzitter. Hij
krijgt bij de Duitsers veel gedaan.
Douwe Wagenaar van De Vole wijckers
vertelt: ‘Je had in de oorlog nu
eenmaal bepaalde gunsten van de
Duitsers nodig om te kunnen voetballen,
zoals schoenen, ballen, olie
voor grasmaai machines. En voor dat
soort zaken heeft hij goed gezorgd.’
4
f o t o Het Olympisch Stadion
in Amsterdam wordt tijdens
de bezetting druk bezocht.
5

Het bestuur van de
Nederlandsche Voetbal bond
met Karel Lotsy als tweede
van links aan tafel.
‘We proberen weer gewoon te doen.
We gáán allemaal weer gewoon doen.
We gaan dus ook aan sport doen,
we gaan weer … voetballen.’
Ad van Emmenes, sportjournalist van de Sportkroniek,
in het officiële blad van de Nederlandsche Voetbalbond, mei 1940.
Karel Lotsy schrijft in 1941 samen met Joris van den Bergh het
boek De mysterieuze krachten in de sport. Het is het eerste
standaard werk over sport, dat vooral over voetbal gaat.
‘De Duitsers hebben in het begin van de
oorlog alle bonden in één organisatie
verenigd, zodat ze precies wisten wat zich
in de voetballerij afspeelde. Ze waren blij
dat we voetbalden. Als we in 1943 of 1944
in het Olympisch Stadion speelden zaten
er vijftigduizend mensen.’
Jaap van der Leck (foto rechts), trainer van De Volewijckers
Voetballers moeten altijd een identiteitskaart van de
Nederlandsche Voetbalbond bij zich dragen en op verzoek
laten zien.
‘We voetbalden voor onszelf. Je moet je voorstellen dat je de hele week werd geconfronteerd
met de oorlog (…). En een krant was er ook niet, ja, met Duitse propaganda.’
Wim Koek, keeper van ADO Den Haag
6 Sportjournalist Ad van Emmenes met rechts van hem Karel Lotsy.
7

‘Wij gingen altijd op de fiets naar
Hilversum om voetbal te kijken,
‘Hilversum’ had je en ‘’t Gooi’,
toen allebei eerste klas. Er was de
tribune, maar dat was alleen voor de
rijkaards, en verder staanplaatsen,
alle supporters door elkaar, gewoon
gezellig. Het was een fikse herrie en
kabaal tijdens de wedstrijden. Dat
kwam ook door de ratels waarmee we
de voetballers aanmoedigden.’
Arie Bos, supporter van SC ‘t Gooi
f o t o Een bomvolle Kuip bij de wedstrijd ADO - Hermes DVS, seizoen ‘42-’43
8 9

Propagandafoto uit de Nederlandse kranten.
Van 10 tot 15 mei 1940 vecht het Nederlandse
leger tegen de Duitsers. Met de
overgave op 15 mei 1940 wordt elke
Nederlandse soldaat krijgs gevangene.
De bezetters organiseren al snel vriendschappelijke
wedstrijden tussen Duitse
en Nederlandse soldaten. De bezetters
benadrukken zo de broederschap
tussen het Duitse en Nederlandse volk.
Na een paar weken laten ze de Nederlandse
soldaten zelfs vrij. Ze hopen dat
de Nederlanders de kant van Hitler-
Duitsland zullen kiezen.
Duitse soldaten in het Feyenoord-stadion De Kuip. Ze mogen voor half geld naar de wedstrijden.
Ook het schoolvoetbal gaat door. In seizoen ’41-’42 wint
het team van de Amster damse Grafische School (AGS).
10 11

f o t o Het gebombardeerde centrum van Rotterdam, mei 1940.
Oorlogsgeweld
‘Op 11 september 1944 – ik was nog een baby – werd ons dorp,
Breskens in Zeeland, door de geallieerden gebombardeerd.
We waren gewaarschuwd door het luchtalarm, en zaten veilig in
een boerderij buiten het dorp. Mijn vader en mijn broer gingen
nog even terug om wat spullen op te halen, toen de bommen
vielen. Met dorpsgenoten zochten ze dekking in een pakhuis.
Mijn vader boog zich over een baby om het kindje te beschermen.
Na het bombardement bleken mijn vader en broertje dodelijk
getroffen. De baby heeft het overleefd.’
Willem van Hanegem, trainer
Loeiende sirenes van het
luchtalarm waarschuwen voor
bombardementen. Iedereen
moet dan een veilige plek zoeken.
Ook tijdens voetbal wedstrijden.
Vaak is het loos alarm en daarom
reageren veel mensen er niet meer
op. De Amsterdamse club De
Volewijckers speelt op 26 maart
1944 tegen Heerenveen in het Ajaxstadion.
Supporter Tip de Bruin:
‘Elf minuten na het begin van de
wedstrijd gingen de sirenes (…),
maar het publiek bleef zitten. Een
rustige stem verzocht het publiek
de tribunes te ontruimen. Men bleef
zitten (…) en toen werd de wedstrijd
afgelast.’
12 13

Op 14 mei wordt Rotterdam door de Duitsers
zwaar gebombardeerd; er vallen meer dan
800 doden. Tijdens de bezetting vallen er ook
geallieerde bommen op Nederland: op belangrijke
doelen zoals Schiphol en de Amsterdamse
haven, en per ongeluk op steden dicht bij de
Duitse grens.
Fotoalbum van voetballer Jan Schubert
‘Ajax moest spelen tegen Excelsior. Toen
we in Rotterdam met de trein aankwamen
kregen we te horen dat we niet meteen naar
het stadion zouden gaan. Er was een bus
geregeld, waarmee we naar het verwoeste
centrum zijn gaan kijken. Iedereen was erg
aangedaan door de verwoestingen die we te
zien kregen. Onze jongens hadden niet veel
zin meer in de wedstrijd. Ook op de tribunes
was het doodstil. Die wedstrijd hebben we
toen verloren, ik weet niet meer met hoeveel.
Terug in de trein hing niet de uitgelaten
sfeer die normaal was bij een uitwedstrijd.
De jongens kaartten niet en er werd weinig
gepraat.’
Frieda Schubert, vrouw van Jan Schubert,
speler in het eerste van Ajax
‘Bij luchtalarm tijdens wedstrijden was ik altijd
behoorlijk bang. Er brak toch vaak lichte paniek uit.’
Bob Janse, rechtsbuiten bij Hermes DVS uit Schiedam
Uit: Officieel Programma Ajax-stadion
Het is moeilijk om naar avond trainingen
te gaan, want het is pikkedonker
op straat. Als het donker is kunnen
geallieerde piloten zich boven Nederland
slecht oriënteren. Daarom is
straat verlichting verboden en moeten
ramen worden verduisterd met dikke
gordijnen of zwart papier. Afgeschermde
fietslampen laten maar een klein beetje
licht door. Ajax-speler Gé van Dijk:
‘Door de verduisterings maat regelen
was het lastig om ’s avonds de deur uit
te gaan. Ik bezocht de clubavonden van
Ajax in café Suisse niet zo vaak, want
het was een hele toer om er te komen.’
14 15

Schaarste
‘Door het voetbal heb ik het financieel veel beter gekregen.
We waren thuis zeker niet rijk. Tijdens de Tweede Wereldoorlog
verdiende niemand geld met voetballen. Betaald voetbal bestond
nog niet. Voetballers waren toen al blij met de extra maaltijd die
ze soms bij de training kregen.’
Ruud Gullit, trainer
Tijdens de bezetting is aan allerlei spullen gebrek.
Veel producten zijn op de bon. Alleen als je bonnen
hebt kun je bijvoorbeeld levensmiddelen en kleding
kopen. Die bonnen worden onder de bevolking
verdeeld. Voetballers hebben geluk.
Jan Bens, tijdens de oorlog speler in het eerste van
Feyenoord, vertelt: ‘Je was bevoorrecht. Na het
trainen kregen we altijd te eten, want daar zorgde
Feyenoord voor. Ik heb in de oorlog geen honger
gekend, terwijl er mensen waren die stierven
van de honger. Wij als Feyenoorders hadden
een streepje voor. De bakker en de
slager – die fan van Feyenoord waren –
gaven ons vaak wat extra’s.’
f o t o Een lange rij mensen wacht voor de sportwinkel van Quick in Nijmegen. De voetbalschoenenfabrikant
mag van de Duitse bezetters geen leren schoenen meer maken. Quick krijgt als enige in de omgeving een
vergunning om klompen te verkopen.
16 17

Mededelingen en maatregelen van
de Nederlandsche Voetbalbond in
verband met de schaarste
1940
• NVB regelt distributie van voetbalschoenen. Per 100 spelers zijn
er 33 paar schoenen waarmee men minimaal drie jaar moet doen .
1941
• NVB regelt distributie van voetbalkleding. Voetbalbroekjes en
shirts zijn te koop tegen inlevering van een textielkaart: 8 punten
voor een broekje, 20 voor een voetbalshirt.
• Vanwege de papierschaarste mogen er geen clubbladen meer
verschijnen.
• Iedereen moet van de Duitse bezetter zijn metalen voorwerpen
inleveren, omdat metaal nodig is voor de oorlogsindustrie. De
NVB deelt mee dat de inlevering van metalen niet geldt voor
sportprijzen, zoals medailles en bekers.
• De Duitse bezetter vordert grond om te gebruiken voor voedselproductie.
De NVB laat weten dat dat niet zal gebeuren met
voetbalvelden.
1942
• De afdeling Amsterdam krijgt geen toestemming doelnetten
te vervangen door kippengaas want dat is gevaarlijk. De netten
moeten zo lang mogelijk worden gerepareerd; anders moet er
zonder net worden gespeeld.
• In verband met het ‘nijpende ballenvraagstuk’ regelt de NVB een
reparateur.
1943
• De NVB geeft vanwege verzwakking van de spelers toestemming
te spelen met een kleinere en lichtere bal: een viertje in plaats van
een vijfje.
1944
• De voetbalcompetitie stopt door de Spoorwegstaking en de
hongerwinter.
‘Door het vele fluiten kreeg ik vaak extra voedsel,
boter bonnen, broodbonnen, soms ging ik met
vijf kilo aardappels naar huis.’
Dirk Nijs, scheidsrechter uit Rotterdam
18 19

‘Ik wilde op de schoenenbon echte
voetbal schoenen kopen. Je had nog van
die ouderwetse kicksen met een stalen
neus. Daar zaten leren noppen onder
met drie spijkertjes. Mijn ouders vonden
het maar niets, maar de schoenmaker
gaf me toch kicksen op die schoenenbon.
Ik kon nu geen gewone schoenen
meer kopen, maar dat maakte mij niet
uit, dan liep ik wel op klompen.’
Jan Hobby (middelste rij, eerste van rechts op
de foto), jeugdlid van DWS uit Amsterdam
Sportjournalist Ed van Opzeeland herinnert zich nog
goed hoe hij als kind voetbalde met ‘die loodzware
bal met zijn irritante altijd uitstekende veter die zo
vaak in je ogen kwam’.
‘Er was bijna niets te koop. Als bal gebruikten we
opgeblazen varkensblazen, die we haalden bij
slagerij Keuning. Pas een paar jaar na de bevrijding
speelden we met een echte leren bal met veters.’
Thom Mercuur, Heerenveen
‘Mijn vader was tijdens de oorlog
een van de oprichters van Sportclub
Emmeloord. De eerste bal werd
gekocht voor vijf pond boter die toen
op de bon was. Hij was ook materiaalman
van de club. Na de wedstrijd
werden de ballen te drogen gehangen
aan het plafond boven de kachel. Het
kwam regelmatig voor dat een bal
lek was. De binnenbal werd er dan
uitgehaald, gerepareerd, teruggestopt
en weer opgepompt. Ook werd de
buitenbal genaaid als het stiksel kapot
was.’
Guus Avis, Emmeloord
20 21

22
f o t o Voetbalteam Kamp Westerbork, met op de bovenste rij links Louis de Wijze.
‘Joden mochten tijdens de Tweede Wereldoorlog steeds minder. Ze mochten vanaf 1941 niet meer
voetballen bij een club. Het werd voor joden zelfs verboden om naar voetbalwedstrijden te gaan
kijken. Als ik toen had geleefd was het afgelopen geweest met mijn carrière, want ik ben joods.’
Daniël de Ridder, voetballer
‘In 1941 kreeg ik van de ene op de andere dag van Quick in
Nijmegen te horen dat ik daar als jood niet meer kon voetballen.
Mijn lidmaatschap werd ingetrokken. Dat vond ik
verschrikkelijk’, vertelt Louis de Wijze. In 1942 wordt Louis
opgesloten in doorgangskamp Westerbork in Drenthe.
Van daaruit worden meer dan 100.000 Nederlandse
joden met de trein in overvolle vee wagons vervoerd
naar kampen in Oost- Europa. De meesten
worden vermoord in de gaskamers van Auschwitz
en Sobibor. Anderen moeten werken en worden
zo slecht behandeld dat ze vaak ook omkomen.
‘ Vernietiging door arbeid’ noemen de nazi’s dat.
Toch wordt er zelfs in de kampen gevoetbald.
Louis: ‘In Auschwitz moest ik zakken cement sjouwen.
Het werk was zwaar (…). Ik hoorde dat er een voetbalwedstrijd
zou worden gespeeld. Ik kon mijn oren niet geloven.
Ik regelde dat ik mee kon spelen. Voor het eerst sinds lange tijd
voelde ik me geen nummer. Geen kleurloos kudde dier.
Ik maakte twee goals en we wonnen met 3-2.’

‘Ik ben zolang mogelijk bij Ajax blijven
komen, totdat het te gevaarlijk werd.
Er stond op een gegeven moment een
bord ‘Voor Joden verboden’ en omdat
ik toevallig tot het zeer uitverkoren volk
behoor, kon ik er toen niet meer heen.
David van Minden, lid van Wilhelmina Vooruit en fan van Ajax
De belangrijkste maat regelen
tegen joden in de sport
30 augustus 1941
Joodse scheidsrechters mogen geen sportwedstrijden
meer fluiten.
15 september 1941
Joden mogen niet meer op sportgelegenheden
komen. Iedere voetbalclub moet van
de NVB een bordje ‘Verboden voor joden’
ophangen.
1 november 1941
Joden mogen geen lid meer zijn van (sport)
verenigingen of naar sportwedstrijden gaan.
‘Ik weet nog dat ik een briefje van de NVB
kreeg, onder tekend door Karel Lotsy.
Die stuurde een briefje aan alle joodse
scheidsrechters. In de brief stond dat ik
als jood niet als scheidsrechter mocht
fungeren.’
Leo Horn (links), joodse scheidsrechter
‘Mijn joodse vader was een groot
fan van Ajax. Wij gingen elke zondag
samen naar het stadion. Toen joden
geen wedstrijden meer mochten
bezoeken, ging ik alleen. Dat vond ik
verschrikkelijk. Als Ajax had gewonnen
floot ik als ik onze straat in kwam
het clublied. Als ik het niet floot,
hadden we verloren. Mijn vader stond
altijd voor het raam met spanning te
wachten op de uitslag. Als we hadden
verloren at hij ’s avonds slecht.’
Pelle Mug, fan van Ajax
De joodse Herman Menco uit Winterswijk
is in 1942-1943 onder gedoken bij voetballer
Sjaak de Bruin in Rotterdam. Soms
wordt hij met gebleekte haren tussen het
voetbal publiek mee gesmokkeld De Kuip
in. Een geweldig uitje, maar vanwege de
eventuele razzia’s ook heel gevaarlijk.
‘Er was angst, dat ze onze club te pakken zouden nemen. Want de Duitsers wisten
ook wel dat er bij ons veel joden voetbalden. Van onze vereniging zijn tientallen
mensen opgepakt in de jodenbuurt. Soms moest je spelen, maar dan kwamen er een
heleboel niet opdagen en dan ging het niet door. Mensen durfden niet meer.
Er was voortdurend angst voor wat er zou gebeuren. Niemand vond het erg dat het
voetbal voor joden plotseling verboden was.’
Michél Agsteribbe, lid van HEDW
24 25
Team van HEDW

De voetbalclubs met veel joodse leden, zoals HEDW uit Amsterdam
en De Ooievaars uit Den Haag, moeten zich terugtrekken uit de
competitie. Ze hebben te weinig spelers om op te stellen. Ook
andere clubs moeten spelers missen. Onze Revue, het clubblad
van Wilhelmina Vooruit, schrijft in 1941: ‘ Zondag j.l. is wel een
zwarte bladzijde in de WV­geschiedenis: nederlagen en spelers
die wegbleven. (…) Zoowel bij de juniores als bij de aspiranten
bleven wederom verschillende spelers eenvoudig weg.’
HEDW-elftal. Op de achterkant van de foto schreef Barend Noordberger,
geknield rechtsonder: ‘Alle joodse voetbalvriendjes voor de oorlog.’
Ledenlijst Wilhelmina Vooruit voor het seizoen 1941-1942. Na de oorlog heeft de secretaris kruisjes gezet
voor de namen van de leden die de oorlog niet hebben overleefd.
De joodse Han Hollander is voetbalverslaggever
voor de AVRO-radio. Hij duikt
niet onder, want hij denkt dat hij buiten
schot zal blijven vanwege een certificaat
met de handtekening van Hitler dat hij
kreeg tijdens de Olympische Spelen van
1936 in Berlijn. Toch wordt Hollander
opgepakt en met zijn vrouw en dochtertje
vermoord in kamp Sobibor.
Joop Levi stuurt vanuit
Westerbork brieven aan zijn
oom Jacob. Hij wil graag op
de hoogte worden gehouden
van de uitslagen van de
Haagse voetbalclubs. Op
13 juli 1943 wordt hij met
zijn ouders naar Sobibor
gedeporteerd en vermoord.
26 27

Collaboratie
‘Tijdens de bezetting
waren er mensen die de
kant van de vijand kozen.
Zij werden lid van de NSB,
de Nationaal-Socialistische
Beweging, die voor de
Duitsers was.’
ADO Den Haag staat tijdens
de oorlog bekend als een
NSB-club. De meeste Nederlanders
vinden dat NSB’ers
land verraders zijn. Herman
Choufoer, toen linksachter van
ADO: ‘Soms merkte je aan hatelijke
opmerkingen van tegenstanders dat ze
ADO als een NSB-club beschouwden.
Dat kwam omdat bij ons in het eerste
elftal een speler openlijk zijn sympathie
begon te betuigen voor de NSB. Dat was
Gerrit Vreken. Soms reisde hij gehuld in
een uniform naar uitwedstrijden. Ik zie hem
nu nog voor me met zijn zwarte laarzen.’
28
f o t o ADO kent tijdens de bezetting zijn grootste successen. In seizoen ‘40-’41 wint de club
de afdelingstitel en de daarop volgende twee seizoenen wordt de club landskampioen.
Blije supporters na het behalen van het afdelingskampioenschap, 1941.
29

Poster voor de Arbeidsdienst
Gerrit Vreken heeft geen werk
en wordt in 1940 opgeroepen
voor werk in Duitsland. Zijn oom
die lid is van de NSB, zegt dat
hij zich beter kan melden voor
de Arbeidsdienst. Dan kan hij in
Nederland blijven. De Arbeidsdienst
is door de Duitsers opgericht
om de werkloosheid te
bestrijden én om de Nederlanders
te laten zien hoe goed het
nationaal- socialisme is. Vreken:
‘Ik was achttien jaar en wist
niets van politiek. Op die manier
kon ik in Nederland blijven en
dus blijven voetballen bij ADO.
(…) Als je na het eerste jaar in
de Arbeidsdienst wilde blijven
moest je sympathiserend lid
worden van de NSB. Daar heb ik
lang over nagedacht. Maar ik zat
in moeilijkheden, wat moest ik
doen? Voor mij was en bleef het
een ontsnappingsroute.’
Voetbal elftal ADO, seizoen ‘42-‘43. Staand linksboven Herman Choufoer, rechts van hem Gerrit Vreken en zittend linksonder keeper Dolf Niezen.
‘Op een club van meer dan honderd mensen hebben er drie
een foute keuze gemaakt: speler Gerrit Vreken, de secretaris
en een erevoorzitter. Tot ver na de oorlog is ons team van
ADO uitgemaakt voor Hitlerelftal, maar dat gaat echt te ver.
Als medespelers hadden we soms ook moeite met Vreken.
Er viel vaak een ijzige stilte als hij binnenkwam in uniform.
We speelden hem dan niet graag de bal toe.’
Dolf Niezen, keeper van ADO
‘Een keer zijn een paar supporters van ons mee naar Den Haag
gereisd met de bedoeling om een stel ADO­supporters van
wie ze wisten dat ze NSB’ers waren in elkaar te slaan. Dat heeft
geleid tot hevige vechtpartijen op de tribune.’
Douwe Wagenaar, voorzitter van De Volewijckers uit Amsterdam
Gerrit Vreken scoort in de wedstrijd ADO - Eindhoven (2-2), 17 mei 1942.
30 31

ADO komt bekend te staan als NSB-club, maar er spelen ook
NSB’ers bij andere clubs. Harry Pelser bijvoorbeeld, die van
1939 tot 1944 voetbalt in het eerste elftal van Ajax. Zijn vader
Joop speelde voor de oorlog bij Ajax en is er bestuurslid. De
Pelsers zijn een echt NSB-gezin. Vader Joop werkt vanaf 1942
bij de Duitse bank Lippman Rosenthal & Co, opgericht door
de bezetter om de joden te beroven van hun bezittingen. Ook
Harry is lid van de NSB. Een ploeggenoot vertelt: ‘Hij was lid
van de partij en ik heb hem wel eens de NSB­krant Volk en
Vaderland zien lezen.’ Maar zegt de ploeggenoot erbij: ‘Harry
heeft geen mensen verraden.’ Harry vertelt later dat het in
zijn gezin logisch was dat hij lid werd van de NSB. Zijn moeder
meldde hem aan.
Het eerste elftal van Ajax. Joop Pelser staat derde van rechts op de achterste rij.
Gejus van der Meulen, keeper van het Haarlemse HFC,
is voor de oorlog heel populair. Tussen 1924 en 1934
komt hij meer dan vijftig keer uit voor het Nederlands
elftal. Naast voetballer is hij arts. In de oorlogsjaren
raakt hij zijn populariteit snel kwijt. Al in de eerste
bezettingsmaanden zijn joodse patiënten niet meer
welkom in zijn praktijk. In september 1940 wordt
Van der Meulen lid van de NSB. In 1941 neemt hij dienst
in het Vrijwilligers Legioen Nederland om voor de
Duitsers te gaan vechten. Na een training in Duitsland
wordt hij legerarts aan het oostfront. Veel Nederlandse
vrijwilligers sneuvelen; Van der Meulen overleeft.
f o t o r e c h t s Het Haarlemse HFC met Gejus van der Meulen,
achterste rij derde van links.
32 33

34
f o t o Het Nederlands elftal van dwang arbeiders tijdens de wedstrijd Nederland- Vlaanderen (4-5), 14 juni 1943 in Berlijn.
‘Het is tegenwoordig heel
normaal dat een voetballer of
coach in Duitsland werkt, zoals ik
zelf jarenlang voor onder meer
Schalke 04 en HSV.
Tijdens de Tweede Wereldoorlog
voetbalden er ook Nederlanders
in Duitsland. Hoe kan dat, want
Duitsland was toch de vijand?’
Huub Stevens, trainer
Alle Nederlandse mannen tussen de 17 en
40 jaar worden in 1943 opgeroepen om
in Duitsland te werken voor de oorlogsindustrie.
Ook voetballers. Een van de
populairste is Bram Appel. ‘Ik kreeg een
briefje dat ik mijn koffers moest pakken en
de volgende dag op station Hollands Spoor
moest verschijnen voor transport naar Berlijn.
Als ik niet zou komen, zouden mijn ouders
worden gearresteerd.’
Bram Appel vertrekt. In Duitsland worden
voetbal competities georganiseerd tussen de
arbeiders van verschillende fabrieken. Later
worden er zelfs interlands georganiseerd tussen
de dwangarbeiders uit verschillende landen. Bram
Appel: ‘Die interlandwedstrijden in Duitsland
trokken ongelooflijk veel publiek, waren bijna altijd
uitverkocht. (…) Voor de jongens die daar werkten
vormden de wedstrijden een enorme afleiding. (…)
In 1944 heb ik 57 doelpunten gemaakt.’

Oproep voor de Arbeidsinzet
Veel mannen melden zich niet als ze worden opgeroepen voor de
arbeidsinzet. Vanaf 1943 houden de Duitsers daarom razzia’s om jonge
mannen op te pakken en naar Duitsland te sturen. Voetbal stadions zijn
geschikte plekken voor een razzia; er zijn veel mannen en ze kunnen niet
makkelijk vluchten.
‘Het ergste van het voetballen heb ik die razzia’s
gevonden. Die waren vreselijk, vooral omdat het
op een gegeven moment gevaarlijk werd om
naar het voetballen te gaan.’
Wim Koek, keeper bij ADO Den Haag
f o t o r e c h t s ‘Onze straat was de route naar het Olympisch Stadion. Het was altijd een
gezellige drukte op de zondagen dat er gevoetbald werd. Op een zondag in 1943 kwamen
Duitse sol daten en SS’ers de Stadionweg afsluiten. Een razzia! Vanuit de huiskamer,
tussen de vitrages door, zagen we de Duitsers aan de overkant van de straat een mitrailleur
neerzetten.
Ik pakte het fotoboxje van mijn vader, en toen zo’n soldaat zich had omgekeerd maakte ik
een foto. Mijn moeder huilde van angst, want als de man omgekeken had, hadden ze me
kunnen oppakken voor spionage.’
Jules Schweppe
f o t o l i n k s e n o n d e r Na afloop van de wedstrijd PSV-Longa houden de Duitsers een razzia onder de
20.000 toeschouwers die het stadion verlaten, 27 februari 1944.
36 37

‘Je gaat naar een land dat in oorlog is, toch wel een beetje angstig. […]
In mijn tas had ik mijn voetbal schoenen zitten. Ik zei tegen mijn vader:
Die neem ik mee. Groot gelijk jongen, zei die. Een shirt en een broekje
had ik ook bij me. En kousen, die blauw­witte van Eindhoven.
Ik dacht bij mezelf, als ik de gelegenheid
krijg om te voetballen dan pak ik die aan.’
Noud Bierings, voetballer bij Eindhoven
Het Nederlandsche Arbeidsfront organiseert
de voetbalwedstrijden en andere activiteiten
voor de Nederlandse arbeiders in Duitsland,
ook interlands tussen teams van dwangarbeiders
uit verschillende landen.
‘Voetbal betekende alles voor mij. Het was
het enigste wat we hadden daar in Duitsland’,
vertelt Cor van Tongeren. Hij wordt
uitgenodigd voor een interland tegen Servië.
Ook van de buitenlandse teams wordt
verwacht dat ze de Hitlergroet brengen.
Gelukkig wordt er niet streng op toegezien.
Van Tongeren: ‘Je had al een hekel aan de
Duitsers en dan ga je toch geen Hitlergroet
doen, dat bestaat toch niet.’
Interlands gespeeld door het Nederlands team
van dwangarbeiders in Duitsland
11 maart 1943 Nederland - Vlaanderen 2 - 4
14 juni 1943 Nederland - Vlaanderen 4 - 5
25 juli 1943 Nederland - Vlaanderen 6 - 5
29 augustus 1943 Nederland - Servië 3 - 1
18 september 1943 Nederland - Wallonië 13 - 0
19 september 1943 Nederland - Servië 3 - 0
19 september 1943 Nederland - Tsjechië 2 - 1
31 oktober 1943 Nederland - Frankrijk 3 - 2
mei 1944 Nederland - Servië 4 - 1
11 juni 1944 Nederland - Servië 7 - 1
9 juli 1944 Nederland - Frankrijk 3 - 3
6 augustus 1944 Nederland - Tsjechië 3 - 4
17 juli 1944 Nederland - Vlaanderen 4 - 1
12 november 1944 Nederland - Tsjechië 1 - 5
3 december 1944 Nederland - Frankrijk 2 - 1
38 39

Buitenlandse dwangarbeiders die
goed kunnen voetballen worden
gevraagd om in de Duitse competitie
te spelen. Dat betekent beter
eten en betere voetba lwedstrijden.
Maar aan het begin van de wedstrijden
moeten de spelers de
Hitlergroet brengen. Noud Bierings
speelt bij Hertha BSC in Berlijn:
‘Je wist dat die Hitlergroet zou
komen, ik zat wel in mijn piepzak.
Ik besloot dat ik eerst zou kijken
wat Appel deed. Die deed het
zo’n beetje half, alleen met z’n
onderarm. Dat heb ik toen ook
gedaan. Ik geloof dat die Duitsers
daar best begrip voor hadden,
want ik heb ze er nooit over
gehoord.’
40 41

f o t o Elftal van voetbalclub De Volewijckers uit Amsterdam-Noord, die bekend wordt als verzetsclub.
Verzet
‘Er was vrijwel geen georganiseerd verzet
tegen de Duitse maatregelen in het voetbal.
Wel waren er individuele voetballers die zich
aansloten bij het verzet, zoals mijn vader,
voetballer bij SC Varsseveld. Hij werkte als
hoofd van het distributiekantoor. Zo heeft hij
honderden onderduikers van voedselbonnen
kunnen voorzien.’
Guus Hiddink, trainer
De Volewijckers uit Amsterdam- Noord wordt bekend als
verzets club. Dat komt vooral door de broers Gerben en
Douwe Wagenaar. Gerben, linkshalf en aanvoerder, wordt een
belangrijke leider van het verzet. Hij wordt door de Duitsers
gezocht en kan daardoor niet meer voet ballen. Onder leiding
van zijn broer Douwe, die voorzitter is, laten De Volewijckers
zien dat ze anti-Duits zijn. Op 3 augustus 1943 voetballen ze
tegen VUC in oranje shirts in plaats van de groen-witte clubshirts.
Douwe vertelt: ‘ Meteen na de wedstrijd werd ik afgevoerd. (…)
Na drie dagen kwam ik weer vrij.’ De club regelt dat de voetballers niet
in Duitsland hoeven te werken. Douwe: ‘Een lid van ons werkte op het
arbeidsbureau. Als jongens van ons dreigden te worden opgeroepen voor
de Arbeidsinzet zette hij ze in de kaartenbak naar achteren.’ Trainer Jaap
van der Leck herinnert zich dat na een wedstrijd tegen ADO in 1944 een
jongen de kleedkamer binnenkwam. ‘Er was een plotselinge razzia en hij
was bang opgepakt te worden. We hebben hem toen via de wasmand in
veiligheid gebracht.’
42 43

‘Echt georganiseerd verzet vond je niet in de sportwereld.
Jaap van der Leck, trainer van De Volewijckers
f o t o Elftal van De Volewijckers met op de bovenste rij derde van links de belangrijke verzetsman Gerben Wagenaar.
‘Als wel eens werd geopperd dat we moesten stoppen
met spelen als teken van verzet kwamen er meteen
protesten van de spelers. Het voetballen vormde het
enige verzetje dat ze hadden.’
Bob Janse, rechtsbuiten bij Hermes DVS
Jan Wijnbergen (boven) voetbalt bij
het eerste elftal van Ajax. In 1941 raakt
hij betrokken bij het verzet. ‘Nadat ik,
naar later bleek, de oproep tot de
Februari staking rondgebracht had,
werd ik vaker gevraagd om wat weg te
brengen of contacten te leggen.
Toen speelde ik nog bij Ajax.
Die combinatie werd uiteindelijk
onhoudbaar. Ik moest vaak afbellen
voor trainingen. Daar was Ajax natuurlijk
niet blij mee.’ Uiteindelijk stopt
Wijnbergen met voetballen. ‘Ik was
ervan overtuigd dat het verzetswerk
belangrijker was dan voetballen.’
Arie de Jong is de penningmeester van
voetbalclub Unitas in Gorinchem. Als hij
lid wordt van de NSB, wordt hij in september
1941 door de Unitas-leden niet
herkozen. Unitas-lid Huub Sterkenburg
zet zich in voor een andere kandidaat,
en die wordt met grote meerderheid
gekozen. De NSB-toezichthouder van
de verenigingen in de regio bepaalt dat
Unitas toch De Jong moet aanstellen
en dat Sterkenburg uit de club moet
worden gezet. Karel Lotsy, de hoogste
man in het voetbal in de bezettingsjaren,
waarschuwt Unitas dat de club
moet gehoorzamen als ze wil blijven
bestaan. Maar Unitas gehoorzaamt
niet. In april 1942 herhaalt de NSBtoezichthouder
zijn eisen, maar Unitas
houdt voet bij stuk. Dan wordt Arie de
Jong aangesteld als ‘gevolmachtigde’
van de club. Dat betekent dat hij alles te
zeggen krijgt. Uit protest zeggen bijna
alle Unitas-leden hun lidmaatschap op.
Brochure uit 1947 over het verzet van Unitas, en een reactie daarop van de KNVB:
‘Mijne Heeren, Een woord van hulde voor de fiere en dappere houding van uw bestuur en leden
gedurende de bezetting, waarvan uw brochure blijk geeft.’
44 45

Leo Horn mocht in 1941 als jood geen
scheidsrechter meer zijn. Hij neemt
een valse identiteit aan en wordt actief
in het verzet. Als dokter Van Dongen,
met op zijn fiets een esculaap, brengt
hij tien tallen onderduikers in veiligheid.
Later sluit hij zich aan bij de
Amsterdamse gewapende verzetsgroep
Stanz. Met die groep neemt hij deel
aan een spectaculaire overval op een
Duitse munitiewagen. De buit bestaat
uit geweren, handgranaten, uniformen
en duizenden patronen.
f o t o Verzetsgroep Stanz uit Amsterdam-
Zuid tijdens een instructie met kneedbom.
Leo Horn zit in het midden.
De meeste sportjournalisten gaan gewoon door met hun werk
tijdens de Duitse bezetting. Kick Geudeker, in 1940 oprichter
van het weekblad ‘Sport in en om Amsterdam’, is een van
weinigen die zich verzet. Hij werkt voor de illegale krant Het
Parool. Hij wordt geholpen door de half-Duitse sportkarikaturist
Bob Uschi, tekenaar voor Het Volk en later De Telegraaf, die met
zijn Duitse paspoort goed koerierswerk kan doen.
46 47

De Volewijckers – bekend als verzetsclub – kent
zijn grootste bloeiperiode tijdens de oorlogsjaren.
De voetbalclub promoveert in 1941 van de
derde naar de eerste klasse, bereikt in 1943 de
hoogste voetbalklasse en wordt in 1944 niet alleen
afdelings kampioen, maar ook landskampioen, en
stoot daarmee zijn grootste concurrent ADO van
de troon.
Foto en karikatuur van Daan de Jongh, spits van
De Volewijckers. De tekening is in 1944 gemaakt door
Bob Uschi, die betrokken was bij verzetskrant Het Parool.
f o t o r e c h t s Kampioenswedstrijd
De Volewijckers - Heerenveen,
29 mei 1944, met rechts spits
Daan de Jongh.
Fanmail voor ‘voetbalkampioen’
Daan de Jongh.
48 49

‘Tijdens de laatste oorlogswinter was er grote
hongersnood in het westen van Neder land.
Veel mensen zijn gestorven door de honger.
Ook veel kinderen. De voetbalcompetitie lag
vrijwel stil. Mijn voetbalclub, Heerenveen, heeft
toen tientallen voet ballertjes uit Amsterdam
uitgenodigd. Ze kwamen naar Friesland om aan
te sterken bij gastgezinnen.’
Foppe de Haan, trainer
Tijdens de hongerwinter wordt er
nauwe lijks meer gevoetbald.
De com petitie stopt. De mensen hebben als
grootste zorg hoe ze aan voedsel en brandstof
kunnen komen. Er worden zelfs doelpalen en
tribunes als brandhout gebruikt.
Jan Hobby van DWS gaat naar Friesland om
aan te sterken. In Heerenveen worden de
Amsterdamse voetballertjes met een bord pap
opgevangen, dat ze verslinden. Het stevige
Friese eten is voor veel spelertjes in het begin
te zwaar. Jan Hobby vertelt: ‘Nadat ik een lepel
jus had gehad zat ik meteen met diarree op
de WC, omdat dat voor mij veel te vet was. En
één keer ben ik weggelopen van tafel, omdat
pleegbroer Piet klaagde tijdens de maaltijd. (…)
Ik wist wat het was om honger te hebben.’
50 51

In september 1944 roept de Nederlandse regering in Londen op tot
een spoorwegstaking. Het vervoer van Duitse soldaten moet worden
lamgelegd omdat de geallieerden luchtlandingen willen uitvoeren bij
Arnhem. Voor straf voeren de Duitsers geen voedsel meer aan.
En er kan niet meer worden gereisd. Ad van Emmenes, hoofd redacteur
van het blad van de Nederlandsche Voetbal bond: ‘Voor mij waren de
reisjes naar wedstrijden afgelopen. De spoorwegen boden verzet
en toen was er niets meer.’ De Vole wijckers trekken nog enige tijd met
paard en wagen door het land om als landskampioen vriendschappelijke
wedstrijden te spelen. Maar door de hongerwinterellende wil bijna
niemand meer voetballen.
De Duitse propaganda benadrukt dat de
Spoorwegstaking alleen maar ellende en honger
veroorzaakt voor de Nederlandse bevolking.
De Duitsers hebben er niet veel last van want de
soldaten worden met Duitse treinen vervoerd.
De staking wordt toch voortgezet tot aan de
bevrijding.
‘Je kon niet meer reizen.
Het gekke was dat er toen
ook niet meer op landjes of
op straat werd gevoetbald,
alsof er daarvoor ook nooit
was gevoetbald.’
Bob Janse, rechtsbuiten bij Hermes DVS
‘Toen ik naar Heerenveen vertrok, zaten we midden in de
hongerwinter. Op straat vielen de mensen flauw, er was
bijna niets te eten. We kregen thuis soms tulpenbollensoep
voorgezet en mijn moeder bakte van suikerbietenpulp
koeken, het smaakte afschuwelijk, zelfs als je honger had.’
Robbie Been, jeugdspeler van Ajax
Transport van kinderen tijdens de hongerwinter.
Ze reizen in het ruim van vrachtschepen
over het IJsselmeer naar Friesland
en Groningen.
Het restant van de ADO tribune na de hongerwinter. De doelpalen en de tribune zijn als brandhout gebruikt.
52 53
Suikerbietenrasp
Verwijsbriefje van de huisarts
voor een van de voetballertjes
die naar Heerenveen zijn uitgezonden:
‘Willem Kuppers
is ondervoed, doch overigens
gezond. Uitzending naar buiten
is dringend noodzakelijk.’

‘We hadden een officieel Amsterdams elftal van C­junioren, dat regelmatig
tegen een selectie van de B­junioren uit Heerenveen voetbalde. (…) De samensteller
en coach van het Amsterdamse elftal was Abe Lenstra. (…) Wij keken
vreselijk tegen hem op, want al in 1942, toen ik bij Ajax lid werd, was hij heel
bekend. Hij was een supervedette die alles kon. (…) Ondanks zijn aanwijzingen
ver loren we altijd van die Heerenveenjongens, wel op het nippertje. (…) Dat
had vooral fysieke oorzaken, we waren sterk vermagerd toen we in Heerenveen
arriveerden. We moesten echt weer op krachten komen.’
Robbie Been, jeugdspeler van Ajax
Bertus Moehring van voetbalclub Blauw-Wit is een van de uit verkoren
spelertjes die naar Heerenveen mogen. Ze logeren bij spelers van
Heerenveen. Bertus logeert bij Jan Lenstra, de broer van de beroemde
voetballer Abe Lenstra. Als ze zijn aangesterkt, wordt er weer gevoetbald.
Bertus speelt een wedstrijd tegen het vierde jeugdelftal van Heerenveen.
In een brief aan zijn ouders schrijft hij: ‘We hebben die met 3­2
gewonnen en ik heb ook nog een goal gezet.’
Jan en Jeltje Lenstra met hun dochter Minnie voor de boerderij waar
Bertus Moehring onderdak krijgt.
Robbie Been met zijn broertje Otto, Amsterdam 1940.
Als dank voor het onderbrengen van de jonge spelers schenken de Amsterdamse clubs
vlak na de oorlog een tegeltableau aan voetbalclub Heerenveen. De Friese pleegouders
Abe Lenstra, stervoet baller van Heeren veen en trainer van de Amster damse voetballertjes.
krijgen er een afdruk van.
54 55

Bevrijding
‘Ik ben op 4 mei 1945 geboren. De laatste, zware maanden van
de oorlog werd er niet meer gevoetbald: er was zoveel honger
en tekort aan alles. Maar na de bevrijding op 5 mei – ik lag te
juichen in de wieg – werden er meteen weer teams gevormd die
gingen spelen tegen de geallieerde bevrijders.’
Jan Mulder, voetbalanalyticus
In juni 1945 is de eerste
naoorlogse interland tussen
Nederland en een Engels
militair elftal in De Kuip. Er
waren 60.000 toe schouwers.
Topvoetballer Faas Wilkes:
‘Nu is het doodgewoon
dat het stadion volzit. Maar
toen, in 1945! Er reed nog
geen tram en maar een
enkele trein. Auto’s zag je
nog nauwelijks. De hele stad
Rotterdam lag in de vernieling.
Te voet en op fietsen
zonder banden of hoe dan
ook kwamen de mensen naar
De Kuip. Het was een wedstrijd
om nooit te vergeten.’
56 57

Direct na de bevrijding van heel Neder land
op 5 mei 1945 wordt er weer gevoetbald
tegen teams van geallieerden. Robbie Been
is in de honger winter naar Heerenveen
gebracht. Hij wordt daar bevrijd. ‘Ik herinner
me uit die tijd wedstrijden tussen
Heerenveen en Engelse teams van de
Royal Navy, de Highlanders en de RAF.
Vaak speelden daar echte profs in, maar
Abe stak er altijd met kop en schouders
boven uit. Pas in juli keerde ik met de
Lemmerboot terug naar Amsterdam.’
Op 13 mei 1945 speelt een elftal van geallieerden tegen een Leeuwarder elftal in Sportpark
Cambuur. De Friezen winnen met 3-2. Op de foto het elftal van de geallieerden.
l i n k s Karel Lotsy, voorzitter van de Nederlandsche Voetbalbond, woont
de eerste naoorlogse centrale training van het Nederlands elftal bij, op
Frans Appels, supporter van
Feyenoord, woont de eerste na -
oorlogse interland met Faas Wilkes
in De Kuip bij. Vooral het spelen van
het Wilhelmus zal hij nooit vergeten.
‘Iedereen ging staan en zong mee.
Het was tenslotte de eerste keer
sinds vijf jaar dat dat ongestraft
kon. Bij mij stonden de tranen in
de ogen. Ja, je kunt je dat nu bijna
niet meer voorstellen dat dat zo
belangrijk was.’
Faas Wilkes, na de bevrijding.
het veld van VUC in Den Haag.
58 59

In mei 1945 spelen Amsterdamse voetbal clubs een competitie in het Olympisch Stadion.
De winnaars krijgen van de Bols-fabriek een flesje jenever in een oranje klompje aangeboden.
In augustus 1945 wordt een voetbalwedstrijd georganiseerd in Amster dam ten
behoeve van het verwoeste Arnhem. De toegangsprijs moet in goederen worden
betaald.
Nog tot lang na de bevrijding blijft er schaarste. Het eerste elftal van Ajax poseert op 15 mei 1947 gekleed in oude shirts
van de Engelse club Arsenal. Zittend links: Rinus Michels.
60 61

NSB’ers en SS’ers worden na de oorlog door de rechter gestraft. Vaak worden
ze ook uit hun voetbalclub gezet. Speciale zuiveringscommissies beoordelen
het gedrag van de voetballers. Ze kunnen leden en bestuurders schorsen of
het lidmaatschap ontnemen. Ook de voetballers uit dit boek moeten verantwoording
afleggen:
Keeper van het Nederlands elftal, Gejus van der Meulen, SS-arts tijdens de
oorlog, verschijnt op 21 juni 1947 voor het Bijzonder Gerechtshof in Amsterdam.
Hij wordt veroordeeld tot acht jaar gevangenisstraf. De voetbalwereld wil niets
meer met hem te maken hebben.
Ajax-bestuurder Joop Pelser, NSB-lid en werkzaam bij de bank die beslag legt
op de joodse bezittingen, wordt op 6 maart 1947 door het speciaal voor oorlogsmisdaden
opgerichte Tribunaal veroordeeld tot ruim drie jaar gevangenisstraf.
De zuiveringscommissie van Ajax ontneemt hem zijn lidmaatschap.
Ajax-speler Harry Pelser, zoon van Joop, wordt met vele NSB’ers opgesloten aan
de Amsterdamse Levantkade. Daarna moet hij 14 maanden aardappels rooien in
de Noordoostpolder, al die tijd in dezelfde trui en broek. ‘Mijn rechterschoen
was kapot. Die heb ik met touwtjes moeten vastzetten. Verder ben ik goed
behandeld, de bewakers hebben me niet geslagen.’ Door de zuiveringscommissie
van Ajax wordt Harry niet gestraft. Met zijn vader durft hij nooit meer over de
oorlog te praten. ‘Die tijd heeft wonden geslagen, die nooit meer zijn geheeld.’
Gerrit Vreken wordt met vele tientallen Haagse NSB’ers opgesloten in het
gebouw van de christelijke ambachtsschool. Na een maand wordt hij verhoord.
‘Toen kon ik duidelijk maken dat ik niemand iets kwaads had gedaan en ben ik
vrij gelaten.’ Hij wordt door ADO geschorst en mag tien jaar niet stemmen.
Net als alle andere in Duitsland tewerkgestelde arbeiders die in een Duits team
hebben gespeeld wordt Bram Appel geschorst tot 1 januari 1947. ‘Daar ben ik
woedend om geworden. Ik kreeg een berisping terwijl Lotsy zelf gewoon in
Duitsland naar wedstrijden ging kijken.’
Op 27 oktober verschijnt Karel Lotsy voor de landelijke zuiveringcommissie
voor sport. In een uitgebreid verweerschrift legt hij uit dat hij juist nationaalsocialistische
invloed in het voetbal heeft willen voorkomen. De commissie raakt
overtuigd van zijn ‘goed Vaderlanderschap’. Veel later menen historici dat Lotsy,
die toch actief heeft meegewerkt aan de uitsluiting van joden uit de sport, erg
mild is beoordeeld.
De joodse scheidsrechter en verzetsman
Leo Horn maakt tijdens de bevrijdingsfeesten
een rondrit met leden van zijn
verzetsgroep. Hij staat voor in de auto
op de rechterfoto. Na de bevrijding is hij
bewaker van het interneringskamp voor
NSB’ers in Amsterdam waar Harry Pelser
wordt opgesloten. Op de foto boven
staat Leo Horn tweede van rechts, met
helm.
f o t o Gejus van der Meulen op 21 juni 1947 voor het Bijzonder Gerechtshof in Amsterdam.
62 63

Naoorlogse herdenking van de omgekomen clubgenoten van HEDW bij het voor hen opgerichte monument.
Een paar joodse overlevenden besluiten om
voetbalclub HEDW voort te zetten.
Al in kamp Auschwitz was er over
gesproken. Maurits van Thijn vertelt: ‘In
Auschwitz schopte ik tegen een steentje
aan. Bert Thal ziet het en zegt: “Ik zie dat
jij gevoetbald hebt of kan voetballen.”
Ik antwoord: “Ja.” Hij zegt: “Nou, als we
het kamp uit komen, dan kom je bij ons
voetballen. In HEDW.”’
Michél Agsteribbe vertelt over de
oprichtingsvergadering: ‘Het was een
bijeenkomst waar veel mensen zaten te
huilen. Veel jongens waren weg natuurlijk.
Negentig procent was weg. Maar we
hebben de club toch weer opgericht, met
heel veel nieuwe mensen.’
Ook de zestienjarige Jacques Granaat sluit
zich aan: ‘Alle jongens die nog over waren,
gingen naar HEDW. Dat was de club als je
een joodse jongen was.’ Zo wordt HEDW
groter en joodser dan ooit voor de oorlog.
Voor de vermoorde club genoten wordt een
monument opgericht.
Nooit uitgevoerd ontwerp voor een herdenkingssteen voor de vanwege verzetswerk
in de concentratiekampen omgekomen clubgenoten van Unitas in Gorinchem.
64 65

‘Voetbalwedstrijden tussen Nederland en Duitsland waren tot lang na de bevrijding zeer
beladen. Dat had alles te maken met de Tweede Wereldoorlog. Mede door het trauma
van 1974 had het beslissende doelpunt van Marco van Basten tijdens het EK van 1988 een
grote symbolische waarde.’
Frits Barend, programmamaker
In 1956 wordt
in Duitsland een
vriendschappelijke
voetbalwedstrijd gespeeld tussen
Nederland en Duitsland. Een bijzondere
wedstrijd, want het is de eerste keer
na de oorlog en Duitsland is op dat
moment wereldkampioen. Er zitten
40.000 toeschouwers in het stadion.
Abe Lenstra: ‘Toen het Wilhelmus werd
gespeeld, ging er iets door ons heen.
Roel Wiersma stond naast me. Hij greep
mijn hand, kneep erin. Abe, we winnen
vandaag, zei hij. Ik begreep waarom
Roel dat zei. Ik wist, wat hij voelde. Wat
er in hem, in ons omging. We waren
geladen.’
Nederland wint met 2-1. Abe Lenstra,
een van de beroemdste voetballers
van Nederland, scoort beide doelpunten.
Duizenden meegereisde
Nederlandse supporters roepen zijn
naam: A-be, A-be, A-be. Een historische
over winning: de voormalige vijand is
verslagen.
66 67

1956 Tijdens
Nederlands elftal, voorafgaand aan de wedstrijd Nederland-Duitsland,
14 maart 1956 in Düsseldorf. Abe Lenstra staat vijfde van links.
Het eerste doelpunt van Abe Lenstra (niet op de foto) tegen de Duitsers,
14 maart 1956.
Na afloop van de wedstrijd Nederland-Duitsland gaan de Nederlandse spelers op de schouders. In het midden Abe Lenstra.
1974
het wereldkampioenschap van
1974 in Duitsland speelt Nederland in de
finale tegen Duitsland. Net als in 1956
is de wedstrijd beladen. Minister Tjerk
Westerterp zit in het stadion. ‘Bij de
Nederlanders op de ere tribune merkte
ik een sfeer van, vanmiddag gaan we
de Tweede Wereldoorlog rechtzetten.’
Via het voetbal hopen veel Nederlanders
te bereiken wat tijdens de oorlog
niet is gelukt: de Duitsers verslaan.
Willem van Hanegem die meespeelt,
vertelt hierover: ‘Wat mij betreft kun je
die Duitsers niet diep genoeg onder
de zooien spitten. (…) Die haat, die is
er altijd geweest. Dat heeft achtergronden,
die iedereen kent, en die
nog altijd niet weg zijn.’ Nederland
verliest met 2-1.
Hans van Breukelen, de latere keeper
van het Nederlands elftal, herinnert
zich dat hij vol wraakgevoelens in een
oranje shirt voor de televisie heeft zitten
huilen, wat ook te maken had met ‘de
verschrikkingen en de terreur van de
Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog
in Nederland’.
Het Nederlands elftal, WK 1974. Willem van Hanegem staat derde van links.
68 69

70
1988
In 1988 komen de twee aarts rivalen weer
tegenover elkaar te staan: in de halve
finale van het Europees Kampioen schap op
21 juni in Hamburg. De Nederlanders willen
revanche, op 1974 én op de oorlog. Oranjesupporters
in het stadion zingen luid:
‘In 1940 kwamen zij, in ’88 komen wij,
holadijee, holadijoo.’
Keeper Hans van Breukelen vertelt over
wat hij de mooiste wedstrijd in zijn voetbalcarrière
noemt: ‘Er moest iets recht
gezet worden voor mijn gevoel. (…) We
waren gebrand om nu eens winnend van
het veld te stappen en dat lukte. In de
laatste minuut schoot Marco van Basten
de winnende 2­1 op het scorebord en
gingen we uit ons dak. Nog nooit heb ik
een spelersgroep zo blij en uitgelaten
zien reageren. Samen met 30.000 Oranjesupporters
in het stadion werd er feest
gevierd. In één keer waren we bevrijd van
onze onlustgevoelens.’
Journalist Simon Kuper: ‘De dinsdagavond
dat Nederland in de halve finale met
1­2 van West­Duitsland won, vierden
miljoenen Nederlanders de morele overwinning
op straat. Het was waarschijnlijk
de grootste publieke bijeenkomst sinds de
bevrijding.’
Marco van Basten in actie tijdens de halve finale
Nederland-Duitsland, EK 1988.
Het Nederlands elftal, EK 1988, met Marco van Basten (derde van links) en
Hans van Breukelen (uiterst rechts).

Landskampioenen ’40-’45
Tijdens de bezetting is de voetbalcompetitie
verdeeld in vijf districten:
• West I
• West II
• Oost
• Zuid
• Noord
De winnaars van de districten, de
afdelings kampioenen, strijden in een
onderlinge kampioenscompetitie om het
landskampioenschap.
In seizoen ‘44-’45 stopt de competitie
door de Spoorwegstaking en de
hongerwinter.
73

1. Feyenoord
2. Heracles
3. Blauw-Wit
4. Juliana
5. GVAV
74 75
1.
2.
3.
4.
5.
Heracles
PSV
ADO
Be Quick
VSV

1. ADO
2. Feyenoord
3. Wil lem I I
4. Enschede
5. Heerenveen
76 77
1.
2.
3.
4.
5.
ADO
Feyenoord
Wil lem I I
Enschede
Heerenveen

78
1. De Volewijckers
2. VUC
3. Longa
4. Heerenveen
5. Heracles

Illustratieverantwoording
Instellingen
ANP pagina 66, 70 boven, 70 onder
ANP Photo/Freek van Asperen pagina 66 inzet
ANP Photo/Victor Decolongon pagina 16 inzet
ANP Photo/Jeroen Mantel pagina 56 inzet
ANP Photo/Ed Oudenaarden pagina 42 inzet, 50 inzet
ANP Photo/Miquel Villagran pagina 34 inzet
Charles Breijer/Nederlands Fotomuseum pagina 21, 63 links
Dagblad voor Noord-Limburg/Van Kollem pagina 68 linksboven
Gemeentearchief Rotterdam pagina 10/11, 14 links
Herinneringscentrum Kamp Westerbork pagina 23 inzet rechts, 27 linksonder, 27 rechtsonder
Cees van Hooghalem/Voetbal International pagina 12 inzet
Infostrada Sports pagina 7 links
Koninklijke Nederlandse Voetbalbond (KNVB) pagina 58 linksonder, 58 rechtsonder
Nationaal Archief /Fotocollectie Anefo/900-5559 pagina 61 links
Nationaal Archief/Fotocollectie Anefo/906-1250 pagina 24
Nationaal Archief/ Fotocollectie KNVB/3292 pagina 27 linksboven
Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie pagina 6 boven, 10 boven, 30 links, 32 rechts,
36 onder, 37 links, 50, 53 rechtsboven, 60 boven
Bernard Platt/Wigan FC pagina 23 inzet links
Quick pagina 16
Spaarnestad Photo pagina 31, 33, 75 inzet
Spaarnestad Photo/ANP pagina 6 links, 28, 75, 76, 77 rechts
Spaarnestad Photo/fotograaf onbekend pagina 54 links, 69 inzet
Spaarnestad Photo/C. Kramer pagina 74
Spaarnestad Photo/’t Sticht pagina 68 rechtsonder
Spaarnestad Photo/NA/Anefo pagina 62
Spaarnestad Photo/NFP pagina 68 rechts
G.V.V. Unitas pagina 45 midden, 45 rechts, 65
A.V.V. De Volewijckers pagina 15 rechtsboven, 20 linksonder, 38 linksonder, 43 inzet
Verzetsmuseum Amsterdam pagina 6 onder, 7 midden, 8, 10 midden, 10 onder, 15 links,
15 rechtsonder, 18 boven, 19 links, 19 rechts, 20 rechtsonder, 22, 27 rechtsboven, 32 boven, 36 boven,
39 boven, 39, 40 links, 40, 41 links, 41 rechts, 47 links, 47 rechts, 52 links, 52 rechts,
53 linksboven, 53 linksonder, 55 links, 59 links, 60 inzet
Verzetsmuseum Friesland pagina 56, 58 linksboven
Louis van der Vuurst/AFC Ajax pagina 4 inzet
WV HEDW pagina 25 rechts, 26 rechts, 64
Het Verzetsmuseum heeft al het mogelijke gedaan om het auteursrecht van anderen niet te schenden.
Wie desondanks meent door deze publicatie geschaad te zijn, wende zich tot het museum.
Particulieren
S. Bakker pagina 55 rechts
Robbie Been pagina 54 rechts
Jan Bens pagina 17 inzet
Pieter de Bruin pagina 13 inzet
Dirk van der Burgh pagina 61 rechts
Henny Cruyff pagina 18 onder
Hans Deerenberg pagina 32 linksonder
Jan Delfgouw pagina 58 rechtsboven
Con Frank pagina 59 midden
Mw. Gorter-Veenendaal pagina 11 boven, 11 onder
Jan Hobby pagina 20 boven, 51 inzet
George Horn pagina 46, 63 rechts
Hans de Jager pagina 19 inzet links, 19 inzet rechts, 21 inzet, 24 inzet, 52 links
Ferry de Jongh pagina 4, 7 rechts, 42, 44, 48 linksboven, 48 linksonder, 48 rechts, 49, 78
Frank van Kolfschooten pagina 5 inzet
J. Kulkens pagina 38 linksboven
Mw. Menco-Schweers pagina 25 onder
Pelle Mug pagina 25 boven
Dolf Niezen pagina 2/3, 8/9, 29 inzet, 30 rechts, 79 links
Bert Noordberger pagina 26 links
Frieda Schubert-van Nigtevegt pagina 12, 14 rechtsboven
Jules Schweppe pagina 37 rechts
André Swijtink pagina 24 boven
Mw. Van Tongeren pagina 38 rechtsboven, 38 rechtsonder
Kees Volkers pagina 34, 35 inzet, 39
F. Waalberg pagina 53 rechtsonder
Mw. Wilkes pagina 57 inzet, 59 rechts
Jan Wijnbergen pagina 45 links